ÜNİTE. TEMEL ANATOMİ Uz. Dr. Aslı KARA İÇİNDEKİLER HEDEFLER ANATOMİK TANIMLAR VE GENEL BİLGİLER

Transkript

1 ANATOMİK TANIMLAR VE GENEL BİLGİLER İÇİNDEKİLER Anatomi Tanımı ve Bölümleri Anatomik Pozisyon Anatomi'de Düzlem ve Eksenler Vücut Boşlukları ve Bölümleri Anatomik Kısaltmalar İnsan Vücudu ile İlgili Hareket ve Yön Terimleri TEMEL ANATOMİ Uz. Dr. Aslı KARA HEDEFLER Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Anatominin tanımını bilebilecek, Anatomik pozisyonu tanımlayabilecek, Anatomide düzlem ve eksenleri açıklayabilecek, Vücut boşluklarını tanımlayabilecek, Anatomik kısaltmaları öğrenebilecek, İnsan vücudu ile ilgili hareket ve yön terimlerini açıklayabileceksiniz. ÜNİTE 1

2 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler GİRİŞ Anatomi ile ilgili temel yapılara geçmeden önce insan anatomisi ile ilgili temel tanım ve terimlerin bilinmesi ünitelerin anlaşılması bakımından kolaylık sağlayacaktır. Bu amaçla birinci ünitemizde insan yapısına ait temel anatomik tanım ve terimlere öncelik verilecektir. Anatominin Tanımı İnsan vücudunun yapısını ve şeklini, vücudu oluşturan organların yerini, yapısını, şeklini, fonksiyonunu ve komşuluk ilişkilerini inceleyen bilim dalına anatomi denir. Anatomi insan vücudunun yanında diğer canlıları da inceleyen bir bilim dalıdır. Böylece canlılar arasında anatomik olarak bir mukayese yapılmasına imkân tanır. ANATOMİNİN BÖLÜMLERİ Anatomi, genel anlamda makroskopik anatomi ve mikroskopik anatomi olmak üzere iki bölüme ayrılmaktadır. Makroskopik Anatomi Canlının anatomik yapısının gözümüz vasıtasıyla incelenmesine makroskopik anatomi denir. Makroskopik anatomi, topografik anatomi ve sistematik anatomi olmak üzere iki kısma ayrılır. Topografik anatomi: Anatominin insan vücudunu bölgelere ayırarak inceleyen bölümüne topografik anatomi denir. Örneğin; göğüs bölgesi, sırt bölgesi gibi. Sistematik anatomi: İnsan vücudunu sistemlere ayrırarak inceleyen anatominin bu bölümüne sistematik anatomi denir. Sistemler sınıflandırılırken organların benzer fonksiyonlar yapmalarına dikkat edilir. Sistematik anatominin bölümleri aşağıda verilmiştir. Systema locomotorium (Lokomotor sistem): Hareket sistemi Systema cardiovasculare (Kardiyovasküler sistem): Dolaşım sistemi Systema respiratorium (Respiratuvar Sistem): Solunum sistemi Systema digestorium (Dijestive Sistem): Sindirim sistemi Systema urogenitale (Üro-Genital Sistem): Boşaltım ve Üreme Sistemi Systema nervosum (Nervöz Sistem): Sinir sistemi Glandulae endocrinae (Endokrin Sistem): İç salgı bezleri Organa sensoria (Organo Sensorya): Duyu organları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler Temel anatomi kitabındaki üniteler sistematik anatomiye uyumlu olarak anlatılacaktır. Şimdi yukarıda bahsedilen sistemlerin görevlerini kısaca özetleyelim. Hareket sistemi: Vücudumuzun hareket etmesini sağlayan sistemdir. Bu bölümde kemikler, eklemler ve kas sistemi anlatılacaktır. Kemikler ve eklemler hareketin pasif bölümünü, kaslar ise hareketin aktif bölümünü oluşturur. Dolaşım sistemi: Kanın damarlar vasıtasıyla vücuda dağılmasını sağlayan sistemdir. Kalp, atardamar (arter), toplardamar (ven), kılcal damar (kapiller) ve lenf damarlarından meydana gelmiştir. Solunum sistemi: Nefes alıp vermemizi sağlayan sistemdir. Vücut için gerekli oksijenin dışardan alınıp oluşan karbondioksitin dışarıya atılmasını sağlar. Sindirim sistemi: Alınan gıda maddelerinin sindirilmesi, meydana gelen besin maddelerinin emilmesi ve geriye kalan emilemeyen maddelerin dışarıya atılmasını sağlayan sistemdir. Boşaltım ve üreme sistemi: Metabolizma sonucu oluşan zararlı maddelerin dışarıya atılmasını sağlayan sisteme boşaltım sistemi, canlının neslinin devam etmesini sağlayan sisteme de genital sistem denir. Genital sistem erkek genital sistem ve kadın genital sistem olmak üzere iki bölümde incelenir. Sinir sistemi: Canlının dış ortam ve kendi içerisindeki organlar arasındaki bağlantıyı sağlayan sisteme sinir sistemi denir. Sinir sistemi, dışarıdan gelen uyarıları alır, düzenler, belli merkezlere ulaştırır ve gerekli cevabın oluşmasını sağlar. Endokrin Sistem: İç salgı bezlerinden meydana gelir. Salgıladıkları maddeleri dolaşım sistemine aktarırlar. Bu bezler vücudumuzda metabolik faaliyetlerin yürütülmesini sağlar. Duyu Organları: Bu organlar görme, işitme, koku ve tat alma ile dokunma gibi duyuların alınmasını sağlayan göz, kulak, burun, dil ve deriden oluşur. Mikroskobik Anatomi Organizmayı meydana getiren doku ve hücrelerin mikroskop ve benzeri aletlerin yardımı ile incelenmesine mikroskobik anatomi denir. Histoloji ve Sitoloji olmak üzere iki bölüme ayrılır. Dokuları inceleyen bilim dalına Histoloji, hücreleri inceleyen bilim dalına Sitoloji denir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler ANATOMİK POZİSYON, DÜZLEMLER VE EKSENLER Her bilim dalında olduğu gibi anatomide de bazı özel tanım ve terimler vardır. Bu tanım ve terimler ifade edilen bir konunun daha kolay ve doğru anlaşılmasını sağlamaktadır. Bu çerçevede anatomi için kullanılan özel tanım ve terimlerin öğrenilmesi gerekmektedir. Anatomik Pozisyon Anatomide hareketlerin tanımlarının yapılabilmesi için anatomik duruş veya anatomik pozisyon denilen bir konumdan bahsetmek gerekir. Ayrıca organların yerlerini, birbirleriyle olan ilişkilerini anlatırken de anatomik pozisyon bizlere kolaylık sağlamaktadır. Anatomik pozisyon: Ayakta dik duran bir şahsın başı dik, her iki kolu yan taraflarda sarkık ve avuç içleri öne bakar durumda, ayak topukları birleştirilmiş duruşa anatomik pozisyon denir (Şekil 1). Şekil 1. Anatomik pozisyon Anatomik Düzlemler (Planlar) Anatomik pozisyonda bulunan bir şahsın, belirli bölgelerinden geçen hayalî düzlemler ve eksenler düşünülmüştür. Bu düzlemler ve eksenler insan vücudunu bulunan organ ve oluşumların hangi bölgelerde yer aldığını tespit için gereklidir. Anatomik pozisyonda bulunan bir şahsın vücudundan geçen üç ana düzlem bulunur. Bu düzlemler birbirleriyle dik açı yaparlar. Yani aralarındaki açı doksan derecedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler Bu düzlemler Planum sagittale Vücudu önden arkaya doğru kesen düzleme denir. Bu düzlem ile vücut simetrik olmayan sağ ve sol iki bölüme ayrılır. Planum transversum (planum horizontale) Yere paralel geçen, vücudu üst ve alt simetrik olmayan iki bölüme ayıran düzlemdir. Bu düzlem klinikte, axial plan olarak da bilinir. Planum coronale (planum frontale) Vücudu yukarıdan aşağıya doğru kesen düzleme denir. Bu düzlem ile vücut ön ve arka iki bölüme ayrılır. Anatomik Eksenler (Axes) İnsan vücudunda bulunan hareketli eklemlerde oluşan hareketlerin tanımlanabilmesi için eksenlere ihtiyaç duyulmaktadır. Bu eksenler üç yöndedir ve birbirlerine diktir. Bu eksenler: Axis sagittalis: Vücudun ön tarafından arka tarafına doğru geçen eksene denir (Şekil 2). Axis sagittalis te yapılan hareketler: Abduksiyon: Gövdeden uzaklaşma hareketine verilen isimdir. Örnek: Anatomik pozisyonda bulunan bir şahsın üst ekstremitesinin gövdesinden uzaklaşması. Adduksiyon: Gövdeye yaklaşma hareketine denir. Örnek: Üst ekstremitenin gövdeye yaklaşma hareketine verilen isimdir. Adduksiyondaki üst ekstremitenin gövdeye yaklaşmasına denir. Axis transversalis: Vücudun sol tarafından sağa veya vücudun sağ tarafından sol tarafına doğru geçen eksene denir (Şekil 2). Bu eksende yapılan hareketler: Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler Fleksiyon: Başın ve gövdenin öne eğilmesi Üst ekstremitenin öne hareketi Kolun dirsek ekleminden bükülmesi Alt ekstremitede bacak ve ayağın arkaya doğru bükülme hareketi Ekstansiyon: Başın ve gövdenin arkaya doğru eğilmesi Anatomik pozisyonda bulunan şahsın üst ekstremitesinin arkaya hareketi Fleksiyonda bulunan önkolun dirsek ekleminde kol ile düzleşmesi Alt ekstremitenin fleksiyon pozisyonunda bulunan bacak ve ayak bölgelerinin öne doğru düzleşme hareketi Axis verticalis: Yukarıdan aşağıya doğru ve yere dik olan eksene denir (Şekil 2). Bu eksende yapılan hareketler: Rotasyon: Başın, gövdenin ve ekstremitelerin dönmesine verilen addır, Üst ekstremitenin içe dönmesine özel olarak pronasyon, dışa dönmesine ise supinasyon denir. Alt ekstremitede ayağın plantar bölgesinin (taban) içe dönmesine inversiyon, dışa dönmesine ise eversiyon denir. Başın ve gövdenin sağa ve sola dönmesi gibi. Şekil 2. Anatomide eksenler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler VÜCUT BOŞLUKLARI VE VÜCUDUN BÖLÜMLERİ İnsan vücudunda bulunan boşluklar ve bölümler; organların yerlerini ve birbirleriyle olan ilişkilerini tanımlamada önemlidir. Vücut Boşlukları İnsan vücudunda etrafı kemik, kas ve membran (zar) gibi yapılar tarafından çevrelenen bir kısım boşluklar bulunmaktadır. Vücudun hem ön tarafında (ventral) hem de arka tarafında (dorsal) bulunan bu boşluklar beyin, kalp gibi hayati öneme sahip bir kısım organların korunmasında görev alırlar (Şekil 3). Vücudun ön tarafında (ventral) bulunan boşluklar Cavitas Thoracis (göğüs boşluğu) Cavitas Abdominalis (karın boşluğu) Cavitas Pelvis (leğen boşluğu) Vücudun arka tarafında (dorsal) bulunan boşluklar Cavitas Cranii (beyin boşluğu) Cavitas Spinalis(omuriliğin bulunduğu alan). Şekil 3. Vücut boşlukları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler Karın Boşluğu Kadranları Karın boşluğu dört kadrana ayrılır. Göbek (Umbilicus) bölgesinden geçen dikey ve yatay iki eksen karın boşluğunu (abdomen) dört kadrana ayrılır. Bu kadranlar, abdomende bulunan organlara ait ağrı lokalizasyonu için önemlidir. Bu kadranlar Sağ üst kadran Sağ alt kadran Sol üst kadran Sol alt kadran Vücudun Bölümleri İnsan vücudunu meydana getiren oluşumların ve organların tanımlanmasında kolaylık sağlaması için insan vücudu aşağıda belirtilen bölge ve bölümlere ayrılarak incelenmektedir. Baş (Caput) İnsan vücudunun baş bölgesine verilen addır. Kafa ve yüz bölümlerinden meydana gelir. Boyun (Collum) İnsan vücudunun boyun bölgesine verilen addır. Baş ile gövdeyi birleştiren bölümdür. Gövde (Truncus) İnsan vücudunun gövde bölgesine verilen addır. Gövde bölümünün üç alt bölgesi bulunmaktadır: Thorax: Göğüs boşluğu, Abdomen: Karın boşluğu, Pelvis: Leğen boşluğu. Üst ekstremite Bu bölüme üst taraf da denir. Üst ekstremite scapula (kürek kemiği) ve clavicula (köprücük kemiği) ismi verilen kemikler aracılığı ile gövdeye bağlanmışlardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler Üst ekstremite üç bölgeye ayrılır; Brachium (kol): Bu bölgede bulunan kemiğe humerus (kol kemiği) denir. Antebrachium (ön kol): Bu bölgede radius (döner kemik) ve ulna (dirsek kemiği) kemikleri bulunur. Radius önkolun dış tarafında, ulna ise önkolun iç tarafında lokalizedir. Manus (el): El bileği ekleminden sonraki bölüme verilen isimdir. El bölgesi de denir. El bölgesi üç grup kemik tarafından oluşturulur. Ossa carpi: El bilek kemiklerine denir. 8 kemiktir. Ossa metacarpi: El tarak kemikleri de denir. 5 kemikten oluşur. Phalanges: El parmak kemiklerine denir. Başparmakta iki, diğer parmaklarda üç kemik bulunur. Toplam 14 kemiktir. Not: Cubitus: Dirsek bölgesine verilen isimdir. Alt ekstremite Alt taraf olarak da bilinir. Üst ekstremite os coxa, os sacrum ve os coccygis oluşturduğu pelvis iskeleti aracılığı ile gövdeye bağlanmıştır. Alt ekstremite üç bölgeye ayrılmıştır. a) Uyluk bölgesi (femoral bölge): Bu bölgenin kemiği os femoris (femur) dir. b) Crus bölgesi (bacak bölgesi): Bu bölgenin iç tarafında tibia, dış tarafında ise fibula ismi verilen kemikler bulunur. c) Pes bölgesi (ayak bölgesi): Ayak bileği bölgesinden sonraki bölgeye verilen addır. Ayak bölgesi üç bölüme ayrılır: Ossa tarsi: Ayak bilek kemiklerine verilen isimdir. 7 kemikten oluşur. Ossa metatarsi: Ayak bölgesi tarak kemiklerine denir. 5 kemikten oluşur. Phalanges: Ayak parmak kemiklerinin adıdır. 14 kemikten oluşmaktadır. Not: Genu: Diz bölgesine verilen addır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler İNSAN VÜCUDUNUN YÖNLERİ VE TARAFLARI Superior: Vücudun üst tarafı İnferior: Vücudun alt tarafı Anterior: Vücudun ön tarafı Posterior: Vücudun arka tarafı Ventral: Önde olan, karın tarafı Dorsal: Arkada olan, sırt tarafı Median: Orta, tam ortada bulunan Lateral: Dış, dışa yakın olan, median hattan uzakta bulunan Medial: İç, içe yakın olan, median hatta yakın olan Internus: İç Externus: Dış Cranialis: Baş taraf Caudalis: Kuyruk tarafı, aayak tarafı Dexter: Sağ taraf Sinister: Sol taraf Proximalis: Vücuda yakın bölüm için kullanılan kelimedir. Distalis: Vücuda uzak bölümü için kullanılan kelimedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler ANATOMİDE KULLANILAN KISALTMALAR VE BAZI TERİMLERİN OKUNUŞ BİÇİMLERİ Tablo.1. Anatomi'de kullanılan kısaltmalar Kısaltma Yazılışı Türkçe Anlamı Aa. Arterler Kanı kalpten dokuya götüren damarlar Ant. Anterior Ön, ön tarafta olan C. Cervical Boyun, boyun bölgesi Cart. Cartilago Kıkırdak Duct. Ductus Kanal Fac. Facies Yüzey, yüz Post. Posterior Arka, arka tarafta olan Inf. Inferior Alt, alt tarafta olan İnc. İncisura Çentik L. Lumbal Bel, bel bölgesi Sup. Superior Üst, üst taraf Lig. Ligamentum Bağ, eklem kapsülünü dış taraftan kuvvetlendiren yapılar Ligg. Ligamenta Bağlar M. Musculus Kas. Hareket sisteminin aktif bölümünü oluşturan yapılar Mm. Musculi Kaslar N. Nervus Sinir Nn. Nervi Sinirler R. Ramus Dal, arterden ayrılan küçük damarlar Rr. Rami Dallar Th. Thoracal Columna vertebralis in bir bölümü ve toraks iskeletinin yapısına katılır. Tr. Truncus Kütük, gövde S. Sacral Columna vertebralisin alt bölümünü oluşturur ve Super. Superior Üst. Üst taraf pelvis iskeletinin yapısına katılır. V. Vena Kanı dokudan kalbe getiren damar Vv. Venae Venler Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler Tablo 2. Hareketlerle ilgili terimlerin yazılışı, telaffuzu ve anlamları Kelimenin yazılışı Telaffuzu Anlamı Abductio Abduksyo Gövdeden uzaklaşma Adductio Adduksyo Gövdeye yaklaşma Rotatio externa Rotasyo eksterna Ekstremitenin dışa dönmesi Rotatio interna Rotasyo interna Ekstremitenin içe dönmesi Circumductio Sirkumduksiyo Ekstremitenin 360 derece dönmesi Flexio Fleksiyo Ekstremitenin öne doğru hareketi Extentio Ekstensiyo Ekstremitenin arkaya doğru hareketi Pronatio Pronasyo Ekstremitenin içe doğru dönmesi Supinatio Supinasyo Ekstremitenin dışa doğru dönmesi Oppositio Opozisyo Başparmağın küçük parmak ile birleşmesi Repositio Repozisyo Başparmak ve küçük parmağın anatomik pozisyonu Ödev Çeşitli materyal kullanarak eksenler ve düzlemlerin şekillerini yapınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler Tıp biliminde kullanılan terimler, genellikle Latince kökenlidir. Bu bölümde; anatominin tanımı, anatomik pozisyon, anatomik planlar ve eksenler, vücudun boşlukları ve bölgeleri ve oluşumların yerlerinin belirlenmesinde kullanılan terimler anlatılmıştır. İnsan vücudunun yapısı ve şeklini, vücudu oluşturan organların yerini, yapısını, şeklini, fonksiyonunu ve komşuluk ilişkilerini inceleyen bilim dalına anatomi denir. Ayakta dik duran bir şahsın başı dik, her iki kolu yan taraflarda sarkık ve el ayaları karşıya bakar durumda, ayak topukları birleştirilmiş duruşa anatomik pozisyon denir. Anatomide; planum sagittale, planum horizontale (transversale) ve planum coronale (frontale) olmak üzere üç ana plan, axis transversalis, axis sagittalis ve axis verticalis olmak üzere üç ana eksen bulunur. Özet Vücudun ön tarafında bulunan boşluklar: Cavitas Thoracis (göğüs boşluğu) Cavitas Abdominalis (karın boşluğu) Cavitas Pelvis (leğen boşluğu) Vücudun arka tarafında bulunan boşluklar Cavitas Cranii (beyin boşluğu) Cavitas Spinalis(omuriliğin bulunduğu alan) İnsan vücudu bölgelerinin isimleri bilinmesi istenilecektir Karın boşluğu kadranlarının isimleri bilinmesi istenilecektir. İnsan vücudu yönlerinin bilinmesi istenilecektir. Tarafların ne anlama geldiği bilinmelidir. Anatomik kısaltmalar öğrenilmelidir. Vücutta yapılan hareketlein isimlerinin bilinmesi istenilecektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdaki düzlemlerden hangisi vücudu üst ve alt şeklide iki bölüme ayırır? Değerlendirme sorularını dikkatli ve anlayarak cevaplamalısınız. a) Planum Horizontale b) Planum Sagittale c) Planum Coronale d) Planum Frontale e) Hepsi 2. Aşağıdaki eksenlerden hangisi vücudu önden arkaya geçen ve yere paralel olan eksendir? a) Horizontal b) Transvers c) Sagittal d) Vertical e) Frontal 3. Aşağıdaki eksenlerden hangisi vücudu sağdan sola veya soldan sağa geçen ve yere paralel olan eksendir? a) Horizontal b) Sagittal c) Vertical d) Frontal e) Hepsi 4. Aşağıdaki hareketlerden hangisi sagittal eksende yapılır? a) Abduction b) Ekstansion c) Flexion d) Pronation e) Supination Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler 5. Alt ekstremitenin ayak bölgesinde plantar bölgenin (taban) dışa dönmesine ne ad verilir? a) Invertion b) Extantion c) Flexion d) Abduction e) Evertion 6. Anatomik pozisyonun tanımında aşağıdakilerden hangisi bulunmaz? a) Ayakta dik durma b) Kollar yana sarkık c) Gözler karşıya bakacak d) Ayakları birbirinden ayrık e) El ayası öne bakacak 7. Aşağıdakilerden hangisi vücut boşluklarından biri değildir? a) Cavitas cranii b) Cavitas tibialis c) Cavitas abdominis d) Cavitas spinalis e) Cavitas thoracis Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler 8. Aşağıdaki eksenlerden hangisi vücudu yukarıdan aşağıya doğru geçen ve yere dik olan eksendir? a) Horizontal b) Transvers c) Sagittal d) Vertical e) Frontal 9. Vücudun baş bölgesi için kullanılan latince kelime aşağıdakilerden hangisidir? a) Caput b) Collum c) Brachium d) Manus e) Uyluk 10. Omurilik aşağıdaki boşluklardan hangisinin içerisinde yer alır? a) Cavitas thoracis b) Cavitas abdominalis c) Cavitas spinalis d) Cavitas pelvis e) Cavitas cranii Cevap Anahtarı 1.A, 2.C, 3.A, 4.A, 5.E, 6.D, 7.B, 8.D, 9.A, 10.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M., Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K., Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A., Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş., Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W,A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L., Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M., Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S., Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S., Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F., Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2012). Hareket Sistemi (Alanlar Ortak), Ankara. meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/hareket%20sistemi.pdf [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine Ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Hareket ve Sinir Sistemi ile Psikiyatrik Hastalıklara ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Solunum Ve Sindirim Sistemine ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Kardiovasküler Sistem Ile Kan Ve Kan Yapıcı Organlara Ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006) Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 Anatomik Tanımlar ve Genel Bilgiler Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New- York:McGraw-Hill. Sancak, B., Cumhur, M. (2008). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 4. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 HEDEFLER İÇİNDEKİLER OSTEOLOJİ GENEL BİLGİLER VE VÜCUT KEMİKLERİ Kemikler Hakkında Genel Bilgiler Kemiklerin Sınıflandırılması Skeleton Axiale Cranium Kemikleri Columna Vertebralis Os Hyoideum Thorax Skeleton Appendiculare Üst Extremite Kemikleri Alt Extremite Kemikleri TEMEL ANATOMİ Doç. Dr. İsmail MALKOÇ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Kemikler hakkında genel bilgi sahibi olabilecek, Axial iskelet kemiklerini tanıyacak ve özelliklerini bilebilecek, Üst ve alt ekstremiteyi meydana getiren kemiklerin isimlerini bilecek, bölümlere göre yerlerini tanımlayabileceksiniz. ÜNİTE 2

21 Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri GİRİŞ Hareket sistemi insan vücuduna şekil verir ve insanın amaca uygun hareket etmesine imkân tanır. Lokomotor sistem olarak bilinen hareket sistemini kemikler, eklemler ve kaslar oluşturur. Kemikler ve eklemler hareket sisteminin pasif, kaslar ise aktif bölümünü meydana getirir. Böylece kaslar kasılarak kemik ve eklemlere etki etmek suretiyle hareket etmemizi sağlar. Hareket sistemi diğer bütün sistemlerin sağlıklı olarak çalışmasında rol oynar. KEMİKLER HAKKINDA GENEL BİLGİLER Kemikleri inceleyen bilim dalına osteoloji denir. İskeletin en önemli bölümlerinden birisi kemiklerdir. Kemikleri inceleyen bilim dalına osteoloji (osteologia) denir. Latincede kemik os, kemikler ise ossa olarak isimlendirilir. Yetişkin bir insanda toplam iki yüz altı (206) adet kemik bulunmaktadır. Kemikler birbirlerine eklemler vasıtasıyla bağlanmışlardır. Kemiklerin Yapısı Kemikler iki tip maddeden meydana gelmiştir. Organik madde: Bir kemiğin yaklaşık % 30'u organik maddelerden meydana gelmiştir. Bu bölüm çoğunlukla kollajen liflerden meydana gelmiştir ve kemiğin elastikiyetini vermektedir. İnorganik madde: Kemiklerin yaklaşık % 70'i inorganik maddelerden oluşmaktadır. Bu maddelerin çoğunluğunu kalsiyum, fosfor ve magnezyum oluşturmaktadır. İnorganik maddeler kemiğin sertliğini verir. Kemikler organik ve inorganik maddelerden meydana gelmiştir. Kemiklerin Fonksiyonları İskelet sisteminin yapısına katılır: Hareket sisteminin pasif bölümünü kemikler ve eklemler yapar. Bu nedenle kemikler iskelet sisteminin pasif bölümü yapısına katılır. Organları korur: Beyin, akciğer ve kalp ve karında bulunan organlar gibi vücuttaki hayati organların korunmasını sağlar. Kasların tutunma yeri olarak fonksiyon görür. Hareket sisteminin aktif bölümünü oluşturan kaslar, kemiklere tutunarak iskeletin hareketini oluşturur. Kan hücrelerinin yapımında rol alır. İnorganik maddelerin depo yeri olarak fonksiyon görür: Özellikle kalsiyum ve fosfor gibi inorganik maddelerin depo edilmesinde görev alır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

22 Bireysel Etkinlik Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Kemik Grupları Kemikler dış görünüşlerine ve şekillerine göre gruplara ayrılır. Kemikler şekillerine göre altı gruba ayrılmaktadır. Uzun kemikler substantia compacta ve substantia spongiosa olmak üzere iki bölümden meydana gelmiştir. Ossa longa=uzun kemikler: Boyu eninden daha fazla olan kemiklere denir. Örneğin; Humerus (kol kemiği), femur (uyluk kemiği) gibi. Ossa breve=kısa kemikler: Boyu ile eni birbirine yakın olan kemiklere denir. Örneğin; El bileği kemikleri (ossa carpi), ayak bileği kemikleri (ossa tarsi) gibi. Ossa plana=yassı kemikler: Yüzeyleri düz olan kemiklerdir. Örneğin; Kafatası kemiklerinin bir bölümü bu gruba girer. Ossa irregularia=düzensiz kemikler: Şekilleri düzgün olmayan kemiklere denir. Örneğin; Mandibula (alt çene kemiği), Os coxa (kalça kemiği). Ossa pneumotica=havalı kemikler: İçinde sinüs bulunan kemiklere denir. Kemiğin içerisinde boşluk bulunmaktadır. Örneğin; Maxilla (üst çene kemiği), os frontale (alın kemiği). Ossa sesamoidea=susamsı kemikler: Bu kemikler kas kirişleri ve bağların içerisinde bulunurlar. Örneğin; Patella (diz kapağı kemiği) ve os pisiforme. Kemikte kasların tutunduğu en dış bölüme periosteum denir. Uzun Kemiklerin Yapısı Uzun kemiklerin orta kısmına diyafiz, uç kısımlarına epifiz denir. Diyafizin ortasında yer alan boşluğa kemik iliği (cavitas medullaris) denir. Uzun kemiklerin uç kısımları süngerimsi (spongiöz) yapıdadır. Epifizin yer aldığı bu uç kısımlarda eklem yüzleri bulunur. Eklem yüzleri dışında kalan ve kemiği dıştan saran yapıya periosteum denir. Kemik iliğinin etrafını saran bölüme de endosteum denir. Uzun bir kemikler iki bölümden meydana gelmiştir. Substantia compacta (Sert madde): Kemiğin dış tabakasıdır. Sert yapıya sahiptir. Bu bölümün dış yüzüne periosteum denir. Periosteum: Kaslara tutunma yeri, kemiğin büyümesine katkı sağlayan, damar ve sinir bakımından zengin kemiğin en dış bölümüdür. Substantia spongiosa (Süngerimsi madde): Kemiğin kompakt bölümü iç tarafında yer alır. Süngerimsi bir yapıya sahiptir. Bu kemik bölümünün ortasında cavitas medullaris denilen ve içerisinde sarı kemik iliğinin (medulla ossium flava) bulunduğu boşluk vardır. Bu boşluğu endosteum sarar. Kemiklerin yapısını kemik üzerinde inceleyiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

23 Bireysel Etkinlik Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri KEMİKLERİN SINIFLANDIRILMASI İnsan vücudunda bulunan kemikler bir araya gelerek iskelet sistemini oluştururlar. İskeleti meydana getiren kemikler skeleton axiale ve skeleton appendicularia olmak üzere iki ana grup altında incelenirler. İnsan vücudunda bulunan kemikler bölgelerine aşağıdaki şekilde sınıflandırılmaktadır. Skeleton Axiale (Aksiyel İskelet) Baş iskeletini oluşturan kemikler (Ossa cranii) Hiyoid kemik (Os hyoideum) Omurgayı oluşturan kemikler (Columna vertebralis) Göğüs kafesi (Thorax) iskeletini oluşturan kemikler Skeleton Appendicularia (Appendiküler İskelet) Ossa mebri superioris (üst taraf kemikleri) Omuz kemeri ve üst ekstremiteden oluşur. Ossa membri inferioris (alt taraf kemikleri) Pelvis kemeri ve alt ekstremiteden oluşur. Kemikleri yazarak sınıflandırınız. SKELETON AXİALE (AKSİYEL İSKELET) Baş, boyun ve gövde iskeletinde bulunan kemiklerin oluşturduğu iskelet sistemi bölümüne skeleton axiale (aksiyel iskelet) denir. Skeleton axiale yi baş iskeleti ve hyoid kemik, columna vertebralis ve göğüs kafesi meydana getirir. Kollar ve bacaklar bu iskelet sistemi bölümüne bağlanır. Baş İskeleti (Ossa Cranii) Beyinle birlikte görme, koku, işitme ve tat organları gibi duyu organlarının bulunduğu kemik bölüme baş iskeleti (ossa cranii) denir. Kafatasına ait kemikler neurocranium ve viscerocranium olmak üzere iki grupta incelenir. Baş iskeletinde kulak kemikçikleri dışında toplam 22 kemik bulunur. Baş iskeletinin oluşturan kemiklerin hepsine birlikte cranium denir. Kafatası kemikleri neurocranium (nörokranyum) ve viscerocranium (visserokranyum) olmak üzere iki bölüme ayrılır. Bu kemiklerden baş iskeletinin beyni çevreleyen bölümüne neurocranium kemikleri, yüz iskeletini meydana getiren bölümüne ise viscerocranium kemikleri denir. İşitme ve denge organları os temporale de yer alır. Neurocranium kemikleri Neurocranium kemikleri toplan sekiz (8) tanedir. Beynin etrafını çevrelediklerinden bu isim verilmiştir. Bu kemiklerden os parietale ve os temporale ikişer tane, diğerleri ise tektir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

24 Bireysel Etkinlik Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Os frontale (Alın kemiği) Os parietale (Çeper kemik) Os occipitale (Art kafa kemiği) Os temporale (Şakak kemiği) Os ethmoidale (Kalbur kemik) Os sphenoidale (Temel kemik) Os sphenoidale üzerindeki çukurda hipofiz bezi bulunur. Bu çukura sella turcica denir. Os occipitale kafatasının arka tarafında bulunur. Os occipitale nin alt bölümünde büyük bir delik yer alır. Burada bulunan deliğe foramen magnum denir. Foramen magnum kafatası boşluğu ile omurga kanalı olan canalis vertebralis i birleştirir. Os temporale kafatasının yan taraflarında, kulak deliklerimizin açıldığı yerde bulunur. Os temporale içerisinde işitme ve denge organları yer alır (Şekil1 A ve 1B). Şekil 2.1. Kafatasının alttan görünümü, Viscerocranium (Yüz) kemikleri Şekil 2.2.Kafatasının içten görünümü Ağız ve burun boşluğu ile göz çukurunu çevreleyen kemiklere viscerocranium kemikleri denir. Toplam sayıları on dört (14) tanedir. Viscerocranium kemiklerinden mandibula ve vomer tek, diğerleri ikişer tanedir. Üst çene kemiğine maxilla alt çene kemiğine mandibula denir. Maxilla (Üst çene kemiği) Mandibula (Alt çene kemiği) Os zygomaticum (Elmacık kemiği) Os palatinum (Damak kemiği) Os lacrimale (Gözyaşı kemiği) Os nasale (Burun kemiği) Concha nasalis inferior (Alt burun konkası) Vomer (Sapan kemiği) Baş iskeleti kemiklerini gruplarına ayırınız. Daha sonra Kemiklerin Latince isimlerinin Türkçe karşılıklarını yazınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

25 Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Os Hyoideum (Hiyoid Kemik) Mandibula'nın alt tarafında bulunan ve U harfine benzeyen bir kemiktir. Herhangi bir kemikle bağlantısı yoktur. Columna Vertebralis Kemikleri (Omurga) Viscerocranium kemiklerinden mandibula ve vomer tektir. İskeletin bu bölümü 33 tane vertebra (omur) adı verilen kemiklerden meydana gelmiştir. Her bir vertebranın ortasında foramen vertebrale ismi verilen bir delik bulunur. Vertebralar üst üste gelerek omurga kanalı denilen bir kanal oluşturur. Bu kanala canalis vertebralis denir. Canalis vertebralis içerisinde merkezi sinir sisteminin bir bölümü olan medulla spinalis (omurilik) yer alır. Columna vertebralis in bölümleri Columna vertebralis beş bölümden meydana gelir. Bunlar; Atlas ve axis boyun bölgesi (cervical) vertebralarının ilk ikisine denir. Vertebrae cervicalis (boyun bölgesi) Vertebrae thoracica (göğüs bölgesi) Vertebrae lumbalis (bel bölgesi) Os sacrum Os coccygis Vertebrae cervicalis: Boyun bölgesini oluşturan vertebralardır. Bu bölgede yedi (7) adet vertebra bulunur. Boyun bölgesini oluşturan vertebralardan birincisine atlas, ikincisine de axis denir. Atlas kafatası kemiklerinden os occipitale ile eklem yapar (Şekil 3 ve 4). Şekil Vertebrae cervicales (arkadan görünüm) Şekil 2.4. A) Atlas. Üstten görünüm. B) Atlas. Alttan görünüm C) Axis. Üstten görünümd) Axis. Yandan görünüm. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

