ICS TÜRK STANDARDI TS EN /Nisan Ön söz

Transkript

1 Ön söz Bu standard, CEN tarafından kabul edilen EN : 2000 standardı esas alınarak, TSE İnşaat Hazırlık Grubu nca hazırlanmış ve TSE Teknik Kurulu nun 8 Nisan 2002 tarihli toplantısında Türk Standardı olarak kabul edilerek yayımına karar verilmiştir.

2 İçindekiler 1 Kapsam Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar Tarifler Makinaların yapım özellikleri Makinanın kalibrasyonu Tedarikçi veya imalâtçı tarafından sağlanacak detaylar... 7 Ek A... 8 Birim şekil değişimi ölçer (strain gauge) yapıştırılmış kolon ve... 8 basınç deney makinasını doğrulama işlemleri... 8 Ek B Yük kalibrasyonu işlemleri... 11

3 Beton - Sertleşmiş beton deneyleri - Bölüm 4 : Basınç dayanımı - Deney makinalarının özellikleri 1 Kapsam Bu standard, beton basınç dayanımının ölçülmesinde performans özelliklerini kapsar. kullanılan basınç deney makinalarının 2 Atıf yapılan standard ve/veya dokümanlar Bu standardda, tarih belirtilerek veya belirtilmeksizin diğer standard ve/veya dokümanlara atıf yapılmaktadır. Bu atıflar metin içerisinde uygun yerlerde belirtilmiş ve aşağıda liste halinde verilmiştir. Tarih belirtilen atıflarda daha sonra yapılan tadil veya revizyonlar, atıf yapan bu standardda da tadil veya revizyon yapılması şartı ile uygulanır. Atıf yapılan standard ve/veya dokümanın tarihinin belirtilmemesi halinde en son baskısı kullanılır. EN, ISO, IEC vb. Adı TS No 1) Adı No (İngilizce) (Türkçe) EN ISO : 1999 EN EN :1999 ISO ISO 4287: 1997 Metallic materials - Verification of static uniaxial testing machines - Part 1 : Tension / compression testing machines ; verification and calibration of the force - measuring system ( ISO : 1999) Metallic materials - Tensile test - Part 3 : Calibration of force proving instruments for the verification of uniaxial testing machines Testing hardened concrete - Part1: Shape, dimensions and other requirements of specimens and moulds Metallic materials - Vickers hardness test - Part 1 : Test method Geometrical Product Specification (GPS) - Surface texture : Profile method - Terms, definitions and surface texture parameters 3 Tarifler Bu standardda aşağıda verilen tarifler geçerlidir. TS EN TS 9506 EN TS EN TS EN ISO TS 6956 Metalik malzemeler, çekme deneyi - Bölüm 2: Çekme deney makinalerinin kuvvet ölçme sisteminin doğrulanması Metalik malzemeler - Çekme deneyi - Bölüm 3: Tek yönlü çekme makinalarında kullanılan kuvvet doğrulama aletlerinin kalibrasyonu Beton - Sertleşmiş beton deneyleri - Bölüm 1: Deney numunesi ve kalıplarının şekli, boyut ve diğer özellikler Metalik malzemeler - Vickers sertlik deneyi - Bölüm 1: Deney metodu Yüzey pürüzlülüğü - Terimler - Yüzey ve yüzey parametreleri için 3.1 İlâve yükleme başlığı Makinanın yükleme başlıklarını (plâkalarını) korumak için kullanılan, genellikle deneye tâbi tutulan deney numunesinin seçilmiş ölçülerine eşit büyüklükte yedek başlık plâkası. 3.2 Temas alanı Yükleme başlıklarının, numuneye temas eden kısmı. 3.3 Gösterge yükü Makinanın, sayısal veya kadranlı göstergesinden okunan yük. 3.4 Gösterge aralığı Makinanın göstergesinde, sıfırdan, en büyük değere kadar olan toplam yük aralığı. 1) TSE NOTU : Atıf yapılan standardların TS numarası ve Türkçe adı 3. ve 4. kolonda verilmiştir. 1

