Dental Kliniklerdeki Bakteriyel Aerosoller

Transkript

1 Ondokuz May s Üniversitesi Diflhekimli i Fakültesi Dergisi: 2003; 4 (2): Dental Kliniklerdeki Bakteriyel Aerosoller 103 Bacterial Aerosols in Dental Clinics: A Review Yrd.Doç. Emre BODRUMLU* ÖZET: A z bofllu u bakterilerin üremesi için oldukça elveriflli bir ortamd r. Hastaya yap lan dental ifllemler s ras nda a z bofllu- undaki mikroorganizmalar aerosol vas tas yla bireyden bireye geçebilmektedir. Dental kliniklerdeki bakteriyel aerosol ve damlac klar n konsantrasyonlar tedavi ifllemleri s ras nda en yüksek de erine ulaflmaktad r. Tedavi esnas nda artan bakteriyel aerosol seviyesi, dental klinikte oldukça genifl bir alana da- labilmektedir. Özellikle tedavisi yap lacak risk grubu hastalar için gereken önlemlerin al nmas yla birlikte ortama yay lan bioaerosollerin de azalt lmas gerekmektedir. Klima, hava temizleme cihazlar n n, elektrostatik cihazlar n ve ultraviole lambalar n kullan lmas, hastaya ifllem öncesi antiseptik gargaralar n kulland r lmas ve rubber-dam tak lmas gibi bakteriyel aerosol azaltma metodlar n n uygulanmas ile hekim ve yard mc s n n immünizasyonunun sa lanmas yararl olacakt r. Anahtar kelimeler: Aerosol, bakteri, dental klinik, koruyucu önlemler. SUMMARY: The oral cavity that provides the bacterial growth is a unique environment. Microorganisms within the oral cavity may be transmitted person to person through aerosols during the dental procedures. The concentration of bacterial aerosols and splatters in dental clinics seems to be the highest during treatment procedures. This increased level of bacterial aerosols during treatment may become more widely distributed in the dental clinic. Especially dental professionals caring for the risk groups of the patient should adopt preventive strategies in addition that methods to reduce bacterial aerosols, such as using air-conditioning, air filters, electrostatic devices and ultraviolet light, pre-procedural mouthwashes by patients, the use of rubber-dam and together with appropriate immunisation of dental staff should be considered. Key words: Aerosols, bacteria, dental clinic, preventive measures. A z bofllu u bakterilerin büyümesi için oldukça elveriflli bir besiyeri durumundad r. Checchi ve ark. 1 yapt klar araflt rmada, a z hijyeni zay f bir hastan n 1 mililitrelik tükürü ünde 6 milyon mikroorganizma bulundu unu bildirmifllerdir. Difl hekimli inde kullan lan cihazlar ve çal flma ortam, patojenlerin yay lmas için bir araç rolü üstlenmektedir. Patojenlerin geçifli primer olarak eller ve kullan lan aletlere temas n yan s ra, tükürük ve kan n s çramas ile gerçekleflmektedir. Bunlar n d fl nda havaya yay lan mikroorganizmalar n ve bakteriyel aerosollerin inhale edilmesi de kontaminasyonda rol oynamaktad r. Bioaerosoller, havaya yay lan partiküllere bakteri, virus, mantar gibi canl organizmalar n yap flmas yla meydana gelmektedir. * Ondokuz May s Üniversitesi Difl Hekimli i Fakültesi, Difl Hastal klar ve Tedavisi Anabilim Dal A z bofllu unda bulunan mikroorganizmalar, aerosol vas tas yla bireyden bireye geçebilmektedir. Enfeksiyon ajanlar olarak bakteri, HIV, HBV, nfluenza ve Herpes Simpleks virusü gibi virusler ve fungal organizmalar say lmaktad r. Dental aerosollerden izole edilen mikroorganizmalar n, solunum yolu enfeksiyonlar na, hepatit, tüberküloz, konjunktivit, herpetik lezyonlar ve deri enfeksiyonlar na neden olabilece i bildirilmifltir. 