26 Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Vertebrae thoracica: Göğüs bölgesini oluştururlar. Sayıları on iki (12) tanedir. Kaburgalarla eklem yaparlar (Şekil 5A). Vertebrae lumbalis: Bel bölgesinde bulunan vertebralardır. Bu vertebraların sayıları beş (5) tanedir (Şekil 5B). Şekil 2.5. A) Vertebra thoracica B) Vertebra lumbalis Os sacrum (sakrum) ve os coccygis (koksiks): Bu vertebralar kuyruk sokumu bölgesinde bulunurlar. Birbirleriyle kaynaşmışlardır. Os sacruma ait beş (5) tane, os coccygis e ait üç, dört veya beş (3-5) tane vertebra vardır. Bu iki kemik aynı zamanda pelvisin de yapısına katılır (Şekil 6A ve 6B). Şekil 2.6 A) Sacrum un önden görünüşü, B) Sacrum un arkadan görünüşü Thorax (Göğüs kafesi) Costalar ve sternum göğüs kafesinin (thorax) yapısına katılan kemiklerdendir. Costae (kaburgalar), sternum ve vertebra thoracicae (göğüs omurları) nın birlikte oluşturdukları kemik yapıya thorax (toraks=göğüs kafesi), boşluğa da cavitas thoracis (göğüs boşluğu) denir. Sternum, göğüs kafesinin ön tarafında bulunan yassı tek bir kemiktir. İman tahtası da denmektedir. Göğüs kafesini oluşturan diğer yapılara costa (kaburga) denir. Costa ların sayısı on iki (12) çifttir. Kıkırdak ve kemik olmak üzere iki bölümden meydana gelmişlerdir. Kaburgaların kemik bölümleri arka tarafta vertebra thoracica, kıkırdak olan bölümleri de ön tarafta sternum ile birleşmişlerdir (Şekil 2.7). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

27 Bireysel Etkinlik Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Şekil 2.7. Thorax (Göğüs kafesi) ın önden görünüşü Columna vertebralis ve thorax iskeletini meydana getiren kemikleri sınıflandırınız. SKELETON APPENDICULARE Ossa Membri Superioris Omuz kemeri kemikleri (Cingulum pectorale) Bu bölgede sağ tarafta ve sol tarafta olmak üzere ikişer kemik bulunur. Bu kemikler; Clavicula (köprücük kemiği) Scapula (kürek kemiği) dir. (Şekil 8 A ve B) Şekil 2.8. Thorax (Göğüs kafesi) ın önden görünüşü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

28 Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Üst Ekstremite Kemikleri Üst ekstremite kemikleri brachium (kol), antebrachium (ön kol) ve manus (el) olmak üzere üç bölüme ayrılır. Köprücük kemiğine clavicula, kürek kemiğine scapula denir. Brachium: Kol bölgesidir. Bu bölgenin kemiğine humerus (kol kemiği) denir. (Şekil 9 A) Antebrachium: Önkol bölgesidir. Bu bölgede radius (döner kemik) ve ulna (dirsek kemiği) kemikleri bulunur. Ulna önkolun içe bakan tarafında, radius ise dışa bakan tarafında yer alır. (Şekil 9 B ve C) Şekil 2.9. A) Humerus, B) Radius, C) Ulna Manus: El bölgesidir. Üst extremitede ön koldan sonra gelen distaldeki bölümdür. Radius ve ulna nın distalinde yer alır. Üç gruba ayrılır. Kol kemiğine humerus, dirsek kemiğine ulna denir. Ossa Carpi (Karpal=el bileği) bölgesi: El bileğinin yapısına katılan kemiklerdir. Ön kol ile el tarak kemikleri arasında yer alırlar. Bu bölgede sekiz (8) tane kısa (ossa breve) kemik bulunmaktadır. Bu kemikler aşağıda sıralanmıştır; Os scaphoideum Os lunatum Os triquetrum Os pisiforme Os trapezium Os trapezoideum Os capitatum Os hamatum Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

29 Bireysel Etkinlik Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Ossa metacarpi (metacarpal=el tarak kemikleri) bölgesi: Bu bölgede beş (5) adet metacarpal kemik bulunur. El bileği kemikleri (ossa carpi) ile el parmak kemiklerinin proximal (proximal phalanx) sırasındakiler arasında yer alırlar. Phalanx (falanks=parmak) bölgesi: El parmaklarının iskeletini meydana getirirler. El tarak kemiklerinin distal tarafında yer alırlar. El başparmağında iki (2), diğer parmaklarda üçer (3) adet phalanx kemiği bulunur. Böylece her bir elde toplam on dört (14) phalanx bulunur. Üst extremite kemiklerini bölümlerine göre tekrar yazarak sınıflandırınız. Ossa Membri Inferioris Pelvis kemeri kemikleri (cingulum pelvicum) Os coxa, os ilium, os ischium ve os pubis ten meydana gelmiştir. Pelvis kemerini os coxa, os sacrum ve os coccygis oluşturur. Bu kemiklerden os sacrum ve os coccygis daha önce anlatılmıştı. (Şekil 2.10) Şekil Pelvis kemeri ve oluşturan kemikler. Sağ ve sol tarafta olmak üzere pelvis kemerini oluşturan diğer kemik os coxa (kalça kemiği) dır. Os coxa, birbiriyle kaynaşmış üç parça kemikden meydana gelmiştir. Bu kemikler; Os ilium (leğen kemiği), Os ischium (oturak kemiği), Os pubis (çatı kemiği) olarak tanımlanmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

30 Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Alt Ekstremite Kemikleri Alt ekstremite kemikleri femoral (uyluk), crus (bacak) ve pedis (ayak) olmak üzere üç bölüme ayrılır. Femoral (uyluk) bölge: Kalça ile diz eklemi arasında yer alan bölgedir. Bu bölgede iki tane kemik bulunur. Os coxa ile tibia arasında bulunan vücudumuzun en uzun olan kemiğine femur (uyluk kemiği) (Şekil 10 A), femurun alt ucunun ön tarafında bulunan sesamoid olan kemiğe de patella (diz kapağı kemiği) denir. Patella, ön tarafta diz ekleminin yapısına katılır. Uyluk kemiğine femur, kaval kemiğine tibia denir. Crus (bacak) bölgesi: Alt extremitenin diz ile ayak bileği arasında yer alan bölgesidir. Bu bölgede tibia (kaval kemiği) ve fibula (kamış kemiği) kemikleri bulunur. Tibia bacağın içe bakan tarafında, fibula ise dışa bakan tarafında yer alır. (Şekil 11 B ve C) Şekil Alt ekstremite kemikleri A) Femur, B) Tibia, C) Fibula El bölgesine manus, ayak bölgesine de pedis denir. Pedis: Ayak bölgesine pedis denir. Alt extremitede bacak bölgesinden sonra gelen distal bölümdür. Tibia ve fibula nın distalinde yer alır. Üç gruba ayrılır. Ossa tarsi (Tarsal kemikler=ayak bileği) bölgesi: Ayak bileğinin yapısına katılan kemiklerdir. Bacak ile ayak tarak kemikleri arasında yer alırlar. Bu bölgede yedi (7) tane kısa (ossa breve) kemik bulunmaktadır. Bu kemikler aşağıda sıralanmıştır; Calcaneus (topuk kemiği) Talus (aşık kemiği) Os naviculare Os cuboideum Os cuneiforme mediale Os cuneiforme intermedium Os cuneiforme laterale Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

31 Tartışma Bireysel Etkinlik Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Ossa metatarsi (metatarsal=ayak tarak kemikleri) bölgesi: Ayak tarağı bölgesini oluşturan kemiklerdir. Bu bölgede beş (5) adet metatarsal kemik bulunur. Ayak bileği kemikleri (ossa tarsi) ile ayak parmak kemiklerinin proximal (proximal phalanx) sırasındakiler arasında yer alırlar. Phalanx (falanks=parmak) bölgesi: Ayak parmaklarını oluşturan kemiklerdir. Ayak parmaklarının iskeletini meydana getirirler. Ayak tarak kemiklerinin distal tarafında yer alırlar. Ayak başparmağında iki (2), diğer parmaklarda üçer (3) adet phalanx kemiği bulunur. Böylece her bir ayakta toplam on dört (14) phalanx bulunur. Alt extremite kemiklerini bölümlerine göre tekrar yazarak sınıflandırınız. Vücudumuzu meydana getiren kemiklerle ilgili öğrendiğiniz bilgilerin meslek hayatınızda size faydası olup olmayacağının önemini tartışınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

32 Özet Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Kemikleri inceleyen bilim dalına osteoloji denir. Kemikler organik ve inorganik olmak üzere elastik ve sert iki tür maddeden meydana gelir. Kemiklerin koruma, destek ve hareket, mineral depolama ve kan yapımı gibi görevleri bulunmaktadır. Kemikler şekillerine göre ossa longa, ossa breve, ossa plana, ossa irregularia, osa pneumotica ve ossa sesamoidea olmak üzere altı gruba ayrılır. Kemikler axial iskelet ve appendiculer iskelet olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Axial iskelet kafa kemikleri, omurga ve göğüs kafesini oluşturan kemiklerden; appendiculer iskelet ise üst ve alt extremite kemiklerinden meydana gelir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

33 Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi bel bölgesi vertebralarının ifade eder? a) Vertebra lumbalis b) Vertebra cervicalis c) Coccygis d) Vertebra thoracica e) Sacrum 2. "Femur"kavramı hangi bölgeyi tanımlar? a) Bacak b) Uyluk c) Önkol d) El e) Kol 3. Aşağıdaki kemiklerden hangisi üst extremite kemiklerden biri değildir? a) Humerus b) Ulna c) Fibula d) Radius e) Phalanx 4. Aşağıdaki kemiklerden hangisi alt extremite kemiklerden biri değildir? a) Femur b) Patella c) Fibula d) Sternum e) Tibia 5. Aşağıdaki kemiklerden hangisi bacak (crus) bölgesi kemiklerindendir? a) Os frontale b) Scapula c) Talus d) Costa e) Tibia Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

34 Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri 6. Aşağıdaki kemiklerden hangisi kol bölgesi (brachium) kemiklerindendir? a) Humerus b) Calcaneus c) Os pisiforme d) Os coxa e) Fibula 7. Uzun kemikleri en dıştan örten yapıya ne ad verilir? a) Substantia spongiosa b) Periosteum c) Cavitas medullaris d) Medulla ossium flava e) Medulla ossium rubra 8. Aşağıdaki kemiklerden hangisi uzun kemiklerden biri değildir? a) Humerus b) Clavicula c) Calcaneus d) Femur e) Fibula 9. Aşağıdaki kemiklerden hangisi üst çene kemiğine verilen isimdir? a) Os temporale b) Mandibula c) Talus d) Maxilla e) Scapula 10. Aşağıdaki kemiklerden hangisi viscerocranium (yüz) kemiklerinden biri değildir? a) Mandibula b) Maxilla c) Os lacrimale d) Os palatinum e) Os frontale Cevap Anahtarı 1.A, 2.B, 3.C, 4.D, 5.E, 6.A, 7.B, 8.C, 9.D, 10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

35 Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M., Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K., Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A., Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş., Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W,A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L., Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M., Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S., Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S., Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F., Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

36 Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2012). Hareket Sistemi (Alanlar Ortak), Ankara. meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/hareket%20sistemi.pdf [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine Ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Hareket ve Sinir Sistemi ile Psikiyatrik Hastalıklara ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Solunum Ve Sindirim Sistemine ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Kardiovasküler Sistem Ile Kan Ve Kan Yapıcı Organlara Ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006) Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New- York:McGraw-Hill. Sancak, B., Cumhur, M. (2008). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 4. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

37 Osteoloji Genel Bilgiler ve Vücut Kemikleri Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

38 HEDEFLER İÇİNDEKİLER EKLEMLER (ARTICULATIONES) Eklemler Hakkında Genel Bilgiler Eklemlerin Gruplandırılması Vücudumuzda Bulunan Eklemler TEMEL ANATOMİ Yrd. Doç. Dr. Papatya KELEŞ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Eklemlerin tanımını yapabilecek, Eklemlerin gruplandırılmasını yapabilecek, Eklem çeşitlerinin özelliklerini söyleyebilmeli Vücutta bulunan eklemleri sayabileceksiniz. ÜNİTE 3

39 Eklemler (Articulationes) GİRİŞ Hareket sistemini meydana getiren temel elemanlardan birisi olan eklemler iki veya daha fazla kemiğin birleşmesinden oluşurlar. Baş, gövde ve extremitelerin hareketini sağlamak suretiyle yaşadığımız çevrede yer değiştirmemize imkân verirler. Eklemler, aynı zamanda hayati organlarımızın korunmasında da görev alırlar. Bir kısım eklemler insan vücudunda hareketlerin geniş ve amaca uygun olarak yapılmasını sağlamakta, bir kısmı da hareketsiz olup kemiklerin birbirleriyle devamlılığını temin etmektedir. Eklemler, kuvvet ve ağırlığın dengeli bir şekilde dağılmasına ve böylece gerekli bölgelere uygun bir şekilde iletilmesine imkân verirler. Böylece eklemler hareketlerimizin ahenkli, maksada uygun ve elastiki bir şekilde devam etmesini temin ederler. EKLEMLER HAKKINDA GENEL BİLGİLER İnsan vücudunun iskeletini kemikler ve eklemler meydana getirir. Vücudumuzda bulunan kemikler birbirleriyle birleşerek iskeletimizi oluştururlar. Hareketli veya hareketsiz olsun iki veya ikiden daha fazla kemiğin bir araya gelmesiyle oluşan yapıya eklem denir. Latince de ekleme articulatio (okunuşu artikülasyo) denir ve art. olarak kısaltılır. Eklemleri inceleyen bilim dalına arthrologia (okunuşu artroloji) denir. Eklemlerin Vücudumuzdaki Fonksiyonları İnsan vücudunun iskeletini kemikler ve eklemler meydana getirir. Vücut boşlukları oluşturarak hayati organları korumak (beyin, kalp vb.), Hareketlerimizin amaca uygun olmasını sağlamak, Ağırlığımızın yere iletilmesini sağlamak, Vücudumuz için zararlı olabilecek sert hareketleri yumuşatmak. İnsan Vücudundaki Temel Eksenler ve Bu Eksenler Üzerinde Eklemlerde Yapılan Hareketler İnsan vücudundaki eklemler belirli eksenler etrafında hareket etmektedir. İnsan vücudunda hareketlerin meydana gelmesini sağlayan üç temel eksen vardır. Bu üç temel eksende yapılan hareketler bu eksenlere dik olarak yapılır. Aşağıda vücudumuzda bulunan temel eksenler ve bu eksenler etrafında yapılan hareketler tanımlanmaktadır. Axis verticalis (Okunuşu aksis vertikalis): Yukarıdan aşağıya dik olarak geçen eksene axis verticalis (vertikal eksen) denir. Bu eksende, içe dönme (pronasyon) ve dışa dönme (supinasyon) hareketleri yapılır. Axis horizontalis (Okunuşu aksis horizontalis): Sağdan sola, yere paralel olarak geçen eksene axis horizontalis (horizontal eksen) denir. Bu eksende, bükülme (fleksiyon) ve gerilme (ekstansiyon) hareketleri yapılır. Axis sagittalis (Okunuşu aksis sagittalis): Önden arkaya ve yere paralel olarak geçen eksene axis sagittalis (sagittal eksen) denir. Bu eksende, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

40 Eklemler (Articulationes) gövdeye yaklaşma (adduksiyon) ve gövdeden uzaklaşma (abduksiyon) hareketleri yapılır. Vücudumuzda üç eksen bulunur. Bunlar; sagittal eksen, vertikal eksen ve transvers eksen olarak adlandırılır. Şekil Vücutta bulunan eksenler Vücudumuzda Bulunan Eklem Çeşitleri Basit eklem (Art. simplex): İki kemiğin bir araya gelerek oluşturdukları ekleme denir. Örnek: Art. humeri (omuz eklemi) gibi. Art. humeri, scapula ve humerus un birleşmesinden meydana gelmiştir. Bileşik eklem (Art. composita): İkiden fazla kemiğin bir araya gelerek oluşturduğu eklemlerdir. Örnek: Art. cubiti (dirsek eklemi) gibi. Art. cubiti, humerus, radius ve ulna nın birleşmesinden meydana gelmiştir. EKLEMLERİN GRUPLANDIRILMASI Eklemler; Hareketsiz eklemler Yarı hareketli eklemler Hareketli eklemler olmak üzere üç gruba ayrılırlar. Hareketsiz Eklemler (Synarthrosis-Bitişik Eklemler) Bu grupta eklemi oluşturan kemikler arasında fibröz bir bağ dokusu bulunur. Bağ dokusunun varlığı eklemde oluşabilecek hareketi tamamen ortadan kaldırır. Örnek: Baş bölgesi kemikleri genel olarak bu grup eklemler ile bir araya gelerek iskelet oluşumunu gerçekleştirmiştir (Çene eklemi hariç). Bu gruba giren eklemler aşağıda verilen şema ile gösterilmektedir. Şekil Hareketsiz eklem çeşitleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

41 Eklemler (Articulationes) Vücudumuzda bulunan kemikler birbirleriyle birleşerek iskeletimizi oluştururlar. Yarı Hareketli Eklemler (Amphiarthrosis) Bu grupta eklemi oluşturan kemikler arasında kıkırdak dokusu bulunur. Bu nedenle bu tür eklemlere amphiarthrosis (okunuşu amfiartroz) eklemler denir. Kıkırdak dokusunun varlığı eklemde oluşabilecek hareketi kısıtlamaktadır. Örnek: Columnae vertebralis i oluşturan vertebraların gövdeleri discus articularis ismi verilen kıkırdak yapı ile birbirlerine sıkı bir şekilde bağlanmıştır. İki vertebra arasında hareket vardır. Ancak bu hareket çok kısıtlıdır. Bu gruba giren eklemler aşağıda verilen şema ile gösterilmektedir. Şekil 3.3. Yarı oynar eklem çeşitleri Hareketli Eklemler (Diarthrosis-Junctura Synovialis) Bu grupta eklemi oluşturan kemikler arasında boşluk bulunur. Bu nedenle bu eklemlere hareketli eklem anlamına gelen diarthrosis (okunuşu diartroz) eklem denir. Eklem içerisinde boşluğun bulunması eklem hareketlerinin amaca uygun yapılmasına imkân tanımaktadır. Örnek: Omuz eklemini (art. humeri) oluşturan kemikler arasındaki eklem boşluğunun varlığı, eklemde her yöne hareket yapma imkânını sağlamaktadır. Bu gruba giren eklemleri aşağıda verilen şema ile gösterilmektedir. Şekil 3.4. Hareketli eklem çeşitleri Hareketli (Diarthrosis) Eklemlerde Bulunan Oluşumlar Yukarıda da ifade edildiği gibi diartroz grubu eklemler hareketli eklemlerdir. Diartroz grubu eklemlerde bulunan ancak diğer eklem gruplarında bulunmayan ekleme ait oluşumlar, bu eklemlerde hareket yapma imkânı sağlamaktadır. Ekleme hareketli olma özelliği veren bu oluşumlar aşağıda verilmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

42 Eklemler (Articulationes) Hareketli bir eklemde bulunan oluşumlar Eklemler; hareketsiz, yarı hareketli ve hareketli eklemler olmak üzere üç gruba ayrılırlar. Eklem yüzleri (facies articularis), Eklem kapsülü (capsula articularis), Stratum fibrosum (membrana fibrosa), Stratum synoviale (membrana synovialis), Eklem boşluğu (cavum articulare), Eklem kıkırdağı (cartilago articularis), Eklem bağları (ligamenta articularia), İç bağlar (ligg. articularia internae), Dış bağlar (ligg. articularia externae), Eklem içi oluşumları (organa intraarticularia) Discus articularis, Meniscus, Labrum articulare, Plicae synoviales, Vaginae mucosae (müköz kılıflar) Bursae mucosae (müköz bursa lar) Şekil Hareketli eklemlerde bulunan oluşumlar Eklemi Oluşturan Kemikleri Bir Arada Tutan Faktörler Hareketli eklemlerin bütünlüğünün bozulmasını engelleyen yani çıkıkların meydana gelmesini önleyen bir kısım faktörler bulunmaktadır. Hareketli eklemlerde bulunan bu özellikler sayesinde hem geniş hareket yapma imkânı sağlanmakta hem de eklemlerin bütünlüğü korunmaktadır. Bu faktörler; Eklem boşluğundaki negatif basınç Eklem kapsülü ve eklem bağları Eklem çevresindeki kas ve tendonlar Eklem yüzlerinin şekli Dış atmosfer basıncı Bu faktörlerden en etkili olanı, eklem boşluğundaki negatif basınçtır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

43 Eklemler (Articulationes) VÜCUDUMUZDA BULUNAN EKLEMLER Columnae Vertebralis Eklemleri (Kolumna Vertebralis Eklemleri) Columnae vertebralis üst tarafta hareketli, alt tarafta ise hareketsiz bölümden oluşmuştur. Hareketli bölümde vertebrae (omur) ların aralarında 23 (yirmi üç) adet discus bulunmaktadır. Discusların dış kısmı halka şeklinde olup fibröz kıkırdaktan yapılmıştır. Bu bölüme anulus fibrosus denir. İçte yer alan jelatinöz yapıya nucleus pulposus denir. Bu esnek yapıdaki discuslar kontrollü hareket sağlamasının yanında darbe emici olarak da görev yaparlar. Syndesmoses columnae vertebrales Columnae vertebralis i oluşturan vertebralar ile bu kemikleri birbirlerine bağlayan ligamentler arasındaki eklem grubudur. Örnek: Lig. nuchae, lig. flava gibi ligamentler. Syncondroses columnae vertebrales Hareketsiz eklemi oluşturan kemikler arasında bağ dokusu bulunur. Columnae vertebralis i oluşturan vertebraların corpusları (gövdeleri), kıkırdak yapısında olan ve discus articularis (discus intervertebralis) denilen oluşum ile sıkı bir şekilde birbirlerine bağlanmışlardır. Discus aracılığı ile birbirlerine bağlanan vertebra gövdeleri arasındaki hareket son derece kısıtlanmıştır. Columnae vertebralis te bulunan çok sayıda bu tip eklemin varlığı, sütunda oluşan hareketin amaca uygun ve yeteri kadar geniş olmasına imkân sağlar. Vertebra corpusları arasında bulunan kıkırdak dokudan (discus articularis) dolayı bu ekleme Symphysis intervertebralis de denir. Herhangi bir neden ile (yataktan ani kalkmak, ağır yük kaldırmak, yüksek bir yerden atlamak gibi) discus intervertebralis lerin, vertebra gövdeleri arasından yırtılarak çıkmasına hernia (fıtık) denir. Columnae vertebralis in cervical (boyun) ve lumbal (bel) bölgelerinde fıtık çok görülür. Articulationes synoviales vertebrales (Vertebralar arası hareketli eklemler) Vertebralar arasında bulunan hareketli eklemler: Articulatio atlantoaxialis mediana Articulatio atlantoaxialis lateralis Articulatio zygapophysialis(artikulasyo zigapofiziyalis) Articulatio lumbosacralis Articulatio sacrococcygea (artikulasyo sakrokoksigea) dır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

44 Eklemler (Articulationes) Thoraks Eklemleri Göğüs kafesi (Thorax); önde sternum, yanlarda kaburgalar ve arkada thoracal vertebraların eklem yapmasıyla meydana gelir. Buna göre thoraks iskeleti: Önde: Sternum (1 adet) Arkada: Torakal vertebralar (12 adet) Yanlarda: Kaburgalar (kıkırdak ve kemik olmak üzere 12 çift) Bu kemikler, çeşitli eklemler ile bir araya gelerek toraks iskeletini yaparlar. Toraks ı oluşturan eklemler: Art. capitis costae: Kaburganın (costa) kaput (caput-baş) bölümü ile vertebra gövdesinin yan yüzünde bulunan fovea costalis denilen eklem yüzü arasında oluşan eklemdir. Art. costotransversaria: Vertebranın transvers çıkıntısı ile kaburganın tüberkülü arasındaki eklemdir. Articulationes sternocostales: Sternum ile kıkırdak kaburgalar arasındaki ekleme denir. Articulationes costochondrales: Kemik ve kıkırdak kaburgaların kendi arasındaki eklemlere denir. Articulationes interchondrales: Kaburgaların kıkırdak bölümlerinin birbirleri ile yaptığı eklemlerdir. Üst Ekstremite Eklemleri Üst ekstremite scapula ve clavicula isimleri verilen iki kemik aracılığı ile gövdeye bağlanmıştır. Bu iki kemik ile ilgili eklemler, omuz kemeri eklemleri olarak adlandırılmıştır. Omuz kemeri eklemleri Articulatio acromioclavicularis: Eklemi meydana getiren kemikler scapula ve clavicula dır. Scapula kemiğinin acromion ismi verilen bölümü ile clavicula arasındaki eklemdir. Art. plana türü eklemdir. Articulatio sternoclavicularis: Sternum ile clavicula kemikleri arasındaki eklemdir. Art. sellaris türü eklemdir. Üst extremiteyi gövdeye bağlar. Üst ekstremite eklemleri Üst extremite eklemleri; omuz, dirsek, el bileği ve el bölgesi eklemlerinden meydana gelir. Üst extremitede bulunan kemiklerin birbirleriyle yaptığı eklemlerdir. Articulatio humeri: Omuz eklemi olarak bilinir. Eklemi meydana getiren kemikler humerus ve scapula dır. Humerus un üst ucu olan caput humeri ile scapula kemiğine ait cavitas glenoidalis arasındaki eklemdir. Art. spheroidea türü bir eklemdir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

45 Eklemler (Articulationes) Şekil 3.6. Art. humeri Articulatio cubiti: Dirsek eklemi olarak bilinir. Humerus kemiğinin alt ucu ile önkol kemikleri olan radius ve ulna arasındaki eklemdir. Art. composita türü eklemdir. Articulatio radioulnaris distalis: Önkol kemikleri olan radius ve ulna nın distal uçları arasındaki eklemdir. Art. trochoidea türü eklemdir. Articulatio radiocarpalis: El bilek eklemi olarak bilinir. Radius kemiğinin alt ucu ile el bilek bölgesi (carpal) kemikler arasındaki eklemdir. Art. ellipsoidea türü eklemdir. Articulationes carpi: El bileğini oluşturan kemikler arasındaki eklemlerdir. Articulationes carpometacarpales: El bilek kemiklerinin (carpal) ikinci sırası ile el tarak kemikleri (metakarpal) arasındaki eklemlerdir. Yarı hareketli eklemi oluşturan kemikler arasında kıkırdak dokusu bulunur. Articulatio carpometacarpalis pollicis: El bilek kemiklerinin ikinci sırasının dış tarafta bulunan kemik ile birinci metakarpal kemiğin arasındaki eklemdir. Art. sellaris türü eklemdir. Articulationes intermetacarpales: El tarak kemikleri arasındaki eklemlerdir. Articulationes metacarpophalangeales: Metakarpal kemikler ile parmak kemikleri olan falanks lar arasındaki eklemlerdir. Articulationes interphalangeales: Parmakların kemik iskeletini oluşturan falanks ların birbirleriyle yapmış oldukları eklemlerdir. Alt Ekstremite Eklemleri Alt ekstremite, gövdeye pelvis iskeleti ile bağlanmıştır. Pelvis iskeleti= sacrum (sakrum) + os coccygis (os koksigis) + os coxae (koksa: bu kemikten iki adet vardır) kemiklerinden oluşur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

46 Eklemler (Articulationes) Pelvisi oluşturan eklemler Symphysis pubica: Os cocxae kemiğinin bir bölümü olan os pubis lerin arasında oluşan eklemdir. Burada iki kemiği birleştiren yapıya discus interpubicus denir. Articulatio sacroiliaca: Sacrum ve coxae kemiğinin bir bölümü olan os ilii arasında oluşan eklemdir. Alt Ekstremitede Bulunan Eklemler Alt extremite eklemleri; kalça, diz, ayak bileği ve ayak bölgesi eklemlerinden meydana gelir. Alt extremitede bulunan kemiklerin birbirleriyle yaptığı eklemlerdir. Articulatio coxae: Kalça eklemi olarak bilinir. Eklemi meydana getiren kemikler femur ve os coxa dır. Femur kemiğinin üst ucu caput femoris ile kalça kemiği os coxae nın acetabulum bölümü arasındaki eklemdir. Art. spheriodea türü eklemdir. Şekil 3.7. Art. coxae Articulatio genus: Diz eklemi olarak bilinir. Femur kemiğinin alt ucu ile tibia kemiğinin üst ucu arasındaki eklemdir. Ginglymus türü eklemdir. Diz eklemi içinde meniscus (menisküs) ismi verilen fibrocartilaginöz yapılar bulunur. Meniscus; eklem yüzlerinin birbirine uyumunu sağlar. Meniscus medialis ve meniscus lateralis olmak üzere iki adettir. Diz ekleminin içerisinde ve eklemi oluşturan kemiklerin birbirlerine tutunmalarını sağlayan ön ve arka çapraz bağlar bulunur. Bu bağlar: Lig. cruciatum anterius Lig. cruciatum posterius Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

47 Örnek Eklemler (Articulationes) Articulatio tibiofibularis: Bacak bölgesinin kemik iskeletini yapan tibia ve fibula nın hem üst ve hem de alt uçları arasındaki eklemdir. Articulatio talocruralis: Ayak bilek eklemi de denir. Eklemi meydana getiren kemikler tibia, fibula ve talus dur. Bacak kemikleri olan tibia ve fibula nın alt uçları ile ayak bilek kemiklerinden olan talus un üst tarafı arasındaki eklemdir. Ginglymus türü bir eklemdir. Ayak Bölgesi Eklemleri (Articulationes pedis) Hareketli eklemi oluşturan kemikler arasında boşluk bulunur. Articulatio subtalaris (Articulatio talocalcanea): Ayak bilek kemiklerinden olan talus ile calcaneus arasındaki eklemdir. Articulatio tarsi transversa: Ayak bilek kemikleri (talus, calcaneus, navicular ve cuboid kemikleri) arasında bulunan eklemdir. Chopart eklemi de denir. Herhangi bir hastalık durumunda ayak kesilmesi gerekiyorsa (amputasyon) bu eklem kullanılır. Articulatio cuneonavicularis: Os cuneiforme mediale, intermedium ve laterale ile os naviculare kemikleri arasındaki ekleme denir. Articulationes intercuneiformes: Üç adet os cuneiforme ler arasındaki eklemlerdir. Articulationes tarsometatarsales: Ayak bilek kemikleri (ossa tarsi) ile ayak tarak bölgesi (ossa metatarsi) kemikleri arasındaki eklemlerdir. Articulationes intermetatarsales: Ayak tarak bölgesi kemikleri arasındaki eklemlerdir. Articulationes metatarsophalangeales: Ossa metatarsi ile ilk sırada bulunan ayak parmak kemikleri arasındaki eklemlerdir. Articulationes interphalangeales pedis: Ayak parmak kemiklerinin kendi aralarında yaptıkları eklemlerdir. Ayağın yapısı fonksiyonel bakımdan ayak kubbesi denilen son derece önemli bir yapıya sahiptir. Ayak kubbesini oluşturan kemikler, burada bulunan bağlar ve kaslar tarafından desteklenmektedir. Herhangi bir sebeple bu yapı bozulursa ayak kubbesi çöker ve düztabanlık (pes planus) dediğimiz durum ortaya çıkar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

48 Eklemler (Articulationes) Baş İskeleti Eklemleri (Articulationes Cranii) Baş bölgesi iskeletinde bulunan kemikler, genel olarak yassı şeklinde veya düzensiz bir yapı gösterirler. Özellikle yassı kemikler birbirleriyle sutura denilen eklemler ile birleşerek cavitas cranii (beyin boşluğunu) oluştururlar. Şekil 3.8. Sutura Baş bölgesinde hareketli eklem grubuna dâhil olan articulatio temporomandibularis ismi verilen çene eklemi de bulunmaktadır. Bu eklem temporal kemik ile alt çene kemiği olan mandibula arasında oluşmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

49 Özet Eklemler (Articulationes) İnsan vücudunun iskeletini kemikler ve eklemler meydana getirir. Vücudumuzda bulunan kemikler birbirleriyle birleşerek iskeletimizi oluştururlar. Kemiklerin bu birleştikleri yerlere eklem denir. Latince yazılımı articulatio (artikulasyo)'dur. Bu kelimenin kısaltılmış hâli art. şeklindedir. Eklemlerin fonksiyonları: Vücut boşlukları oluşturarak hayati organları korumak (beyin, kalp vb.), hareketlerimizin amaca uygun olmasını sağlamak, ağırlığımızın yere iletilmesini sağlamak ve vücudumuz için zararlı olabilecek sert hareketleri yumuşatmaktır. İki kemiğin bir araya gelerek oluşturdukları ekleme basit (simplex) İkiden fazla kemiğin bir araya gelerek oluşturduğu eklemlere komplex (composita) grubu eklem denir. Eklemler, hareketsiz eklemler, yarı hareketli eklemler ve hareketli eklemler olmak üzere üç gruba ayrılırlar. Hareketli eklemlerde, şu oluşumlar bulunur. Eklem yüzleri (facies articularis), Eklem kapsülü (capsula articularis) Eklem boşluğu (cavum articulare), Eklem kıkırdağı (cartilago articularis) Eklem bağları (ligamenta articularia), Eklem içi oluşumları (organa intraarticularia) İnsan vücudunda üç temel eksen vardır ve hareketler bu eksenlere dik olarak yapılır. Yukarıdan aşağıya dik olarak geçen eksen, vertikal eksendir ve bu eksende, içe dönme (pronasyon) ve dışa dönme hareketleri (supinasyon) yapılır. Sağdan sola, yere paralel olarak geçen eksene horizontal eksen denir ve bu eksende, bükülme (fleksiyon) ve düzelme (ekstansiyon) hareketleri yapılır. Önden arkaya ve yere paralel olarak geçen eksene sagittal eksen denir ve bu eksende, gövdeye yaklaşma(adduksiyon) ve gövdeden uzaklaşma (abduksiyon) hareketleri yapılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

50 Eklemler (Articulationes) DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? a) Kemikler ve eklemler, iskeleti oluşturur. b) Kemiklerin birleştikleri yerlere eklem denir. c) Eklemin Latince yazılımı, articulatio dur. d) Articulatio nun kısaltılmış hali ise, Art. şeklindedir. e) Kemikler, kemik uçlarının arasında yer alan kas dokusu aracılığıyla birleşirler. 2. Aşağıdakilerden hangisi eklemlerin fonksiyonlarından biri değildir? a) Vücudu hareket ettirmek b) Organları korumak c) Ağırlığımızın yere iletilmesini sağlamak d) Hareketlerimizin amaca uygun olmasını sağlamak e) Sert hareketleri yumuşatmak 3. Aşağıdakilerden hangisi kompleks eklem (art. composita) grubuna dâhil olan bir eklemdir? a) Articulatio humeri b) Articulatio coxae c) Articulatio temporpmandibularis d) Articulatio cubiti e) Articulatio atlantooccipitalis 4. Aşağıdakilerden hangisi, eklem çıkıklarını engelleyen en önemli faktördür? a) Eklem yüzlerinin şekli b) Eklem boşluğundaki negatif basınç c) Eklem çevresindeki kas ve kirişler d) Eklem bağlarının sağlamlığı e) Eklemi kuşatan eklem kapsülü 5. Aşağıdakilerden hangisi hareketsiz eklemlerden biridir? a) Articulatio temporomandibularis b) Articulatio atlantooccipitalis c) Articulatio radiocarpalis d) Sutura coronalis e) Symphysis pubis Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