4 3.5 Makina yükleme başlıkları Her ikisi de makinanın düşey simetri eksenine merkezlenmiş, alt ve küresel yataklanmış üst yükleme başlıkları. 3.6 Ölçme aralığı Makinanın, bu standardda verilen doğrulukta sağlayabildiği yük göstergesi bölümü. 3.7 Bağıl yük hataları Gerçek yükte Ortalama gösterge yükü ve gerçek yük arasındaki farkın, gerçek yükün yüzdesi olarak gösterimi Gösterge yükünde Ortalama gösterge yükü ve gerçek yük arasındaki farkın, gösterge yükünün yüzdesi olarak gösterimi. 3.8 Bağıl tekrarlanabilirlik hataları Gerçek yükte Tekrarlı şekilde uygulanan gerçek yüke karşılık olarak okunan gösterge yükleri arasındaki en büyük farkın, gerçek yükün yüzdesi olarak gösterimi Gösterge yükünde Tekrarlı şekilde uygulanan gösterge yüküne karşılık olarak belirlenen gerçek yükler arasındaki en büyük farkın, gösterge yükünün yüzdesi olarak gösterimi. 3.9 Yük kademesi (veya çözünürlülüğü) Herhangi yük göstergesinde, tayin edilebilen, tahmin edilebilen veya okunabilen en küçük bölme veya kademe (Ek B) Aralık ayarlama bloğu Deney numuneleri için uygun aralığı ayarlamada kullanılan metal blok Gerçek yük Kalibre edilmiş yük doğrulama (ayarlama) cihazının gösterdiği yük. 4 Makinaların yapım özellikleri 4.1 Makina yükleme başlıkları, ilâve başlıklar ve aralık ayarlama blokları Not 1 - İlâve başlık kullanılması zorunlu değildir Makina yükleme başlıkları ve ilâve başlıklar, yükleme esnasında kalıcı şekil değişimine uğramayacak malzemeden yapılmış olmalıdır Makina yükleme başlıkları ve ilâve başlıklar, ISO e göre deneye tâbi tutulduğunda en az 550 HV 30 (HRC 53) sertlik değerine sahip olmalıdır Makina yükleme başlıkları ve ilâve başlıkların, deney numunesinin temas ettiği alanda düzlükten sapması en fazla 0,03 mm olmalıdır. Not 2 - Bu standardda verilen düzlükten sapma değerinin kontrolu, dört farklı yerde yapılan doğrultudan sapma ölçümleriyle belirlenebilir (EN : Ek B) Makina yükleme başlıkları ve ilâve başlıkların, deney numunesinin temas ettiği alanda, ISO/R468 e göre belirlenen yüzey pürüzlülük değeri (R a ); 0,4 µm ilâ 3,2 µm arasında olmalıdır. 2

5 4.1.5 Makina yükleme başlıklarının deney numunesine temas ettiği alan, en az, deneye tâbi tutulan numunenin yükleme alanı büyüklüğünde olmalıdır İlâve yükleme başlığının, kare şekilli olması halinde, karşılıklı iki kenar çifti arasındaki mesafe veya silindir şekilli olması halinde çapı, seçilmiş deney numunesi boyutlarından daha küçük olmamalıdır İlâve yükleme başlığının, iki temas yüzü en fazla 0,05 mm sapma ile birbirine paralel olmalıdır İlâve yükleme başlığı, en az 23 mm kalınlıkta olmalıdır Makinanın yükleme başlıkları arasındaki açıklığın azaltılması gerekiyorsa, en fazla 4 aralık ayarlama bloğu kullanılabilir Aralık ayarlama bloğu, silindir veya kare şekilli olabilir ancak altındaki yüzeye tam olarak oturmalıdır. Not 3 - Aralık ayarlama bloğu için önerilen en küçük kenar uzunluğu veya çap, 200 mm dir Aralık ayarlama blokları, ilâve yükleme başlıkları için verilen düzlük ve paralellik toleranslarını sağlamalıdır (Madde ve Madde 4.1.7) Aralık ayarlama blokları, deney numunesine temas eder şekilde yerleştirilmemelidir Aralık ayarlama blokları, deney makinasının düşey eksenine göre merkezlenerek, düzgün şekilde yerleştirilmelidir. 4.2 Yükün ölçülmesi Yük göstergesi Makinada aşağıda verilenler bulunmalıdır: - Yükün gerekli doğrulukta (Madde B1.2) okunabilmesini sağlayacak özellikte kadranlı veya sayısal gösterge, - Deney tamamlandıktan sonra ulaşılan en büyük yük değerini, göstergeyi yeni deney için başlatılıncaya kadar muhafaza etme sistemi - Deney esnasında okunabilir göstergeler. Her gösterge aralığında, en küçük tahkik değeri (Madde B1.4), göstergedeki en büyük değerin, % 20 sine eşit veya daha küçük olmalıdır. Makinada birden fazla gösterge aralığı olması halinde, bu şart her aralık için uygulanır. Makinanın yük gösterge sistemi, numunenin kırılması esnasındaki patlamadan etkilenmemelidir Yük göstergesinin kalibrasyonu Yük göstergelerinin doğruluğu kontrol edilmelidir. Göstergeler, farklı sınıflara ait deney makinaları için Çizelge 1 de verilen şartları sağlamalıdır. Çizelge 1 - Yük ölçeği toleransları Makina sınıfı Bağıl doğruluk hatası Bağıl tekrarlanabilirlik hatası Bağıl sıfırlama hatası (ölçek en büyük değerinin % si olarak) Makinanın yük kademesi veya çözünürlülüğü 1) % 2) % 2) 1 ± 1,0 1,0 ± 0,2 0,5 2 ± 2,0 2,0 ± 0,4 1,0 3 ± 3,0 3,0 ± 0,6 1,5 % 2) % 2) 3