2,3 Bu nedenle difl hekimi muayenehanesinde bioaerosoller enfeksiyon kontrolünde ve mesleki sa l k aç s ndan önemli bir yer iflgal etmektedir. Bakteriyel aerosoller çeflitli kaynaklardan ortaya ç kabilmektedir. Hastalardan, hekim ve yard mc s ndan, ziyaretçilerden, havaland rma sisteminden, kullan lan ünit suyundan veya do al çevreden kaynaklanabilmektedir. Dental ifllemler s ras nda oluflan enfekte aerosoller ve damlac klar, difllerin üzerindeki debris, plak, difl tafl, dolgu materyalleri, hava-su fl r ngas n n suyundan, tükürük ve kandan meydana gelebilmektedir. 2 Dental aerosollerin ço unun çap 5 µm den daha azd r 4 7 ve bu boyuttaki küçük partiküllerin akci erlere ulafl p ço almas yla, solunum yolu hastal klar na veya di er sa l k problemlerine yol açabilmektedir. 8 Larato ve ark. 9 yapt klar çal flmada hasta a z ndan ç kan organizma içerikli damlac klar n havaya do ru yay ld - nda 2 flekilde da ld n belirlemifllerdir. Bunlardan ilki, çap 100 µm veya daha genifl olan damlac k çeflididir. Bu tip aerosole, dust borne denir. Bu damlac klar hem havada as l durumda bulunamazlar hem de inhale edilemezler. Bunlar daha çok giysilere, deriye, saça, göze, mukozaya ve çevre alanlara s çrayarak yap - flabilmektedir. 10,11 Bu grup damlac klar, hastal k yapma ihtimali çok az olan aerosol grubuna girmektedir. 11

2 104 Bodrumlu kincisi ise, küçük çapl (50 µm den daha küçük) olan havada uzun süre (yaklafl k 30 dakika) as l kalabilen ç plak gözle görülemeyen aerosol tipidir. Bu tür damlac klara, damlac k çekirde i denilmektedir. 4 7,9 Damlac k çekirde i, dental ifllemler s ras nda kolayl kla çevreye yay labilmektedir. Bu zerrecikler, aspirasyon yoluyla insan vücuduna girebilmektedir. 9 Bu tür aerosoller, insan sa l n tehdit eden unsurlard r. 12 Büyük damlac k çekirdekleri solunum sisteminin üst k - s mlar na yap fl p kalmakta ancak daha küçük çapl aerosoller solunum sisteminin alt seviyelerine kadar ilerleyerek solunum viral enfeksiyonlar na yol açabilmektedir Bununla beraber deri ya da mukozaya da s çrayarak tutunabilmektedir. Çal flmalar sonucunda enfekte aerosollerin çaplar ne kadar küçülürse, hastal k yapma potansiyelinin o kadar artt vurgulanmaktad r. Aerosoller en fazla hastan n çenesi ve hekimin yüzüne s çramas na 14 ra men, bakteriyel aerosollerin dental klini in muayene yap lmayan di er odalar na kadar yay labildi i bildirilmifltir. 15,16 Dental ifllemler s ras nda bakteriyel aerosol seviyesinin oldukça artt da saptanm flt r. 8,15 17 Tedavi ifllemlerinde ortaya ç kan aerosoller ve a zdaki bakteriler, dental klini in çal flma sahas na daha fazla yay lmaktad r. 18 Kedjarune ve ark. 18 yapt klar çal flmada, tedavi ifllemlerinin yap ld odada veya çok ünitli kliniklerin merkezinde kalan ünit çevresinde aerosol konsantrasyonunun en yüksek düzeyde oldu u saptam fllard r. Osorio ve ark. 16 ile Grenier in 15 yapt klar çal flmalarda oluflan aerosolün merkezden uzaklaflt kça seviyesinin azald, ancak tamamen kaybolmad n belirlemifllerdir. Ortama yay lan aerosollerin miktar dental tedavi ifllemlerinin türüyle ve kullan lan cihazlarla da ilgilidir. Yüksek devirli aletlerin kullan lmas havaya kar flan aerosol miktar