51 Eklemler (Articulationes) 6. Yarı hareketli eklemlerde, eklem yüzleri arasında hangi doku yer alır? a) Kemik b) Kıkırdak c) Bağ dokusu d) Kas dokusu e) Eklem boşluğu 7. Aşağıdakilerden hangisi, hareketli eklemlerde görülen oluşumlardan biri değildir? a) Eklem yüzleri b) Eklem kapsülü c) Eklem boşluğu d) Eklem kıkırdağı e) Eklem kasları 8. Meniscus denilen oluşumlar hangi eklemde bulunur? a) Articulatio genu (diz eklemi) b) Articulatio coxae (kalça eklemi) c) Articulatio cubiti (dirsek eklemi) d) Articulatio humeri (omuz eklemi) e) Articulatio radiocarpalis (bilek eklemi) 9. Articulatio coxae (kalça eklemi) hangi tip bir eklemdir? a) Spheroid b) Elipsoid c) Plana d) Trchoid e) Sellar 10. Aşağıdakilerden hangisi columnae vertebralis eklemleri için doğru değildir? a) Vertebra gövdeleri arasında, discus intervertebralis denilen yapılar bulunur. b) Bu yapıların yırtılması, hernia denilen fıtıklaşmalara yol açabilir. C) Vertebra gövdeleri arasında plana cinsi eklem vardır. d) Columnae vertebralis te fıtık en sık, cervical ve lumbal bölgelerde görülür. e) Vertebra gövdeleri arasındaki ekleme syncondroses columnae veretbralis denilir. Cevap Anahtarı 1.E, 2.A, 3.D, 4.B, 5.D, 6.B, 7.E, 8.A, 9.A, 10.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

52 Eklemler (Articulationes) YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M., Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K., Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A., Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş., Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W,A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L., Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M., Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S., Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S., Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F., Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2012). Hareket Sistemi (Alanlar Ortak), Ankara. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

53 Eklemler (Articulationes) meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/hareket%20sistemi.pdf [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine Ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Hareket ve Sinir Sistemi ile Psikiyatrik Hastalıklara ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Solunum Ve Sindirim Sistemine ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Kardiovasküler Sistem Ile Kan Ve Kan Yapıcı Organlara Ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006) Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New- York:McGraw-Hill. Sancak, B., Cumhur, M. (2008). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 4. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

54 Eklemler (Articulationes) Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

55 HEDEFLER İÇİNDEKİLER KASLAR (MYOLOGIA) Kaslar Hakkında Genel Bilgiler Extremite Kasları Üst Extremite Kasları Alt Extremite Kasları Baş ve Boyun Kasları Baş ve Yüz Kasları Boyun Kasları Gövde ve Sırt Kasları Kaslarla İlgili Semptom ve Klinik Terimler TEMEL ANATOMİ Prof. Dr. Samih DİYARBAKIR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Kaslar hakkında genel bilgi sahibi olabilecek, Axial iskelet ve extremite kaslarının adlarını latince olarak söyleyebilecek, Öğrenmiş olduğu kasların konumunu ifade edebilecek, Kaslarla ilgili semptom ve klinik terimleri tanımlayabileceksiniz. ÜNİTE 4

56 Kaslar (Myologia) GİRİŞ Hareket sistemini kemikler, eklemler ve kaslar oluşturur. Bu sistem içerisinde yer alan kaslar, vücudun hareketini meydana getirdiği için aktif bölüm olarak bilinir. Kasları inceleyen bilim dalına miyoloji denir. Kasları inceleyen bilim dalına myologia (miyoloji) denir. Kasların Latince ismi musculus tur. Muskulus diye okunur, m. harfi şeklinde kısaltılır. Çoğul kısaltması da musculi (mm.) şeklindedir. KASLAR HAKKINDA GENEL BİLGİLER Kaslar fonksiyonlarını yapabilmek için çeşitli şekillere sahiptirler. Kas şekillerine de etki eden birçok faktör vardır. Bu faktörler; Yer faktörü, Fonksiyon faktörü Eklemlerle olan ilgileri Kas liflerinin yönü Kas kirişi gibi faktörlerdir. Not: Kasların fonksiyon birimi olan kas lifleri kemiklere doğrudan yapışmaz. Kemiklere yapışan kas bölümüne kasın tendonu (kas kirişi) denir. Tendonun geniş bir yapı şeklindeki görünümüne ise aponevroz adı verilir. Kasların Şekilleri göre; Bazı kasların isimlendirilmesi gövdesinin şekline göre yapılmaktadır. Buna Dört kenarlı kaslar Geniş kas Düz kas İğ şekilli kas İki başlı kas İki karınlı kas Yuvarlak kas Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

57 Kaslar (Myologia) Kasların Başlangıç ve Bitiş Yerleri Kasların iki ucunda bulunan tendonlar genellikle iki ayrı kemiğe tutunurlar. Tutunduğu noktalardan biri hareketsiz, diğeri ise hareketli noktadır. Bazen her iki noktada hareketli olabilir veya bu iki noktadan biri az, diğeri daha fazla hareketli olabilir. Hareketsiz veya az hareketli noktaya, kasın başlangıcı anlamına gelen origo denir. Kasın diğer ucunun tutunduğu bölgeye ise sonlanma yeri anlamına gelen insertio denir. Kasın başlangıç noktasına origo, sonlanma yerine de insertio denir. Şekil 1. Kasın bölümleri Kasların Gerginlikleri (Tonus) Kasların belli bir gerginliği (sertliği) vardır. Kasların istirahat hâlindeki bu sertliğe tonus denir. Normotonik kas: Sağlıklı bir kas için kullanılan terimdir. Kasın normal sertliğine verilen addır. Hipotonik kas: Tonusu azalmış kasa denir. Hipertonik kas: Tonusu normalden daha fazla olan kasa denir. Kaslarda Kasılma Çeşitleri Tonik kasılma: Eğer bir kas devamlı kasılı hâlde bulunuyorsa, bu kasılma türüne tonik kasılma denir. Klonik kasılma: Şayet bir kasta kasılma ve gevşeme periyotları birbirini takip ediyorsa, bu şekildeki kasılmaya klonik kasılma denir. İzotonik kasılma: İzotonik kasılmada gerginliği değişmez ancak kasın boyunda kısalma olur. Yürüme, koşma gibi hareketlerimiz kasların bu şekilde kasılmaları ile gerçekleştirilir. İzometrik kasılma: Kasın boyunda kısalma olmaz. Kas kasılı ve gergin durumda bulunur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

58 Kaslar (Myologia) Hareketlerin Oluşmasındaki Kas İsimleri Agonist kas: Bir işi yapmakta en çok rolü olan kasa denir. Sinergist kas: Agonist kasa yardımcı olan kaslara verilen isimdir. Antagonist kas: Agonist kasın zıddına hareket oluşturan kasa verilen addır. İNSAN VÜCUDUNDA BULUNAN KASLAR İnsan vücudunda bulunan kasların gruplara ayrılması, öğrenim kolaylığı açısından önemlidir. Kas dokusu üç gruba ayrılır. Bir işi yapmada en çok rolü olan kasa agonist kas denir. Çizgili kaslar: İskelet kası olarak da tanımlanır. Hareketlerimizden sorumludurlar. İsteğimize bağlı sinir sistemi tarafından çalıştırılmaktadır. Düz kaslar: İç organların ve damarların duvar yapılarında bulunur. Düz kaslar isteğimiz dışında çalışır ve sinir sisteminin otonom bölümü tarafından innerve edilir. Kalp kası: Yapısal olarak çizgili kaslara, fonksiyon olarak ise düz kaslara benzer. Çizgili Kaslar Baş ve yüz kasları Epicranius kasları (m. epicranius): Baş bölgesinin en üst tarafında bulunan kaslardır. Saçlı deriyi hareket ettirirler. Şekil 2. Epicranius kasları (çizgili bölümler) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

59 Kaslar (Myologia) Yüz kasları (mimik kaslar) Göz çevresinde bulunan kaslar: Göz kapaklarının yapısına katılır ve göz kapaklarının kapanmasını sağlar. Bu bölgede bulunan kasların en önemlilerinden bir tanesi m. orbicularis oculi'dir. Burun çevresinde bulunan kaslar: Bu kasın bir bölümü burun deliklerini genişletirken bir bölümü ise daralmasını sağlar. Bu bölgede bulunan kasların genel adı m. nasalis'tir. Ağız çevresinde bulunan kaslar. Bu kas hem dudaklarımızın yapısında hem de dudaklarımızın hareketlerinde önemli yer alırlar. Bu bölgede bulunan kasların en önemlilerinden bir tanesi m. orbicularis oris'tir. Bu kas dudaklarımızın yapısını oluşturur ve yüzün diğer kasları ile dudak hareketlerini sağlar. Şekil 3. Mimik kasları Not: Yüz kaslarının innervasyonunu yani uyarılmasını yedinci kafa çifti olan nervus facialis (fasial sinir) yapmaktadır. Bu sinirin hasarında yüz felci oluşur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

60 Bireysel Etkinlik Kaslar (Myologia) Çiğneme kasları Bu kaslar çiğneme esnasında çenenin açılıp kapanmasını, sağa sola salıncak hareket yaparak gıdaların öğütülmesini sağlarlar. M. temporalis M. masseter M. pterygoideus lateralis Mimik kaslarını nervus facialis uyarmaktadır. M. pterygoideus medialis Boyun kasları Boyun bölgesinin ön ve yan tarafında yer alırlar. Baş ve toraks hareketleri ile ilgili görevleri vardır. Bu kasların en önemlilerinden biri boynun ön tarafında yer alan ve sağ-sol tarafta bulunan m. sternocleidomastoideus'tur. Kaynak kitaplardan yararlanarak baş, boyun, mimik ve çiğneme kaslarını tekrar ediniz. Gövde kasları Sırt bölgesi kasları: Sırt bölgesinde bulunan kaslardır. İki grupta yerleşim gösterirler. Yüzeyel sırt kasları ve derin sırt kasları olarak yerleşim gösterirler. Bu kas gruplarının baş, gövde ve kol hareketleri ile ilgili görevleri vardır. Sırtta bulunan en yüzeyel kasları m. trapezius ve m. latissimus dorsi'dir. Pectoral bölge kasları: Toraks (göğüs) bölgesinin ön tarafında yer alan kaslardır. Kol, toraks ve gövde hareketleri ile ilgili fonksiyonları vardır. Bu kaslar; M. pectoralis major M. pectoralis minor M. serratus anterior M. trapezius ve m. latissimus dorsi yüzeyel M. subclavius tur sırt kaslarındandır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

61 Bireysel Etkinlik Kaslar (Myologia) Karın bölgesi kasları: Karın ön ve yan duvarlarının yapısına katılan kaslardır. Karın (abdomen) içerisinde bulunan organları korur, karın içi basıncının artmasında ve gövdenin hareketleri ile ilgili önemli fonksiyonları bulunur. Bu kaslar; M. obliquus externus abdominis M. obliquus internus abdominis M. transversus abdominis M. rectus abdominis M. pyramidalis Gövde kaslarının isimlerini yazınız ve terimleri sesli olarak tekrar ediniz. Omuz bölgesi ve üst ekstremite kasları Üst extremite gövdeye omuz bölgesinde bulunan kaslar aracılığıyla tutunur. Omuz kasları, omuz bölgesi ve üst extremite'yi hareket ettirir. Omuz bölgesi kasları M. deltoideus M. subscapularis M. supraspinatus M. infraspinatus M. teres major M. teres minor Bu bölgedeki en önemli kas m. deltoideus tur. Bu kas aynı zamanda omuzun şeklini de verir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

62 Kaslar (Myologia) Üst extremite kasları Kol kasları: Kolun ön ve arka bölgelerinde bulunan kaslardır. Kolun ön tarafında bulunan kaslara kola ve önkola fleksiyon yaptırdıkları için fleksör kaslar olarak bilinirler. Bu bölgede bulunan en önemli kas m. biceps brachiidir(pazu kası). Kolun ön tarafında m. biceps brachii, arka tarafında m. triceps brachii bulunur. Kolun arka tarafında bulunan kaslara kola ve önkola ekstansiyon yaptırdıkları için ekstansör kaslar olarak bilinirler. Bu bölgede bulunan en önemli kas m. triceps brachii dir. Ön kol kasları: Bu bölgenin kasları ön ve arka grup olmak üzere ikiye ayrılır. Kolun ön tarafında yer alan kaslara fleksor, ön kolun arka tarafında yer alan kaslara ise ekstansor grubu kaslar denir. Fleksor grubu kaslar ön kola ve ele fleksiyon yaptırır. Ekstansor grubu kaslar önkola ve ele ekstansiyon yaptırır. El kasları: El bölgesi kasları palmar (avuç içi) yüzünde yer alırlar. Bu grup kaslar: Thenar bölge kasları: Başparmak tarafında yer alan kabarık bölgede bulunurlar. Bu bölgede bulunan kaslar genellikle başparmak hareketleri ile ilgilidir.başparmağa abdüksiyon, addüksiyon, oppozisyon, repozisyon, fleksiyon ve extansiyon hareketleri yaptırırlar. Hipothenar bölge kasları: genel olarak küçük parmağa abdüksiyon, addüksiyon, oppozisyon, repozisyon, fleksiyon ve extansiyon hareketleri yaptırırlar. Bu bölgede bulunan kaslar genellikle başparmak hareketleri ile ilgilidir. Orta grup kaslar: Başparmak dışında kalan diğer parmaklara hareket yaptırırlar. Bu grup kaslar parmaklara abdüksiyon, addüksiyon, extansiyon hareketleri yaptırırlar. fleksiyon ve Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

63 Bireysel Etkinlik Dikkat Kaslar (Myologia) Vücudun çizgili kasları fascia ismi verilen bağ dokusuyla sarılmıştır. Ekstremitede ve el bileğinin ön tarafında bulunan bağ dokusu (fascia profunda) kalınlaşarak retinaculum flexorum denen oluşumu meydana getirir. Ön kolun ön bölgesinde yer alan kaslar genellikle retinaculumun altından geçerek el bölgesinde sonlanırlar. Retinakulum fleksorum'un altından aynı zamanda n. medianus denilen sinir de geçmektedir. Elin aşırı kullanılması veya bu bölgenin enflamasyonu sonucu n. medianus sıkışır, el bölgesinde ve parmaklarda ağrı ve güçsüzlük görülür. Bu duruma karpal tünel sendromu denir. Omuz bölgesi ve üst extremite kaslarının kaynaklardan araştırarak isimlerini yazınız. Kalça ve alt ekstremite kasları Kalça bölgesi (gluteal bölge) kasları Kalça bölgesine gluteal bölge denir. M. gluteus maximus M. gluteus medius M. gluteus minimus Bu kaslar kalça bölgesinin arkaya doğru olan kabarıklığı yapar. Bu bölgede uyluğu dış tarafa döndüren (dış rotasyon) kaslar da bulunmaktadır. Gluteal bölge intramüsküler (kas içi) enjeksiyonların yapıldığı bölgedir. Gluteal bölgenin tahmini orta bölümünden geçen hayali birbirine dik iki eksenle (transvers ve vertikal) üst-dış, alt-dış, üst-iç ve alt-iç olmak üzere dört kadrana ayrılır. Enjeksiyonlar bu kadranlardan üst-dış tarafa yapılır. Şekil 4. Gluteal bölgede enjeksiyon yapılan kadran Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

64 Kaslar (Myologia) ayrılır. Uyluk bölgesi kasları Bu bölge kasları ön grup, arka grup ve medial grup olmak üzere üç kısma Gluteal bölge intramüsküler enjeksiyonlarda tercih edilen bir bölgedir. Bu kaslar uyluk ve bacak bölgesine: Fleksiyon Ekstansiyon Addüksiyon Abdüksiyon İç rotasyon Dış rotasyon hareketlerini yaptırır. Çocuklarda intramüsküler enjeksiyonlarda daha çok m. vastus lateralis tercih edilir. Uyluğun ön tarafında yer alan m. quadriceps femoris (uyluğun dört başlı kası) bölgenin en önemli kaslarından bir tanesidir. Bu kas uyluğa fleksiyon, bacağa ekstansiyon yaptırması açısından önem arzeder. M.quadriceps femoris in dış bölümünü oluşturan kas (m. vastus lateralis) özellikle çocuklara yapılacak intramüsküler enjeksiyonlar için uygulama bölgesi olarak tercih edilmektedir. Bacak (crus) bölgesi kasları Bu bölge kasları üç grupta incelenir. Ön grup Arka grup Lateral grup Bu bölgede yer alan kaslar bacak ve ayak bölgesine: Fleksiyon Ekstansiyon Addüksiyon Abdüksiyon İç rotasyon Dış rotasyon hareketlerini yaptırırlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

65 Bireysel Etkinlik Kaslar (Myologia) Ayak (pes) bölgesi kasları Ayak bölgesi kasları plantar bölge (ayak tabanı) ve dorsal bölge (üst yüz) olmak üzere iki bölgeye ayrılır. Her iki grupta bulunan kaslar ayak parmaklarımıza: Abdüksiyon, Addüksiyon, Oppozisyon, Repozisyon, Fleksiyon, Extansiyon hareketleri yaptırırlar. Kalça ve alt extremite kaslarının isimlerini bölgelere göre kaynaklardan araştırarak yazınız. Kaslarla ilgili bazı terimler Biceps: İki başlı. Triceps: Üç başlı. Kasların istirahat halindeki normal gergin olma durumuna tonus denir. Diaphragma(Solunum kası):karın ile göğüs boşluğunu birbirinden ayırır. Latissimus: En geniş şekilde olan. Musculus: Kas. Musculi: Kaslar. Hipertoni: Kas tonusunun aşırı derecede artmasına denir. Pectoralis: Göğüse ait. Göğüsün ön bölgesi. Plantaris: Ayak tabanı. Trapezius: Yamuk veya trapez şeklinde olan. Tonus: Kasların istirahat halindeki normal gerginlik haline verilen isim. Aponevroz: Yassı ve geniş olan kas kirişi. Myocardium: Kalbin kas tabakası, miyokart. Kas Atrofisi: Kas dokusunu oluşturan hücrelerin hacim olarak azalma göstermesi. Kontraktür: Kasın sürekli kasılma hâlinde olması. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

66 Tartışma Örnek Örnek Kaslar (Myologia) Kontraktürler hafif ağrılı olup, sürekli devam etmezler, yani geçicidirler. Kasılma süreleri normalden daha uzun sürer. Kramp: Bir kas veya kas grubunun ani olarak irade dışı ağrılı kasılması Kramplar genellikle ağır egzerzisler, kan akımının azalması gibi kas metabolizmasında meydana gelen değişikliklerden kaynaklanır. Kramp giren kas istense de gevşetilemez. Aşırı yorgunluk ve sıvı kayıpları gibi durumlar kramp nedenidir. Hipertrofi: Kas dokusunu oluşturan hücrelerin hacim olarak artış göstermesi. Hipertoni: Kas tonusunun aşırı derecede artışı. Hipotoni: Kas tonusunun aşırı derecede azalması. Lumbago: Bel ağrısı. Miyalji: Kas ağrısı. Spazm: Kaslarda ani olarak meydana gelen istem dışı geçici kasılma. Tendinit: Kas kirişinin iltihabı. Tetani: Bir kasın sık uyarılması sonucu sürekli kasılı kalması hâli. Tremor: Kaslarda istem dışı kasılma, titreme. Bir konuyu iyi öğrenmek ister misiniz? O zaman; Dersin verildiği gün dikkatli bir şekilde çalışmalısınız. Verilen dersi üç gün sonra yazarak tekrar etmelisiniz. Aynı dersi bir hafta sonra tekrar yazarak çalışmalısınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

67 Ödev Kaslar (Myologia) inceleyen bilim dalına myology (miyoloji) denir. Kaslar Latincede musculus olarak ifade edilmektedir. Vücudumuzdaki bazı kaslar intramüsküler enjeksiyon yapılmasında kullanılmaktadırlar. Özet Kasları İntramüsküler enjeksiyon yapılmasında tercih edilen bölgeleri araştırınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

68 Kaslar (Myologia) Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan Bölüm Sonu Testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Kasları inceleyen bilim dalına ne ad verilir? a) Miyoloji b) Osteoloji c) Artroloji d) Üroloji e) Nöroloji 2. Kas tendonlarının az hareketli olan proximal taraftaki kemiklere yapışma yerine ne ad verilir? a) İnsertio b) Origo c) Prime mover d) Sinerjist e) Antagonist 3. Gluteal (kalça) bölgede enjeksiyon hangi kadrana yapılır? a) Alt-İç b) Üst-İç c) Orta d) Üst-Dış e) Alt-Dış 4. Aşağıdakilerden hangisi göğüs bölgesi ile ilgili bir terimdir? a) Popliteal b) Plantar c) Manus d) Collum e) Pectoralis Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

69 Kaslar (Myologia) 5. Aşağıdaki kaslardan hangisi sırt bölgesinde bulunan kastır? a) Musculus orbicularis oris b) Musculus trapezius c) Musculus pectoralis major d) Musculus deltoideus e) Musculus sartorius 6. Aşağıdaki kaslardan hangisi omuz bölgesinde bulunur? a) Musculus triceps brachii b) Musculus rectua abdominis c) Musculus biceps brachii d) Musculus temporalis e) Musculus deltoideus 7. Kaslarda istem dışı kasılmaya ne ad verilir? a) Hipertoni b) Tetani c) Tremor d) Atrofi e) Hipotoni 8. Aşağıdakilerden hangisi yüz bölgesinde bulunan kastır? a) Musculus temporalis b) Musculus orbicularis oculi c) Musculus trapezius d) Musculus gluteus maximus e) Musculus deltoideus Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

70 Kaslar (Myologia) 9. Aşağıdaki kaslardan hangisi gluteal (kalça) bölgede bulunur? a) Musculus gluteus maximus b) Musculus deltoideus c) Musculus trapezius d) Musculus pectoralis major e) Musculus quadriceps femoris 10. Kas dokusunu oluşturan hücrelerin hacim olarak artış göstermesine ne ad verilir? a) Atrofi b) Hipertrofi c) Hipertoni d) Hipotoni e) Miyotoni Cevap Anahtarı 1.A, 2.B, 3.D, 4.E, 5.C, 6.E, 7. C, 8.B, 9.A, 10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

71 Kaslar (Myologia) YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M., Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K., Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A., Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş., Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W,A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L., Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M., Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S., Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S., Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F., Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

72 Kaslar (Myologia) Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine Ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Hareket ve Sinir Sistemi ile Psikiyatrik Hastalıklara ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Solunum Ve Sindirim Sistemine ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Kardiovasküler Sistem Ile Kan Ve Kan Yapıcı Organlara Ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Üriner, Genital ve Endokrin Sisteme ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Göz, Kulak-burun-boğaz ve Deriye ilişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006). Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

73 Kaslar (Myologia) Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New- York:McGraw-Hill. Sancak, B., Cumhur, M. (2008). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 4. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Tıbbi Terminoloji, Uzaktan Eğitim Anatomi Ders Kitabı. Erzurum: Elektronik ISBN 2013 Bahar Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

74 HEDEFLER İÇİNDEKİLER DOLAŞIM SİSTEMİ (SYSTEMA CIRCULATORIUM) Lenf Dolaşımı Lenf Damarları Lenf Düğümleri Kan Dolaşımı Kalp Kan Damarları Arterler Venler TEMEL ANATOMİ Doç. Dr. İsmail MALKOÇ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Lenfatik dolaşımı tanımlayabileceksiniz, Kalbin boşluklarını ve yerini bilebilecek, Vücuttaki arterleri ve arter dolaşımını bilebilecek, Vücuttaki venleri ve ven dolaşımını açıklayabilecek, Dolaşım sistemi hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz. ÜNİTE 5

75 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) GİRİŞ İnsan organizması kapalı dolaşım sistemine sahiptir. Kapalı dolaşım sistemi; damarlar, bu damarlar içinde bulunan kan ve lenfa gibi sıvıdan ve bu sıvıları dokulara pompalayan kalpten oluşmaktadır. Damarlar, kalpten aldığı kanı dokulara taşıyan ve tekrar kalbe geri getiren kapalı boru şeklinde yapılardır. Dokuların ihtiyacı olan besin maddeleri, dışardan alınan gıda maddelerinden bağırsaklar tarafından emilerek kana geçmesiyle sağlanır. Ayrıca dokularla kan arasında oksijen ve karbondioksit alış verişi yine damarlar vasıtasıyla kanın dokulara kadar iletilmesi ile mümkün olmaktadır. Dolaşım sistemi iki grupta incelenir: Lenf dolaşımı Kan dolaşımı Dolaşım sistemi kan dolaşımı ve lenf dolaşımı olarak iki bölüme ayrılır. LENF DOLAŞIMI Lenfatik dolaşım, hücre ve doku aralarında bulunan lymph (lenf) denilen sıvının genel venöz sisteme aktarılmasını sağlar. Dolaşım esnasında dokuların beslenmesi için kapiller denen küçük damarlardan doku aralığına süzülen sıvı lenf damarları tarafından toplanarak venöz sisteme aktarılır. Lenf adı verilen bu sıvı dokulardan geldiği için mikroorganizma, hücre gibi yabancı cisimler de içermektedir. Doku aralığından lenf damarlarına aktarılan lenf sıvısı, lenf damarlarının yolu üzerinde bulunan lenf düğümlerine uğramakta ve bu düğümlerde süzülerek yabancı cisimlerden temizlenmektedir. Özetle lenfatik sistemde bulunan berrak yapıdaki suya benzeyen sıvıya lenf sıvısı denir. İnsanlarda doku aralığına geçmiş olan günde ortalama 2-3 litre sıvı venöz yolla tekrar genel dolaşım sistemine taşınır. Lenf Sisteminin Bölümleri Lenf sistemi dört bölümden meydana gelir: Lenf damarları: Lenfatik sistem içerisinde bulunan sıvı lenf damarları vasıtasıyla venöz sisteme taşınır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

76 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Lenf düğümleri (Lenf nodları): Lenf damarları yolu üzerinde bulunan ve genel dolaşım için zararlı olabilecek maddeleri fagosite etmekle ilgili görevli fasulye büyüklüğünde yapılardır. Lenf sıvısını temizleyerek genel dolaşıma katılacak duruma getirir. Şekil 1. Lenf dolaşımı Lenfoid dokular: Dalak ve timüs ile sindirim kanalı duvarlarında yerleşmiş yapılardır. Bu dokular bağışıklık sisteminde rol alırlar. Büyük lenf damarları: Bu damarlar lenf damarlarının birleşmesi sonucu meydana gelirler. Bu damarlar Tablo 1. de özetlenmiştir. Tablo 1. Büyük lenf damarları ve fonksiyonları Büyük lenf damarları Truncus jugularis Truncus subclavius Truncus bronchomediastinalis Truncus lumbalis Truncus intestinalis Ductus thoracicus Fonksiyonları Baş boyun bölgesinin lenfini taşır. Üst extremitelerin lenfini taşır. Göğüs boşluğunun lenfini taşır. Alt extremite, pelvis ve karın boşluğunun lenfini taşır. Bağırsakların lenfini taşır. Vücudun sol tarafının tümü ve sağ tarafta diyaframın altında kalan tüm bölgenin lenf damarları buraya açılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

77 Bireysel Etkinlik Örnek Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Vücudun sol tarafının tümü ve sağ tarafta diyaframın altında kalan tüm bölgenin lenf damarlarını toplayan büyük lenf damarına ductus thoracicus denir. Ductus thoracicus, sol tarafta vena jugularis interna ve vena subclavia nın birleştiği yerden venöz dolaşıma açılır. Vücudun baş boyun bölgesinin sağ tarafı, sağ üst extremite ve göğüs boşluğunun sağ tarafında kalan bölümün lenfi de birleşerek sağ tarafta vena jugularis interna ve vena subclavia nın birleştiği yerden venöz dolaşıma açılır. Bağırsakların lenfini taşıyan lenf damarına truncus intestinalis denir. Alt extremitelerin lenfini taşıyan lenf damarları sağda ve solda iki tane olup truncus lumbalis adını alır. Truncus intestinalis ve iki tane olan truncus lumbalisler ductus thoracicus a dökülürler. Radyolojik bir yöntem olan lenfanjiografi ile vücudun belli bölgelerindeki lenf damarlarına radyoopakt madde verilerek lenf damarlarının görüntüsü elde edilebilmektedir. Bunun neticesinde var olan lenfatik dolaşım bozukluğu belirlenebilmektedir. İnternet aracılığı ya da büyük lenf damarlarını araştırınız. Kâğıt üzerine şekillerini çizerek tekrarlayınız. KAN DOLAŞIMI (KARDİYOVASKÜLER SİSTEM) Dolaşım sistemi büyük ve küçük dolaşım olmak üzere iki bölüme ayrılır. Kalp ve dokular arasındaki dolaşıma sistemik, genel veya büyük dolaşım denir. Büyük dolaşımda kalp, oksijenden zengin kanı (bu kana arter kanı denir) dokulara pompalamakta ve oluşan karbondioksit oranı yüksek kan (buna venöz kan denir) tekrar kalbe geri dönmektedir. Kalbe geri dönen venöz kan truncus pulmonalis vasıtasıyla akciğerlere gönderilir. Kalp ile akciğerler arasındaki bu dolaşıma da pulmoner, akciğer veya küçük dolaşım denir. Küçük dolaşımda kalp, venöz kanı akciğerlere pompalar. Akciğerler karbondioksiti dışarı atar ve tekrar oksijeni alarak kana verir. Akciğerlerdeki oksijen oranı yüksek kan tekrar kalbe geri döner ve buradan da sistemik dolaşıma aktarılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

78 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Kardiyovasküler sistem üç bölümden meydana gelir: Kalp Kan Damarlar: Arter, vena ve kapillerler olmak üzere üç bölüme ayrılır. Arter: Kanı kalpten doku ve organlara götürür. A. veya a. olarak kısaltılır. Vena (ven): Kanı doku ve organdan kalbe getirir. V. veya v. olarak kısaltılır. Kapillerler: Arterlerle venler arasında yer alırlar. Damar dışında bulunan doku ile madde alışverişinin yapıldığı ince duvarlı damarlardır. Kısaltmalar; A., a. = arter V., v. = vena KALP Vücutta bulunan ve diğerlerine göre daha iyi korunması gereken organlardan bir tanesidir. Kalp göğüs boşluğu (toraks) içerisinde iki akciğer arasında ve mediastinum denilen boşlukta bulunur. Vücudun orta hattı üzerinde ve biraz da sol tarafında lokalizedir. Kalp erkeklerde gr (ortalama 300 gr), kadınlarda ise gr (ortalama 250gr) dır. Kalp kendisine gelen ven kanını akciğerlere, akciğerlerden gelen arter kanını ise genel dolaşıma aktaran bir pompa görevi gören bir organdır. Kalp, çalışmasını sağlayan ve çalışırken etrafındaki yapılara sürtünmesini önleyen bir kısım tabakalardan meydan gelmiştir. Kalbin Tabakaları Pericardium (perikardiyum): Kalbi en dıştan saran iki tabakalı kese şeklindeki yapıya pericardium denir. İki tabakası arasında seröz bir sıvı bulunur. Bu durum kalbin kasılıp gevşemesi esnasında sürtünmeyi azaltarak kalbin daha kolay çalışmasını sağlar. Kan dolaşımı arter, ven ve kapillerlerden meydana gelir. Epicardium: Pericardium ile myocardium arasında bulunan ve pericardiuma ait olan tabakaya epicardium denir. Myocardium (miyokardiyum): Kalp duvarının ortasında bulunan en kalın tabakasıdır. Myocardium kalp kası olarak bilinir. Yapı olarak çizgili kasa, ancak fonksiyon bakımından düz kasa benzer. Endocardium (endokardiyum): İçte bulunan tabakadır. Kalbin boşluklarının içini ve kapaklarını döşeyen bu tabakaya endocardium denir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

79 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Kalbin Boşlukları Kalp, atrium dexter (sağ atrium), atrium sinister (sola atrium), ventriculus dexter (sağ ventrikül) ve ventriculus sinister (sol ventrikül) olmak üzere dört boşluktan meydana gelir. Sağ atrium ve sağ ventrikülde venöz kan, sol atrium ve sol ventrikülde arter kanı bulunur. Bu boşluklar kapaklar vasıtasıyla birbirleriyle ilişkilidir. Bu ilişkiyi aşağıda kalbin boşluklarını anlatırken daha detaylı göreceğiz. Sağ atrium (atrium dexter): Bu boşluğa vücudumuzun üst tarafından venöz kanı taşıyan vena cava (kava) superior ve vücudumuzun alt tarafından venöz kanı taşıyan vena cava (kava) inferior isimleri verilen vücudun ana toplardamarları açılır. Vücudun bütün toplardamar kanı sağ atrium a (atrium dexter) gelir. Toplardamarlar karbondioksit oranı yüksek kanı taşır. Kan buradan triküspit kapak ile sağ ventriküle geçer. Sağ ventrikül (ventriculus dexter): Sağ atriuma gelen toplardamar kanı triküspit kapakların bulunduğu delikten geçerek sağ ventrikül e (ventriculus dexter) gelir. Bu deliğe ostium atrioventriculare dextrum denir. Sağ ventriküle gelen kan, içerisinde bulunan karbondioksiti vermek ve oksijeni almak için truncus pulmonalis (arteria pulmonalis) vasıtasıyla akciğerlere gönderilir. Sağ ventrikül ile truncus pulmonalis arasında pulmoner kapaklar bulunur. Bu kapaklar kanın geri dönmesini engeller. Sol atrium (atrium sinister): Akciğerlerde gaz değişimi yapılan kan (karbondioksitin dışarı atılıp oksijenin alınmasından sonra), vena pulmonalis adı verilen damarlar ile sol atrium a (atrium sinister) gelir. Vena Kalp; Sağ atrium, Sağ ventrikül, Sol atrium, Sol ventrikül olmak üzere dört boşluktan meydana gelir. pulmonalis lerin ikisi sağ taraftan, ikisi ise sol taraftan gelir. Kan sol atriumdan mitral (biküspit) riküspit kapak ile sol ventriküle geçer. Sol ventrikül (ventriculus sinister): Sol atriumdaki oksijenli kan mitral (biküspit) kapakların bulunduğu ve ostium atrioventriculare sinistrum denilen delikten geçerek vücut hücrelerine götürülmek üzere aort damarına atılır. Sol ventrikül ile aort arasında aort kapakları bulunur. Bu kapaklar kanın geri dönmesini engeller. Kanın boşluklar içerisinden akciğerlere ve vücut hücrelerine atılma işlemi kalbin kasılıp (sistol) gevşemesi (diastol) ile olur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