6 1) 2) Yük kademesinin tarifi EN :1998, Madde 5.3 te verilmiştir. Verilen yüzdeler, ilgili makina sınıfı için izin verilen en büyük değerlerdir Yük göstergesinin tekrarlanabilirliği Uygun makina sınıfına göre Çizelge 1 de verilen şartlar, her ölçme aralığı için uygulanmalıdır Yük göstergesinin doğruluğu Yük göstergesinin doğruluğu, aşağıda verilen durumların hepsinde veya herhangi birinde sürekli olarak sağlanmalıdır. - Elektrik şebekesinde, - % 14 ilâ + % 10 arasındaki gerilim dalgalanmaları, - (20 ± 10) C sıcaklıkta, - % 80 e kadar bağıl nemde. Not - Eletriksel veya diğer etkileyici herhangi unsur, yük göstergesinin doğruluğunu etkileyebilir ve bu etkileşmeyi önlemek üzere özel önlem gerekebilir Lineerlikten sapma Gösterge yüküne oranlanmış, doğru akım d.a. çıktı alınması halinde, çıkış gerilimindeki, en büyük gerilim yüzdesi olarak lineerlikten sapma, Çizelge 2 de verilen değeri geçmemelidir. Çizelge 2 - Çıkış geriliminin lineerlikten sapması Çıkış geriliminde, gerilimini yüzdesi olarak, lineerlikten izin verilen en büyük sapma Makina sınıfı % 1 ± 0,1 2 ± 0,2 3 ± 0,3 4.3 Yük kontrolu Basınç deney makinasında kontrol sistemi bulunmalıdır. Bu kontrol sistemi makinanın tahkik edilerek ayarlanmasını ve yükün düzgün ve darbe tesiri meydana getirmeden uygulanmasını sağlamalıdır. Bu sistem aynı zamanda yükün, belirlenmiş sabit hızda uygulanmasını da temin etmelidir Kontrol sistemi elle veya otomatik cihazlarla çalıştırılabilir Makinada otomatik yükleme sistemi yoksa, kulanıcının belirlenmiş yükleme hızını sağlayabilmesi için, makinaya yükleme hızı ayarlayıcısı cihaz monte edilmiş olmalıdır. Hız ayarlayıcı, ayarlanan hızı ± % 5 sapma sınırları içerisinde göstermelidir. 4.4 Yük aktarımı Milli standardlarda başka bir hüküm yoksa, Madde 4.4.5, Madde 4.4.6, Madde ve Madde de verilen şartlar, bu standardın yürürlüğe girmesinden sonra teslim edilecek yeni makinalara uygulanır Üst yükleme başlığı, küresel yataklanmış olmalıdır. Üst yükleme başlığı ve küresel yatak ayrı ayrı veya tek parça halinde imal edilmiş olabilir. 4

7 4.4.3 İmâlatçı, tasarım aşamasında, küresel yatağın dönme merkezi ile, makina yükleme başlığı temas alanı merkezinin çakışmasını ve başlığın en az 3 derecelik dönme yapabilmesini sağlamalıdır Deney başlangıcında, üst yükleme başlığının veya ilâve yükleme başlığının konumu, numune yüzeyine tam temas edecek şekilde, deneyin daha sonraki kısmında bulunacağı konuma kendiliğinden ayarlanabilir olmalıdır Makina, Çizelge 3 te verilen şartlar sağlanacak şekilde tasarlanmalıdır Makina tarafından numuneye aktarılan yük, Ek A da tarif edilen, üzerine birim şekil değişimi ölçer (strain-gage) yapıştırılmış kolon veya benzeri cihazla tayin edilmelidir Makina, aşağıda verilenlerin tahkik edilmesini sağlamak üzere, Ek A veya Ek B de tarif edilen veya benzeri cihazlara sahip olacak şekilde tasarlanmış olmalıdır: - Yük göstergesi doğruluğu, - Üst yükleme başlığının kendiliğinden ayarlanabilmesi, - Makina bileşen parçaları doğrultularının ayarlanması, - Üst yükleme başlığının hareketinin sınırlandırılması Makina, Ek A ya veya eşdeğer metoda göre deneye tâbi tutulduğunda, Çizelge 3 te verilen şartları sağlamalıdır. Çizelge 3 - Ortalama birim şekil değiştirme oranı, birim şekil değiştirme oranları arasındaki en büyük fark ve her milimetre yer değiştirmede, birim şekil değiştirme oranları için izin verilen en büyük değerler. Yük Makina üst yükleme başlığının kendiliğinden ayarlanması Makina bileşen parçalarının doğrultularının ayarlanması Üst yükleme başlığı hareketinin sınırlandırılması kn Birim şekil değiştirme oranları arasında izin verilen en büyük fark İzin verilen en büyük ortalama birim şekil değiştirme oranı Her milimetre yer değiştirme için, izin verilen birim şekil değiştirme oranları 200 0,10 ± 0,10 0, İzin verilmez İzin verilmez 0,04 Not - Uygulanan en büyük yük, (sadece, üst yükleme başlığının hareket sınırını kontrol etmek için) makinanın yükleme üst sınırı ve 2000 kn dan küçük olanı kadar olmalıdır. 4.5 Numune konumu Numunenin yükleme eksenine göre doğru konumda olmasını sağlamak için, makinanın alt yükleme başlığında, kalıcı şekilde merkezleme çizgileri oluşturulmalı veya merkezleme tertibatı bulunmalıdır Numunelerin veya ilâve yükleme başlıklarının yerleştirilmesinde, başka bir cihaz kullanılmışsa, bu cihaz, deney esnasında numunenin şekil değiştirmesini engellememelidir Merkezleme çizgileri oluşturulmuşsa, bunların genişliği 0,5 mm den ve derinliği, 1,0 mm den daha fazla olmamalıdır. 5 Makinanın kalibrasyonu 5.1 Belirlenecek özellikler Deney makinasının doğru çalışması, aşağıda verilenlerin kalibrasyonu ile sağlanır: - Yük göstergesinin doğruluğu, - Yük aktarımı ( kararlılık ), ( milli standardlarda başka şart yoksa, sadece yeni makinada), - Yükleme başlıklarının düzlüğü, 5