n oldukça art rmaktad r. (Ultrasonik aletlerin a zda kullan m, aerotorle karfl laflt r ld nda aerosol konsantrasyonunu en yüksek seviyeye getirdi i görülmüfltür.) Kedjarune ve ark. 18 çal flmas nda, hava-su spreyi, aerotor ve ultrasonik cihaz kullan m üçlüsü aras nda en fazla ultrasonik cihaz n bioaerosol oluflturdu u tespit edilmifltir. Buna karfl n endodontik tedavi ile ultrasonik cihaz kullan m sonras total bakteriyel aerosol konsantrasyonlar aras nda bir fark bulunamam flt r. Larato ve ark., 5 5 dakika ultrasonik cihaz n kullan lmas ile havadaki bakteri miktar n n % 3000 artt n saptam fllard r. Harrel ve ark. 19 yapt klar çal flmada ise, manuel olarak detertraj ifllemi yap lmas n n aerosol oluflturmad n bildirmifllerdir. Miller 20 adl araflt r c ise, tedavi ifllemleri s ras nda hasta a z ndan ç kan aerosollerin miktar n incelemifl ve havan n 1 m 3 ünde yaklafl k kadar bakteri say s bulundu unu belirlemifltir. Dental ifllemler s ras nda bakteriyel kontaminasyonun en büyük kayna n n a z bofllu u olmas n n yan s ra, dental ünitlerde kullan lan suyun da kontaminasyona etkisi büyüktür. 21 Dental ünit su sistemlerinde Legionella pneumophila, Mycobacterium tuberculosis ve Staphylococcus türlerinin bulunma ihtimalinin olmas nedeniyle, ünit sular potansiyel bir enfeksiyon kayna olabilmektedir. 22 Walker ve ark., 23 dental ünit sular nda bulunan bakteriler üzerine yapt klar çal flmada L. pneumophila serotipleri 1, 8 ve 10, L. bozemanii, Pseudomonas aeruginosa, Pseudomonas cepacia ve az olmak kayd yla, Bacillus, Flavobacterium, Klebsiella, Acinetobacter, Alcaligenes türlerini içeren çeflitli organizmalar n mevcudiyetini tespit etmifllerdir. Challacombe ve ark., 24 kontamine ünit suyundan ve a z floras ndan aerosollere kar flan bakterilerin tüberküloz, ast m, bronflit, pnömoni ve benzer solunum yolu hastal klar na yakalanma riskini art rd n belirtmifllerdir. F rsatç enfeksiyonlar n öneminin anlafl lmas na kadar aerosollerin içerdi i bakterilerin varl önemsenmemekteydi. Ancak immün sistemi bask lanm fl hasta say lar ndaki art fl sonucu ünit sular nda bulunabilen bakterilerin, enfeksiyon oluflturma ihtimalini artt rmas bu düflünce biçimini de ifltirmifltir. 25 Bununla beraber hasta, hekim ve yard mc s n n ortama yay lan enfekte aerosolleri solumas yla, aerosollere yap flan bakteriler vücudlar na girmektedir. Ancak bakteri içerikli aerosollerin hastal k yapabilme durumu aerosolün içerdi i bakteri say s na, dozuna ve virulans na ba l olmas n n yan s ra, kona n immün sisteminin durumu da önem tafl maktad r. 65 yafl ndan büyük olanlar, diabetliler, immünosupresiv bireyler, kronik akci er, karaci er, böbrek hastal olan bireylerin (bioaerosolleri inhale etmesiyle) enfeksiyona yakalanma olas l klar n n çok yüksek oldu u belirtilmifltir. 26 Beklemifl ünit sular nda ço alabilen ve a z floras nda da hakim olan Staphylococcus aureus ve di er gram pozitif spor oluflturmayan kok bakteriler, tedavi ifllemleri esnas nda damlac k ve/veya bioaerosol fleklinde yay labilmektedir. S. aureus ile meydana gelen çapraz enfeksiyon