80 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Kalbin Damarları Kalbi besleyen koroner damarlara arteriae cordis denir. Kalbin beslenmesini sağlayan bu arterler kalp diastolde iken dolarlar. Kalbin venöz kanını taşıyan damarlara da venae cordis denir. Bu venlerin büyük bölümü sinus coronarius ta toplanır ve buradan da sağ atriuma dökülür. Arteriae (cordis) coronaria: Kalbin kendini besleyen damarlara coroner (koroner) arter (arteria coronaria) denir. Sağ koroner arter (arteria coronaria dextra) ve sol koroner arter (arteria coronaria sinistra) olmak üzere iki adettir. Bu arterler arasındaki anastomozlar (bağlantı yerleri) çok önemlidir. Vena (cordis) cardiaca: Kalbin karbondioksit içeren kanını toplayan venlerine vena cardiaca denir. Bu venleri toplayan sinus coronarius denilen büyük bir ven vardır. Sinus coronarius sağ atriuma açılır. Ayrıca kalbin diğer boşluklarına açılan venler de vardır. Kalbin Sinirleri Kalbin kendi ileti sistemi: Kalbin yapısı üzerinde bulunan oluşumların çıkardıkları impuslar (uyarılar) ile kalbin çalışmasını sağlayan sistemdir. Bu ileti sistemi kalp kasının (myocardium un) özelleşmiş bir şeklidir. Otonom sinir sistemi: Vücudun ihtiyacına göre kalbin çalışma düzenini sağlayan sistemdir. Bu sistemin iki bölümü vardır: Sempatik sinir sistemi: Kalbin çalışmasını hızlandırır. Parasempatik sinir sistemi: Kalbin çalışmasını yavaşlatır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

81 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) İNSAN VÜCUDUNDA BULUNAN KAN DAMARLARI İnsan vücudunda bulunan kan damarları arterler, venler ve kapillerler den meydana gelir. ARTERLER Kanı, kalpten dokulara götüren damarlara arter denir. Kalpten çıkan ve kanın dokulara taşınmasını sağlayan ilk damara aorta (aort) denir. Aorta (aort) kalbin sol ventrikülünden çıkar ve vücuda dağılır. Aorta seyri boyunca geçtiği bölgelere göre isimler alır. Aorta kalbin sol ventrikülünde bulunan kanı vücuda dağıtır. Aorta ascendens Arcus aortae Aorta descendens Aorta thoracica Aorta abdominalis Aorta nın kalpten çıktıktan sonraki ilk bölümüne aorta ascendens denir. Biraz yukarıya doğru çıktıktan ve sola doğru kavis yaptıktan sonra aşağıya doğru uzanan ikinci bölümüne arcus aorta denir. Arcus aorta dan sonra göğüs kafesi ve karın içinden aşağıya doğru devam eden son bölüm aorta descendens olarak isimlendirilir. Aorta descendens in göğüs kafesi içindeki bölümüne aorta thoracica, karın içerisindeki bölümüne de aorta abdominalis denir. Şekil 2. Aorta ve bölümleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

82 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Arcus Aorta dan Direkt Olarak Çıkan Arterler Arcus aorta dan üç ana arter ayrılır. Buradan ayrılan arterler baş-boyun bölgesi ve üst extremiteyi beslerler. Bu arterler aşağıda verilmiştir. Truncus brachiocephalicus Arteria carotis communis sinistra Arteria subclavia sinistra dır. Truncus brachiocephalicus, arcus aorta nın sağ tarafından çıkar ve iki ana dala ayrılır. Sağ kolu besleyen bölümüne arteria subclavia dextra, baş-boyun bölgesinin sağ tarafını besleyen bölümüne de arteria carotis communis dextra denir. Arcus aorta dan çıkan arterler; Truncus brachiocephalicus Arcus aorta dan çıkan arteria carotis communis sinistra, baş-boyun bölgesinin sol tarafını, arteria subclavia sinistra ise sol üst extremiteyi besler. A.carotis communis sinistra A.subclavia sinistra Şekil 3. Arcus aorta dan çıkan arterler Not: A. subclavia dextra ve a. subclavia sinistra kendi tarafında bulunan üst ekstremiteyi, a. carotis communis dextra ve a. carotis communis sinistra ise kendi tarafındaki baş-boyun bölgelerini besleyen dallar verirler. Baş ve Boyun Bölgesinin Önemli Arterleri Arterler hem sağ hem de sol tarafta bulunduklarından sağ taraftakilere dextra sol taraftakilere sinistra eki getirilir. Örneğin; a. carotis communis dextra ve a. carotis communis sinistra gibi. Bu nedenle biz sadece bir tarafı ifade etmekle her vücudun her iki yarısını anlatmış olacağımızdan dextra ve sinistra eklerini bundan sonra gerekli olmadıkça kullanmayacağız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

83 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Baş boyun bölgesinin önemli arterleri aşağıda sıralanmıştır. Ana arter arteria carotis communis tir. Arteria carotis interna ve arteria carotis externa arteria carotis communis ten ayrılan iki daldır. A. carotis communis A. carotis interna A. carotis externa A. thyroidea superior A. carotis communis in dalları A. carotis interna A. carotis externa A. lingualis A. facialis A. maxillaris A. temporalis superficialis A. occipitalis A. pharyngea ascendens A. auricularis posterior Son sekiz arter aretia carotis externa dan ayrılan dallardır. Bu damarlar baş, yüz ve boyun bölgesini beslerler. Üst Ekstremitenin Önemli Arterleri A. subclavia A. axillaris A. brachialis A. radialis (genel olarak nabzın alındığı arter) A. ulnaris A. radialis, sıklıkla nabzın alındığı arterdir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

84 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Şekil 4. Üst extremite arterleri Toraks (Göğüs Boşluğu) Bölgesi Arterleri Göğüs (toraks) bölgesinin arterleri aorta thoracica dan çıkar. Bu arterler göğüs bölgesinde bulunan dokuları beslerler. Göğüs bölgesi arterleri; A. intercostalis: Sağ ve sol kaburgalar arasında bulunan oluşumları beslerler. A. bronchialis: Akciğerleri besleyen arterlerdir. A. phrenica superior: Diyafram kasını beslerler. Karın Boşluğu Organlarını Besleyen Arterler Bu arterler karın boşluğunda bulunan organları besler. Aorta abdominalis ten çıkarlar. Aorta abdominalis ten çıkan arterler: Truncus coeliacus (trunkus solyakus) A. mesenterica superior A. meserterica inferior A. renalis A. testicularis (ovarica) A. lumbales A. sacralis media A. phrenica inferior A. suprarenalis media Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

85 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Aorta abdominalis in uç dalları A. iliaca communis A. iliaca interna A. iliaca externa Kalp; Sağ atrium, Sağ ventrikül, Sol atrium, Sol ventrikül olmak üzere dört boşluktan meydana gelir. Aorta abdominalis, sağ ve sol alt extremiteye giden a. iliaca communis (dextra ve sinistra) dallarına ayrılır. Şekil 5. Aorta abdominalis in uç dalları Alt Ekstremitenin Önemli Arterleri Bu arterler, arteria iliaca externa nın devamı olan dallardır. Bu arterler yukarıdan aşağıya doğru sırasıyla: A. femoralis A. poplitea A. tibialis anterior A. tibialis posterior VENLER (VENAE) Kanı dokulardan kalbe geri götüren damarlara ven denir. Ven içerisinde karbondioksit oranı yüksek kan bulunmaktadır. Dokulardan toplanan venöz kan kalbin sağ atrium denilen bölümüne taşınmaktadır. İnsan vücudunda bulunan venleri derin venler ve yüzeyel venler olmak üzere iki grupta incelemek mümkündür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

86 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) A) Derin Venler Bu gruba dâhil olan venler genellikle arterlerle birlikte bulunurlar. Genellikle arterlerin yanlarında seyrederler ve arterlerle aynı ismi alırlar. Bilindiği gibi arterler ve derin venler birlikte kasların derinlerinde seyrederler. Bu yerleşim şekli insan hayatı için son derece önemlidir. Kaslar kasılıp gevşeme suretiyle ven kanının kalbe doğru taşınmasında önemli bir rol alır. Derin venler bölgelere göre sınıflandırılmıştır; Baş-boyun venleri Üst extremitenin derin venleri Toraks venleri Karın boşluğu venleri Vena cava inferior un uç dalları Alt extremite nin derin venleri Baş-boyun venleri Baş ve boyun bölgesinde bulunan venlerdir. Baş-boyun bölgesi ve üst extremiteye ait venöz kanın kalbe taşınmasında rol alırlar. Bu venler; Vena jugularis interna V. jugularis interna beynin ve baş-boyun bölgesinin yüzesel venlerinin kanını toplar. Vena jugularis externa Vena jugularis anterior Vena subclavia Vena brachiocephalica Vena cava superior Baş-boyun venlerinden vena jugularis interna, beynin ve baş-boyun bölgesinin yüzesel venlerinin kanını toplar. Sağ ve sol taraftaki her iki vena jugularis interna lar, üst extremite nin sağ ve sol tarafın venöz kanını toplayan vena subclavia lar birleşerek vena brachiocephalica ları meydana getirirler. Sağ ve sol taraftaki vena brachiocephalica lar birleşerek tek olan vena cava superior u oluştururlar. Vena cava superior da kalbin boşluklarından sağ atrium a dökülür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

87 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Şekil 6. Beyin, baş ve boyun venleri Üst extremitenin derin venleri Üst extremitenin derin venleri de diğer venler gibi üst extremite arterlerinin yanında seyreder. Bu venler ön koldan v. ulnaris ve v. radialis olarak başlarlar. Daha sonra bu iki ven dirsek çukuru bölgesinde birleşerek kol bölgesi veni olan v. brachialis i oluştururlar. V. brachialis, koltuk altı çukurunda seyreden v. axillaris e dökülür. V. axillaris de birinci kaburgayı geçtikten sonra v. subclavia olarak devam eder. Vena radialis Vena ulnaris Vena mediana cubiti Vena brachialis Vena axillaris Vena subclavia V. subclavia, baş ve boyun bölgesinden gelen v. jugularis interna ile birleşerek Vena mediana cubiti, dirsek çukuru bölgesinde bulunur. Burası sıklıkla venöz kanın alındığı vendir. v. brachiocephalica yı oluştururlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

88 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Thoraks (Göğüs boşluğu) venleri Göğüs boşluğu venleri, göğüs duvarı ve göğüs boşluğu içinde yer alan organların venöz kanını taşırlar. Bu venlerin bir kısmı aşağıda gösterilmiştir: Vena intercostalis posteriores Vena hemiazygos (sol tarafta) Vena azygos (sağ tarafta-bu ven vena cava superior a açılır) Vena bronchialis Vena thoracica interna Karın boşluğu venleri Karın boşluğu venleri, karın ve pelvis boşluğu içinde yer alan organların venöz kanının bir kısmını taşırlar. Bu venler aşağıda gösterilmiştir: Vena testicularis (ovarica) Vena lumbales Vena renalis Vena suprarenalis media Vena phrenica inferior Vena cava inferior Vena cava inferior un uç dalları Sağ ve sol alt extremite den gelen venler v. iliaca externa yı oluşturur. Pelvis bölgesi venleri de birleşerek v. iliaca interna yı meydana getirir. V. iliaca interna ve v. iliaca externa birleşerek v. iliaca communis i oluşturur. V. iliaca communis dextra ve sinistra birleşerek v. cava inferior u oluşturur. V. cava inferior da kalbin sağ atriumuna açılır. Not: Bu venlere sağ taraftan gelenlere dextra, sol taraftan gelenlere sinistra ekleri ilave edilir. Vena iliaca externa Vena iliaca interna Vena iliaca communis Vena cava inferior Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

89 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Alt extremitenin derin venleri aşağıdan yukarıya doğru sırasıyla; V. tibialis anterior V. tibialis posterior V. poplitea V. femoralis V. iliaca externae Alt ekstremitenin derin venleri Alt extremitenin derin venleri bacakta v. tibialis anterior ve v. tibialis posterior olarak başlar. Bu iki ven diz bölgesinin arka tarafındaki çukurda v. poplitea ya açılırlar. V. poplitea, uyluk bölgesinde v. femoralis olarak devam eder. V. femoralis te yukarıya doğru seyrederek inguinal ligamenti geçtikten sonra v. iliaca externae adını alır. Alt extremitenin derin venleri aşağıdan yukarıya doğru sırasıyla; Vena tibialis anterior Vena tibialis posterior Vena poplitea Vena femoralis Vena iliaca externae olarak isimlendirilir. Yüzeyel Venler Yüzeyel venler derinin hemen altında yüzeyel fasiya içerisinde bulunurlar. Derinin altında da görülebilen venlerdir. Özellikle üst ekstremitede bulunan yüzeyel venler çok sık kullanılırlar. Serum takma, kan alma gibi işlemlerde genellikle bu venler tercih edilir. Üst extremitenin yüzeyel venleri Üst extremitenin yüzeyel venlerinden iç tarafta bulunanına vena basilica (okunuşu vena bazilika), dış tarafta bulunanına da vena cephalica (okunuşu vena sefalika) denir. Dirsek ekleminde bu venlere açılan ve sıklıkla venöz kan alınan vena mediana cubiti denilen bir ven daha bulunmaktadır. Vena basilica üst tarafta vena axillaris olarak devam eder. Vena cephalica ise vena axillaris e açılır. Yüzeyel üst extremite venleri Vena cephalica Vena basilica Vena mediana cubiti (kübiti) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

90 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Üst extremitenin yüzeysel venleri; V. cephalica V. basilica V. mediana cubiti Şekil 7. Üst extremitenin yüzeyel venleri Alt extremitenin yüzeysel venleri; V. saphena magna V. saphena parva Alt extremitenin yüzeyel venleri Alt extremitenin yüzeysel venlerinden iç tarafta bulunanına vena saphena magna (okunuşu vena safena magna), bacağın arka-dış tarafta bulunanına da vena saphena parva (okunuşu vena safena parva) denir. Vena saphena parva diz bölgesinin arka tarafında (Dizin arkasında bulunan çukura fossa poplitea denir) derin venlerden vena poplitea ya açılır. Vena saphena magna ise uyluk bölgesinin üst tarafında derin venlerden vena femoralis e dökülür. Vena saphena magna, vücudun en uzun veni olup by-pas operasyonlarında sık kullanılır. PORTAL DOLAŞIM (VENA PORTA HEPATİS) Vena porta hepatis karın boşluğunda bulunan ve tek olan organların venlerinin birleşmesinden meydana gelir. Vena porta hepatis sindirim kanalından besin maddelerini alarak karaciğere taşır. Vena porta hepatis temel olarak ince bağırsaklar ve kalın bağırsakların başlangıç bölümlerinin venöz kanını taşıyan vena mesenterica superior ve dalaktan kan taşıyan vena lienalis in birleşmesinden meydana gelir. Ayrıca kalınbağırsakların geri kalan kısmının kanını taşıyan vena mesenterica inferior da vena lienalis e katılarak vena porta hepatis ile birleşmiş olur. Ayrıca midenin venleri olan vena gastrica dextra ve vena gastrica sinistra da vena porta hepatis e katılan venlerdendir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

91 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Vena Porta Hepatis i Oluşturan Venler Vena gastrica dextra ve sinistra Portal dolaşım temel olarak iki venden oluşur. Bunlar; V. lienalis V. mesenterica superior Vena lienalis (splenica) Vena mesenterica superior Vena mesenterica inferior Şekil 8. Portal dolaşım KAN Kan, vücut ağırlığının %6-8 i kadarını oluşturur. Yaklaşık olarak vücutta bulunan kan miktarı 5-6 litre kadardır. Kan, kan hücreleri ve plazmadan meydana gelir. Dolaşım sistemi içerinde kapalı bir ortamda bulunan kan, organlar arasında madde alış verişini sağlayan kırmızı renkte bir sıvıdır. Yaşam için gerekli oksijeni akciğerlerden, besin maddelerini de sindirim sisteminden alarak hücrelere taşır. Metabolizma sonucu hücrelerde meydana gelen karbondioksit gibi atık maddeleri de dışarıya atılmak üzere ilgili organlara taşır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

92 Ödev Özet Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Dolaşım sistemi lenf ve kan dolaşımı olmak üzere iki grupta incelenir. Lenf dolaşımı, hücre ve doku aralarında bulunan sıvının genel venöz sisteme aktarılmasını sağlar. Kan dolaşımı kalp, kan ve damarlardan meydana gelir. Kalp, kanı akciğerlere ve genel dolaşıma gönderir. Kalbe gelen damarlara ven, kalbten çıkan damarlara ise arter denir. Kan, organlar arasında madde alış verişini sağlar. Arterlerin en büyüğü aorta (aort) adını alır. Sol ventrikülde bulunan temiz kan ilk olarak aortaya oradan da vücuda dağılır. Vücutta metabolik işlemler sonucu temiz kan olarak tanımladığımız kandaki oksijen tüketilir ve atık ürün olarak açığa karbondioksit çıkar. Kirli kan olarak tanımlanan karbondioksit oranı yüksek olan kan da venler vasıtasıyla tekrar kalbe (kalbin sağ atriumuna) geri döner. Genelleme yaparsak venöz kanı kalbe vücudun üst bölümünden vena cava superior, alt bölümünden ise vena cava inferior getirir. Kalbin venöz kanını ise sinus coronarius sağ atriuma taşır. Venler, yüzeyel ve derin olmak üzere iki bölüme ayrılır. Yüzeyel venlerin bir kısmı kan alma işleminde kullanılmaktadır. Karın boşluğunda bulunan ve tek olan organların venlerini toplayan sisteme portal sistem denir. Portal sisteme ait kanı taşıyan damarların birleştiği ana damara vena porta hepatis denir. Vena porta hepatis sindirim kanalından besin maddelerini alarak karaciğere taşır. Kitap, dergi internet vb. kaynaklardan dolaşım sistemi ile ilgili bilgileri tekrar ediniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

93 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan Bölüm Sonu Testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Vena pulmonalis ler nereye açılır? a) Sol atrium b) Sağ atrium c) Sol ventrikül d) Sağ ventrikül e) Aort 2. Aşağıdaki büyük lenf damarlarından hangisi bağırsakların lenfini taşır? a) Truncus subclavius b) Truncus intestinalis c) Truncus jugularis d) Truncus lumbalis e) Truncus bronchomediastinalis 3. Aşağıdakilerden hangisi kalbin en içte bulunan tabakasıdır? a) Myocardium b) Pericardium c) Endocardium d) Epicardium e) Plevra 4. Sağ atrium ile sağ ventrikül arasında aşağıdaki kapaklardan hangisi bulunur? a) Biküspid kapak b) Mitral kapak c) Aort kapağı d) Triküspid kapak e) Pulmoner kapak Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

94 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) 5. Aşağıdakilerden hangisi kalbe ait bölümlerden biri değildir? a) Atrium dextrum b) Atrium sinistrum c) Ventriculus dexter d) Ventriculus sinister e) Sinus coronarius 6. Vena cava superior kalbin boşluklarından hangisine dökülür? a) Sağ atrium b) Sol atrium c) Sol ventrikül d) Sağ ventrikül e) Truncus pulmonalis 7. İnsanlarda doku aralığına geçmiş olan günde ortalama kaç litre lenf sıvısı venöz yolla tekrar genel dolaşım sistemine taşınır? a) 1 b) 2-3 c) 4-5 d) 6-7 e) 8 8. Arcus aorta dan kaç tane arter çıkar? a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

95 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) 9. Aşağıdakilerden hangisi üst extremitenin yüzeyel venlerinden biridir? a) Vena axillaris b) Vena subclavia c) Vena cava inferior d) Vena basilica e) Vena saphena magna 10. Aşağıdakilerden hangisi alt extremitenin yüzeyel venlerinden biridir? a) Vena axillaris b) Vena subclavia c) Vena cava inferior d) Vena basilica e) Vena saphena magna Cevap Anahtarı 1.A, 2.B, 3.C, 4.D, 5.E, 6.A, 7.B, 8.C, 9.D, 10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

96 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M., Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Aktan, Z. A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. Baskı, İzmir: saray Tıp Kitabevleri. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K., Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A., Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş., Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W,A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L., Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M., Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S., Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S., Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F., Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

97 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Marur, T., Akkın, S.M. (2010). Klinik Temelli Topografik İnsan Anatomisi, 1. Baskı, İstanbul: Deomed Medikal Yayıncılık. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Kardiovasküler Sistem ile Kan ve Kan Yapıcı Organlara İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006). Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Odar, İ.V. (1980). Anatomi Ders Kitabı 1. Cilt, 12. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Odar, İ.V. (1979). Anatomi Ders Kitabı 2. Cilt, 11. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New York: McGraw-Hill. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

98 Dolaşım Sistemi (Systema Circulatorium) Sancak, B., Cumhur, M. (1999). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 1. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Sarsılmaz, M. (2014). İnsan Anatomisi Klinik Bilgiler Eşliğinde Sistematik Anlatımlı, 1. Baskı, İstanbul: Akademi yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Unur, E., Ülger, H., Ekinci, N. (2005). Anatomi. 2. Baskı, Kayseri: Medical Kitabevi. Yıldırım, M. (2000). Topografik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2012). İnsan Anatomisi. 7. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Wischnitzer, S. (1963). Outline Of Human Anatomy. New York: McGraw-Hill Book Company, Inc. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25

99 HEDEFLER İÇİNDEKİLER SOLUNUM SİSTEMİ (SYSTEMA RESPIRATORIUM) Solunum Sistemi Hakkında Genel Bilgiler Solunum Sistemi Organları Nasus Pharynx Larynx Trachea Pulmo Pleura Solunum Sistemi Terimleri TEMEL ANATOMİ Prof. Dr. Samih DİYARBAKIR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Solunum sistemi hakkında genel bilgi sahibi olabilecek, Solunum sistemi organlarının isimlerini bilebilecek Solunum sistemi ile ilgili terimlerin anlamlarını açıklayabileceksiniz. ÜNİTE 6

100 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) Atmosferdeki oksijenin kana geçmesi ve kan dolaşımındaki karbondioksitin atmosfere geri verilmesi işlemine respirasyon (solunum) adı verilir. GİRİŞ Hücrelerin canlılığını devam ettirebilmesi için besin maddeleri, oksijen gibi birçok faktöre ihtiyaç vardır. Hücre içerisinde reaksiyon sonucu açığa çıkan karbondioksit ve metabolik artıkların da hücreden uzaklaştırılması gerekmektedir. Solunum sisteminin hücre fonksiyonunda önemli rolü vardır. Solunum sisteminin ana görevi oksijenin hücreye alınması ve hücrede oluşan karbondioksitin dışarı atılmasını sağlamaktır. Solunum sistemi bu fonksiyonları, dolaşım sisteminin yardımı ile sağlanmaktadır. Oksijen kan yolu ile hücreye, hücrede açığa çıkan karbondioksit ise kan yolu ile akciğerlere gelerek solunum yollarına geçişi sağlanır. Solunum olayı doğumla başlar ve hayat boyunca devam eder. Sağlıklı bir şahıs dakikada defa solunum yapar. Solunum Sisteminin Görevleri Nefes alıp verme Sesin oluşumu Nefesin tutulması (sfinkter görevi) Solunum sistemi bu görevlerini aşağıdaki oluşumlar ile sağlar. Bu oluşumlar: Toraks (göğüs) kafesi Solunum sistemi organları TORAKS (GÖĞÜS) KAFESİ Göğüs kafesinin iskelet bölümü solunum ve dolaşım sisteminin önemli organlarını korur. Akciğerler, trakea, kalp gibi organlar toraks boşluğu (cavitas thoracis) içinde bulunurlar. Toraks boşluğu kasların yardımı ile genişleme ve daralma özelliğine sahiptir. Atmosferdeki oksijenin kana geçmesi ve kan dolaşımındaki karbondioksitin atmosfere geri verilmesi işlemine respirasyon (solunum) denir. Bu durumda akciğerlerimizin yaptığı nefes alma işlemine inspirasyon, nefes verme işlemine de ekspirasyon adı verilir. Toraks kafesi aşağıdaki yapılardan meydana gelir. Önde: Sternum (1 adet) Arkada: Torakal vertebralar (12 adet) Yanlarda: Kaburgalar (12 çift) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

101 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) SOLUNUM SİSTEMİ (SYSTEMA RESPIRATORIUM) ORGANLARI Solunum sistemini meydana getiren organlar üst solunum yolları ve alt solunum yolları organları olmak üzere iki bölümde incelenirler. Bu organların bir kısmı tek, bir kısmı da çifttir. Solunum sistemi organları aşağıdaki şekilde sınıflandırılmıştır. Üst solunum yolları Nasus (Burun) Pharynx (Yutak) Larynx (Gırtlak) Alt solunum yolları Trachea (Nefes borusu) Pulmo (Akciğerler) Pleura (Akciğer zarı) Şekil 1. Üst solunum yolları Solunum Organlarının Yapıları ve Fonksiyonları Solunum yolu organlarının dışarıdan alınan havanın akciğerlere taşınmasının yanında yabancı partiküllerin tutulması, nemlenmesi ve ısınması gibi birçok fonksiyonlara sahiptir. Ayrıca kafatası kemikleri içerisinde yer alan sinus denilen boşluklar, gözyaşı kanalı ve orta kulak boşluğu da solunum yollarına açılmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

102 Örnek Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) ÜST SOLUNUM YOLLARI Üst solunum yolları burun (nasus), pharynx (yutak) ve larynx (gırtlak) tan meydana gelir. Burun Koku ve solunum organı olarak fonksiyon görür. Burun iki bölümden meydana gelir: Dış burun bölümü (nasus externus) Burun boşluğu (cavitas nasi) Dış burun bölümü (Nasus externus) Burnun yüzde görülen dış bölümüdür. Büyüklüğü ve şekli şahsa ve ırka göre değişmektedir. Bu bölümün ön kısmı iskeleti kıkırdak yapıdan, arka kısmı ise kemik yapıdan oluşmuştur. Bu nedenle ön kısım hareketlidir. Burun boşluğu bölümü (Cavitas nasi) Burun boşluğunun duvarlarının iskelet yapısı da dış burun bölümüne benzemektedir. Ön bölümü kıkırdak, arka bölümü ise kemik yapısındadır. Burun boşluğunu (cavitas nasi) ortadan ikiye bölen bir bölme vardır. Bu bölmeye septum nasi denir. Septum nasi ile burun boşluğu simetrik olmayan iki boşluğa ayrılmıştır. Bazen septum nasi burun boşluklarından birine daha fazla eğimli bir yapı gösterir. Bu durum klinikte septum deviasyonu olarak adlandırılır. Septum deviasyonu olan kişilerin burundan nefes alıp vermesi zorlaşmaktadır. Burun boşluğunun lateral (dış) duvarında konka (concha) ismi verilen yapılar bulunur. Bu yapılar üç adettir. Concha nasalis superior Concha nasalis medius Concha nasalis inferior Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

103 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) Şekil 2. Burun boşluğu yan duvarında görülen concha lar Bu yapıların her birinin altında önden arkaya doğru giden boşluklar bulunur. Bu boşluklara meatus adı verilir. Paranasal sinuslar (Sinus paranasales) ve gözyaşı kanalları bu boşluklara açılır. Bu yapılar da üç adettir. Meatus nasi superior Meatus nasi medius Meatus nasi inferior Şekil 3. Burun boşluğu yan duvarında görülen meatus lar Burnun ön tarafındaki deliklere nares, yutağa (pharynx; farinks diye okunur) açılan arka taraftaki deliklere ise choana adı verilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

104 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) Burun boşluğunun iskelet yapısı mukoza ile örtülüdür. Mukoza yapısı içerisinde salgı yapan hücreler ile kokuyu alan reseptör hücreler de Cavitas nasi, regio olfactoria (koku bölgesi) ve regio respiratoria (solunum bölgesi) olmak üzere iki kısma ayrılmıştır. bulunmaktadır. Ayrıca burun deliklerinin arka tarafında vestibulum (giriş bölümü) adı verilen bir bölge bulunur. Bu bölgede ve mukozada vibrissea adı verilen kıllar bulunmaktadır. Burun boşluğu fonksiyonel olarak regio olfactoria (koku bölgesi) ve regio respiratoria (solunum bölgesi) olmak üzere iki bölgeye ayrılır. Regio olfactoria: Burun boşluğunun üst bölümü ve koku ile ilgili bölümüdür. Regio respiratoria: Burun boşluğunda solunum havasının geçtiği bölümdür. Not: Vestibulum ismi verilen burun girişinde vibrisea denilen burun kılları bulunur. Vibrissealar solunum havası içerisinde bulunabilecek yabancı partiküllerin tutulmasını sağlarlar. Burun boşluğunu döşeyen mukoza örtüsünün altında yer alan bol damarlar da mukozanın ısıtılmasını sağlar. Böylece solunum havasının ısıtılması sağlanmış olur ve akciğerler korunmuş olur. Burun boşluğu duvarlarının yapısına katılan kemiklerin bazılarının içerisinde boşluk bulunur. Bu boşluklara sinus adı verilir. Bu sinuslar burun boşluğuna açılır. Burun boşluğuna açılan sinusların hepsine birden paranasal sinus (Sinus paranasales) denir. Bu sinuslar (Sinus paranasales) Sinus maxillaris Sinus frontalis Sinus sphenoidalis Cellula ethmoidales (anterior, media, posterior) Şekil 4. Burun boşluğuna açılan sinusların bir bölümü Sinus paranasales, burun boşluğunda bulunan ve meatus denilen bölümlere açılırlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

105 Örnek Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) Pharynx (Farinks=Yutak) Burun boşluğu, ağız boşluğu ve larinks in arka tarafında yer alır. Farinks fonksiyonu gereği hem solunum hem de sindirim sistemi organlarına dâhil edilir. Ayrıca östaki borusu vasıtasıyla orta kulak boşluğu ile bağlantısı vardır. Pharynx in bölümleri Pharynx üç bölümde incelenir; Nasopharynx (nazofarinks) Oropharynx (orofarinks) Laryngopharynx (laringofarinks) Nasopharynx (nazofarinks): Farinks in (yutak) üst bölümü olan nazofarinks'e Eustachi borusu (tuba auditiva) açılır. Eustachi borusu (östaki diye okunur), orta kulak ile nasopharynx'i birbirine bağlayan kıkırdak ve kemik yapıdadır. Farinks ten orta kulağa havanın geçişini sağlar. Nasopharynx'in üst bölümü ve arka tarafında tonsilla pharyngea denilen lenfoid bir oluşum bulunur. Tonsilla phayngea nın büyümesi sonucu; Eustachi borusunun ağzının tıkanmasına neden olur ve orta kulağa havanın geçişi engellenir. Burun boşluğunun arka taraftaki deliklerin (choana'ların) kapanmasına ve buna bağlı olarak burundan nefes almada güçlük meydana gelir. Oropharynx (orofarinks): Orta bölüme orofarinks denir. Bu bölüme ağız boşluğu (cavitas oris) açılır. Laryngopharynx (laringofarinks): Son bölüm laringofarinks olarak isimlendirilir. Bu bölüm ön tarafta larynx e açılır. Arka tarafta ise yemek borusu (oesophagus) ile devam eder. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

106 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) Şekil 5. Pharynx in (yutak) bölümleri Larynx (Larinks=Gırtlak) Larinks üst solunum yolları organıdır. Farinks ve trakea arasında bulunur. Sesin oluşmasına ve nefesin tutulmasına yardımcı olur. Bağlar, kaslar, zarlar ve kıkırdaklardan meydana gelmiştir. Larinks in yapısı Kıkırdaklar Zarlar Bağlar Kaslardan meydana gelmiştir. Larynx kıkırdaklarının en büyük olanı cartilago thyroidea'dır. Bu kıkırdağın boynun ön tarafında görülen çıkıntılı bölümüne prominentia laryngea (adem elması) denir. Larinks boşluğunda yer alan ve ligamentum vocale olarak adlandırılan ses telleri, sesin oluşumunda görev almaktadır. Larynx in zarları kıkırdakların bir arada tutulmasını sağlar. Bu zara membrana fibroelastica laryngis denir. Bu zarın üst ve alt bölümü vardır. Alt bölümüne conus elasticus denir. Conus elasticus'un serbest olan üst kısmı ligamentum vocale (gerçek ses telleri) olarak bilinir. Bu ligamentin üzeri mucosa ile örtülüdür ve plica vocalis olarak adlandırılır. Plica vocalis'ler sedef rengindedir. Sağ ve sol plica vocalis'ler arasında bulunan aralığa rima glottidis (mizmar aralığı) adı verilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

107 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) Larynx'in yapısında bulunan kaslar, larynx kıkırdaklarına hareketler yaptırarak plica vocalis'lerin adduksiyon (birbirine yaklaşmasını) veya abduksiyon (birbirlerinden uzaklaşmasını) sağlarlar. Bu yaklaşma sonucunda ses telleri birbirine yaklaşır ve alınan hava dışarı verilirken ses oluşur. Uzaklaşma sonucunda ise nefes alıp verme meydana gelir. Larynx'in iç bölümleri mukoza ile örtülüdür. Mukoza, altındaki dokulara gevşek olarak tutunmaktadır. Bu durum, larinks'te herhangi bir irritasyona karşı ödem meydana getirmektedir. Larynx ödemi ise solunum yollarının daralmasına neden olur ve nefes alma güçleşir. Larinks in bölümleri Vestibulum laryngis Ventriculus laryngis Cavitas infraglottica Larinks in ilk bölümüne vestibulum laryngis, ortadaki ikinci bölümüne ventriculus laryngis, trachea ile birleşen en alt bölümüne de cavitas infraglottica denir. Vestibulum laryngis in alt, ventriculus laryngis in üst tarafında kalan bölüme plica vestibularis denir. Plica vestibularis içinde yalancı ses telleri denilen yapı bulunur. Ventriculus laryngis in alt tarafında kalan bölüme plica vocalis denir. Plica vocalis içerisinde gerçek ses telleri bulunur. Larynx'in görevleri Larinks in girişini kapatarak sıvı ve gıda maddelerinin bu solunum yolu bölümüne geçmesini engellemek Solunum yollarına geçişi istenmeyen maddelerin alt solunum yollarına geçişini engellemek Akciğerlerdeki havanın dışarı verilmesi (expiration) durumunda plica vocalis'leri titreştirerek sesin oluşumunu sağlamak Havanın akciğerlerde tutulmasını sağlamak (sfinkter fonksiyonu) Havanın alınıp (inspirasyon) verilmesini (ekspirasyon) sağlamak Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