8 - Yük uygulama hızının kontrolu 5.2 Kalibrasyon sıklığı Makina ilk kurulduğu zaman Madde 5.1 e göre kalibre edilmelidir. Daha sonraki kalibrasyon sıklığı, akredite kalite sisteminin öngördüğü sıklıkta veya her yıl veya aşağıda verilenlerden sonra yapılmalıdır : - Makinanın yerinin değiştirilmesi, - Özellikle Madde 5.1 de verilen ayarları etkileme ihtimali olan herhangi parçanın değiştirilmesi veya tamiri, 6

9 6 Tedarikçi veya imalâtçı tarafından sağlanacak detaylar 6.1 Teknik özellikler kılavuzu Tedarikçi veya imalâtçı, en az aşağıda verilen detayları, deney makinasının teknik özellikler kılavuzunda göstermelidir. a) Deney makinasının bu standarda göre sınıfı, b) Gösterge sınırı (veya sınırları), c) Ölçme sınırı (veya sınırları), d) Ölçme göstergesinin tarifi, e) Yükleme başlıklarının boyutları, f) Varsa, ilâve yükleme başlıklarının boyutları, g) Yükleme başlıkları arasındaki en büyük ve en küçük mesafeler ile en büyük yanal numune yerleştirme açıklığı, h) Pistonun kullanılabilir en büyük hareket mesafesi, i) En büyük yük göstergesinin tarifi (kayar ibre, pik değer dedektörü gibi), 6.2 Montaj ve bağlantılar Tedarikçi veya imalâtçı, en az aşağıda verilen montaj ve bağlantı detaylarını vermelidir. a) Makinanın boyutları, b) Makinanın ağırlığı, c) Varsa, temel çizimleri, d) Gerekli elektrik sisteminin detayları, e) Detaylı işletim (kullanım) kılavuzu. 6.3 Bakım Tedarikçi veya imalâtçı,en az aşağıda verilen bakım detaylarını vermelidir. a) Küresel yataklama da dahil olmak üzere bakım programı, b) Hidrolik kısımda kullanılacak yağla ilgili detay bilgiler. 7

10 Ek A Birim şekil değişimi ölçer (strain gauge) yapıştırılmış kolon ve basınç deney makinasını doğrulama işlemleri Not 1 - Bu işlemler, uzman tarafından yapılmalıdır. Bu ekte, doğrulama cihazı ve deneyin yapılabileceği lâboratuvarın sahip olması gereken standard özellikler verilmiştir. Not 2 - Doğrulama için, bu ekte verilenler haricindeki cihaz ve metotların kullanımına, burada verilen özellikler bakımından uygunluğunun ispat edilmesi şartıyla izin verilebilir. A.1 Birim şekil değişimi ölçer yapıştırılmış kolon Birim şekil değişimi ölçer yapıştırılmış kolon, silindir şekilli, nikel-krom çelikten yapılmış ve sertliği en az 370 HV 30 olacak şekilde tavlanmış olmalıdır. Kolon çapı (100 ±1) mm ve yüksekliği (200 ± 1) mm olmalıdır. Silindirin alt ve üst yüzeylerinin düzlükten sapması en fazla 0,03 mm ve paralellikten sapması 0,06 mm olmalı ve yüzeyler dışbükey olmamalıdır. Alt veya üst yüzeylerden herhangi birisi referans alındığında, yüzeylerden her birinin diklikten sapması en fazla 0,03 mm olmalıdır. Alt ve üst yüzeylerin daire şekilden sapması 0,02 mm den ve tüm silindirin silindir şekilden sapması 0,04 mm den daha fazla olmamalıdır. Silindirin alt ve üst yüzeylerinde, merkezî şekilde açılmış, çapı en fazla 15 mm ve derinliği en fazla 15 mm olan boşluğa izin verilir. Kolona, ayarlanmış, sıcaklık dengelemeli, elektrik dirençli birim şekil değişimi ölçer yapıştırılarak, ölçme özelliği kazandırılmış olmalıdır. Birim şekil değişimi ölçerler, silindir yüksekliğinin tam ortasında, dairesel enkesitin birbirine dik iki çap ucunda yerleştirilmek suretiyle, yüzeye, dört adet tam köprü oluşturularak yapıştırılır. Her köprüde, eksenel yöndeki birim şekil değiştirmeyi ölçen iki adet ve dairesel (çevresel) birim şekil değiştirmeyi ölçen iki adet olmak üzere dört adet birim şekil değişimi ölçer bulunmalıdır (Şekil A.1). Her köprü, elektrik ve ısı bakımından dengelenmiş olmalıdır. Kolon, taşıma kutusu içerisine, silindir uçlarına yakın kısımlardan dairesel flanş (çıkıntı) ile mesnetlenerek yerleştirilmelidir. Her flanşın silindire temas eden kenarı ile silindirin yakın kenarı arasındaki mesafe 15 mm den daha fazla olmamalıdır. Silindirin dış yüzüne, birim şekil değiştirme ölçerlerin oluşturduğu köprülerin eksenini belirten, taşıma kutusu dışından da görülebilecek şekilde düşey çizgiler kazınmalıdır. Bu çizgiler silindir alt ucundan sonra 20 mm den daha fazla evam etmemelidir. Kolon, anahtar ve dengeleme birimi ile birlikte kullanılmalıdır. Dengeleme birimi, dört köprünün her birisinden gelen çıktının, gerilme alanı dışında dengelenmesini sağlar ve daha sonra anahtar yardımıyla seçilen köprünün çıktısı alınır. Not - Alternatif olarak, dört kanalı kontrol etme hassasiyeti ve gerekliyse seri okumasının alınmasından hemen önce eşitlemeyi sağlayan cihazın bulunması şartıyla, dört köprünün çıkış göstergesi de aynı anda kullanılabilir. Birim şekil değiştirme ölçer yapıştırılmış kolon, sisteme bağlı bir ölçü cihazı ile birlikte kullanılmalıdır. Birim şekil değişimi ölçer cihazın hata payı, ± % 0,1 ve 5 µs (mikro strain) den büyük olanını geçmemelidir. Birim şekil değişimi ölçer yapıştırılmış kolon, birim şekil değişimi ölçer cihazla birlikte, en az iki yılda bir, millî standardlara göre kalibre edilmelidir. 8