3 Bakteriyel Aerosoller durumu dental kliniklerde ve hastanelerde çok daha fazla karfl m za ç kabilmektedir. 16 S. aureus toksinlerini salg layarak, yüzeyel deri ve mukoza enfeksiyonlar, abseler gibi lokal komplikasyonlara ya da pnömoni, osteomyelit ve septisemi gibi sistemik komplikasyonlara neden olabilmektedir. 27 Dental ünit su sistemlerindeki bakteriyel kontaminasyonun difl hekimli inde çapraz enfeksiyon kayna olup olmad n n incelenmesi hakk nda Martin in 28 yapt bir araflt rmada, anamnezinde karsinoma hikayesi bulunan radyoterapi ve kemoterapi uygulanm fl immünokompresif vakalarda, dental ifllemlerden birkaç gün sonras nda oluflan abselerin, ünit suyundaki bakterilerden kaynakland bulunmufltur. Ayr ca araflt r c bu çal flmas nda, dental ifllemlerin kontamine su kayna ile yap ld takdirde, hasta a z içi mikrofloras n n de iflti ini ve hastan n tekrardan eski a z floras na kavuflabilmesinin birkaç haftay ald n belirtmifltir. Risk grubu hastalar n tedavilerinde, bakteriyel kontaminasyonun önlenmesi amac yla kaliteli suyun kullan lmas yla beraber aerosol miktar n azaltabilecek tedbirlerin al nmas na da özen gösterilmelidir. 24 Çal flma süresi esnas nda kap ve pencerenin aç lmas veya kliman n çal flt r lmas total bakteriyel aerosol miktar n n azalmas nda etkili olabilmektedir. 18 Ancak Osorio ve ark. 16 bu tarzda kullan lan havaland rma sistemlerinin klinikte mevcut olan aerosol fleklindeki mikroorganizmalar n çal flma sahas ndan, di er alanlara do ru tafl nmas na neden oldu unu belirtmifltir. Walter 29 yapt araflt rmada, çal flma süresi sonunda havada as l kalan bioaerosollerin yere düfltü ünü ancak bir sonraki çal flma günü bafllang c nda havaland rma sisteminin çal flt r lmas yla yere düflen bakteriyel aerosollerin tekrardan havaya kar flt n belirlemifltir. Ayr ca araflt r - c partikül boyutu, ortam n s cakl ve nemi gibi faktörlerin bakteriyel aerosollerin hastal k oluflturma gücünü ve enfekte ajanlar n da l m n etkileyebildi ini bildirmifltir. Dental ifllemler sonucu enfeksiyon ajanlar n n yay lmas, genellikle a z bofllu undan ç kan aerosollerle gerçekleflmektedir. Bu aerosoller, a zdan ve kullan lan ünit suyundan enfekte olabilmekte ve ünitin 2 metre civar nda oldukça yo un bir konsantrasyonda bulunabilmektedir. 11 Hekim, yard mc personel, tedavi edilen hasta ve hatta bir sonra bak lacak hastan n sa l n n korunmas amac yla bir tak m önlemlerin al nmas gerekmektedir. Bakteriyel Aerosollere Karfl Koruyucu Önlemler 105 Hasta a z ndan kaynakl bakteriyel aerosollerin azalt lmas amac yla en çok tercih edilen yöntemlerden biri ifllem öncesi hastaya antiseptiklerle gargara yapt r lmas - d r. fiimdiye kadar yap lm fl birçok çal flmada, tedavi öncesi antimikrobiyal a z gargaras ile hasta a z n n çalkalatt r lmas n n aerosoldeki bakteri say s n oldukça azaltt bildirilmifltir. 13,30,31 Fine ve ark. 31 yapt klar çal flmada tedavi öncesi antiseptik a z gargaralar n n kullan lmas n n, tükürükteki bakteri say s n önemli ölçüde azaltt n ve buna ba l olarak da bakteriyel aerosol miktar n n oldukça düfltü ünü tespit etmifllerdir. Ancak antiseptiklerle çalkalama yapt - r lmas n n kontamine ünit suyu kullan lmas yla oluflabilecek çapraz enfeksiyon riskini azaltmad n, sadece hasta a z ndan aerosole kar flan bakteri say s n azaltt - n önemle vurgulam fllard r. Ayr ca araflt r c lar Listerin (esansiyel ya içeren antiseptik) içerikli a z gargaras ile yap lan çalkalamalar n aerosoldeki mikrobiyal yo- unlu u düflürdü ünü saptam fllard r. Muir ve ark., 32 klorheksidin nin aerosol