108 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) ALT SOLUNUM YOLLARI Alt solunum yolları trachea (nefes borusu), pulmo (akciğerler) ve plevra (akciğer zarı) dan meydana gelmektedir. Trachea (Trakea=Nefes Borusu) Larynx ile akciğerler arasında yer alan boru şeklindeki alt solunum yolu organıdır. Kıkırdak, membran ve kaslardan meydana gelmiştir. Solunum havasının taşınmasında görev alır. Alt tarafta iki bölüme ayrılarak sağ ve sol akciğerlere uzanır. Trachea nın yapısı Kıkırdaklar Membranlar Kaslardan meydana gelmiştir. Trachea'nın ikiye ayrıldığı bölüme bifurcatio trachea adı verilir. Trakea nın özellikleri Trachea kıkırdakları at nalı şeklinde olup sayıları adettir. Trachae'nın uzunluğu cm dir Trachea nın çapı 1,5-2 cm'dir. Trachea kıkırdakları çepeçevre elastik bir membranla örtülüdür. Kıkırdaklar arasında kalan ve kıkırdakları birbirine bağlayan membran bölümüne ligamentum anulare adı verilir. Kıkırdakların açık olan arka tarafında bulunan bağ dokusu içerisinde musculus trachealis denen düz kas bulunur. Bu bölüm yemek borusu (oesophagus) ile komşudur. Trachea, beşinci torakal vertebra seviyesinde sağ ve sol akciğerlere giden bronchus principalis dexter ve bronchus principalis sinister bölümlerine ayrılır. Bu iki yapının ayrılış yerine bifurcatio trachea (bifurkasyo trakea) denir. Alt solunum yolları Trachea Bronchus principalis Bronhus lobaris Bronchus segmentalis Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

109 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) Bronchiolus lobularis Bronchiolus terminalis Bronchiolus respiratorius Ductus alveolaris Saccus alveolaris Alveolus pulmonis adı verilen bölümlerden oluşmaktadır. Not: Solunum, bronchiolus respiratorius ve altındaki bölümlerde yapılır. Akciğerler (Pulmones) İki tane olup solunum sisteminin en önemli organlarıdır. Akciğerler toraks boşluğunun sağ ve sol tarafında bulunurlar. Akciğerlerin ortalama ağırlığı sağ tarafta 600 gr, sol tarafta ise 550 gr kadardır. Sağ akciğerin üç, sol akciğerin ise iki lobu bulunmaktadır. Akciğerlerin lobları Sağ akciğerde iki, sol akciğerde bir tane yarık bulunmaktadır. Akciğerlerin loblarını birbirinden ayıran yarık şeklindeki bu yapılara fissura denir. Sağ akciğer fissura obliqua ve fissura horizontalis ile üç loba, sol akciğer ise fissura obliqua ile iki loba ayrılır. Fissura ların ayırdığı bölümlerin her birine lob (lobus) denir. Buna göre sağ akciğer üst, orta ve alt olmak üzere üç lobdan, sol akciğer ise üst ve alt olmak üzere iki lobdan oluşmaktadır. Sağ akciğerin lobları Lobus superior Lobus medius Lobus inferior Sol akciğerin lobları Lobus superior Lobus inferior Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

110 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) Şekil 6. Akciğerler ve lobları Pleura (Plevra) Akciğerlerin dış yüzeyini saran seröz zara pleura (plevra) denir. Akciğerlerin dış yüzünü saran seröz zara pleura (plevra) denir. Pleura'nın thorax iç yüzünü döşeyen bölümüne pleura parietalis adı verilir. Akciğerlerin dış yüzünü örten bölümüne ise pleura visceralis denir. Not: Pleura'nın bu iki tabakası arasında kalan boşluğa cavitas pleuralis denir. Akciğerlerin bazı hastalıklarında bu boşlukta sıvı toplanması görülür. Thorax da (göğüs boşluğu) her iki akciğerlerin arasında kalan boşluğa mediastinum adı verilir. Mediastinum'da kalp, yemek borusu, trachea ve büyük damarlar bulunur. Şekil 7. Mediastinum ve pleura (plevra) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

111 Bireysel Etkinlik Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) Solunum Sistemi Terimleri Expiration (ekspirasyon): Soluk verme Inspiration (inspirasyon): Soluk alma Mediastinum: Her iki akciğer arasındaki boşluk Nares: Burun delikleri Plica vocalis: Ses telleri Pulmo: Akciğer Respiration (respirasyon): Soluk alıp verme, solunum Thorax (toraks): Göğüs boşluğu Tonsilla: Bademcik Ventilation (ventilasyon): Havalanma Vital kapasite: Derin bir inspirasyondan sonrası yapılan zorlu bir ekspirasyonla çıkarılan hava miktarı Apne: Solunumun geçici olarak durması Bronchitis (bronşit): Bronş mukozasının iltihaplanması, bronşit Dispne: Nefes almada güçlük çekme, nefes darlığı Solunum sistemi anatomisi ile ilgili terimleri yazınız. Yazdığınız terimlerin okunuşlarını ve Türkçe karşılıklarını öğreniniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

112 Özet Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) Hücrelerin hayatiyetlerinin devam ettirebilmesi için enerjiye ihtiyaç duyulmaktadır. Bu enerji, sindirim sisteminden alınan besin maddeleri ile solunum sisteminden alınan oksijenle elde edilir. Solunum sisteminin; burun (nasus), yutak (pharynx) ve gırtlak (larynx) bölümüne üst solunum yolları; nefes borusu (trachea), akciğer (pulmo) ve pleura (akciğer zarı) ait bölümlerine de alt solunum yolları adı verilmektedir. Bu organların meydana getirdiği sisteme Systema Respiratorium denir. Atmosferdeki oksijenin kana geçmesi ve kan dolaşımındaki karbondioksitin atmosfere geri verilmesi işlemine respirasyon (solunum) adı verilir. Dışarıdan oksijenin alınma fonksiyonuna inspirasyon (nefes alma) ve karbondioksitin atılması fonksiyonuna da ekspirasyon (nefes verme) adı verilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

113 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan Bölüm Sonu Testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Akciğerleri saran zara ne ad verilir? a) Pleura b) Pharynx c) Bronchiolus d) Alveol e) Bronhus 2. Trachea'nın ikiye ayrılan kısmına ne ad verilir? a) Bronhus b) Larynx c) Bifurcatio d) Acinus e) Glottis 3. Nefes almada güçlük çekme veya nefes darlığının karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? a) Pharynx b) Larynx c) Apne d) Tonsilla e) Dispne 4. Aşağıdakilerden hangisi soluk alıp verme anlamına gelir? a) Ekspirasyon b) Dispne c) İnspirasyon d) Respirasyon e) Apne Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

114 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) 5. Aşağıdakilerden hangisi, solunum sistemi organlarından biri değildir? a) Cavitas nasi b) Tonsilla c ) Trachea d) Pharynx e) Larynx 6. Aşağıdaki organlardan hangisi larynx ile akciğerler arasında yer alır? a) Pharynx b) Cavitas nasi c ) Trachea d) Tonsilla e) Ağız boşluğu 7. Tam bir inspirasyon sonrası yapılan zorlu bir ekspirasyonla çıkarılan hava miktarına ne ad verilir? a) Vital kapasite b) İnspirasyon c) Ekspirasyon d) Thorax e) Ventilasyon 8. Tonsilla teriminin karşılığı aşağıdakilerden hangisidir? a) Burun b) Bademcik c ) Yutak d) Gırtlak e) Sinus Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

115 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) 9. Rima glottidis (Mizmar aralığı) aşağıdaki solunum organlarından hangisinde yer alır? a) Burun b) Pharynx c) Larynx d) Trachea e) Pulmo 10. Her iki akciğer arasında kalan boşluğa ne ad verilir? a) Bifurcatio b) Pulmo c) Bronchus d) Mediastinum e) Thorax Cevap Anahtarı 1.A, 2.C, 3.E, 4.D, 5.B, 6.C, 7.A, 8.B, 9.C, 10.D Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

116 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M., Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Aktan, Z. A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. Baskı, İzmir: saray Tıp Kitabevleri. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K., Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A., Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arseven, O., Erkan, F., Kılıçarslan Z. (2002). Akciğer Hastalıkları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Temel ve Klinik Bilimler Ders Kitapları, Nobel Tıp Kitabevleri. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş., Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W,A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L., Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M., Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S., Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S., Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

117 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F., Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Marur, T., Akkın, S.M. (2010). Klinik Temelli Topografik İnsan Anatomisi, 1. Baskı, İstanbul: Deomed Medikal Yayıncılık. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Solunum ve Sindirim Sistemine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006). Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Odar, İ.V. (1980). Anatomi Ders Kitabı 1. Cilt, 12. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Odar, İ.V. (1979). Anatomi Ders Kitabı 2. Cilt, 11. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

118 Solunum Sistemi (Systema Respiratorium) Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New York: McGraw-Hill. Sancak, B., Cumhur, M. (1999). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 1. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Sarsılmaz, M. (2014). İnsan Anatomisi Klinik Bilgiler Eşliğinde Sistematik Anlatımlı, 1. Baskı, İstanbul: Akademi yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Unur, E., Ülger, H., Ekinci, N. (2005). Anatomi. 2. Baskı, Kayseri: Medical Kitabevi. Yıldırım, M. (2000). Topografik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2012). İnsan Anatomisi. 7. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Wischnitzer, S. (1963). Outline Of Human Anatomy. New York: McGraw-Hill Book Company, Inc. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

119 HEDEFLER İÇİNDEKİLER SİNDİRİM SİSTEMİ (SYSTEMA DIGESTORIUM) Sindirim Sistemi Organları ve Görevleri Sindirim Kanalı Organları Ağız Boşluğu (Cavitas Oris) Yutak Yemek Borusu Mide İnce ve Kalın Bağırsaklar Sindirime Yardımcı Organlar Peritoneum TEMEL ANATOMİ Doç. Dr. İSMAİL MALKOÇ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Sindirim sistemi organlarını tanıyabilecek. Sindirim sistemi organlarının görevlerini açıklayabilecek. Sindirim sistemi organlarının görevlerini tanıyabilecek. Sindirim sistemine yardımcı organların görevini öğrenebileceksiniz. ÜNİTE 7

120 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) GİRİŞ Her canlıda olduğu gibi insan da hayatiyetini devam ettirmesi, gelişip büyümesi ve hücrelerin yenilenmesi için enerjiye ihtiyaç duymaktadır. Dışarıdan alınan gıda maddelerinin sindirilmesi sonucu bağırsaklardan emilen besin maddeleri bize enerji sağlar. Bağırsaklardan emilen bu besin maddeleri içerisinde karbonhidratlar, proteinler, yağlar, mineraller, vitaminler ve su yer almaktadır. Organizmanın enerji ihtiyacını karşılamak için dışarıdan besin maddelerinin vücuda alınmasına beslenme denir. Hayatın devamı için organizmada gerçekleşen Besin maddeleri karbonhidratlar, proteinler, yağlar, mineraller, vitaminler ve su olmak üzere altı bölüme ayrılır. kimyasal değişikliklerin tümüne metabolizma denir. Besin maddelerinin parçalanarak daha basit moleküllere dönüşerek enerji elde edilmesine katabolizma, elde edilen bu basit yapıdaki moleküllerden yeni maddelerin oluşmasına da anabolizma denir. 70 kg lık sağlıklı bir kişinin ortalama enerji ihtiyacı 1680 kilokalori (kcal.)/gün dür. Yiyecekler vücuda alındıktan sonra parçalanarak küçük moleküller haline getirilmesi işlemine sindirim, sindirim işlemini yapan organlara sindirim sistemi organları, sindirim organlarının meydana getirdiği sisteme de sindirim sistemi denir. SİNDİRİM ORGANLARI ve GÖREVLERİ Dışarıdan alınan gıda maddelerinin organizma tarafından sindirilmesi ve meydana gelen atık maddelerin vücuttan uzaklaştırılması görevi işlemi sindirim sistemi tarafından sağlanır. Sindirim ilk olarak ağızda başlar. Ağızda, daha küçük parçalara ayrılan gıda maddeleri mideye, oradan da ince bağırsaklara gönderilir. Meydana gelen besin maddeleri ince bağırsaklarda emilerek kana karışır ve dolaşım sistemi vasıtasıyla hücrelere ulaşırlar. İnce bağırsaklarda sindirilemeyen atık maddeler ise kalınbağırsaklara geçer ve buradan da anüs vasıtasıyla dışarı atılır. Sindirim sistemi, sindirim kanalı organları ve sindirime yardımcı organlar olmak üzere iki bölüme ayrılır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

121 Bireysel Etkinlik Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) SİNDİRİM KANALI ORGANLARI Sindirim faaliyetlerinin meydana geldiği organlara sindirim kanalı organları denir. Sindirim kanalı organlarını ağız boşluğu (cavitas oris), yutak (pharynx), yemek borusu (oesophagus), mide (gaster), ince bağırsaklar (intestinum tenue) ve kalın bağırsaklar (intestinum crassum) meydana getirir. Sindirim kanalı organları ağız boşluğu, yutak, yemek borusu, mide, ince bağırsaklar ve kalın bağırsaklar dır. Sindirim sistemini meydana getiren organların isimlerini sırasıyla yazarak çalışınız. Sindirim sistemi organları temel olarak dört tabaka ile çevrilmiştir. Bu tabakalar dıştan içe doğru bağ dokusu (tunica adventitia=serosa), kas tabakası (tunica muscularis), submukoza (tela submucosa) ve mukoza (tunica mucosa) şeklinde sıralanmıştır. Ağız Boşluğu (Cavitas Oris) Ağız boşluğu sindirim sisteminin başlangıç bölümünü oluşturur. Ağız boşluğunun ön tarafında dudaklar (labia oris), yan tarafında yanaklar (buccae), üst tarafında yumuşak damak (palatum molle) ve sert damak (palatum durum) alt tarafında ağız döşemesi (diaphragma oris) yer alır. Dil (lingua), dişler (dentes) ve dişeti (gingiva) ağız boşluğunun iç bölümünde bulunur. Ağız boşluğunun ön ve arkada iki tane açık bölümü vardır. Önde iki dudağın arasında kalan ve dışa açılan açıklığa rima oris, arkada bulunan ve yutağa (pharynx) açılan açıklığına da isthmus faucium (okunuşu istmus fasiyum) denir. Ağız boşluğu ve komşu organlar Şekil 1 de gösterilmiştir. Şekil 1. Ağız boşluğu ve komşulukları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

122 Bireysel Etkinlik Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) Ağız boşluğu iki bölümde incelenir. Yanaklar ve dudaklar arasında kalan bölüme vestibulum oris, dişlerin iç tarafında ve dilin bulunduğu bölüme de asıl ağız boşluğu anlamına gelen cavitas oris propria denir. Ağız kapalı iken vestibulum oris ile cavum oris proprium u üçüncü molar dişin (yirmilik diş de denir) arkasında bulunan spatium retromolare (retromolar aralık) denilen açıklık birleştirir. Dudaklar (Labia oris) Dudaklar ağız boşluğunun ön duvarını meydana getirirler. Üst dudak ve alt dudak olmak üzere iki tanedir. Üst dudağa labium superius, alt dudağa labium inferius denir. Dudakların dış yüzü deri, iç yüzü mukoza ile çevrilidir. Yanaklar (Buccae) Yanaklar ağız boşluğunun yan duvarını meydana getirirler. Yanakların dış yüzü deri, iç yüzü mukoza ile çevrilidir. Damak (Palatum) Ağız boşluğunun tavan kısmını, burun boşluğunun ise taban kısmını oluşturan yapıya damak (palatum) denir. Damak; kemik, kas ve zarlardan meydana gelir. Damağı meydana getiren kemik bölüme sert damak (palatum durum), kas ve zarlardan meydana gelen bölüme de yumuşak damak (palatum molle) denir. Ağız boşluğunun (cavitas oris) etrafını çevreleyen yapıların Latince isimlerini ve Türkçe karşılıklarını yazarak çalışınız. Dil (Lingua) Dil, ağız boşluğunun taban kısmında bulunan ve çizgili kaslardan meydana Dilin bölümleri Radiz lingua Corpus lingua Apex lingua gelen bir organdır. Üzeri mukoza ile kaplıdır. Dil, harflerin oluşturulması sonucu konuşmada, gıda maddelerinin yutağa gönderilmesinde ve tat almada görev alır. Dilin üç bölümü vardır. Dilin arka bölümüne radix lingua, gövdesine corpus lingua ve uç kısmına da apex lingua denir (Şekil 2). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

123 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) Şekil 2. Dilin bölümleri Dilin üst tarafında ve kenarlarında papilla denilen tomurcuğa benzer oluşumlar vardır (Şekil 3). Bu oluşumların bir bölümü tat almada görevlidirler. Bu papillaların isimleri ve görevleri Tablo 1. de gösterilmiştir. Tablo 1. Dil papillaları ve görevleri Papillalar Papilla vallatae Papilla foliatae Papilla fungiformes Papilla filiformes Görevi Acı tada karşı duyarlıdırlar. Ekşi tada karşı duyarlıdırlar. Tuzlu ve tatlıya karşı duyarlıdırlar. Gıda maddelerinin mekanik sindiriminde görev alırlar. Şekil 3. Dilin üzerindeki tat tomurcukları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

124 Bireysel Etkinlik Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) Dilde bulunan tat papillalarının isimlerini ve görevlerini yazarak tekrarlayınız. Dişler (Dentes) Dişler, dışarıdan ağıza aldığımız gıda maddelerinin parçalanması ve öğütülmesi işleminde görev alırlar. Üst ve alt çene kemiklerinin üzerinde bulunan çukurlara yerleşmişlerdir. Dişlerin üç bölümü vardır. Bunlar; Corona dentis (taç) Cervix dentis (boyun) Radix dentis (kök) Dişin dışardan görünen bölümüne corona dentis (taç) denir. Burası mine (enamelum) denilen sert ve ince kemik dokusu bir tabaka ile örtülüdür. Dişin boyun kısmına cervix dentis denir. Cervix dentis, dişeti (gingiva) ile örtülüdür. Dişlerin çene kemiklerine giren bölümüne radix dentis (diş kökü) denir. Çocuklarda ve yetişkinlerde diş sayısı farklıdır. Toplam diş sayısı çocuklarda 20 (yirmi), yetişkinlerde 32 (otuz iki) tanedir. Dişler, çocuklarda ve yetişkinlerde farklı olmak üzere diş formülü denilen bir formülle dört gruba ayrılır. Üst ve alt çenedeki diş formülü ile her bir çenenin sağında ve sol tarafında yer alan diş formülü aynıdır. Bu şekilde insanın üst ve alt çeneleri dört yarıma ayrılmıştır. Çocuklarda her bir yarım çenede olmak üzere 2 incisiv (kesici), 1 canin (köpek) ve 2 tane molar (büyük azı) olmak üzere 5 (beş) tane diş bulunur (Şekil 4.Tablo 2). Şekil 4. Çocuklarda diş formülü Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

125 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) Yetişkinlerde ise her bir yarım çenede olmak üzere 2 incisiv (kesici), 1 canin (köpek), 2 premolar (küçük azı) ve 3 tane molar (büyük azı) olmak üzere 8 (sekiz) tane diş bulunur. Bu rakamları 4 ile çarpınca çocuk ve yetişkine ait diş sayıları hesaplanır. Her bir yarım çenede bulunan dişlerin isimleri ve sayılarına ait diş formülü Şekil 5. ve Tablo 2. de gösterilmiştir. Dişlerin numaralandırma sırası orta hattan dışa doğru yapılmaktadır. Örneğin; İ1; 1. incisiv diş, M2; 2. Molar diş gibi. Dişin bölümleri: Corona dentis Cervix dentis Radix dentis Şekil 5. Yetişkinlerde diş formülü Çocukların dişlerine süt dişleri (dentes decidui), yetişkinlerin dişlerine de kalıcı dişler (dentes permanentes) denir. Çocuklarda süt dişleri 6. aydan itibaren çıkmaya başlar ve yaşa kadar yirmiye tamamlanır. İlk çıkan süt dişi alt çenedeki 1. kesici diştir. 12 yaş civarında süt dişlerinin hepsi dökülür. Dökülen dişlerin yerine kalıcı dişler çıkar. Çenenin arka tarafında bulunan son üç kalıcı dişlerin yerinde çocukluk döneminde süt dişi bulunmaz. Kalıcı dişler 6 yaşında çıkmaya başlar. İlk çıkan kalıcı diş 1. molar diştir. Süt dişleri (Dentes decidui) Dentes incisiva (kesici dişler) Dentes canini (köpek dişi) Dentes molares (büyük azı dişleri) Tablo 2. Çocuklarda ve yetişkinlerde diş formülü Sayısı Kalıcı dişler (Dentes pernentes) 2 Dentes incisiva (kesici dişler) 2 1 Dentes canina (köpek dişi) 1 2 Dentes premolares (küçük azı dişleri) 2 Dentes molares (büyük azı dişleri) 3 Sayısı Toplam (x4) 5 (20) 8 (32) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

126 Örnek Bireysel Etkinlik Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) Yetişkinlerde dişlerin şeklini çizerek isimlerini üzerlerine yazınız. Pharynx in bölümleri şunlardır: Nasopharynx Oropharynx Laryngopharynx Pharynx (Farinks=Yutak) Sindirim sisteminin ağız boşluğundan sonraki bölümüne pharynx (yutak) denir. Pharynx hem sindirim hem de solunum organı olarak görev yapar. Östaki borusu vasıtasıyla orta kulak boşluğu ile irtibatı vardır. Pharynx in bölümleri Pharynx üç bölümde incelenir (Şekil 4); Nasopharynx (nazofarinks) Oropharynx (orofarinks) Laryngopharynx (laringofarinks) Şekil 6. Pharynx in (yutak) bölümleri Nasopharynx (nazofarinks): Farinks in (yutak) üst bölümüne nasopharynx denir. Burası burun boşluğunun arka tarafında bulunur. Burun boşluğu iç tarafta buraya açılır. Oropharynx (orofarinks): Pharynx in orta bölümüne oropharynx denir. Bu bölüme ağız boşluğu (cavitas oris) açılır. Cavitas oris ile oropharynx i birleştiren Tonsilla palatina'ların enfeksiyonuna tonsillit denir. Tonsilla palatina enfeksiyonunda ateş, boğaz ağrısı ve yutma güçlüğü gibi klinik belirtiler görülür. Tonsilla palatina'ların ameliyatla çıkarılıp alınmasına tonsillektomi denir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

127 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) açıklığa isthmus faucium denir. Gıda maddeleri ağız boşluğundan yutağa bu açıklık vasıtasıyla geçer. Ağız boşluğu ile oropharynx arasında sağ ve sol tarafta tonsilla palatina (bademcik) denilen bir çift lenfoid organ bulunur. Bademcikler vücudun savunma mekanizmasında rol alırlar. Laryngopharynx (laringofarinks): Yutağın yemek borusu (oesophagus) ile devam eden son bölümüne laringofarinks denir. Bu bölüm ön tarafta larynx e açılır. Yemek Borusu (Oesophagus) Sindirim sisteminin pharynx ten (yutak) sonra gelen bölümüdür. Pharynx ile mide (gaster) arasında yer alır. Boru şeklinde bir organ olup boyu yaklaşık olarak 25 cm kadardır. Göğüs boşluğu ve karın bölgesinin ayıran diaphragma yı (diyafram diye okunur) geçtikten sonra midenin cardia bölümüne açılır. Gıda maddelerinin mideye taşınmasında görev alır. Yapısı çizgili ve düz kaslardan oluşmuştur. Yemek borusunun 1/3 üst kısmı çizgili kastan, 1/3 orta bölümü çizgili ve düz kaslardan, 1/3 alt bölümü de düz kaslardan meydana gelmiştir. İç yüzü mukoza ile örtülüdür. Yemek borusunun üç bölümü vardır. Bu bölümler; Pars cervicalis (Boyun bölümü) Pars thoracica (Göğüs bölümü) Pars abdominalis (Karın bölümü) Yemek borusunun farinksten sonra gelen ve boyun bölgesinde bulunan bölümüne pars cervicalis, göğüs bölgesindeki bölümüne pars thoracica denir. Diaphragmayı geçtikten ve karın boşluğuna girdikten sonra mideye kadar uzanan bölümüne de pars abdominalis denir. Mide (Gaster=Ventriculus) Sindirim kanalının yemek borusundan sonra gelen bölümüne mide (gaster) denir. Karın boşluğunun üst tarafında yer alır. Yetişkinlerde hacmi yaklaşık 1.5 litre kadardır. Mide sindirim sisteminin en geniş organıdır. İç yüzü mukoza ile çevrilidir. Midenin başlangıç bölümüne cardia, son bölümüne de pylorus denir. Midenin çevresinde sirküler, uzunlamasına ve oblik olmak üzere üç yönde uzanan düz kas yapısı bulunur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

128 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) Ağızdan alınan gıda maddelerinin işlemi tamamlandıktan sonra yemek borusu vasıtasıyla mideye taşınır. Midede toplanan gıda maddeleri burada belli işlemden geçtikten sonra ince bağırsağa iletilirler. Dört bölümden meydana gelir. Fundus gastricus Corpus gastricus Antrum pyloricum Pylorus Midenin yemek borusu ile birleşen başlangıç bölümüne cardia (kardiya diye okunur) denir. Yemek borusu ile midenin cardia bölümünü birleştiren açıklığa ostium cardiacum denir. Midenin üst tarafındaki kubbe şeklindeki bölümüne fundus gastricus denir. Burada bir miktar hava bulunur. Corpus gastricus, fundus gastricus tan sonra gelen bölümdür. Corpus gastricus tan sonra gelen bölüme antrum pyloricum denir. Midenin ince bağırsakların duodenum denen bölümü ile birleşen son kısmına da pylorus (pilorus diye okunur) denir. Pylorus ile ince bağırsakların dudenum bölümünü birleştiren açıklığa ostium pyloricum denir. Midenin pylorus denilen bölümünde sirküler yapıdaki düz kas liflerinden oluşmuş musculus sphincter pyloricus denen bir sfinkter bulunur. Bu sfinkter midedeki içeriğin ince bağırsaklara geçmesini ayarlar. İnce Bağırsak (Intestinum Tenue) Sindirim kanalının mideden sonra başlayıp kalın bağırsaklara kadar olan bölümüne ince bağırsak (intestinum tenue) denir. Uzunluğu yaklaşık olarak 5 7 metre, çapı 3 4 cm kadardır. Gıda maddelerinin kimyasal sindirimine ve emilimine ait aşamaların çoğu ince bağırsakta gerçekleşir. Karaciğer ve pankreasta üretilen sindirime yardımcı maddeler ince bağırsağın duodenum denilen bölümüne aktarılır. Bu yolla gıda maddeleri küçük parçalara ayrılarak içerdiği besin maddeleri emilir. Daha sonra bu besin maddeleri dolaşım sistemine aktarılması sağlanır. Geriye kalan emilemeyen maddelerini de kalın bağırsaklara aktarır. İnce bağırsaklar dodenum, jejunum ve ileum olmak üzere üç bölümden meydana gelir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

129 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) İnce bağırsakların mideden sonra gelen ilk bölümüne duodenum (on iki parmak bağırsağı) denir. Boyu yaklaşık cm kadardır. C harfine benzer İnce bağırsaklar dodenum, jejunum ve ileum olmak üzere üç bölümden meydana gelir. kıvrımlı bir yapı gösterir. Dört bölümden meydana gelir. İkinci kısım olan inen bölümüne karaciğer safra kanalı olan ductus choledochus (duktus koledokus diye okunur) ile pankreastan gelen salgıları taşıyan ductus pancreaticus birleştikten sonra açılırlar. Dördüncü kısım olan son bölümü jejunum ile birleşir. İnce bağırsakların duodenumdan sonra gelen ikinci bölümüne jejunum denir. Yaklaşık olarak ince bağırsakların 2/5 lik bölümünü oluşturur. Karın organlarını saran zara periton denir. Jejunum, mezenterium denilen bir periton yaprağı ile karın arka duvarına asılmıştır. Damar yönünden zengindir. Çapı ileumdan daha büyüktür. Mukozasında bulunan villuslar ve plikalar ileumdakilre göre daha sık ve daha yüksektir. Jejunum kesin bir sınır göstermeden ileum ile devam eder. İnce bağırsağın jejunumdan sonra gelen ve kalın bağırsaklara kadar uzanan son bölümüne ileum denir. Yaklaşık olarak ince bağırsakların 3/5 lik bölümünü oluşturur. Kalın bağırsak ile birleştiği yerde valva ilealis denilen bir kapak bulunur. Bu kapak kalın bağırsak içeriğinin ileuma geri kaçmasını engeller. Ayrıca İleumdan kalın bağırsağa geçen gıda maddelerinin miktarını ayarlar. İnce bağırsağın dıştan içe doğru bağ dokusu (tunica serosa), kas tabakası (tunica muscularis), submukoza (tela submucosa) ve mukoza (tunica mucosa) şeklinde tabakaları vardır. İnce bağırsakların mukoza tabakası üzerinde besin maddelerinin emilmesi için görev yapan bazı yapılar vardır. Bu yapılar aşağıda verilmiştir: Plica circulares (Kerkring plikaları) Vili intestinales Peyer plakları Plica circulares (plika sirkülares diye okunur): Yarım ay şeklindeki yapılardır. Başlangıçta sık ve daha yüksektirler. İleuma gittikçe seyrekleşir ve yükseklikleri azalır. Bağırsak mukozasındaki gıda maddelerinin daha yavaş hareket etmesini sağlarlar. Böylece besinlerin emilimi artmış olur. Vili intestinales: Bağırsak yüzeyine kadife görünümü veren parmak şeklinde uzantılardır. Bol damar içerirler. Bu yapılar da başlangıçta daha sık ve daha uzundur. İleuma gittikçe seyrekleşir ve boyları kısalır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

130 Bireysel Etkinlik Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) Peyer plakları: Bağırsak mukozasında bulunan lenfatik yapılardır. Jejunumda seyrek olarak bulunan bu yapılar ileuma doğru gittikçe artarlar. Jejunum ve ileum arasındaki farklar Tablo 3 te gösterilmiştir. İnce bağırsağın bölümlerini ve bu bölümlerin aralarındaki farkları açıklayınız. Tablo 3. Jejunum ve ileum arasındaki farklar Taenia coli lerin kalın bağırsaklarda oluşturduğu boğumlu yapıya haustra coli denir. Fark Jejunum Ileum Çap 4 cm 3.5 cm Kan damarı Damardan zengin Daha az damarlı Duvar kalınlığı Daha kalın Daha ince Plica circulares (Kerkring plikaları) Daha kalın ve sık yerleşimli Vili intestinales Daha uzun Daha kısa Daha alçak ve seyrek yerleşimli Peyer plakları Daha az Daha fazla Kalın Bağırsak (Intestinum Crassum) Sindirim kanalının valva ilealis ten anüs e kadar olan bölümüne kalın bağırsak (Intestinum crassum) denir. Karın boşluğunun üst ve yan bölümleri ile kısmen pelvis boşluğunda yer alır. İnce bağırsakların etrafını bir çerçeve gibi çevreler. Uzunluğu yaklaşık 1.5 metre kadardır. Kalın bağırsağın en önemli görevi suyun geri emilimini sağlamaktır. Günde litre arasında sıvı emilimi olmaktadır. Kalın bağırsağın dıştan içe doğru bağ dokusu (tunica serosa), kas tabakası (tunica muscularis), submukoza (tunica submucosa) ve mukoza (tunica mucosa) şeklinde tabakaları vardır. Kalın bağırsak duvarının yapısındaki uzunlamasına düz kas liflerinden oluşan üç tane şerit bulunur. Bu şeritlere taenia coli denir. Bu şeritler appendix vermiformis kökünde birleşirler. Taenia coli ler kalın bağırsak boyundan daha kısa olduğu için kalın bağırsaklarda boğumlu bir yapı oluşturur. Bu yapılara haustra coli denir. Kalın bağırsakların iç yüzeyinde plica semilunares denilen yarımay şeklinde mukoza katlantıları mevcuttur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

131 Bireysel Etkinlik Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) verilmiştir; Kalın bağırsaklar bölümlerden oluşmaktadır. Bu bölümler aşağıda sırasıyla Caecum Colon ascendens (çıkan kolon) Colon transversum Colon descendens (inen kolon) Colon sigmoideum Rectum Canalis analis Canalis analis çevresinde irademiz ile kontrol edilen m. sphincter ani externus denen bir sfinkter vardır. İleum ile colon ascendens arasındaki kalın bağırsak bölümüne caecum (sekum şeklinde okunur) denir. Caecum un arka-iç yüzeyinden dışarı doğru uzanan bağırsak parçasına appendix vermiformis denir. Caecum dan sonra gelen kalın bağırsak bölümlerine colon (kolon şeklinde okunur) denir. Kolonun, colon ascendens, colon transversum, colon descendens ve colon sigmoideum bölümleri vardır. Colon sigmoideum dan sonra gelen kalın bağırsak bölümüne rectum denir. Rektum erkeklerde mesanenin, kadınlarda ise uterusun arkasında bulunur. Rektumun uzunluğu cm kadardır. Rektum iki bölümden oluşur. Üstte bulunan dışarı atılacak atık maddelerin toplandığı bölüme ampulla recti, altta bulunan 3-4 cm lik son bölümüne de canalis analis denir. Rektumun dışa açılan kısmına anüs denir. Anüs çevresinde canalis analis ile rektumun bileştiği yerde sirküler kas tabakası kalınlaşarak sfinkter meydana gelir. İstem dışı çalışan bu sfinktere musculus sphincter ani internus denir. Canalis analis in tümünü saran bir sfinkter daha bulunur. Bu sfinktere musculus sphincter ani externus denir. Bu sfinkter irademiz ile kontrol edilmektedir. Kalın bağırsağın bölümlerini yazarak tekrar ediniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