11 A.2 Makina üst yükleme başlığının kendiliğinden ayarlanmasının ve makina bileşenleri doğrultularının tahkiki Cihaz (Madde A.1 de tarif edilen birim şekil değişimi ölçer kolon), makinanın alt yükleme başlığı veya kenar uzunluğu 150 mm olan kare şekilli ilâve yükleme başlığı üzerine merkezlenerek, Şekil 2 de gösterildiği gibi yerleştirilir. Başlık plâkasının veya ilâve plâkanın kenar orta noktaları ; A, B, C ve D harfleri ve dört adet köprü konumları da cihaz üzerinde 1,2,3 ve 4 rakamları kullanılarak işaretlenir. 1) Köprü eksenlerini gösteren hatlar Şekil A 1 - Cihaza ölçme sistemi monte edilmesi Şekil A.2 - Yerleştirme Yerleştirme plâkası üst kenarların her birisinin orta noktasının, cihazın en yakın alt kenarına olan mesafesi ölçülür ve cihazın yeri, karşılıklı kenar çiftleri için bu mesafelerdeki sapma 0,10 mm den fazla olmayacak şekilde ayarlanır. Not - Bu işlem, plâka kenarlarına, durdurucu parçalar takılması veya sadece kullanılan cihaza ait yer ayarlama aparatı kullanılarak kolaylaştırılabilir. Makina, cihaz üst yüzü ile makina üst yükleme başlığı arasında, yaklaşık olarak 5 mm aralık kalıncaya kadar çalıştırılır ve üst yükleme başlığı, BD ekseni etrafında A noktasına doğru eğilebildiği kadar veya cihaza temas edinceye kadar yatırılır. Makina üst yükleme başlığı dikkatlice serbest bırakılır ve başlık cihaza tam oturuncaya kadar makina çalıştırılır. Cihazdan okunan gösterge yükü, düzgün şekilde artmak üzere, en az 200 kn anma yüküne kadar yük uygulanır. Yük sabit tutulur ve dört köprüden alınan okuma değerleri belirlenir. Uygulanan yük, sabitlenme öncesinde 200 kn u geçerse, 220 kn dan fazla olmadıkça, okuma alınmadan önce azaltılarak ayarlanmasına gerek duyulmaz. Yükün, 220 kn u geçmesi durumunda deney tekrarlanır. Her bir köprünün birim şekil değiştirme oranının (( e n -e m )/e m ) hesaplanmasında, dört adet köprüden alınan okuma değerleri, e 1, e 2, e 3, e 4 ün ortalaması kullanılır. Burada e n, dikkate alınan konumdaki köprüden okunan birim şekil değiştirme değeridir. Üst yükleme başlığı, ilk olarak BD ekseni etrafında C noktasına doğru, ikinci olarak AC ekseni etrafında B noktasına doğru, üçüncü olarak da AC ekseni etrafında D noktasına doğru eğilerek deney tekrarlanır. Cihaz doğru şekilde imal edilmiş ve ölçme sistemi doğru ayarlanmışsa, dört köprünün de hassasiyeti aynı olmalıdır. Ancak bu konuda şüphe duyuluyorsa, okumalar ; 1. köprü, önce B noktası tarafında, daha sonra C noktası ve en son olarak da D noktası tarafında olmak üzere tekrarlanır (Şekil A.2). Bu şekilde elde edilen okumaların, A noktasının ters tarafında, 1. köprü den elde edilenler de dahil olmak üzere, cihazda bulunan köprülerin hassasiyetleri arasındaki farkı ortadan kaldırmak için ortalamaları alınır. Bu işlem, dört köprüden alınan okumaların hepsi için de tekrarlanır. 9