mikrobiyal içeri ini en çok azaltan ajan oldu unu tespit etmifllerdir. Veksler ve ark. 33 ise, klorheksidin ile ifllem öncesi 30 saniye çalkalama yapt r lmas n n a z bofllu unun bakteriyel floras n önemli ölçüde azaltt n belirlemifllerdir. Logothesis ve ark. 13 ise, ifllem öncesi 30 saniye klorheksidin, Listerin ve su ile yap lan çalkalamalar n bakteriyel aerosole karfl etkilerini karfl laflt rmak üzere incelemifllerdir. Sonuçta, klorheksidin nin di erlerine göre aerosoldeki mikrobiyal içeri i önemli ölçüde azaltt bulunmufltur. Bununla beraber, Listerinli a z gargaras ve su ile gerçeklefltirilen çalkalamalar n mikrobiyal içeri i azaltmadaki etkinlikleri aras nda önemli bir fark bulunamam flt r. Ayr ca araflt r c lar, yay lan aerosollerin çal flma sahas na olan uzakl na göre yap lan de erlendirmede, ifllem öncesi klorheksidin ile çalkalama yap ld durumlarda 3 feet ten daha uzakta bioaerosol belirlenemedi i, Listerin veya su ile gerçeklefltirilen çalkalamalarda ise, aerosollerin 9 feet e kadar yay ld belirlenmifltir. Bunlar n yan s ra, araflt r c lar a z floras ndan kaynakl bioaerosollerin azalt lmas nda klorheksidin glukonat içerikli antiseptik gargaralar n en etkili ajan oldu unu belirlemifller ve tedavi öncesi antiseptiklerin kullan lmas nda, etki süresi uzun olan gargara türlerinin tercih edilmesini önermifllerdir. Özellikle ultrasonik aletlerin kullan lmas ndan önce hastaya antiseptik gargara yapt r lmas, ifllem s ras nda oluflabilecek bioaerosol miktar n önemli ölçüde azaltacakt r. 31 Potansiyel tehlike tafl yan aktif tüberkülozlu hastalar n tedavisinde dikkat edilecek husus, hastaya ifllem öncesi etkili antiseptiklerle gargara yapt r lmas ndan sonra M.

4 106 Bodrumlu tuberculosis içeren aerosollerin bulundu u havan n di er odalara ulaflmas n engelleme maksad yla, muayene odas kap s n n kapal tutulmas gerekmektedir. 22 Ard ndan tüberkülozun bulaflmamas için gerekli önlemler al nmal d r. Leggat ve Kedjarune 22 hava temizleme cihazlar n n ve ultraviole fl k kullan lmas n n bakteriyel aerosol miktar n azaltabildi ini bildirmifllerdir. Dental ifllemler s ras nda yüksek emifl gücü bulunan aerosol emici cihazlar n kullan lmas, bioaerosollerin çevreye yay lmas n hatta hasta a z ndan ç kan damlac klar n hekime ulaflmas n da engelleyebilmektedir. 11 King ve ark. 11 yapt klar çal flmada dental ifllemler s ras nda aerosol emici cihaz kullan m n n havaya yay lan aerosol miktar n önemli ölçüde azaltt saptam fllard r. Düzgün hava ak fl da aerosol miktar n azaltabilmektedir. 22 Ancak bu yöntem, aerosollerin tafl nmas na neden olabilece i için pek önerilmemektedir. Ayr ca Fine ve ark. 31 ile Grenier, 15 tedavi bafllamadan önce hastaya rubber-dam tak lmas n n da a z floras ndan kaynaklanabilecek bioaerosol miktar n n azalt lmas nda faydal olaca n bildirmifllerdir. Bakteriyel aerosollere karfl koruyucu bir di er önlem ise, elektrostatik metodlar n kullan lmas d r. Elektrostatik cihazlar n kullan lmas sonucu, dental ifllemler s ras nda havaya yay lan aerosol partiküllerin çökeltilmesi sa lanmaktad r. Muir ve ark. 32 elektrostatik yöntemlerin aerosol partiküllerini çökertmedeki etkinliklerini göstermifllerdir. Hasta a z ndan kaynaklanan bakteriyel aerosol kadar ünit kullan m suyundan oluflabilecek bioaerosol miktar n n azalt lmas na da dikkat