132 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) SİNDİRİME YARDIMCI ORGANLAR Canlı organizması gıda maddelerinin sindirilebilmesi için bazı organların ürettiği salgılara ihtiyaç duyar. Tükürük bezleri, karaciğer ve pankreas gibi organlar salgıladıkları salgılarla sindirime yardımcı olur. Tükürük Bezleri (Glandulae Salivares) Tükürük bezlerine glandulae salivares denir. Ağız boşluğunda (cavitas oris) ve çevresinde bulunurlar. Gıda maddelerinin yumuşatılması, parçalanması ve kimyasal değişikliğe uğramasında görev alırlar. Bu bezler büyük tükürük bezleri (glandulae salivares majores) ve küçük tükürük bezleri (glandulae salivares minores) olmak üzere ikiye ayrılırlar. Büyük tükürük bezleri (Glandulae salivares majores) Glandulae parotidea (Parotis bezi): Tükürük bezlerinin en büyüdür. Sağda ve Küçük tükürük bezleri şunlardır: Glandulae labiales, Glandulae buccales, Glandulae molares, Glandulae linguales Glandulae palatinae sol tarafta parotis bölgesi denilen kulak altında, mandibulanın üzerinde ve arka tarafında iki taraflı yerleşmiştir. Her biri yaklaşık olarak gr ağırlığındadır. Salgısı ductus parotideus (Stenon kanalı) denilen bir kanalla vestibulum oris e açılır. Seröz özellikte sıvı bir salgısı vardır. Glandulae submandibularis: Çene altında, mandibulanın her iki iç yanında yer alan bir çift bezdir. Her biri yaklaşık 8-12 gr kadardır. Salgısı ductus submandibularis (Wharton kanalı) denilen bir kanalla cavitas oris propria ya açılır. Seröz özelliği daha baskın olan seröz ve müköz özellikte sıvı bir salgısı vardır. Glandulae sublingualis: Dilin alt tarafında, mandibulanın her iki iç yanında yer alan bir çift bezdir. Her birinin ağırlığı yaklaşık 3-4 gr kadardır. Büyük ve küçük olmak üzere birçok kanalı vardır. Salgısı ductus sublingulis major (Bartholin kanalı) ve ductus sublingulis minores (Rivinus kanalları) denilen kanallarla cavitas oris propria ya açılır. Müköz özelliği daha baskın olan seröz ve müköz özellikte yapışkan bir salgısı vardır. Küçük tükürük bezleri (Glandulae salivares minores) Ağız mukozası içerisinde bulunan çok fazla sayıda küçük yapıdaki bezlere küçük tükürük bezleri (glandulae salivares minores) denir. Bu bezler; damak, dudak, yanak ve dilde bulunurlar. Bu bezlerden dudak mukozasında bulunanlarına glandulae labiales, yanak mukozasında bulunanlarına glandulae buccales ve glandulae molares, damak mukozasında bulunanlarına glandula palatinae ve dilde bulunanlarına glandulae linguales denir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

133 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) Karaciğer (Hepar) Sindirim sistemi bezlerinin en büyüğü karaciğerdir. Ağırlığı yaklaşık olarak 1400 gr kadardır. Karaciğer diaphragma nın altında, büyük bir kısmı karın boşluğunun sağ üst tarafında, ortasında ve az bir kısmı da sol tarafta, kaburgaların arkasında bulunur. Karaciğerin üst-ön yüzü diphragma, alt-arka yüzü de organlarla komşudur. Karaciğer lobuler yapıya sahiptir. Karaciğerin dört lobu vardır. Lobus dexter Lobus sinister Lobus quadratus Lobus caudatus Karaciğerin lobus dexter, lobus sinister, lobus quadratus ve lobus caudatus olmak üzere dört lobu vardır. Karaciğerin organlarla komşu olan alt-arka yüzünde karaciğere gelen ve karaciğerden çıkan yapıların bulunduğu bölüme portae hepatis (karaciğerin kapısı) denir. Porta hepatis te bulunan oluşumlar aşağıda verilmiştir; Vena porta hepatis Arteria hepatica propria Ductus hepaticus communis Sinirler Lenf damarları Karaciğer hücreleri tarafından üretilen safra salgısı, karaciğer safra kanalları olan ductus hepaticus dexter ve ductus hepaticus sinister denilen safra kanallarına gönderilir. Sağdan ve soldan gelen bu kanallar birleşmesi ile ductus hepaticus communis denilen kanal meydana gelir. Ductus hepaticus communis, ductus cysticus (ductus sistikus diye okunur) vasıtasıyla safra kesesi ile bağlantısı vardır. Safra salgısı ductus cysticus kanalı ile safra kesesine gönderilir. Ductus hepaticus communis ve ductus cysticus birleşmesi ile ductus choledochus (koledokus diye okunur) meydana gelir. Ductus choledochus, pankreasın salgı kanalı olan ductus pancreaticus (Wirsung) ile birleştikten sonra duodenum a açılırlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

134 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) verilmiştir: Karaciğerin organizmada birçok fonksiyonları vardır. Bu fonksiyonlar aşağıda Safra kesesinin kanalına ductus cysticus denir. Safra üretimi sağlar. Glukozu glikojene çevirerek depolar. Yağ metabolizmasında rol alır. Pıhtılaşma faktörlerini sentezler. Vücut için zararlı maddelerin detoksifiye edilmesini sağlar. Vitamin metabolizmasında rol oynar. Safra kesesi (Vesica biliaris=vesica fellea) Karaciğerin organlara bakan alt yüzünde bulunur. Safra kesesinin görevi karaciğerde üretilen safrayı depolamak ve gerektiği zaman ince bağırsağa göndermektir. Safra kesesinin hacmi yaklaşık ml kadardır. Safra kesesinde depolanan safra ductus cysticus vasıtasıyla boşalır. Ductus cysticus ve ductus hepaticus communis birleşerek ductus choledocus u oluştururlar. Ductus choledocus ise ince bağırsak bölümü olan duodenum a açılır. Pancreas (Pankreas) Midenin ve peritonun arkasında (retroperitoneal) yer alır. Pankreas cm uzunluğundadır. Bezin caput, collum, corpus ve cauda olmak üzere 4 bölümü vardır. Pankreas hem iç (endokrin) hem de dış (ekzokrin) salgı yapan hücrelere sahiptir. Pankreasın endokrin salgıları insülin ve glukagondur. İnsülin ve glukagon pankreasın Langerhans adacıkları denilen bölümünden salgılanır. İnsülin salgısı kan şekerini düşürür. Pankreasın ekzokrin salgıları ise amilaz, lipaz ve tripsin dir. Pankreas bu salgılarını ductus pancreaticus (Wirsung) denilen kanal vasıtasıyla duodenum a boşaltır. Amilaz, lipaz ve tripsin karbonhidratların, yağların ve proteinlerin sindirilmesinde görev alırlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

135 Bireysel Etkinlik Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) PERİTONEUM (PERİTON) Karın boşluğunda bulunan organları ve karın boşluğunun içe bakan yüzeyini örten zara peritoneum (periton) denir. Peritonun karın boşluğunda bulunan organları saran bölümüne peritoneum viscerale, karın iç duvarını döşeyen bölümüne de peritoneum parietale denir. Karın içerisindeki organlardan peritonla sarılı organlara intraperitoneal organlar, peritonun arkasında bulunan organlara da retroperitoneal organlar denir. Sindirime yardımcı organları sınıflandırınız ve bu organların görevlerini açıklayınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

136 Tartışma Özet Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) Organizmanın enerji ihtiyacını karşılamak için dışarıdan besin maddelerinin vücuda alınmasına beslenme denir. Yiyecekler vücuda alındıktan sonra parçalanarak küçük moleküller hâline getirilmesi işlemine sindirim, sindirim işlemini yapan organlara sindirim sistemi organları, sindirim organlarının meydana getirdiği sisteme de sindirim sistemi denir. Sindirim sistemi, sindirim kanalı organları ve sindirime yardımcı organlar olmak üzere iki bölüme ayrılır. Sindirim faaliyetlerinin meydana geldiği organlara sindirim kanalı organları denir. Sindirim kanalı organlarını ağız boşluğu (cavitas oris), yutak (pharynx), yemek borusu (oesophagus), mide (gaster), ince bağırsaklar (intestinum tenue) ve kalın bağırsaklar (intestinum crassum) meydana getirir. Sindirim sistemi organları temel olarak dört tabaka ile çevrilmiştir. Bu tabakalar dıştan içe doğru bağ dokusu (tunica adventitia=serosa), kas tabakası (tunica muscularis), submukoza (tela submucosa) ve mukoza (tunica mucosa) şeklinde sıralanmıştır. Canlı organizması gıda maddelerinin sindirilebilmesi için bazı organların ürettiği salgılara ihtiyaç duyar. Sindirim işlemine salgıladıkları salgılar yoluyla katkıda bulunan organlara sindirime yardımcı organlar denir. Tükürük bezleri, karaciğer ve pankreas gibi organlar salgıladıkları salgılarla sindirime yardımcı olur. Sindirim sistemi organlarını öğrenmenin edineceğiniz meslek açısından önemini tartışınız. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

137 Ödev Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) Sindirim sistemi ve sindirime yardımcı organların isimlerini, yerlerini ve görevlerini özetleyiniz. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

138 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan Bölüm Sonu Testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Kalıcı dişlerin sayısı (dentes permanentes) kaç tanedir? a) 32 b) 22 c) 20 d) 18 e) Aşağıdakilerden hangisi sindirim kanalı organı değildir? a) Yutak b) Dalak c) Oesophagus d) Duodenum e) Rectum 3. Aşağıdakilerden hangisi pankreasın bölümlerinden biri değildir? a) Caput b) Collum c) Lobus d) Corpus e) Cauda 4. Aşağıdakilerden hangisi safra kesesi kanalına verilen isimdir? a) Ductus parotideus b) Ductus submandibularis c) Ductus sublingualis d) Ductus cysticus e) Ductus pancreaticus Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

139 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) 5. Aşağıdakilerden hangisi vesica biliaris olarak bilinen yapıdır? a) İdrar kesesi b) Ağız boşluğu c) Burun boşluğu d) Yemek borusu e) Safra kesesi 6. Aşağıdaki bölümlerden hangisi midenin bölümlerinden biri değildir? a) Cauda b) Fundus gastricus c) Corpus gastricus d) Antrum pyloricum e) Pylorus 7. Aşağıdakilerden hangisi ince bağırsağın bölümlerinden biridir? a) Caecum b) Duodenum c) Rectum d) Appendix vermiformis e) Colon 8. Aşağıdakilerden hangisi karaciğerin loblarından biri değildir? a) Lobus dexter b) Lobus sinister c) Lobus media d) Lobus caudatus e) Lobus quadratus Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

140 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) 9. Aşağıdakilerden hangisi pancreasın endokrin salgılarından biridir? a) Amilaz b) Lipaz c) Tripsin d) İnsülin e) Gastrin 10. Karın iç duvarını ve karın organlarını saran zara verilen isim aşağıdakilerden hangisidir? a) Pericardium b) Periosteum c) Pleura d) Meninges e) Peritoneum Cevap Anahtarı 1.A, 2.B, 3.C, 4.D, 5.E, 6.A, 7.B, 8.C, 9.D, 10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 22

141 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M., Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Aktan, Z. A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. Baskı, İzmir: saray Tıp Kitabevleri. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K., Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapev i. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A., Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş., Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W,A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L., Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M., Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S., Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S., Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F., Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 23

142 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Marur, T., Akkın, S.M. (2010). Klinik Temelli Topografik İnsan Anatomisi, 1. Baskı, İstanbul: Deomed Medikal Yayıncılık. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Kardiovasküler Sistem ile Kan ve Kan Yapıcı Organlara İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006). Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Odar, İ.V. (1980). Anatomi Ders Kitabı 1. Cilt, 12. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Odar, İ.V. (1979). Anatomi Ders Kitabı 2. Cilt, 11. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 24

143 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) dağıtım A.Ş. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New York: McGraw-Hill. Sancak, B., Cumhur, M. (1999). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 1. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Sarsılmaz, M. (2014). İnsan Anatomisi Klinik Bilgiler Eşliğinde Sistematik Anlatımlı, 1. Baskı, İstanbul: Akademi yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Unur, E., Ülger, H., Ekinci, N. (2005). Anatomi. 2. Baskı, Kayseri: Medical Kitabevi. Yıldırım, M. (2000). Topografik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2012). İnsan Anatomisi. 7. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 25

144 Sindirim Sistemi (Systema Digestorium) Wischnitzer, S. (1963). Outline Of Human Anatomy. New York: McGraw-Hill Book Company, Inc. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 26

145 HEDEFLER İÇİNDEKİLER ÜRİNER SİSTEM (SYSTEMA URINARIUM) Üriner Sistem Hakkında Genel Bilgiler Üriner Sistem Organları Böbrekler Ureter Vesica urinaria (mesane) Urethra Üriner Sistemle İlgili Terimler TEMEL ANATOMİ Prof. Dr. Samih DİYARBAKIR Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Üriner sistem hakkında genel bilgi sahibi olabilecek, Üriner sistem organlarını tanımlayabilecek, Üriner sistemle ilgili terimleri tanımlayabileceksiniz. ÜNİTE 8

146 Üriner Sistem (Systema Urinarium) GİRİŞ Üriner sistemi meydana getiren organlar; böbrekler (renes), idrar borusu (ureter), idrar kesesi (vesica urinaria) ve idrar kanalı (urethra) dır. İnsan hayatını devam ettirebilmesi için; Besin maddeleri Oksijen Su Minerallere ihtiyaç duymaktadır. Hücre içerisine (sitoplazma) alınan su ve mineraller ile iç ortam dengesi gerçekleşir. Bu durum osmoregülasyon kelimesi ile açıklanır. Hücre içerisinde oluşan bu kimyasal denge sonucu ortaya çıkan metabolik artıkların ve ürenin hücre içerisinden uzaklaştırılması gerekmektedir. Hücre için zararlı olan bu maddeler kan yoluyla böbreklere taşınmaktadır. Böbreklere kalpten pompalanan kanın yaklaşık ¼ ü gelmektedir. Böbreklere gelen kandan yaklaşık olarak 1,5-2 litresi idrar olarak ayrılır. Oluşan idrar, idrar yolları vasıtasıyla dışarıya atılır. ÜRİNER SİSTEM ORGANLARI Üriner sistem organları idrarın meydana gelmesinden itibaren dışarı atılana kadar yer alan organlar olarak aşağıda sırasıyla verilmiştir (Şekil 1). Ren (böbrek) Ureter (idrar borusu) Vesica urinaria (mesane=idrar kesesi) Urethra (idrar kanalı) Şekil 1. Üriner sistem organları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

147 Örnek Üriner Sistem (Systema Urinarium) Böbrekler (Renes) Böbrekler karın arka duvarında ve peritonun arka tarafında (retroperitoneal) bulunur. Bel bölgesinin (columna vertebralis in) her iki yanında sağ ve sol tarafında yer alan iki organdır. Her birinin ağırlığı ortalama olarak 150 gram kadardır. Böbreklerin özellikleri Böbrekler fasulye şeklindedir. İki yüzü vardır. Ön yüzüne facies anterior, arka yüzüne facies posterior denir. İki kenarı vardır. İçe bakan kenara margo medialis, dışa bakan kenara ise margo lateralis denir. İki ucu vardır. Üst ucuna extremitas superior, alt ucuna extremitas inferior denir. Üst ucunda glandula suprarenalis denilen böbreküstü bezi bulunur. Columna vertebralis e göre seviyeleri sağ böbrek 12. thoracal vertebra ile 3. lumbal vertebra, sol böbrek ise 11. thoracal vertebra ile 2. lumbal vertebra arasında yer alır. Buna göre sağ böbrek sol böbreğe göre biraz daha aşağı bir pozisyonda bulunur. Karın boşluğunda bulunan karaciğerin sağ tarafta bulunması bu seviye farklılığını ortaya çıkarır. Böbreklere kalpten pompalanan kanın yaklaşık ¼ ü gelmektedir. Bu miktar ortalama litre kadardır. Böbreklere gelen bu miktar kandan yaklaşık olarak 1,5-2 litre idrar ayrılır. Oluşan idrar, idrar yolları vasıtasıyla dışarıya atılır. Böbrekler dışta fascia, ortada yağ tabakası ve en iç tarafta da fibröz kapsül ile sarılıdır. Böbreklerin ön yüz komşuluğu sağ ve sol tarafta karaciğerden dolayı farklılık gösterir. Sağ taraftaki böbrek biraz daha aşağıdadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

148 Üriner Sistem (Systema Urinarium) Böbrek Kesitinde Görülen Oluşumlar Böbreklerin kesitinde (frontal kesit) iç kenarında hilum renale denen bir açıklık bulunur. Damarlar, pelvis renalis ve sinir plexusları hilum renale den böbreğe girer veya çıkarlar. Böbreğin hilum renale sinden içeri girildiğinde böbrek şekline benzeyen bir boşluk görülür. Bu boşluğa sinus renalis denir. Sinus renalis te birtakım yapılar bulunur. Sinus renalis te bulunan yapılar A. renalis dalları (segmental dallar) V. renalis i oluşturan dallar (segmental dallar) Calix minor (kaliks minör) Calix major Pelvis renalis Yağ dokusu bulunur Böbrek kesitlerinde görülen bölümler Cortex renalis Medulla renalis (Şekil 2) Cortex renalis Böbreğin kesitinde dış tarafta bulunur. Böbreğin fonksiyonel üniteleri olan ve idrarın oluşumunu sağlayan nefronlar bu bölümde yer alır. Bir böbrekte yaklaşık olarak bir milyon kadar nefron bulunur. Nefron böbreğin en küçük fonksiyonel birimidir. Şekil 2. Böbreğin kesiti Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

149 Üriner Sistem (Systema Urinarium) Bir nefron şu bölümlerden meydana gelmiştir: Malpighi cismi Tubulus contortus proximalis Henle lupu (Henle kavsi) Tubulus contortus distalis Nefronun kanı süzerek idrarın oluşumunu sağlayan bölümüne Malpighi cisimciği denir (Şekil 3). eder: Şekil 3. Nefron ve nefronu oluşturan bölümler Kanın süzülmesi ile oluşan böbrek içinde idrar aşağıda sıralanan yolu takip Bowmann aralığı Tubulus contortus proximalis Henle lupu (Henle kavsi) Tubulus contortus distalis Böbreklere günlük litre kan gelir. Bu kandan süzülen litre idrar bowmann aralığına geçer. Bu idrar bölümü boğman aralığı ve onu takip eden bölümlerden geçerken çoğu kısmı geri emilir. İdrar olarak dışarı atılan miktar litre dir. Geri emilen sıvı nefronun üzerinde bulunan plexus capillaris peritubularis yapısı içerisine geçer. Bu plexus böbrek venlerine açılır ve genel dolaşıma tekrar katılır (Şekil 4). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

150 Üriner Sistem (Systema Urinarium) Medulla renalis Şekil 4. Böbrek damarları Bir böbrek kesitinde iç tarafta bulunan bölümdür. Bu bölümü pyramis renalis ler oluşturur. Bir böbrekte bulunan pyramis renalis sayısı 5-13 (ortalama 8 adet) adettir. Pyramis renalis ler, idrarın toplandığı kanallar (toplama kanalı=kollektör kanal) tarafından meydana getirilmiştir. Pyramis renalis lerin uç kısımları sinus renalis e açılır. Papilla renalis denilen bu uç kısımlarında idrarın toplandığı toplama kanallarının ağızları açılır. Bu açıklıklara foramina papillaria denir. Foramina papillaria lar calix minor lara açılırlar. Calix minor lar birleşerek calix major u (bir böbrekte 2-3 adettir) oluşturur. Calix major lar birleşerek pelvis renalis i oluştururlar (Şekil 5). Şekil 5. Böbrek kesiti ve idrar yolları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

151 Üriner Sistem (Systema Urinarium) Böbrekte oluşan idrarın dışarı atılması için takip ettiği yollar Toplama kanalı Calix minor Calix major Pelvis renalis Ureter Mesane Uretra Ureter Böbreğin cortex bölümünde bulunan nefronlar tarafından süzülen kanın ve sonucunda oluşun idrar sırasıyla calices renalis minores (calix minorlar), calices renalis majores (calix majorlar) ve pelvis renalis'ten geçtikten sonra ureter'e ulaşır. Ureter, böbrek tarafından oluşturulan idrarı mesaneye taşıyan boru şeklindeki üriner sistem bölümüdür. Ureter in özellikleri Uzunluğu yaklaşık olarak cm Ortalama çapı 3 mm dir (1-10 mm de olabilir) Musculer bir organdır (Kas yapısındadır) Retroperitoneal olarak seyreder (Ureter ön tarafta periton tarafından örtülüdür). Görevi böbrekte oluşan idrarı mesaneye taşımaktır. Ureter in bölümleri Pars abdominalis: Pelvis renalis ile linea terminalis adı verilen pelvis boşluğuna giriş yeri arasında kalan pelvis bölümüdür. Peritonun arka tarafında seyrederek aşağı iner. Pars pelvica: Pelvis boşluğuna giriş noktası (linea terminalis) ile idrarın depolandığı mesaneye kadar uzanan ureter bölümüdür. Peritonun arka tarafında seyreder. Pars intramuralis: Ureter in mesane duvarı içinde yer alan ve yaklaşık 2 cm uzunluğundaki bölümüdür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

152 Örnek Üriner Sistem (Systema Urinarium) Ureter normal olarak üç yerde anatomik darlık gösterir. Böbrekte oluşabilen taşlar bu darlıklardan geçişi sırasında şiddetli ağrılara sebep olur Ureter'in darlıkları Birinci darlık: Başlangıç bölümünde bulunur. Bu darlık pelvis renalis in ureter e dönüştüğü yerde bulunur. İkinci darlık: Ureter in pelvis boşluğuna (linea terminalis i geçtiği yerde) bulunur. Üçüncü darlık: Bu bölüm ureterin en dar bölümüdür. Böbrek taşları en çok bu bölümde takılır. Mesane duvarında yer alır. Ureterin alt ucunda sifinkter bulunmaz. Mesanede toplanan idrar tekrar uretere geri gitmemesi için ureterin mesane duvarından direkt olarak mesane boşluğuna açılmaması gereklidir. Bu nedenle ureter mesane duvarı içerisinde (2 cm) seyreder ve daha sonra mesane boşluğuna açılır. İdrar mesanede toplandığı zaman mesane duvarına baskı yapar ve duvarın gerilmesini sağlar. Bu durumda duvar içerisinde seyreden (2cm) bölüm üzerine baskı yapar ve ureterin mesaneye açılan alt bölümü kapanır. Böylece idrarın mesaneden ureterlere tekrar geri gitmesi (reflü) önlenmiş olur. Mesane (Vesica Urinaria=İdrar Torbası) Mesane, boş olduğu zaman pelvis boşluğunun ön tarafında yer alır. İdrar ile dolduğu zaman karın boşluğuna kadar çıkabilir. Böbreklerde oluşan idrar ureter yolu ile mesaneye gelir ve burada depolanır. Şekli yaşa göre değişen torba şeklindedir. Musculer (kas yapısında) bir organdır. Bu nedenle mesane genişleme kabiliyeti olan bir organdır. Ortalama hacmi cc kadardır. Ancak idrarın biriktirilmesi sonucu mesanenin hacmi 1000 cc üzerine çıkabilir. İdrarın mesanede çokça birikmesi sonucu duvarında gerilme oluşur ve bu durum sonucunda ağrı meydana gelir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

153 Örnek Üriner Sistem (Systema Urinarium) Mesane üzerinde bulunan oluşumlar Apex vesicae (apeks vezise): Mesanenin üst ve ön tarafında bulunan bölümüdür. Apeks vezise denilen bu bölgeden karın ön duvarının arka yüzüne doğru çıkan ligamentum umbilicale medianum denilen bağ bulunur. Fundus vesicae: Mesanenin taban (basis) bölümüdür. Mesanenin arka yüzüdür. Trigonum vesicae: Mesanenin iç yüzünde görülen ostium ureteris (İki adet olup üreterlerin mesaneye açıldığı yerdir.) ve ostium uretra internum un sınırladığı üçgen alandır. Bu bölgede plica yoktur. Cervix vesicae (collum vesicae= boyun): Mesanenin ürethra ya yakın ve en sabit bölümüdür. Mesanenin bu bölümü erkekte prostat üzerine, kadında ise diaphragma urogenitale üzerine oturan bölümüdür. Corpus vesisae: Mesanenin gövdesine denir. Urethra (Üretra) Bu üriner yolunun görevi mesanede toplanan idrarın dışarı atılmasını Urethra, erkeklerde prostat bezinin içerisinden geçer. sağlamaktır. Farklılıklarını ortaya koymak bakımından erkek üretrası ve kadın üretrası olarak incelemenin, daha uygun olacağı kanaatindeyiz. Erkek urethrası Mesanede toplanan idrarın dışarıya atılmasını sağlayan bir kanaldır. Uzunluğu erkeklerde cm dir. Prostat bezinin ve penis'in içinden geçerek dış ortama açılır. Sperm kanalları da prostat bezi içerisinde ürethra'ya açılmaktadır. Prostat bezi hipertrofisi (prostat büyümesi),ürethranın bu bölümden geçen kısmının daralmasına sebep olması idrar yapma güçlüğünün oluşmasına neden olur. Mesanenin urethra'ya açıldığı yerde ostium urethra internum ismi verilen bir açıklık bulunmaktadır. Bu açıklığın etrafında musculus sphincter urethra internum denen bir sifinkter bulunmaktadır. Bu sifinkter, otonom sinir sistemi ile çalışır. Bu nedenle irade dışı fonksiyon görür.yani bu sifinkter ile idrar tutulmaz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

154 Üriner Sistem (Systema Urinarium) Diaphragma urogenitale denen ve pelvis boşluğunun ön açıklığını kapatan bölümden geçen urethra kısmı çevresinde ise musculus sphincter urethra externum denen ikinci bir sifinkter daha bulunmaktadır. Bu sifinkter çizgili kaslardan meydana gelmiştir ve isteğimize bağlı olarak çalışır. Erkek urethrasının dışarı açılan bölümünde ostium urethra externum denilen açıklık bulunur (penisin uç tarafında bulunan açıklık). Bu üretra bölümünde sifinkter yoktur (Şekil 6). Şekil 6. Erkek idrar yolları Kadın urethrası Mesanede toplanan idrarın dışarıya atılmasını sağlayan bir kanaldır. Uzunluğu kadınlarda 3-4 cm dir. Üretranın erkeklere göre kısa olması üriner yolu enfeksiyonun daha sık olması sebebidir. açılır. Diaphragma urogenitale içinden geçerek dış ortama (vestibulum vagina) Diaphragma urogenitale denen ve pelvis boşluğunun ön açıklığını kapatan yapıdan geçen üretra bölümü çevresinde ise m. sphincter urethra externum denen ikinci bir sifinkter daha bulunmaktadır. Bu sifinkter çizgili kaslardan meydana gelmiştir ve isteğimize bağlı olarak çalışır. Kadın üretrası bu sifinkteri geçtikten kısa bir seyir gösterir ve sonlanır. Sonlandığı yere vestibulum vagina denir. Vestibulum vaginada üretra açıklığı üst, vagina açıklığı ise alt tarafta bulunur (Şekil 7). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

155 Ödev Üriner Sistem (Systema Urinarium) Şekil 7. Kadın idrar yolları Üriner sistem organlarını kaynak kitaplardan okuyunuz. Üriner Sistemle İlgili Terimler Anuria(Anüri): Günlük idrar miktarının 100 ml den daha az olması veya hiç idrar çıkartılmaması durumudur, anüri. Dialysis(Diyaliz): Bir çözeltinin içerisindeki maddelerin yarı geçirgen bir zardan filtrasyon suretiyle ayrılması, diyaliz. Enuresis nocturna:uyku sırasında idrarı tutamama Hematuria(Hematüri): İdrarın kanlı olması, hematüri. Hidronefroz: Pelvis renalis'te idrar birikmesinden dolayı böbreğin şişmesi Miksiyon: İdrar yapmadır. Nefron: İdrarın oluşumunu sağlayan böbreğin en küçük fonksiyonel birimi Nephritis: Böbrek iltihabı, nefrit. Pelvis renalis: Ureter'in böbrek içinde genişleme gösteren üst kısmı. Calyx'lerden gelen idrarı toplar. Ren, nephros, kidney: Böbrek. Renal transplantation : Böbrekleri çalışmayan kişilere sağlam bir şahıstan alınan böbreğin nakledilmesi, böbrek transplantasyonu. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

156 Özet Üriner Sistem (Systema Urinarium) Sistografi: Radyoopak madde verilmesi suretiyle mesanenin radyografisinin çekilmesi Uremia(Üremi): Böbrek yetersizliğine bağlı olarak kanda üre miktarında artmadır. Ureter: Pelvis renalis ile idrar kesesi arasında uzanan borudur. Urethra: Mesaneden idrarın dışarıya atılmasını sağlayan idrar kanalıdır. Vesica urinaria: Mesane, idrar kesesi. Üriner sistem, böbrekler, ureterler, mesane ve urethra'dan meydana gelir. Böbrekler karnın arka duvarında, bel bölgesinin sağ ve sol tarafında yer alan iki organdır. Her birinin ağırlığı yaklaşık olarak 150 gram kadardır. Böbrek tarafından süzülen idrar; sırasıyla calices renalis minores, calices renalis majores, pelvis renalis'ten geçtikten sonra ureter'e ulaşır. Ureter, böbrek tarafından oluşturulan idrarı mesaneye taşıyan organdır. Ureter in uzunluğu yaklaşık olarak cm, ortalama çapı 3 mm'dir (1-10 mm de olabilir) Mesane; pelvis boşluğunda yer alan, duvarında düz kasların bulunduğu torba şeklindeki bir organdır. İdrarın depolandığı yerdir. Ortalama hacmi cc kadardır. Urethra, mesanedeki idrarın dışarıya atılmasını sağlayan bir kanaldır. Urethra'nın uzunluğu erkeklerde cm, kadınlarda ise 3-5 cm kadardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

157 Üriner Sistem (Systema Urinarium) DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi idrar borusu olarak tanımlanır? a ) Ureter b ) Mesane c ) Urethra d ) Cortex renalis e ) Hilum renalis 2. Böbreğin en küçük fonksiyonel birimine ne ad verilir? a ) Nefrit b ) Nefron c ) Medulla renalis d ) Korteks renalis e ) Glandula suprarenalis 3. Böbreklerde idrarın oluşumunu sağlayan yapılar nerede bulunur? a ) Pelvis renalis b ) Medulla renalis c ) Cortex renalis d ) Calix major e ) Hilum renale 4. Aşağıdakilerden hangisi idrarı biriktiren ve dolduğu zaman dışarıya atılmasını sağlayan kese şeklinde bir organdır? a ) Pelvis renalis b ) Cortex renalis c ) Medulla renalis d ) Hilum renale e ) Mesane Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

158 Üriner Sistem (Systema Urinarium) 5. Sperm kanalları aşağıdaki yapılardan hangisine açılmaktadır? a ) Ureter b ) Mesane c ) Pelvis renalis d ) Urethra e ) Calyx major 6. Uyku sırasında idrarı tutamamaya ne ad verilir? a ) Enuresis nocturna b ) Extrophia vesica c ) Glob vesicale d ) Stranguria e ) Dialysis 7. Pelvis renalis'te idrar birikmesinden dolayı böbreğin şişmesine ne ad verilir? a ) Nefroz b ) Sistit c ) Hidronefroz d ) Nefrit e ) Piyüri 8. Aşağıdakilerden radyoopak madde verilmesi suretiyle mesanenin radyografisinin çekilmesidir? a ) Piyelografi b ) Sistografi c ) Sistotomi d ) Sistoskopi e ) Sistostomi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

159 Üriner Sistem (Systema Urinarium) 9. Böbreklerin iltihaplanmasına ne ad verilir? a ) Miksiyon b ) Noktüri c ) Nefroz d ) Nefrolityazis e ) Nefrit 10. İdrar yapma olayına ne ad verilir? a ) Noktüri b ) Oligüri c ) Miksiyon d ) Nefroz e ) Poliüri Cevap Anahtarı 1.A, 2.B, 3.C, 4.E, 5.D, 6.A, 7.C, 8.B, 9.E, 10.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

160 Üriner Sistem (Systema Urinarium) YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M., Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Aktan, Z. A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. Baskı, İzmir: saray Tıp Kitabevleri. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K., Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A., Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arseven, O., Erkan, F., Kılıçarslan Z. (2002). Akciğer Hastalıkları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Temel ve Klinik Bilimler Ders Kitapları, Nobel Tıp Kitabevleri. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş., Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W,A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L., Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M., Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S., Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

161 Üriner Sistem (Systema Urinarium) Ekinci, S., Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F., Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Marur, T., Akkın, S.M. (2010). Klinik Temelli Topografik İnsan Anatomisi, 1. Baskı, İstanbul: Deomed Medikal Yayıncılık. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov.tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov.tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Üriner, Genital ve Endokrin Sistemi İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov.tr ( [Erişim tarihi: ]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006). Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Odar, İ.V. (1980). Anatomi Ders Kitabı 1. Cilt, 12. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Odar, İ.V. (1979). Anatomi Ders Kitabı 2. Cilt, 11. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

162 Üriner Sistem (Systema Urinarium) Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New York: McGraw-Hill. Sancak, B., Cumhur, M. (1999). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 1. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Sarsılmaz, M. (2014). İnsan Anatomisi Klinik Bilgiler Eşliğinde Sistematik Anlatımlı, 1. Baskı, İstanbul: Akademi yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Unur, E., Ülger, H., Ekinci, N. (2005). Anatomi. 2. Baskı, Kayseri: Medical Kitabevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

163 Üriner Sistem (Systema Urinarium) Yıldırım, M. (2000). Topografik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2012). İnsan Anatomisi. 7. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Wischnitzer, S. (1963). Outline Of Human Anatomy. New York: McGraw-Hill Book Company, Inc. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

164 HEDEFLER İÇİNDEKİLER ÜREME SİSTEMİ (SYSTEMA GENITALE) (ERKEK VE KADIN GENİTAL ORGANLARI) Pelvis İskeleti Perineum Erkek Genital Organları İç Genital Organlar Dış Genital Organlar Kadın Genital Organları İç Genital Organlar Dış Genital Organlar TEMEL ANATOMİ Yrd. Doç. Dr. Papatya KELEŞ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Pelvis iskeletini açıklayabilecek, Erkek genital organlarını tanımlayabilecek, Kadın genital organlarını öğrenebileceksiniz. ÜNİTE 9 ÜNİTE 9