12 A.3 Makinanın üst yükleme başlığının kendiliğinden ayarlanması Üst yükleme başlığının başlangıç eğiminin, dört farklı doğrultuda olmasıyla, 200 kn yükte birim şekil değiştirme oranları elde edilir ve bu oranlar, Çizelge 3 te verilen değerlerle karşılaştırılır. A.4 Makina bileşen parçaları doğrultularının ayarlanması Üst yükleme başlığı hareketinin, doğru şekilde kendiliğinden ayarlandığı (Madde A.3) belirlendikten sonra, dört köprünün her birisinden alınan ortalama birim şekil değiştirme oranları hesaplanır ve bu oranlar, Çizelge 3 te verilen değerlerle karşılaştırılır. A.5 Makinanın üst yükleme başlığı hareketinin sınırlanmasının tahkiki işlemi Üst yükleme başlığının kendiliğinden doğru şekilde ayalandığı ve makina bileşen parçaları doğrultularının doğru olduğu belirlendikten (Madde A.3 ve Madde A.4) sonra cihaz, merkezi konumdan AC hattı boyunca A noktasına doğru (6 ± 0,05) mm hareket ettirilir. Makina üst yükleme başlığı tekrar ayarlanmadan, başlık cihaza temas edinceye kadar çalıştırılır ve düzgün şekilde sabit hızda yük uygulanır. 200 kn ve 2000 kn anma yüklerinde dört köprüden alınan değerler kaydedilir. Makina yükleme kapasitesinin 2000 kn dan daha küçük olması halinde, okumalar 200 kn ve cihazın en büyük yükleme değerinde alınır. Dört köprünün her birisinden okuma alınması esnasında, yükün sabit tutulmasına dikkat edilmelidir. Yükleme değerinin, yük sabitlenmeden önce belirlenen değeri, % 10 veya daha az geçmesi halinde, okuma alınmadan önce yükün azaltılarak ayarlanması gerekmez. Ancak anma yükünden herhangi birisinin % 10 dan daha fazla geçilmesi halinde deney tekrarlanır. Tarif edilen bu okuma, cihazın merkezî konumdan (6 ± 0,05) mm hareket ettirilme işleminin, önce AC hattı üzerinde C noktasına, ikinci olarak BD hattı üzerinde B noktasına, üçüncü olarak da BD hattı üzerinde D noktasına doğru yapılmasıyla tekrarlanır. Birim şekil değiştirme oranı, r ile gösterilir. 1,2,3 ve 4 indisleri, köprülerin birim şekil değiştirme silindiri üzerindeki yerlerini (Şekil 2 de gösterildiği gibi), a,b,c ve d indisleri, silindirin kendine doğru yaklaştırıldığı noktayı gösterir. Örnek olarak, r 1a ; 1 numaralı köprüden, silindir A noktasına doğru 6 mm yaklaştırıldığı zaman alınan birim şekil değiştirme oranını gösterir. Her yükte, AC hattı boyunca, merkezden her milimetre uzaklaşma için birim şekil değiştirme oranındaki değişme, aşağıdaki bağıntıyla hesaplanır ; ( r1 c a ) - r2c ) - (r1a - r2 24 (A.1) ve her yükte BD hattı boyunca, merkezden her milimetre uzaklaşma için birim şekil değiştirme oranındaki değişme, aşağıdaki bağıntıyla hesaplanır; ( r3 d b ) - r4d ) - (r3b - r4 24 (A.2) A.6 Güvenlikle ilgili şartlar Cihazın kullanımında, özellikle dış merkezli yüklemelerde, gösterge yükünün cihaz için belirlenen yükü geçmemesine dikkat edilmelidir. Cihaz üzerinde Merkezî yüklemede izin verilen en büyük yük belirgin şekilde yazılmış olmalıdır. Not - Dış merkezli yükleme konumunda, cihaz aşırı yüklenmişse, cihazın bir tarafına yapılan basınç etkisiyle oluşan yatay itme kuvveti deney makinasının yükleme başlığı yüzeyi ile cihazın temas yüzeyi arasındaki sürtünme kuvvetini geçebilir ve bu durumda, cihazın deney bölgesinden çıkarak fırlamasına neden olabilir. 10

13 B.1 Genel Ek B Yük kalibrasyonu işlemleri B.1.1 Tek eksenli deney makinaları tarafından uygulanan yük, yük hatası ve yük tekrarına göre makina sınıfının belirlenebilmesi için aşağıda verilen işlem kullanılarak kalibre edilmelidir. Makina sınıfının yük gösterge adımıyla uygunluk sağladığından emin olmak için kalibrasyon alt sınırı belirlenmelidir. B.1.2 Yük kademesi (Çizelge 1) B Kadranlı gösterge Göstergedeki en küçük bölmeyi belirleyen çizgiler arasındaki mesafe aynı ve yaklaşık olarak ibre genişliğine eşit olmalıdır. Yükün grafik çizici cihazla belirlenmesi durumunda, grafik üzerinde en küçük aralığı belirleyen çizgiler üniform ve yaklaşık olarak grafik çizgisi kalınlığına eşit olmalıdır. Not - Bölme çizgileri arasındaki mesafe, kullanılan gösterge için izin verilen kademeyi geçmemelidir. Gösterge bölmeleri(r), yük kademesini tayin etmek üzere aşağıda verildiği şekilde ara bölmelere ayrılmalıdır: a) Gösterge bölmeleri, en küçük 2,5 mm ise kademe, gösterge aralığının 1/10 u dur. b) Gösterge bölmeleri, en az 1,25 mm ve en çok 2,5 mm genişlikte ise, kademe, gösterge aralığının 1/5 i dir. c) Gösterge bölmeleri, 1,25 mm den daha küçük ise kademe, gösterge aralığının!/2 si kadardır. Kademe, yük biriminde ifade edilmelidir. Yükün, grafik çizici cihazla belirlenmesi halinde, kullanılan grafik kağıdının bölme aralığı ve anma genişliği kaydedilmelidir. Makinanın bölme aralıkları, sadece grafik aralıkları ile aynı olması halinde kullanılabilir. Grafik çiziciye, grafik genişliğindeki değişimleri düzenleyici elektriksel kalibrasyon girişi sağlama imkânı yoksa, kalibrasyon esnasında kullanılan, tüm kağıt genişliği, gösterge kademesine eşdeğer hassasiyetle ölçülmeli ve kaydedilmelidir. Daha sonra kullanılacak grafik kağıdı genişliği, bu genişliğe ± 2 r sapmayla uyum göstermelidir. B Sayısal gösterge Kademe (çözünürlük), deney makinası, yüksüz durumda iken belirlenmelidir. Bu kademe, sayısal çıktı dalgalanma genişliğinin yarısına eşit olmalı, ancak bir sayma kademesinden daha küçük olmamalıdır. B.1.3 Kalibrasyon Kalibrasyon, sınıfı belirlenmek istenilen (araştırılan) her yük ölçme sistemi için yapılmalıdır. B.1.4 Kalibrasyonun alt sınırı Kalibrasyon, aşağıda verilen bağıntı yardımıyla belirlenecek herhangi yük ölçme sistemi alt sınırı F v aşağısında yapılmamalıdır : F v = a x r Burada ; a, aşağıda verilen değerleri alır : Sınıf 1 makina için 200 Sınıf 2 makina için 100 Sınıf 3 makina için 66,6 r, Madde B.1.2 ye göre belirlenen kademedir. 11