edilmelidir. Bu amaçla, difl hekiminin her gün çal flma bafllang c nda 2 dakika süreyle ünit sisteminin su yollar n boflaltmas ve çal flma aralar nda 30 saniye süreyle yine ayn ifllemi tekrarlamas kontaminasyon oluflma ihtimalini daha da azaltabilmektedir. Yumuflak doku ve kemi i içine alan cerrahi operasyonlarda ise, kesinlikle steril su kullan lmas gereklidir. Hekim ve yard mc s n n Hepatit B afl s n yapt rmalar gereklidir. Leggat ve Kedjarune, 22 bakteriyel ve viral enfeksiyonlara karfl hekim ve yard mc s n n BCG (tüberküloz) afl s n yapt rmalar n önermektedir. Cerrahi maske ve yüz maskesinin tak lmas bakteriyel aerosol ve damlac klar n inhale edilmesini önlemekte; koruyucu gözlük, eldiven ve önlük kullan lmas da deri ve mukozaya enfekte ajanlar n temas n azaltacakt r. 22 Sonuç olarak hasta, hekim ve yard mc s, hatta bir sonraki tedavi edilecek hasta için sa l k problemine yol açabilecek bakteriyel aerosol miktar n n tedavi ifllemleri esnas nda oldukça artt gözlemlenmektedir. Özellikle dental tedavileri yap lacak immün sistemi yetersiz hastalar ve risk grubundaki hastalar için gereken önlemlerin al nmas yla birlikte ortama yay lan bioaerosollerin de azalt lmas gereklidir. Dental kliniklerde klimalar n, hava temizleme cihazlar n n, elektrostatik cihazlar n ve ultraviole lambalar n n kullan lmas n n yan s ra, ifllem öncesi a z gargaralar n n kulland r lmas, rubber-dam tak lmas, tükürük emicilerin tak lmas gibi bioaerosol azaltma metodlar n n kullan lmas çapraz enfeksiyonun gerçekleflebilmesini önleyecektir. Ayr ca hekim ve yard mc personelinin immünizasyonunun sa lanmas da yararl olacakt r. Kaynaklar 1. Checchi L, Matarasso S, Pirro P, D Achille C. Topographical analysis of the facial areas most susceptible to infection with transmissible diseases in dentist. Int J Periodontics Restorative Dent 1991; 11: Williams GH, Pollok NL, Shay De Barr CE. Laminar air purge of microorganisms in dental aerosols: Prophylactic prosedures with the ultrasonic scaler. J Dent Res 1970; 49: Infectious hazards for both dental personnel and patients in the operatory. ADA Research Institute, Department of Toxicology. J Am Dent Assoc 1988; 117: Pelleu GB, Shreve WB, Wachtel LW. Reduction of microbiol concentration in the air of dental operating rooms. I. High efficiency particulate air filters. J Dent Res 1970; 49: Larato DC, Ruskin PF, Martin A. Effect of on ultrasonic scaler on bacterial counts in the air. J Periodontol 1967; 38: Gross KB, Overman PR, Cobb C, et al. Aerosol generation by two ultrasonic scalers and one sonic scaler: a comparative study. J Dent Hyg 1992; 66: Harrel SK, Rivera-Hidalgo F, Barnes JB. Reduction of aerosols produced by ultrasonic scalers. J Periodontol 1996; 67: Micik RE, Miller RL, Mazzarella MA, et al. Studies on dental aerobiology. 1. Bacterial aerosols generated during dental prosedures. J Dent Res 1969; 48: Larato DC, Ruskin PF, Martin A. Effect of a dental air turbine drill on the bacterial counts in air. J Prosthet Dent 1966; 16: Miller RL, Micik R, Abel C, et al. Studies on dental aerobiology: 2. Microbial splatter discharged from the oral cavity of dental patients. J Dent Res 1971; 50: King TB, Muzzin KB, Berry CW, Anders LM. The effectiveness of an aerosol reduction device for ultrasonic scalers. J Perio 1997; 68: 45 9.