165 Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) GİRİŞ Üreme sistemi canlılarda neslin devamını sağlar. İnsanlarda neslin devamı kadın ve erkek genital sistemleri vasıtasıyla sağlanır. Erkek ve kadın genital sistemleri birbirlerinden tamamen farklı yapıdadır ve farklı görevleri vardır. Erkek genital organları; erkek üreme hücresi olan spermlerin oluşmasını ve bu spermlerin kadın üreme organlarına aktarılmasını sağlar. Kadın genital organları; kadın üreme hücresi olan ovumun üretilmesi, spermlerle döllenerek zigot oluşması, meydana gelen zigotun uterus a (rahim) aktarılması, doğuma kadar geçen süre içerisinde uterus içinde yaşaması ve büyütülmesinde görev alır. Uterus içinde yaşamını sürdüren embriyo, büyüyüp gelişme süresini tamamladıktan sonra doğum gerçekleşir. İnsanlarda üreme görevini yerine getiren organlara üreme organları, bu organların meydana getirdiği sisteme de üreme sistemi denir. Üreme sistemi anatomisinin daha iyi anlaşılması için pelvis iskeletinin anatomik yapısının bilinmesinde fayda vardır. PELVİS İSKELETİ Yan tarafta iki kalça kemiği (os coxae) ile arka tarafta sacrum ve os coccygis kemiklerinden oluşan yapıya pelvis iskeleti denir. Pelvis iskeletini oluşturan yapılar arasında kalan ve karın boşluğunun devamı olan alt tarafta bulunan boşluk pelvis boşluğu (cavitas pelvis) veya pelvis olarak isimlendirilir. Pelvis boşluğu üst ve alt iki bölüme ayrılır. Üstteki geniş bölüme büyük pelvis boşluğu (pelvis major), alttaki dar bölüme küçük pelvis boşluğu (pelvis minor) denir. Pelvis major ve pelvis minor linea terminalis denilen hayali bir çizgi ile ayrılmıştır. Pelvis iskeleti alt tarafta kapalı durumdadır. Pelvis iskeletinin alt tarafını kapatan oluşumları iki üçgen bölgede incelemek mümkündür. Pelvis iskeleti os coxae, sacrum ve os coccygis kemiklerinden meydana gelir. Perineum Trigonum anale Trigonum urogenitale Pelvis boşluğunu alt taraftan örten dokuların hepsine birden perineum (perine) denir. Perineyi meydana getiren kas yapılara da diaphragma pelvis denir. Perine, ön ve arka olmak üzere iki üçgen bölüme ayrılır. Arka tarafta bulunan üçgene trigonum anale, ön tarafta bulunan üçgene trigonum urogenitale denir. Pelvisin ön tarafında bulunan iskion pubis kolu olarak da bilinen sağ ve sol iki kol arasındaki açıklığı diaphragma urogenitale denilen oluşum kapatmaktadır. Bu diaphragmanın kapattığı alana trigonum urogenitale denir. Bu üçgen alanda kadın ve erkek dış genital organları bulunmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

166 Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) Şekil 1. Perineum ERKEK GENİTAL ORGANLARI (SYSTEMA GENITALE MASCULINUM) Penis ve scrotum erkek dış genital organlarındandır. Erkek genital organları iç genital organlar ve dış genital organlar olarak iki bölüme ayrılır. Erkek Dış Genital Organları Penis Penis Scrotum Erkeğin çiftleşme organıdır. Diğer bir fonksiyonu ise mesanede biriken idrarın dışarı atılmasını sağlar. İdrar ve meni (ejekulat), bir bölümü penis içerisinde bulunan üretra içinden geçerek dışarı atılır. Penis, radix penis ve corpus penis olmak üzere iki bölüme ayrılır. Radix penis: Penis kökü olarak bilinir. Sabit bölümdür. Ürethra dan başlar prostat bezi içerisinden ve diaphragma ürogenitale den geçen bölüm olarak bilinir. Radix penis, crus penis ve bulbus penis bölümlerinden oluşur. Corpus penis: Penisin gövdesine corpus penis denir. Bu bölüm bir çift corpus cavernosum penis ve bir tane corpus spongiosum penis ten meydana gelir. Corpus cavernosum penis: Bu bölüm tunica albuginea denilen bağ dokusu ile sarılıdır. Corpus spongiosum penis: Bu penis bölümünün önde genişlemesi sonucu oluşan yapıya glans penis denir. Burada ürethra nın dışarıya açılan ağzı orificium urethrae externum bulunur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

167 Örnek Örnek Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) Ürethra ucunun penisin alt tarafına açılmasına hipospadias, üst tarafına açılmasına epispadias denir. Penis dış taraftan deri ile örtülüdür. Penisin uç tarafında glans penis i örten derisine preputium penis adı verilir. Preputium penis sünnet derisi olarak bilinir. Glans penisi örten derinin (sünnet derisi) çok dar olmasına phimosis denir. Glans penis i örten deriye preputium penis adı verilir. Scrotum Şekil 2. Erkek genital organları ve komşulukları Torba şeklindedir. Fibromuskuler tabakalı bir yapıya sahiptir. Bu yapının içerisinde testis, epididymis, ductus deferensin başlangıç bölümü ve testislere gelen ve giden oluşumların alt bölümleri bulunur. Scrotum iç tarafta bulunan septum scroti adı verilen bir bölme ile iki boşluğa ayrılır. Testislerin spermleri yapabilmeleri için vücut sıcaklığından düşük bir ortamın olması şarttır. İşte testislere bu ortamı scrotum sağlar. Scrotum sıcak havada genişler ve aşağıya doğru sarkmak suretiyle testisi vücuttan uzaklaştırır. Soğuk havalarda ise büzülerek testisleri vücuda yaklaştırır. Böylece testisin spermiumları üreteceği optimal ısıyı sağlamış olur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

168 Örnek Örnek Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) Testis venlerinin genişlemesine varicocele (varikosel) denir. Testis venlerinde taşıdığı kanı normal dolaşıma aktarma güçlüğü oluşur. Venlerde kanın birikmesine bağlı olarak testiste ısı artışı olur. Sonuçta testis sperm üretimi zorlaşır. Scrotum içerisinde sıvı birikmesine hydrocele (hidrosel) denir. Erkek İç Genital Organları Testis Scrotum içerisinde bulunurlar. Erkek cinsiyet hücresi olarak bilinen spermleri üretir. Gelişimi karın içerisinde, periton ile karın arka duvarı arasında oluşur. Daha sonra testisler descensus yaparak aşağıya doğru iner ve inguinal kanaldan geçerek scrotumlar içerisinde yerini alır. Erkek çocuklarında testislerden bir veya ikisinin scrotuma inmemesi durumuna cryptorchism (kriptorşizm) denir. Şekil 3. Sperm kanalları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

169 Örnek Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) Meni içerisinde sperm olmamasına azoospermi, meni içerisinde sperm sayısının normalden az olmasına da oligospermi denir. Testisler scrotum içinde bulunur. Epididymis Testislerin üst uçlarından başlayarak arka kenarı boyunca yerleşim gösterirler. Testislerde üretilen spermler bu bölüme gelerek depolanır ve olgunlaşırlar. Ductus deferens Epididymis ten sonra gelen bölümdür. Spermlerin ductus ejaculatorius a doğru iletilmesini sağlar. Spermler bu yolun içinden geçerek vesicula seminalis in kanalına kadar ilerler. Daha sonra ductus deferens vesicula seminalis in kanalı olan ductus excretorius ile birleşerek ductus ejaculatorius u oluştururlar. Ductus ejeculatorius prostat bezi içerisinden geçen ürethra ya açılır. Vesicula seminalis Mesanenin arka tarafında bulunan gözenekli yapıya sahip erkek iç genital organıdır. Salgısı meninin büyük bir bölümünü (yaklaşık %70) oluşturur ve spermiumlara hareket etme kabiliyeti sağlar. Vesicula seminalis in kanalı ductus excretorius spermleri epididymis ten sonra taşıyan ductus deferens ile birleşerek ductus ejaculatorius u oluştur. Prostat Mesanenin alt tarafında yerleşmiştir. Prostat bezi olarak bilinir. Bu bez meninin yapısına salgı yaparak katkıda bulunur. Salgı alkali karakterdedir ve ovum a uygun ortam sağlayarak döllenmesine yardımcı olur. Ductus deferens ve vesicula seminalis in kanalı ductus excretorius birleşerek ductus ejaculatorius u oluştururlar. Şekil 4. Prostat Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

170 Örnek Örnek Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) Glandula Bulbourethralis (Cowper bezi) sağlar. Salgısını ürethra ya boşaltır. Meninin uygun ortamda ürethra dan geçişini Funiculus Spermaticus Canalis inguinalis içerisinden testisin arka kenarına kadar uzanır. Testise ve scrotuma gelen ve giden oluşumlardan meydana gelir. Bu oluşumların üzeri fascialar ile sarılmıştır. Yaklaşık cm uzunluğundadır. Funiculus spermaticus kendi etrafında dönmesi sonucu içerisinde bulunan damarlar da döner. Dolaşım bozukluğu ortaya çıkar ve testisin kanla beslenmesi bozulur. Bu duruma testis torsiyonu denir. Kısa sürede tedavi edilmesi gereken bir durumdur. Aksi halde testis kaybedilir. KADIN GENİTAL ORGANLARI (SYSTEMA GENITALE FEMININUM) Kadın genital organları iç genital organlar ve dış genital organlar olarak iki bölüme ayrılır. Kadın genital organları iç genital organlar ve dış genital organlar olarak iki bölüme ayrılır. Kadın Dış Genital Organları Clitoris Mons pubis Labium majus pudendi Labium minus pudendi Bulbus vestibuli Vestibulum vaginae Glandula vestibularis major (Bartolini) Glandulae vestibulares minores Kadınlarda dış genital organlarının genel adı vulva dır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

171 Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) Clitoris Mons Pubis Erektil bir yapıya sahiptir ve erkekte bulunan penisin kadındaki karşılığıdır. Kadın dış genital organlarının en üst tarafında bulunur. Bu bölgenin deri altında bulunan yağ tabakasının oluşturduğu kabarıklıktır. Labium majus pudendi Pubis ile perineum arasında bulunan içerisinde yağ dokusu olan iki deri kıvrımıdır. Sağ ve sol büyük dudaklar alt ve arka tarafta birbirleri ile commissura labiorum posterior ile birleşirler. Bu birleşme yeri ile anüs arasında jinekolojik perineum bulunur. Büyük dudaklar üst tarafta da birbirleri ile birleşirler. Bu birleşme yerlerine de commissura labiorum anterior denir. Labium minus pudendi Labium majusların iç tarafında, içlerinde erektil dokunun bulunduğu iki küçük deri katlantısıdır. Üst tarafta clitoris ten başlar. Labium minuslar alt tarafta ise birbirleri ile birleşerek frenulum labiorum pudendi yi oluştururlar. Bu frenulum bakirelerde bulunabilir. Vestibulum vaginae Labium minus pudendi ler arasındaki boşluğa vestibulum vagiane denir. Vestibulum vaginae ye açılan oluşumlar. Ostium urethrae externum Ostium vaginae Glandula vestibularis major Glandula vestibularis minores ler Ostium vagina: Vaginanın girişi anlamına gelen bu açıklık, hymen (kızlık zarı) adı verilen bir membran ile kapatılmıştır. Kızlık zarının en sık görülen şekli anular (halka) şeklinde olanıdır. Cinsel ilişki esnasında hymen yırtılır. Bulbus vestibuli Bulbus vestibuli ostium vaginanın dış taraflarında bulunurlar. Erektil bir yapıya sahiptir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

172 Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) Ovum ve spermium un döllenmesi (fertilizasyon) tuba uterina içerisinde olur. Glandulae vestibularis major Ostium vaginae nın her iki yanında bulunurlar. Müköz salgı yapar. Seksüel uyarılma ile salgı yapar ve vaginanın kaygan olmasını sağlar. Glandulae vestibulares minores Vestibulum vaginae nın duvar yapısında bulunan küçük ve çok sayıdaki bezlerdir. Salgılarını vestibulum vaginaya boşaltırlar. Kadın İç Genital Organları Ovarium Uterus Tuba uterina Vagina Ovarium Şekil 5. Kadın genital organları ve komşulukları Sağ ve sol tarafta iki adettir. Erkeklerde testislerin karşılığıdır. Karın arka duvarında böbreklerin yanında gelişmeye başlayan ovarium retroperitoneal (peritonun arka tarafında) olarak aşağıya doğru inerler. Pelvis minor un dış duvarında bulunan fossa ovarica ya yerleşirler. Dişi germ hücresi olan ovum u üretir. Bu organ aynı zamanda dişi seks hormonlarının üretimini de sağlar. Etrafında bulunan bağlarla hem uterus a hem de pelvis minor a tutunurlar. Ovarium ları dıştan saran zara tunica albuginea denir. Tuba uterina (Salpinx=fallopian tüpü) Ovum u (yumurta) uterus a ileten tüp şeklindeki kadın iç genital organıdır. Uterus un iki yan taraflarında bulunurlar (Şekil 6). Ortalama boyları 10 cm kadardır. İki ucu vardır. Bir ucu uterusa açılırken diğer ucu ovarium üst tarafında karın boşluğunda bulunur. Ovum ve spermium un döllenmesi (fertilizasyon) tuba uterina içerisinde olur. Tuba uterina lar gebe kalmayı önlemek amacıyla ameliyatla bağlanabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

173 Örnek Örnek Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) Şekil 6. Tuba uterine ve uterus a bağlandığı bölüm Kadında tuba uterinaların ameliyatla bağlanması işlemine tüp ligasyonu denir. Uterus Pelvis minor boşluğu içerisinde bulunur. Ortalama uzunluğu 7,5 cm, genişliği 5 cm, önden arkaya kalınlığı ise 2,5 cm dır. Fibromüsküler bir organdır. Periton ile tamamen sarılıdır. Organı saran peritona ligamentum latum uteri denir. Uterus un pozisyonu anteflexion dur. Yani ön tarafta bulunan mesane üzerine oturmuş bir pozisyondadır. Uterus arka tarafta ise rectum ile komşudur. Embriyonun gelişip büyümesi uterus içerisinde (cavitas uteri) olur. Uterus un bölümleri Corpus uteri Isthmus uteri Cervix uteri Uterus un geniş olan üst bölümüne corpus uteri, vagina ya açılan bölümüne de cervix uteri denir. Corpus uteri ile cervix uteri arasında kalan bölüm isthmus uteri adını alır (Şekil 7). Uterus u pozisyonunda tutan önemli bağlar vardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

174 Örnek Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) Uterusun tabakaları Şekil 7. Uterus ve bölümleri Perimetrium: Uterus un en dış tabakasıdır (tunica serosa). Peritondan meydana gelir. Myometrium: Uterus un kas tabakasıdır (tunica muscularis). Endometrium: Uterus un iç yüzünü örten mukoza (tunica mucosa) tabakasıdır. Bu tabakada glandulae uterinae denilen bezler bulunur. Uterus un ameliyatla kesilip çıkarılması işlemine histerektomi denir. Vagina Vestibulum vaginae dan uterus un başlangıç bölümü olan cervix uteri ye kadar uzanır (Şekil 8). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

175 Ödev Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) Şekil 8. Vagina ve komşulukları Vagina nın vestibulum vaginae ya açılan açıklığına ostium vagina denir. Ostium vagina kızlık zarı olarak bilinen hymen ile örtülmüştür. Fibromüsküler yapıda ve çiftleşme organıdır. Vaginanın uzunluğu ön tarafta 7,5 cm, arka tarafta ise 9 cm dir. İç yüzü mukoza ile örtülüdür. Bu yüzde plika denilen mukoza katlantıları bulunur. Bu katlantılara rugae vaginales denir. Üreme sistemi organlarının isimlerini, yerlerini ve görevlerini özetleyiniz. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

176 Tartışma Özet Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) Perineum: Pelvisin alt açıklığını örten diaphragma pelvis e denir. Ancak klinikte perineum denildiği zaman, kadında vagina ile rektum arasındaki bölüm akla gelmektedir. Erkek genital organları, iç ve dış genital organlar olmak üzere ikiye ayrılır. Erkek Dış genital organları Penis Scrotum Erkek İç genital Organlar Testis Epididymis Ductus deferens Glandula vesicalis Prostat Cowper bezi(glandula bulbouretralis) Kadın genital organları, iç ve dış genital organlar olmak üzere ikiye ayrılır. Kadın Dış Genital Organları Clitoris Mons pubis Labium majus pudenda Labium minus pudenda Bulbus vestibuli Vestibulum vaginae Glandula vestibularis major (Bartolini) Glandulae vestibulares minores Kadın İç Genital Organları Ovarium Uterus Tuba uterina Vagina Üreme sistemi organlarını öğrenmenin edineceğiniz meslek açısından önemini tartışınız. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

177 Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1- Pelvis boşluğunun alt açıklığını kapatan yapıya ne ad verilir? A) Perineum B) Pelvis C) Scrotum D) Uterus E) Anüs 2- Kadın dış genital organlarından labium minus pudendi ler arasında bulunan açıklık aşağıdakilerden hangisidir? A) Uterus B) Tuba uterina C) Vestibulum vaginae D) Bulbus vestibuli E) Glandula vestibularis major 3- Aşağıdakilerden hangisi uterusun iç boşluğu manasına gelir? A) Fundus uteri B) Corpus uteri C) Isthmus uteri D) Cervix uteri E) Cavitas uteri 4- Aşağıdaki organlardan hangisinde döllenme meydana gelir? A) Uterus B) Tuba uterina C) Vagina D) Bulbus vestibuli E) Mons pubis 5-Aşağıdakilerden hangisi kadın genital organı değildir? A) Testis B) Uterus C) Vagina D) Mons pubis E) Tuba uterina Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

178 Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) 6. Aşağıdakilerden hangisi uterusun en dış tabakasıdır? A) Perimetrium B) Tuba uterina C) Myometrium D) Endometrium E) Vagina 7. Aşağıdakilerden hangisi erkek genital organı değildir? A) Scrotum B) Penis C) Uterus D) Ductus deferens E) Vesicula seminalis 8. Aşağıdaki erkek genital organlarından hangisinde spermium üretilir? A)Testis B) Scrotum C) Ductus deferens D) Vesicula seminalis E)Prostata 9. Testisler aşağıdaki organlardan hangisinin içerisinde yerleşmiştir? A) Scrotum B) Penis C) Ductus deferens D) Prostata E) Glandula bulbourethralis 10. Erkek genital organlarından prostata nın içerisinden geçen oluşum aşağıdakilerden hangisidir? A) Tuba uterina B) Ureter C) Urethra D) Ductus deferens E) Mesane Cevap Anahtarı 1.A, 2.C, 3.E, 4.B, 5.A, 6.A, 7.C, 8.A, 9.A, 10.C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

179 Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M., Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Aktan, Z. A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. Baskı, İzmir: saray Tıp Kitabevleri. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K., Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A., Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş., Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W,A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L., Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M., Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S., Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S., Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F., Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Gökmen, F. G. (2003). Sistematik Anatomi, İzmir: Güven Kitabevi. Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

180 Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Marur, T., Akkın, S.M. (2010). Klinik Temelli Topografik İnsan Anatomisi, 1. Baskı, İstanbul: Deomed Medikal Yayıncılık. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. Üreme Sistemi Ankara, megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/...pdf/üreme%20sistemi.pdf [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara.. uroyonetim/moduller/tedavihizmetleritibbiterimler.pdf [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara.. pdf/%c4%b0nsan%20anatomisine%20ili%c5%9fkin%20t%c4%b1bbi%20 Terimler.pdf [Erişim tarihi: ]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006). Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Odar, İ.V. (1980). Anatomi Ders Kitabı 1. Cilt, 12. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Odar, İ.V. (1979). Anatomi Ders Kitabı 2. Cilt, 11. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New York: McGraw-Hill. Sancak, B., Cumhur, M. (1999). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 1. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

181 Üreme Sistemi (Systema Genitale) (Erkek ve Kadın Genital Organları) Sarsılmaz, M. (2014). İnsan Anatomisi Klinik Bilgiler Eşliğinde Sistematik Anlatımlı, 1. Baskı, İstanbul: Akademi yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Unur, E., Ülger, H., Ekinci, N. (2005). Anatomi. 2. Baskı, Kayseri: Medical Kitabevi. Yıldırım, M. (2000). Topografik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2012). İnsan Anatomisi. 7. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Wischnitzer, S. (1963). Outline Of Human Anatomy. New York: McGraw-Hill Book Company, Inc. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

182 HEDEFLER İÇİNDEKİLER MERKEZÎ SİNİR SİSTEMİ (SYSTEMA NERVOSUM CENTRALE) Merkezî Sinir Sistemi Merkezî Sinir Sisteminin Bölümleri Medulla Spinalis Bulbus Pons Mesencephalon cerebellum Diencephalon Telencephalon TEMEL ANATOMİ Yrd. Doç. Dr. Papatya KELEŞ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Merkezî sinir sisteminin genel özellikleri açıklayabilecek, Merkezî sinir sisteminin bölümlerini tanımlayabilecek, Merkezî sinir sistemi bölümlerinin görevlerini öğrenebileceksiniz.. ÜNİTE 10

183 Örnek Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) GİRİŞ Sinir sistemi, embriyoda ilk meydana gelen sistemlerdendir. İnsan vücudunun çeşitli fonksiyonlarında düzenleyici görevi vardır. Sinir sistemi merkezî (santral) sinir sistemi ve periferik sinir sistemi olmak üzere iki bölümde incelenir. Sinir sisteminin yassı kafatası kemiklerinin oluşturduğu cavitas cranii ile vertebraların (omurların) üst üste gelerek oluşturdukları canalis vertebralis içerisinde bulunan bölümüne merkezi (santral) sinir sistemi denir. Bu kemik muhafazanın dışında bulunan sinir sistemine de periferik sinir sistemi denir. MERKEZî (SANTRAL) SİNİR SİSTEMİ Merkezî sinir sistemi, kafatası yassı kemiklerinin oluşturduğu cavitas cranii ile vertebraların (omurların) üst üste gelerek oluşturdukları canalis vertebralis içerisinde bulunur. Merkezî Sinir Sisteminin Bölümleri Sinir sistemini neuron (nöron) ve neuroglia (nöroglia) hücreleri meydana getirir. Beyin (encephalon): Cavitas cranii içerisinde bulunur. Omurilik (medulla spinalis): Canalis vertebralis içerisinde yerleşmiştir (Şekil 1). Sinir sistemini neuron (nöron) ve neuroglia (nöroglia) hücreleri meydana getirir. Nöronlar, vücudun diğer sistemlerinden gelen uyarıları merkezî sinir sisteminin ilgili bölümüne taşır. Diğer bir görevi ise merkezî sinir sisteminde oluşacak cevabı ilgili organlara taşımaktır. Nöronlarda herhangi bir nedenle harabiyet oluşursa yenilenme söz konusu değildir. Nöroglia hücreleri ise nöronlara destek görevi görürler. Nöroglia hücreleri, nöron hücrelerinin beslenme ve koruma işlerini görürler. Sayıları nöronlardan çoktur. Nöronun bölümleri Nöron temel olarak soma (hücre gövdesi), axon (akson) ve dendrit olmak üzere üç bölümden meydana gelir. Nöronun gövdesine soma denir. Akson nöronun gövdesinden çıkan ve en uzun olan uzantısına verilen addır. Bu bölümün ucunda sinaps yapan uzantılar bulunur. Nöronun gövdesinden çıkan, sayıca çok ve axona göre daha kısa olan uzantılara dendrit denir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

184 Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) Nöron grupları Unipolar nöron: Bu nöron tipinde gövdeden çıkan bir tane uzantı vardır. Bipolar nöron: Bu tip nöronlarda iki uzantı vardır. Kısa olanına dendrit, uzun olanına ise axon denir. Şekil 1. Merkezî sinir sisteminin bölümleri Multipolar nöron: Bu tip nöronların gövdesinden çıkan çok sayıda uzantı mevcuttur. En uzun ve tek olan uzantıya axon, kısa ve sayıca çok olan uzantılara ise dendrit denir. Merkezî sinir sisteminde daha çok multipolar nöron tipi bulunur (Şekil 2). Nöron soma (hücre gövdesi), akson ve dendrit olmak üzere üç bölümden meydana gelir. Şekil 2. Nöron tipleri. A) Unipolar nöron, B) Bipolar nöron, C) Multipolar nöron Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

185 Örnek Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) Fonksiyonlarına göre nöronlar Nöronlar fonksiyonlarına göre üç bölüme ayrılırlar. Bunlar; Motor nöronlar: Bu nöron tipleri ya iskelet bölgesinde bulunan çizgili kasları inerve eder ya da iç organların duvarlarında bulunan irade dışı çalışan düz kasları çalıştırır. Ayrıca bu nöron tipleri damarların duvarlarında bulunan irade dışında çalışan düz kasları da inerve eder. Duyu nöronları: Organlardan alınan uyarıları (dokunma, basınç, ağrı, ısı gibi) merkezî sinir sistemine taşırlar. Ara nöron (İnternöronlar): Merkezî sinir sistemi içerisinde bulunan nöronları birbirlerine bağlayan çok sayıdaki nöronlardır. Bir nöron uzantısının bir başka nöronun uzantıları veya gövdesi ile bağlantı yerlerine sinaps denir. Merkezî Sinir Sisteminin Yapısal Bölümleri Merkezî sinir sistemi yapısal olarak substantia grisea ve substantia alba olmak üzere iki bölümden meydana gelmiştir. Meninx, dıştan içe doğru dura mater, arachnoidea mater ve pia mater tabakalarından oluşur. Substantia grisea (Gri cevher) Gri cevher merkezî sinir sisteminin medulla spinalis bölümünün iç tarafında bulunmasına karşılık encephalon bölümünde dış yüzeyde bulunur. Substantia alba (Beyaz cevher) Beyaz cevher medulla spinalis in dış tarafında, encephalon bölümünde ise iç tarafta bulunur. Şekil 3. Merkezi sinir sisteminin yapısal bölümleri (Medulla spinalis kesiti) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

186 Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) Merkezî sinir sistemi nörocranium kemiklerinin oluşturduğu cavitas cranii ile omurların bir araya gelerek oluşturdukları cavitas spinalis olarak bilinen boşluklara yerleşmiştir. Kemik boşluklar içerisinde bulunan merkezî sinir sistemi dış taraftan meninx denilen zarla sarılıdır. Meninx, dıştan içe doğru üç tabakadan oluşur. Dura mater Arachnoidea mater Pia mater Pia mater ile arachnoidea mater arasındaki boşluğa spatium subarachnoidea denir. Canalis vertebralis içerisinde medulla spinalis (omurilik) bulunur. Şekil 4. Merkezî sinir sistemini dıştan saran zarlar ve BOS Merkezî sinir sisteminin encephalon ve medulla spinalis bölümlerini dıştan saran ve meninx in bölümlerinden olan pia mater ile arachnoidea mater arasında spatium subarachnoidea ismi verilen boşluk bulunur. Bu boşluk beyin omurilik sıvısı (BOS) ile doludur. Bu sıvı merkezî sinir sistemi içerisinde bulunan ve ventrikül (sağ ve sol hemisferler içerisinde bulunan lateral ventrikül, 3. ve 4. ventriküller) olarak isimlendirilen boşluklarda üretilir. Daha sonra BOS 4. ventrikülde bulunan delikler aracılığı ile merkezî sinir sistemini dış taraftan saran meninksin zarları arasında bulunan subaraknoid boşluğa geçerek beynin etrafında su mantosu oluşturur. Ayrıca beyni besleyen damarlar da bu sıvı içerisinde seyreder. Beyin omurilik sıvısının merkezî sinir sistemini dış etkilerden koruma görevi de bulunur. Merkezî sinir sisteminin ağırlığı erkeklerde gram gelmektedir. Erkek beyni ortalama olarak 1400 gram olarak kabul edilmektedir. Merkezî sinir sisteminin ağırlığı kadınlarda ise gramdır. Kadınlarda ortalama ağırlık ise 1300 gram kadardır. MERKEZî SİNİR SİSTEMİNİN BÖLÜMLERİ Medulla spinalis (Omurilik) Medulla oblongata (Bulbus) Pons Mesencephalon Cerebellum (Beyincik) Diencephalon Telencephalon Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

187 Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) Medulla Spinalis (Omurilik) Vertebralar (omurlar) üst üste gelerek omurga denilen iskelet bölümünü meydana getirirler. Omurga içerisinde canalis vertebralis ismi verilen bir boşluk oluşur. Bu boşluk içerisinde merkezî sinir sisteminin bir bölümü olan medulla spinalis (omurilik) bulunur. Medulla spinalis in sağ ve sol taraflarından toplam 31 çift spinal sinir çıkar. Bunlar yukarıdan aşağıya doğru sırasıyla; Servikal spinal sinirler (8 çift) Torakal spinal sinirler (12 çift) Lumbal spinal sinirler (5 çift) Sakral spinal sinirler (5 çift) Koksigeal spinal sinir (1 çift) Şekil 5. Medulla spinalis ten çıkan spinal sinirler (31 çift) Bu sinirler iskelet kaslarına, düz kaslara ve damarların duvarlarında bulunan düz kaslara giderek ilgili organların çalışmalarını sağlarlar. Medulla spinalis e iskelet kaslarından, iç organlardan ve damarların duvarlarından duyu lifleri de gelir. Medulla spinalis e gelen bu sensitif duyu lifleri ya bu bölümde ya da beynin diğer bölümlerine taşınır. Medulla spinalis in kesiti Medulla spinalis ten toplam 31 çift spinal sinir çıkar. Substantia gricea (Gri cevher): Medulla spinalis in iç tarafında bulunur. Gri cevher nöronlar ve nöroglia hücrelerinden meydana gelmiştir. Substantia alba (Beyaz cevher): Medulla spinalis in gri cevherini dış taraftan saran yapıya verilen isimdir. Dış taraftan saran beyaz cevher, medulla spinalis in dış yüzünde bulunan oluk (sulcus) ve yarıklar (fissur) ile funiculus olarak adlandırılan bölümlere ayrılır. Funiculus olarak adlandırılan bu beyaz cevher bölümünü fasciculus ve tractus ismi verilen sensitif duyuları veya motor emirleri taşıyan lifler oluşmaktadır. Funiculuslar Funiculus anterior Funiculus lateralis Funiculus posterior (Bu bölüm fasciculus gracilis ve fasciculus cuneatus olarak iki bölüme ayrılır.) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

188 Örnek Örnek Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) Beyaz cevher içerisinde sinir hücresi bulunmamaktadır. Beyaz cevherde bulunan duyu veya motor liflerden herhangi birinde hasar meydana gelir ise felçler oluşur. Medulla Oblongata (Bulbus) Sinir sisteminin pons ile medulla spinalis arasında kalan bölümüne medulla oblongata (bulbus) denir. Medulla oblongata nın üstünde pons, alt tarafında ise medulla spinalis (omurilik) bulunur. Beyin sapının en alt bölümünü oluşturur. Merkezi sinir sisteminin medulla oblongata, pons ve mesencephalon dan meydana gelen bölümüne beyin sapı denir. Bulbus denilen beyin bölümü arka tarafta cerebellum (beyincik) ismi verilen beyincikle bağlantısı vardır. Hareketlerimizin düzenli ve amaca uygun yapılmasına katkısı vardır. Bu beyin bölümünde 8, 9, 10, 11 ve 12. kafa çiftlerine ait nükleuslar (çekirdekler) bulunur. Bulbus un solunum ve dolaşım ile ilgili önemli fonksiyonları da bulunmaktadır. Meulla spinalis i üst merkezlere bağlayan önemli yollar da bulbus tan geçer. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

189 Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) Bulbus un solunum ve dolaşım ile ilgili önemli görevleri vardır. Pons (Köprü) Şekil 6. Merkezî sinir sisteminin bölümleri Beynin bu bölümünün üst tarafında mesencephalon, alt bölümünde ise bulbus bulunur. Arka tarafta cerebellum ile bağlantısı bulunmaktadır. 5, 6, 7 ve 8. kafa çiftlerine ait nucleuslar (çekirdekler) bulunmaktadır. Bu sinirlerin uyarı aldıkları veya impulslarını gönderdikleri vücut bölgeleriyle ilgili görevleri bulunmaktadır. Beynin bu bölümünde birçok fonksiyon gören nucleuslar da bulunmaktadır. Mesencephalon Beyin sapının en üst tarafında yer alan bölümdür. Mesencephalon un arka tarafta cerebellum ile bağlantısı bulunmaktadır. Bu bağlantı sayesinde vücut hareketlerimiz üzerinde etkili fonksiyon görmektedir. Bu beyin bölümünde 3 ve 4. Kafa çiftlerine ait nucleuslar (çekirdekler) bulunmaktadır. Mesencephalon da birçok fonksiyon gören bölüme özgü nucleuslar da bulunmaktadır. Cerebellum (Beyincik) Beyincik, pons ve bulbus bölümlerinin arka tarafında bulunur. Bu beyin bölümünün en önemli görevi hareketlerimizin koordinasyonunu sağlamaktır. Yani dengemizi sağlamaktır. Diencephalon (Arabeyin) Mesencephalon ile beyin hemisferleri arasında yer alır. Beyin içerisinde bulunan ve beyin omurilik sıvısını (BOS) üreten dört adet boşluk vardır. Diencephalon a ait oluşumlar üçüncü ventrikülün meydana gelmesini sağlarlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

190 Örnek Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) Diencephalon bölümleri Thalamus Hypothalamus Subthalamus Epithalamus Hypothalamus (Hipotalamus) Diencephalon nun bölümleri şunlardır: Thalamus Hypothalamus Merkezî sinir sisteminin en önemli bölümlerinden biridir. Üçüncü ventrikülün ön bölgesinde ve sağ - sol tarafında simetrik olarak bulunur. Bu bölüm insana ait birçok fonksiyonu yerine getirir. Bu fonksiyonlar: Subthalamus Epithalamus Endokrin sistemin (hormon salgılayan sistem) üzerine etkisi vardır. Nörosekresyon fonksiyonu vardır. Özellikle oxytocin ve vasopressin üzerine etkilidir. Otonom sinir sistemini (irademiz dışında çalışan sistem) düzenler. Vücut ısısının regülasyonu görevi vardır. Sıvı ve katı gıda alımı regülasyonu görevi vardır. Biyolojik saat (uyku veya uyanıklığı) görevi vardır. Üreme ve seksüel fonksiyonları vardır. Ruhi durumlar üzerine etkili görevleri vardır. Merkezî sinir sistemi dışından gelen duyular talamusa iletilir. Talamus un bu duyuları kortekse iletme fonksiyonu vardır. Ancak duyuları kortekse iletilmeden önce talamus un düzenleme (duyunun şiddetini artırma veya azaltma gibi) görevini de yerine getirir. Telencephalon Telencephalon iki hemisferden (yarım küre) meydana gelir. Hemisferlerin dış tarafında gri cevher, iç tarafında ise beyaz cevher bulunur. Hemisferlerin en üst tarafında bulunan kortikal bölümünde merkezler bulunur. Brodmann isimli araştırmacı farklı fonksiyon gören bu merkezleri rakamlar ile numaralandırmıştır. Her bir hemisferde üç yüz vardır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

191 Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) Hemisfer yüzleri Beyindeki loblar şunlardır; Lobus frontalis Lobus parietalis Lobus occipitalis Lobus temporalis Facies superolateralis Facies medialis Facies inferior Telencephalon da bulunan beyin lobları Lobus frontalis Lobus parietalis Lobus occipitalis Lobus temporalis Lobus limbicus Şekil 7. Beyin loblarının medial yüzden (facies medialis) görünümü Beyin Lobları ve Üzerlerinde Bulunan Kortikal Merkezler Lobus frontalis Bu lob beyinde ön tarafta bulunur (Şekil 8). Genel olarak vücuttaki motor aktiviteden sorumlu kortikal merkezler bulunur. Örneğin iskelet kaslarını çalıştıran emirler bu lobdan çıkar. Brodmann frontal lobda bulunan merkezleri 4, 6, 8, 44-45, 9-10, rakamları ile numaralandırmıştır. Şekil 8. Lobus frontalis (Beynin superolateral yüzü) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