14 Not - Kalibrasyon, deney makinasi düzgün çalışır durumda iken yapılmalıdır. B.2 Kalibrasyon donanımı Artan yük durumunda kalibre için kullanılan yük kalibrasyon donanımı EN e uygun olmalıdır. EN te azalan yük durumundaki kalibrasyon için verilen gerekli şartlar, bu standardda tarif edilen basınç deney makinasını doğrulama amacıyla kullanılmaz. Yük kalibrasyon donanımının sınıfı, doğrulama işlemi uygulanacak makina için önerilen sınıfa eşit veya daha üst sınıfta olmalıdır. Kalibrasyon donanımı, millî standardlara göre en az iki yılda bir kalibre edilmelidir. B.3 Ön işlem B.3.1 Doğrultunun ayarlanması Kalibrasyon donanımı makinaya, yükler, makina yükleme ekseni doğrultusunda uygulanacak şekilde monte edilmelidir. B.3.2 Isı dengelenmesi Kalibrasyon donanımı, sıcaklığının dengeye kavuşması için, işlemden önce yeterli süreyle bekletilmelidir. Her yük serisi uygulanması esnasında, başlangıç ve bitimdeki sıcaklıklar kaydedilmelidir. Gerekli halllerde, doğrulama cihazının şekil değişimde (sehiminde) sıcaklık düzeltmesi yapılmalıdır. B.3.3 Makinanın şartlandırılması Deney makinası ve kalibrasyon donanımı, sıfır ilâ ölçülecek en yüksek yük arasında üç kez çalıştırılmalıdır. Daha sonra makinanın yük göstergesi sıfıra ayarlanmalıdır. Ek A da verilen şartları sağlayan küresel yataklanmış yükleme başlığı, makinanın yükleme başlığı ve kalibrasyon cihazı için gerekli doğrultu ayarının sağlanmasına yeterli kabul edilir. Herhangi ilâve doğrultma işlemine gerek duyulmaz B.4 Kalibrasyon işlemi B.4.1 Metot a) Aşağıda verilen kalibrasyon metotlarından herhangi birisi kullanılmalıdır. Gerçek yük Makina, belirlenmiş yük, kalibrasyon cihazında elde edilecek şekilde ayarlanarak çalıştırılır. Daha sonra makina göstergesinden okunan yük kaydedilir. b) Gösterge yükü Makina, belirlenmiş yük, makina göstergesinde ayarlanarak çalıştırılır. Daha sonra kalibrsyon donanımından ölçülen gerçek yük kaydedilir. B.4.2 Deney yüklerinin seçimi B Genel Deney makinasını kalibre etmek için gerekli yükün toplam sayısı, makinanın tasarımında, işletim için yapılmış yükleme aralık adedine bağlıdır. Madde B.4.2.2, Madde B.4.2.3, Madde B de verilen uygun sayıda yük kullanılmalıdır. B Tek gösterge aralıklı deney makinaları Gösterge en büyük yükünün % 20 si ve en küçük kalibrasyon sınırından daha büyük olanına kadar, yaklaşık eşit aralıklı en az beş adet yük serisi kullanılır. Kalibrasyon alt sınırı, gösterge en büyük yükünün % 20 sinden daha aşağı ise, gösterge en büyük yükünün % 20 sinden daha aşağıda olan ve kalibrasyon alt sınırını da kapsayan ilâve yükler uygulanabilir. Gösterge en büyük yükünün % 20 sinden daha küçük yükte çalışmada, art arda uygulanan yükler arasındaki fark, gösterge en büyük yükünün % 6 sından daha fazla olmamalıdır. 12