5 Bakteriyel Aerosoller 12. Sciaky I, Sulitzeanu A. Importance of dental units in the mechanical transfer of oral bacteria. J Dent Res 1962; 41: Logothetis DD, Martinez-Welles JM. Reducing bacterial aerosol contamination with a chlorhexidine gluconate pre-rinse. J Am Dent Assoc 1995; 126: Bently CD, Burkhart NW, Crawford JJ. Evaluating spatter and aerosol contamination during dental prosedure. J Am Dent Assoc 1994; 125: Grenier D. Quantitative analysis of bacterial aerosols in two different dental clinic environments. Appl Environ Microbiol 1995; 61: Osorio R, Toledana M, Liebana J, et al. Environment microbial contamination: pilot study in a dental surgery. Int Dent J 1995; 45: Travaglini EA, Larato D, Martin A. Dissemination of organismbearing droplets by high-speed dental drills. J Prosthet Dent 1966; 16: Kedjarune U, Leggat PA, Chowanadisai S, et al. Bacterial aerosols in the dental clinic: effect of position, time and type of treatment. Int Dent J 2000; 50: Harrel SK, Barnes JB, Rivera-Hidalgo F. Aerosol and splatter contamination from the operative site during ultrasonic scaling. J Am Dent Assoc 1998; 129: Miller RL. Generation of air-borne infection by high-speed dental equipment. J Am Soc Prev Dent 1976; 6: Pankhurst CL, Johnson WW, Woods RG. Microbial contamination of dental unit waterlines: the scientific argument. Int Dent J 1998; 48: Leggat PA, Kedjarune U. Bacterial aerosols in the dental clinic: a review. Int Dent J 2001; 51: Walker JT, Bradshow DJ, Bennet AM, Fulford MR, Martin MV, Marsh PD. Microbial biofilm formation and contamination of dental unit water systems in dental practice. Appl Environ Microbiol 2000; 66: Challacombe SJ, Path FRC, Fernandes LL. Detecting Legionella pneumophila in water systems. J Am Dent Assoc 1995; 126: Fiehn NE, Henriksen K. Methods of disinfection of the water system of dental units by water chlorination. J Dent Res 1988; 67: Shuman SK, McCusker ML, Owenn MK. Enhancing infection control for elderly and medically compromised patients. J Am Dent Assoc 1993; 124: Külekçi G. Difl hekimli inde di er önemli bulaflabilir bakteriler. Türk Diflhekimli i Birli i Dergisi 2000; 58 özel eki: Martin MW. The significance of the bacterial contamination of dental unit water systems. Br Dent J 1987; 163: Walter CW. Prevention and control of airborne infection in hospitals. Ann NY Acad Sci 1980; 353: Worral SF, Knibbs PJ, Glenwright HD. Methods of reducing bacterial contamination of the atmosphere arising from use of an air-polishers. Br Dent J 1987; 163: Fine DH, Mendieta C, Barnett ML, et al. Efficacy of preprocedural rinsing with an antiseptic in reducing viable bacteria in dental aerosols. J Perio 1992; 63: Muir KF, Ross PW, Macphee IT. Reduction of microbial contamination from ultrasonic scalers. Br Dent J 1978; 145: Veksler AE, Kayrrouz GA, Newman MG. Reduction of salivary bacteria by preprocedural rinses with chlorhexidine 0.12 percent. J Periodontol 1991; 62: Yaz flma adresi: Yrd.Doç.Dr. Emre BODRUMLU Ondokuz May s Üniversitesi Difl Hekimli i Fakültesi Difl Hastal klar ve Tedavisi Anabilim Dal Kurupelit / SAMSUN