15 B Çok gösterge aralıklı deney makinaları Her gösterge aralığı, Madde B de tarif edilen şekilde doğrulanmalıdır. B Otomatik aralık ayarlamalı, sayısal göstergeli deney makinaları Sayısal gösterge en büyük yükünün % 20 sine kadar yaklaşık eşit aralıklı en az beş adet yük serisi kullanılır. Kalibrasyon alt sınırının % 20 sinden daha küçük yükte (Madde B.4.2.3) çalışmada, her biri, en büyük yük değerinin % 6 sı kadar olan en az bir adet ilâve yük uygulanmalıdır. Yükleme sınırının, yük kademesinin değişmediği her kısmında, en az iki yük tahkik edilmelidir. B.4.3 Deney yüklerinin uygulanması B İşlem Her aralıkta, bir seri yük, artan sırada uygulanmalı ve her seri, bu yükler üç kez uygulanacak şekilde tekrarlanmalıdır. Her seri yük uygulanmasından sonra yük tamamen boşaltılmalıdır. Yük boşaltıldıktan sonra 30 saniyeden daha az, 2 dakikadan daha fazla olmayan sürede, boş durumdaki yük okuması kaydedilmelidir. Aynı mekanik şartlarda, yük boşaltıldıktan sonra, yeni yük serisi uygulanmadan önce makinanın yük gösterge değeri sıfırlanmalıdır. Gerekliyse, yük göstergesi, her seri okuma alınmadan önce sıfıra ayarlanmalı, ancak yapılan düzeltme işlemi uygulanmamalıdır. Not - Bazı deney makinalarında, yükü sabit tutmak zor olabilir. Bu durumlarda ölçümler, yük çok yavaş şekilde artar konumda alınır. B En büyük kırılma yükünü okuma sistemi Yük göstergesinin, ibre yakalama mekanizması veya takılan ibre gibi, en büyük kırılma yükünü okuma sistemi ile donatılmış olması durumunda bu mekanizma, makinanın her yükleme aralığındaki yükleme serisi için uygulanmalıdır. Yük göstergesi, bu mekanizma takılı olmaksızın sıfırlanmalıdır. B Hidrolik basınç yoluyla çalışan yük göstergesi Hidrolik itme gücü ile çalışan makinalar ve hidrolik basınçla yönlendirilen yük ölçme sisteminde, yük serisi, mümkünse normal çalışma şartlarında, hidrolik pompa yardımıyla üç kez uygulanmalıdır. B.5 Sonuçların hesaplanması Her bir anma yükünde, bütün yüklerin uygulanması sonucunda elde edilen tekrarlama ve yük hataları hesaplanmalı ve anma yükünün yüzdesi olarak gösterilmelidir. Her yük serisi için sıfırlama hatası hesaplanmalı ve makinanın en büyük yük değerinin yüzdesi olarak gösterilmelidir. Malzeme deney makinasının gösterge yükü, sıfırlama hatası nedeniyle düzeltilmemelidir. B.6 Sınıflar B.6.1 Tek gösterge aralıklı makinalar Tahkik edilecek en yüksek değerden itibaren, azalan şekilde sıralanan en az beş adet birbirini takip eden yük, Çizelge 1 de yük sınıfı için verilen değerleri geçmemelidir. Bu şartlara uyan en son yükten sonra sınıflandırma yapılmaz. Sınır, bir sınıftan fazlası için verilmiş olabilir, ancak bunun gibi her kategori için, en yüksekten aşağıya doğru bütün yükler dikkate alınmalıdır. Böylece en uygun sınıf, aralığın sadece orta kısmını değil tümünü kapsamalıdır. B.6.2 Çok gösterge aralıklı makinalar Her aralık Madde B.6.1 e göre bir sınıf teşkil etmelidir. 13

16 Not - Kademe ve buna bağlı olarak alt kalibrasyon sınırı, yeni sınır seçildiği zaman değişebilir. Otomatik aralık ayarlayıcılı sayısal göstergeye sahip Makinaler (yük sayısal artış göstergesi, sıfır ile en büyük okuma değeri arasında verilen noktalarda otomatik olarak değişen), Madde B.6.1 de tarif edilen tek gösterge aralıklı makinaler sınıfında kabul edilir. Bununla birlikte bir sınıf sadece, bütün gösterge sınıflarında, gösterge yükünün sayı kademesine oranı aşağıda verilen değerlerden daha küçük olmaması durumunda uygulanabilir: Sınıf 3 makina için 66,6 Sınıf 2 makina için 100 Sınıf 1 makina için 200 B.6.3 Sınıf sertifikası Deney makinası, bu ekte verilenlere uygun şekilde sınıflandırıldığı ve kalibre edildiği zaman, aşağıda verilenlerin yer aldığı sertifika verilerek belgelendirilir : a) Deney makinasının tarifi, yeri ve kalibrasyon tarihi, b) Kalibre edilen her yük ölçme sistemi için kademe, sınıf, yük modu ve yük sınıfı, c) Varsa, kalibre edilmeyen herhangi yük ölçme sistemi, d) Kullanılan kalibrasyon metodu ve kullanılan kalibrasyon donanımının sertifika derecesi, sınıfı ve tanımı, e) En yüksek kırılma yükünü sabit tutma ve gösterme düzeneğinin kullanılıp kullanılmadığı, f) Kalibrasyon esnasında kalibrasyon donanımının ortalama sıcaklığı, g) Varsa, kalibrasyon esnasında kullanılan grafik kağıdı tipi ve kağıt genişliğinin hassas ölçüsü. 14