192 Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) Lobus parietalis Bu lob beyinin üst tarafında bulunur (Şekil 98). Parietal lob korteksi vücuttaki sensitif (dokunma, basınç, ağrı ve ısı gibi) duyuların sonlandığı merkezler bulunur. Brodmann parietal lobda bulunan merkezleri 3-1-2, 5-7, 43 rakamları ile numaralandırmıştır. Lobus occipitalis Şekil 98. Lobus parietalis (Beynin superolateral yüzü) Bu lob beyinde arka tarafta yer alır (Şekil 10). Görme merkezinin bulunduğu lobdur. Ayrıca renklerin ayırt edilmesi merkezi de bu lobda bulunur. Brodmann occipital lobda bulunan merkezleri 17, 18, 19 rakamlar ile numaralandırmıştır. Lobus temporalis Şekil 10. Lobus occipitalis (Beynin superolateral yüzü) Temporal lob, beynin lateral ve alt tarafında lokalizedir (Şekil 11). İşitme ile ilgili merkez bu lobda bulunur. Brodmann temporal lobda bulunan merkezleri 41-42, 22 rakamları ile numaralandırmıştır. Şekil 11. Lobus temporalis (Beynin superolateral yüzü) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

193 Ödev Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) Lobus limbicus Beynin medial ve alt yüzlerinde görülür. Beyin hemisferlerinde bulunan kortikal merkezleri birbirlerine bağlayan liflerin oluşturduğu corpus callosum u çevreleyen beyin bölümleri tarafından oluşturulur. Lobus limbicus un ruhi durumlar ile ilgili (nefret, sevgi, öfke, aşk gibi) fonksiyonları vardır. Şekil 12. Beynin lobları (Beynin superolateral yüzü) Sinir sistemi organlarının isimlerini, yerlerini ve görevlerini özetleyiniz. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

194 Özet Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) Sinir sistemi; merkezî sinir sistemi ve periferik sinir sistemi olmak üzere iki bölümde incelenir. Sinir sisteminin foksiyonlarını gören bir nöronun bölümleri: Hücre gövdesi Akson: Nöronun en uzun olan uzantısına verilen addır. Bu bölümün ucunda sinaps yapan uzantılar bulunur. Dendrit: Nöronun gövdesinden çıkan, sayıca çok olan ve axona göre kısa uzantılardır. Merkezî sinir sisteminde bulunan nöron tipleri: Unipolar nöron: Bu nöron tipinde gövdeden çıkan bir tane uzantı vardır. Bipolar nöron: Bu tip nöronlarda iki uzantı vardır. Kısa olanına dendrit, uzun olanına isa axon denir. Multipolar nöron : Bu tip nöronların gövdesinden çıkan çok sayıda uzantı mevcuttur. En uzun olan uzantıya axon, kısa olan ve sayıca çok olan uzantılara ise dendrit denir. Merkezî sinir sisteminde bu tip nöron sayısı çoktur. Merkezî sinir sistemi madde olarak iki bölümden meydana gelmiştir. Substantia gricea (gri cevher): Gri cevher merkezî sinir sisteminin medulla spinalis bölümünün iç tarafında bulunmasına karşılık encephalon bölümünde dış yüzeyde bulunur. Substantia alba (beyaz cevher): Beyaz cevher ise medulla spinalis in dış tarafında, encephalon bölümünde ise iç tarafta bulunur. Merkezî sinir sistemini dış taraftan saran zar (meninx), dıştan içe doğru üç tabakadan oluşur. Dura mater Arachnoidea mater Pia mater Merkezi sinir sisteminin bölümleri Medulla spinalis (Omurilik) Medulla oblongata (Bulbus) Pons Mesencephalon Cerebellum (Beyincik) Diencephalon Telencephalon Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

195 Tartışma Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) Sinir sistemi organlarını öğrenmenin edineceğiniz meslek açısından önemini tartışınız. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

196 Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi merkezî sinir sisteminin bölümü değildir? a) Medulla spinalis (Omurilik) b) Medulla oblongata (Bulbus) c) Pons d) Mesencephalon e) Spinal sinir 2. Aşağıdaki fonksiyonlardan hangisi genel olarak frontal loba aittir? a) Motor fonksiyon b) Sensitif (duyu) fonksiyonu c) İşitme fonksiyonu d) Görme fonksiyonu e) Ruhi durum fonksiyonu 3. Aşağıdakilerden hangisi diencephalon bölümü değildir? a) Thalamus b) Epithalamus c) Subthalamus d) Medulla spinalis e) Hypothalamus 4. Aşağıdakilerden hangisi telencephalon da bulunmayan lobdur? a) Lobus frontalis b) Lobus parietalis c) Lobus occipitalis d) Lobus temporalis e) Cornu anterior 5. Cerebelluma ait fonksiyon aşağıdakilerden hangisidir? a) Motor fonksiyon b) Denge fonksiyonu c) İşitme fonksiyonu d) Görme fonksiyonu e) Ruhi durum fonksiyonu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

197 Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) 6. Merkezî sinir sisteminde hangi nöron tipi çok bulunur? a) Unipolar nöron b) Multipolar nöron c) Bipolar nöron d) Unipolar-bipolar nöron e) Bipolar-multipolar nöron 7. Hangi lob telencephalonun medial ve alt yüzünde bulunur? a) Lobus frontalis b) Lobus parietalis c) Lobus occipitalis d) Lobus temporalis e) Lobus limbicus 8. Aşağıdaki fonksiyonlardan hangisi temporal loba aittir? a) Motor fonksiyon b) Sensitif (duyu) fonksiyonu c) İşitme fonksiyonu d) Görme fonksiyonu e) Ruhi durum fonksiyonu 9. Aşağıdaki fonksiyonlardan hangisi occipital loba aittir? a) Motor fonksiyon b) Sensitif (duyu) fonksiyonu c) İşitme fonksiyonu d) Görme fonksiyonu e) Ruhi durum fonksiyonu 10. Medulla spinalis ten kaç çift spinal sinir çıkar? a) 21 b) 31 c) 3 d) 5 e) 12 Cevap Anahtarı 1.E, 2.A, 3.D, 4.E, 5.B, 6.B, 7.E, 8.C, 9.D, 10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

198 Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M. ve Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Aktan, Z. A. Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. Baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K. Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K., Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M. A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A.; Kaplan, A. ve Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arseven, O.; Erkan, F. ve Kılıçarslan Z. (2002). Akciğer Hastalıkları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Temel ve Klinik Bilimler Ders Kitapları, Nobel Tıp Kitabevleri. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş. Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W.A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L.; Vogl, A.W.; Mitchell, A. W. M., Tibbitts, R.M. ve Richardson P.E. (ÇeviriEditörleri: İlgi, S. ve Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S. Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F. Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

199 Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Baskı, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Marur, T. ve Akkın, S.M. (2010). Klinik Temelli Topografik İnsan Anatomisi, 1. Baskı, İstanbul: Deomed Medikal Yayıncılık. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov.tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov.tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Sinir Sistemine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov.tr ( meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/sinir%20sistemi.pdf) [Erişim tarihi: ]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006). Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Odar, İ.V. (1980). Anatomi Ders Kitabı 1. Cilt, 12. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Odar, İ.V. (1979). Anatomi Ders Kitabı 2. Cilt, 11. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L.; Aktan, Z.A. ve Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. Baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım Dağıtım AŞ Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A. ve Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım Dağıtım AŞ Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

200 Merkezi Sinir Sistemi (Systema Nervosum Centrale) New York: McGraw-Hill. Sancak, B. Cumhur, M. (1999). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 1. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Sarsılmaz, M. (2014). İnsan Anatomisi Klinik Bilgiler Eşliğinde Sistematik Anlatımlı, 1. Baskı, İstanbul: Akademi yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D. ve Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Unur, E., Ülger, H., Ekinci, N. (2005). Anatomi. 2. Baskı, Kayseri: Medical Kitabevi. Yıldırım, M. (2000). Topografik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2012). İnsan Anatomisi. 7. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Wischnitzer, S. (1963). Outline Of Human Anatomy. New York: McGraw-Hill Book Company, Inc. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

201 HEDEFLER İÇİNDEKİLER PERİFERİK VE OTONOM SİNİR SİSTEMİ Spinal Sinirler Kafa Çiftleri Otonom Sinir Sistemi TEMEL ANATOMİ Uz. Dr. Aslı KARA Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Spinal sinirleri tanımlayabilecek, Kafa çiftlerini açıklayabilecek, Otonom sinir sistemini anlayabileceksiniz. ÜNİTE 11

202 Ünite Adı GİRİŞ Önceki ünitede merkezî sinir sistemi hakkında bilgi verilmiştir. Periferik sinir sistemi, merkezî sinir sisteminde bulunan nöronların aksonları tarafından oluşturulmuştur. Bu sinir grubu cavitas cranii ile cavitas spinalis dışında yerleşim gösterir. Merkezî sinir sisteminin vermiş olduğu emirleri organlara, organlarda oluşan impulsları da merkezî sinir sistemine taşımakla görevlidirler. Merkezî sinir sistemi dışında bulunan nöron topluluğu ganglion olarak bilinir. Organlardan impulsları merkezî sinir sistemine taşıyan bu ganglionlardır. Sinir sistemi iki grupta incelenir. Sinir Sisteminin Bölümleri Merkezî sinir sistemi (Santral sinir sistemi) Periferik sinir sistemi Periferik sinir sistemini oluşturan bölümler Spinal sinirler Kafa çiftleri Ganglionlar SPİNAL SİNİRLER (NERVİ SPİNALES) Medulla spinalis ten (omurilik) çıkan 31 çift sinirin adıdır. Spinal sinirler, columna vertebralis bölümleri gibi isimlendirilmiştir. Bu bölümler: Cervical spinal sinirler (8 çift) Thoracal spinal sinir (12 çift) Lumbal spinal sinir (5 çift) Sacral spinal sinir (5 çift) Coccygeal spinal sinir (1 çift) (Şekil 1). Canalis vertebralis içerisinde yer alan medulla spinalis ten çıkan spinal sinirler foramen intervertebrale adı verilen deliklerden dışarı çıkarak organlara giderler. Spinal sinirler içinde, organlarda oluşan uyarıları merkezi sinir sistemine taşıyan sinir lifleri ile merkezî sinir sisteminden çıkan emirleri organlara taşıyan lifler bulunmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

203 Ünite Adı Şekil 1. Spinal sinirlerin bölümleri Foramen intervertebrale den çıkan spinal sinir kısa bir seyir sonunda ramus dorsalis (posterior) ve ramus ventralis (anterior) denilen iki bölüme ayrılır. Böylece vücudumuzun hem arka hem de ön tarafında bulunan oluşumlarını inerve ederler (Şekil 2). Şekil 2. Spinal sinir ve dalları KAFA ÇİFTLERİ (CRANIAL NERVES) Periferik sinirlerin bu bölümü kafa iskeletinde bulunan deliklerden (foramen) dışarı çıkan ve çeşitli organlara giderek onlarda uyarı yapan sinirlerdir. Bu sinirlerin bazıları organlarda oluşan duyuları da merkezî sinir sistemine taşımaktadır. Kafa çiftleri 12 çifttir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

204 Ünite Adı Bunlar: Nervus olfactorius Nervus opticus Nervus oculomotorius Nervus trochlearis Nervus trigeminus Nervus abducens Nervus facialis Nervus vestibulocochlearis Nervus glossopharyngeus Nervus vagus Nervus accessorius Nervus hypoglossus Nervus Olfactorius (I. Kafa Çifti) Bu sinir burun boşluğu mukozasının üst tarafında bulunur. Koku siniri olarak bilinir. Burun boşluğunda ulaşan kokuları alır ve beyinde bulunan koku kortikal merkezine ulaştırır (Şekil 3). Şekil 3. Nervus olfactorius Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

205 Ünite Adı Nervus Opticus (II. Kafa Çifti) Göz organımızdan başlayan ve beynimizin görme merkezinde sonlanan kafa çiftidir. Görme siniri olarak da bilinir. Görme ve görmeye bağlı bazı beyin fonksiyonlarını yerine getirir. Örnek: Üzerimize gelen bir köpeği gördüğümüz zaman kaçmamız. Kaçmak için kaslarımızı kullanırız. İşte göz siniri beyindeki bu kasları çalıştıracak merkezler ile bağlantı kurarak bu fonksiyonun yerine gelmesini sağlar. Göz üç tabakadan meydana gelmiştir. Gözün tabakaları Tunica eksterna: Gözün dış tabakasıdır. Bu tabakanın cornea ve sclera bölümleri vardır. Tunica media: Gözün orta tabakasıdır. Bu tabakanın coroid, corpus ciliaris ve iris bölümleri vardır. Tunica interna: Gözün iç tabakasıdır. Bu tabakanın en önemli bölümü retinadır. Görmemizi sağlayan hücreler bu bölümde bulunur. Gördüğümüz bir objeden gelen ışınlar, gözümüzün nasal ve temponal tarafları tarafından algılanır. Bu bölgelerin hücreleri tarafından alınan görüntüler gözün arka tarafından n. opticus olarak çıkar. N. opticus beyin boşluğuna girer ve nasal taraf sinir lifleri çapraz yaparak karşı tarafa geçer. Bu çapraz yerine chiasma opticum denir. Temporal taraftan gelen lifler ise çapraz yapmadan kendi tarafında ilerler. Çapraz yapan lifler ve çapraz yapmayan lifler birleşerek tractus opticus u oluşturur. Tractus opticus beyinde corpus geniculatum laterale ile sinaps yapar. Corpus geniculatum laterale den çıkan lifler radiatio optica yoluyla occipital lobda bulunan görme merkezine ulaşarak görmemizi sağlarlar (Şekil 4). Şekil 4. Nervus opticus Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

206 Ünite Adı Nervus Oculomotorius (III. Kafa Çifti) Gözün irade ile çalışan kaslarının bir bölümünü inerve eder. Bu kafa çiftine ait nucleuslar beynin mesencephalon bölümünde bulunur. Nucleus nervi oculomotorius: Somatomotor olan bu nucleus gözün isteğe bağlı olarak çalışan ve şekilde işaretlenen kasları çalıştırır (Şekil 5). Bu kaslar aşağıda verilmiştir. Musculus rectus superior Musculus rectus inferior Musculus rectus medialis Musculus obliquus inferior Şekil 5. Nucleus nervi oculomotorii Nucleus visceralis (Edinger-Westphal): Bu kafa çiftinin parasempatik nucleusudur. Bu nucleustan çıkan sinir lifleri ganglion ciliarede sinaps yapar. Ganglion ciliare den çıkan lifler gözün arka tarafından olmak üzere gözün orta tabakasına girer. Orta tabakada corpus ciliaris içerisindeki düz kası (musculus ciliaris) uyararak akomodasyonu sağlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

207 Ünite Adı Şekil 6. Nucleus visceralis Ayrıca aynı sinir gözün renkli tabakası içerisinde bulunan m. sphincter pupilla kasını kasarak pupillayı daraltır (miyozis) (Şekil 6). Nervus Trochlearis (IV. Kafa Çifti) Bu kafa çiftine ait nucleuslar beynin mesencephalon bölümünde bulunur. Nucleus nervi trochlearis adıyla bilinen nöron topluluğudur. Gözü dışa ve aşağıya baktıran kası (musculus obliquus superior) inerve eder (Şekil 7). Şekil 7. Nucleus nervi trochlearis Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

208 Ünite Adı Nervus Trigeminus (V. Kafa Çifti) Bu nucleuslar; Bu kafa çiftine ait nucleuslar beynin pons ismi verilen bölümünde bulunur. eder. Nucleus motorius nervi trigemini: Çiğneme ve diğer bazı kasları inerve Nucleus proprius nervi trigemini: Yüz bölgesinden gelen dokunma ve basınç duyularını alan II. nörondur. Bu yolun I. nöronu ganglion semilunare (ganlion trigemini) dedir (Şekil 8). Nucleus mesencephalicus nervi trigemini: Baş bölgesi pozisyon duyusunu alan nucleusudur. Nucleus spinalis nervi trigemini: Yüz bölgesi ve dişlerden gelen ağrı ve ısı duyularını alır. Şekil 8. Yüz bölgesi derisinden duyuları alan nucleus proprius nervi trigemini Nervus Abducens (VI. Kafa Çifti) Bu kafa çiftine ait nucleus nervi abducens gözün lateral kasını (musculus rectus lateralis) inerve ettirir (Şekil 9). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

209 Ünite Adı Nervus Facialis (VII. Kafa Çifti) Bu nucleuslar: Şekil 9. Nucleus nervi abducens Bu kafa çiftine ait nucleuslar beynin pons bölümünde bulunur. Nucleus nervi facialis: Yüz kaslarını ve bazı kasları çalıştırır (Şekil 10). Nucleus salivatorius superior: Glandula lacrimalis, glandula submandibularis ve glandula sublingualis isimli tükrük bezlerini çalıştırır. Nucleus tractus solitarius: Sinirin sensitif (ağrı, ısı, dokunma ve basınç) ve tat duyusunu alan nucleuslardır. Şekil 10. Nucleus nervi facialis Nervus Vestibulocochlearis (VIII. Kafa Çifti) Bu kafa çiftine ait nucleuslar beynin pons ve bulbus (medulla oblongata) bölümünde bulunur. Bu çekirdekler aşağıda verilmiştir. Nuclei cochleares: Nucleus cochlearis anterior ve nucleus cochlearis posterior çekirdekleri işitme ile ilgilidir (Şekil 11). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

210 Ünite Adı Şekil 11. Nervus cochlearis ve işitmenin beyindeki yolu Nuclei vestibulares: Nucleus vestibularis superior, nucleus vestibularis inferior, nucleus vestibularis lateralis ve nucleus vestibularis medialis çekirdekleri baş ve boyun bölgesinin dengesi ile ilgilidir (Şekil 12). Şekil 12. Nervus vestibularis ve dengenin beyindeki yolu Nervus Glossopharyngeus (IX. Kafa Çifti) Bu kafa çiftine ait nucleuslar beynin bulbus bölümünde bulunur (Şekil 13). Nucleus ambuquus: Farinks bölgesinde bulunan kasları çalıştırır. Nucleus salivatorius inferior: Glandula parotis isimli tükrük bezine salgı yaptırır. Nucleus tractus solitarius: Sinirin duyu (ağrı, ısı, dokunma ve basınç) alan nücleusudur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

211 Ünite Adı Şekil 13. Nervus glossopharyngeus un bulbustaki çekirdekleri Nervus Vagus (X. Kafa Çifti) Bu kafa çiftine ait nucleuslar beynin bulbus bölümünde bulunur (Şekil 14). Nucleus ambiquus: Farinks bölgesi kaslarını inerve edir. Nucleus dorsalis nervi vagi: Sinirin dağıldığı bölgelerde düz kasları çalıştırır ve salgı yapan bezlere ise salgıyı artırıcı etki yapar. Yemek borusu, mide, ince bağırsaklar, kalın bağırsakların başlangıç bölümü, larinks, trakea, akciğerler gibi organlarda dağılır. Nucleus tractus solitarius: Sinirin duyu (ağrı, ısı, dokunma ve basınç) ve tat duyusu nücleusudur. Şekil 14. Nervus vagus un bulbustaki çekirdekleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

212 Ünite Adı Nervus Accesorius (XI. Kafa Çifti) Bu kafa çiftine ait nucleuslar beynin bulbus bölümünde bulunur (Şekil 15). Nucleus ambiquus: Farinks bölgesi kaslarını inerve eder. Sinirin kranial bölümüdür. Nucleus spinalis nervi accesorius: Sinirin spinal bölümüdür. Musculus sternocleidomastoideus ve musculus trapezius kaslarını çalıştırır. Şekil 15. Nervus accesorius un bulbustaki çekirdekleri Nervus Hypoglossus (XII. Kafa Çifti) Bu kafa çiftine ait nucleus beynin bulbus bölümünde bulunur. Dilimizi oluşturan ve dili çevre oluşumlara tutunduran kasları çalıştırır. Nervus hypoglossus a ait bulbus ta bulunan çekirdeğine nucleus nervi hypoglossi denir (Şekil 16). Şekil 16. Nervus hypoglossus un bulbus taki çekirdeği Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

213 Ünite Adı OTONOM SİNİR SİSTEMİ Otonom sinir sistemi irademiz dışında çalışan sinir sistemi bölümüdür. Otonom sinir sistemi vücudu oluşturan ve irade dışı çalışan organlarda farklı etkiler gösterirler. Otonom sinir sistemi iki bölümde incelenir. Otonom Sinir Sisteminin Bölümleri Sempatik bölüm Parasempatik bölüm Her iki bölümü kontrol eden merkez beynimizin hypothalamus olarak bilinen bölümünde bulunur. Sempatik bölüme ait nöronlar, medulla spinalis in columna intermedio lateralis bölümünde bulunur. Bu sütun Torakal 1. den-lumbal 2. segmentine kadar uzanır. Bu segmentlerden çıkan spinal sinirlerden sempatik lifler ayrılır ve Truncus sempaticus u oluşturur. İnsan vücudunda oluşan sempatik aktiviteler (örneğin kalbi hızlandırır) bu truncustan kaynak alır. Sempatik sistem insan enerjisini harcamaya yönelik bir sistemdir. Parasempatik bölüme ait nucleuslar beyin sapında 3,7,9ve 10. Kafa çiftlerinde ve medulla spinalis in S 2-4 segmentlerinde (Sacral 2, 3ve 4.) bulunur. Organlarda oluşacak parasempatik etkiler (örneğin kalbi yavaşlatır) bu sinirlerden kaynak alır (Şekil 17). Parasempatik sistem insan enerjisini biriktirmeye yönelik bir sistemdir. Şekil 17. Sempatik ve parasempatik sistemin medulla spinalis teki çıkış merkezleri Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

214 Tartışma Ünite Adı Periferik sinir sistemi ve otonom sinir sistemi anatomisini öğrenmenin edineceğiniz meslek açısından önemini tartışınız. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

215 Özet Ünite Adı Periferik sinirlerin bu bölümü kafa iskeletinde bulunan deliklerden (foramen) dışarı çıkan ve çeşitli organlara giderek onlarda uyarı yapan sinirlerdir. Bu sinirlerin bazıları organlarda oluşan duyuları da merkezî sinir sistemine taşımaktadır. Kafa çiftleri 12 çifttir. Bunlar: I- Nervus olfactorius II- Nervus opticus III- Nervus oculomotorius IV- Nervus trochlearis V- Nervus trigeminus VI- Nervus abducens VII- Nervus facialis VIII- Nervus vestibulocochlearis IX- Nervus glossopharyngeus X- Nervus vagus XI- Nervus accessorius XII- Nervus hypoglossus Spinal sinirler: Medulla spinalis ten (omurilik) çıkan 31 çift sinirin adıdır. Spinal sinirler, columna vertebralis bölümleri gibi isimlendirilmiştir. Bu bölümler: Cervical spinal sinirler (8 çift) Thoracal spinal sinir (12 çift) Lumbal spinal sinir (5 çift) Sacral spinal sinir (5 çift) Coccygeal spinal sinir (1 çift) Otonom Sinir Sisteminin Bölümleri Sempatik bölüm Parasempatik bölüm Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

216 Ödev Ünite Adı Periferik sinirleri ve otonom sinir sisteminin isimlerini, yerlerini ve görevlerini özetleyiniz Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

217 Ünite Adı DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1) Gözün lateral kasını inerve eden kaçıncı kafa çiftidir? a) 5 b) 6 c) 7 d) 9 e)10 2) Spinal sinir kaç çifttir? a)30 b) 11 c) 31 d)41 e)25 3) Baş bölgesinden kaç çift kafa çifti çıkar? a) 11 b) 12 c) 13 d) 14 e) 15 4) Aşağıdakilerden hangisi otonom sinir sistemine ait bir bölümdür? a) Sempatik sinirler b) Medulla spinalis c) Bulbus d) Pons e) Telencephalon 5) Dördüncü kafa çifti gözün hangi kasını çalıştırır? a) Musculus rectus lateralis b) Musculus rectus superior c) Musculus rectus inferior d) Musculus obliquus superior e) Musculus rectus medialis Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

218 Ünite Adı 6) Otonom sinir sistemi bölümü olan sempatik bölümün kalbe olan etkisi aşağıdakilerden hangisidir? a) Kalbin çalışmasını hızlandırır. b) Kalbin çalışmasını yavaşlatır. c) Kalbin çalışmasına etkisi yoktur. d) Kalbin çalışmasını hem hızlandırır hem de yavaşlatır. e) Sempatik sinirler otonom sinir sistemi bölümü değildir. 7) İşitme siniri kaçıncı kafa çiftidir? a)10 b)11 c) 8 d) 9 e) 12 8) Medulla spinalis ten çıkan sinirlerine ne ad verilir? a) Spinal sinir b) Nervus opticus c) Nervus olfactorius d) Nervus trochlearis e) Nervus vagus 9) Yüz kaslarını inerve eden kafa çifti aşağıdakilerden hangisidir? a) 7 b) 8 c) 9 d) 10 e) 11 10) Aşağıdakilerden hangisi onuncu kafa çiftinin adıdır? a) Nervus opticus b) Nervus vagus c) Nervus facialis d) Nervus trochlearis e) Nervus glossopharyngeus Cevap Anahtarı 1. B, 2. C, 3. B, 4. A, 5. D, 6. A, 7. C, 8. A, 9. A, 10. B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

219 Ünite Adı YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M. ve Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Aktan, Z. A. ve Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. Baskı, İzmir: saray Tıp Kitabevleri. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K. Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K. Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A.; Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arseven, O., Erkan, F. ve Kılıçarslan Z. (2002). Akciğer Hastalıkları, İstanbul: İstanbul Üniversitesi İstanbul Tıp Fakültesi Temel ve Klinik Bilimler Ders Kitapları, Nobel Tıp Kitabevleri. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş. Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W.A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L.; Vogl, A.W.; Mitchell, A.W.M.; Tibbitts, R.M. ve Richardson P.E. (ÇeviriEditörleri: İlgi, S. ve Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S. Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F. Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

220 Ünite Adı Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Marur, T. Akkın, S.M. (2010). Klinik Temelli Topografik İnsan Anatomisi, 1. Baskı, İstanbul: Deomed Medikal Yayıncılık. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov.tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov.tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. Sinir Sistemine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov.tr ( meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/sinir%20sistemi.pdf) [Erişim tarihi: ]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006). Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Odar, İ.V. (1980). Anatomi Ders Kitabı 1. Cilt, 12. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Odar, İ.V. (1979). Anatomi Ders Kitabı 2. Cilt, 11. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L.; Aktan, Z.A. ve Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. Baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım AŞ Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım AŞ Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

221 Ünite Adı New York: McGraw-Hill. Sancak, B. Cumhur, M. (1999). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 1. Baskı, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Sarsılmaz, M. (2014). İnsan Anatomisi Klinik Bilgiler Eşliğinde Sistematik Anlatımlı, 1. Baskı, İstanbul: Akademi yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Baskı, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D. ve Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M. ve Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Unur, E.; Ülger, H. ve Ekinci, N. (2005). Anatomi. 2. Baskı, Kayseri: Medical Kitabevi. Yıldırım, M. (2000). Topografik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2012). İnsan Anatomisi. 7. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Wischnitzer, S. (1963). Outline Of Human Anatomy. New York: McGraw-Hill Book Company, Inc. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 21

222 HEDEFLER İÇİNDEKİLER ENDOKRİN SİSTEM (SYSTEMA ENDOCRINAE) Endokrin Sistem Hakkında Genel Bilgiler Endokrin Sistem Organları Anatomisi Hipofiz Epifiz Tiroid Paratiroid Timus Adrenal Bez Testis Ovarium TEMEL ANATOMİ Doç. Dr. İsmail MALKOÇ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Endokrin sistem hakkında genel bilgi sahibi olabilecek, Endokrin sistem organlarının anatomisini açıklayabileceksiniz. ÜNİTE 12

223 Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) GİRİŞ İnsan vücudunda meydana gelen aktivitelerin birçoğunun düzenlenmesi ve koordine edilmesi iki sistem vasıtasıyla olmaktadır. Bu sistemlerden biri sinir sistemi diğeri ise endokrin sistemdir. Endokrin kelimesinin anatomik olarak manası iç salgı demektir. İnsan vücudunda iç salgı yapan bir takım bezler bulunmaktadır. İç salgı yapan bu bezlerin meydana getirdiği sisteme Endokrin Sistem (Systema Endocrinae), bu sistemi meydana getiren organlara da Glandulae Endocrinae (İç Salgı Bezleri veya Endokrin Bezler) denir. Vücutta endokrin ve ekzokrin olmak üzere iki türlü bez bulunur. Salgılarını doğrudan kana veren bezlere endokrin bezler (iç salgı bezleri) denir (Örneğin tiroid bezi). İç salgı bezleri, ürettiği salgıları dolaşım sistemine aktardıklarından dolayı bu adı almışlardır. İç salgı bezleri vücutta değişik bölgelerde dağınık olarak yerleşmişlerdir. Bir de ekzokrin bezler vardır. Ekzokrin bezler salgılarını kanallar vasıtasıyla vücudun ilgili bölümlerine aktarmaktadırlar (Örneğin tükürük bezleri). Birbirlerinden uzak bölgelerde yerleşim gösteren endokrin bezlerin dolaşım sistemine salgıladıkları kimyasal maddelere hormon denir. Hormon, Yunancada harekete geçirmek manasına gelmektedir. Hormonlar, kendilerine spesifik reseptörler yoluyla hedef dokuları etkilerler. Endokrin bezler dolaşım sistemine gönderdikleri hormonlar yoluyla organizmada metabolik faaliyetlerin, büyüme ve gelişmenin, iç dengenin kontrolünün, üreme ve seksüel faaliyetler gibi bütün vücut faaliyetlerinin dengeli bir şekilde yürütülmesini sağlar. Ayrıca su ve elektrolit dengesinin düzenlenmesinde de görev alırlar. Endokrin sistemi meydana getiren bezler bu faaliyetleri yürütürken birbirleriyle uyumlu çalışmaktadırlar. Merkezî sinir sistemi vücudu sinirler ve hormonlar aracılığı ile kontrol altında tutar. Bu manada sinir sistemi ile endokrin sistem arasında anatomik ve fizyolojik bakımdan yakın bir ilişki bulunmaktadır. Sinir sisteminde meydana gelen cevaplar daha hızlı ve kısa sürede, endokrin sistemde ise daha yavaş ve daha uzun sürede ortaya çıkar. Endokrin bezlerin salgıladığı hormonların etkileri saniyeler içinde etkilerini göstermesinin yanında bazen birkaç gün içinde başlayıp haftalar, aylar boyunca devam etmektedir. Merkezî sinir sistemi hypothalamus (hipotalamus diye okunur) ve hypophysis (hipofiz diye okunur) vasıtasıyla vücuttaki hormon salgılanmasını düzenler. Hipofizin hormon salgısı hipotalamus tarafından düzenlenir. Hipofiz bezi ise salgıladığı hormonların bir bölümü ile organlara direkt olarak etki eder. Bir bölümü ile diğer endokrin bezlerin hormon salgısını kontrol altında tutar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

224 Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) Endokrin bezlerin meydana getirdiği sisteme Endokrin Sistem denir. Endokrin bezlerin hastalanması durumunda vücuttaki organların birçoğunun fonksiyonu bozulmakta ve birçok klinik hastalık tabloları ortaya çıkmaktadır. Endokrin bezler bazı özellikler göstermektedir. Bu özellikler aşağıda anlatılmıştır. Endokrin Bezlere Ait Özellikler Endokrin bezler kan damarı yönünden zengindir. Herhangi bir salgı kanalları yoktur. Salgıladıkları hormonları direkt kana verirler. Endokrin bezlerin salgıladıkları hormonlar sinir sistemi de dâhil olmak üzere vücuttaki bütün hücrelere dolaşım sistemi vasıtasıyla aktarılmaktadır. Endokrin bezlerin salgıladıkları hormonların etki gösterme süresi çok kısa sürede başlayabilir veya aylar alabilir; etki süresi de buna göre kısa veya uzun olabilir. Kısaca her hormonun etkisinin başlaması ve etki süresi kendine özgüdür. Taşındıkları hücrelerde reseptörlere bağlanarak etkilerini gösterirler. Dolaşım sistemi ile taşınan hormonlar sadece kendilerine özgü yani kendilerine duyarlı olan hücreler üzerinde aktive edici veya durdurucu etki gösterirler. Bazı hormonlar vücuttaki bütün hücreleri etkilerken (büyüme hormonu gibi), bazıları ise kendilerine özgü hücreleri etkilerler (adrenal kortekse etki eden ACTH gibi). Endokrin bezlerin her biri özel göreve sahip bir ya da birden fazla hormon salgılar. Endokrin bezler boyut olarak anatomik yapıları diğer organlara göre daha küçüktürler. Ancak fonksiyonları bu durumun aksine çok önemlidir. Endokrin bezlerin az çalışması (hipofonksiyon) veya çok çalışması (hiperfonksiyon) sonucu salgıladıkları hormon seviyelerinde azalma veya artma meydana gelir. Bunun sonucunda da bazı hastalıklar ortaya çıkar. Endokrin bezler kendi aralarında uyumlu çalışırlar. Aralarında anatomik bir bütünlük yoktur. Buna rağmen fonksiyonel olarak düzenli bir ilişkileri vardır. Hormonların Kimyasal Yapısı Hormonlar kimyasal yapı bakımından üç ana gruba ayrılmaktadır: Protein ve polipeptid yapıda olanlar (insülin, glukagon): Bu hormonlar salgı keselerinde depolanırlar ve ihtiyaç duyulduğunda dolaşıma aktarılırlar. Steroid yapıda olanlar (kortizol): Steroid yapıdaki hormonlar kolesterolden üretilirler ve depo edilmezler. Tirozin amino asidi yapısında olanlar (tiroksin): Bu hormonlar tirozinden üretilirler ve depo edilirler. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

225 Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) HYPOTHALAMUS (HİPOTALAMUS) Diencephalon beyin yarıküreleri ile mesencephalon arasında, talamus un altında bulunur. Hipotalamus da diencephalon'un bir bölümüdür. Hipotalamus yaklaşık 4 gr ağırlığındadır. Beynin diğer bölümlerine göre daha küçüktür, ancak fonksiyonu çok daha önem arz eder. Endokrin sistemin kontrolu hipotalamus tarafından sağlanır. Bu kontrolü otonom sinir sistemi vasıtasıyla sağlar. Hipotalamus da hipofiz bezini etkilemek suretiyle hormonal mekanizma üzerinde denetim yapar. Hipofiz bezi hipotalamus un alt tarafında yer alır ve ince bir sap ile hipotalamus a bağlıdır. Hipotalamus un Görevleri Vücut ısısının ayarlanması Sempatik ve parasempatik etkileri Sıvı ve gıda alınmasının kontrolü Endokrin sistemin kontrolü Seksüel davranışlar Ruhsal davranışların ortaya çıkması Biyolojik ritim. ENDOKRİN SİSTEM ORGANLARI İç salgı bezleri, endokrin bezler (glandulae endocrinae) olarak isimlendirilir. Endokrin bezlerin meydana getirdiği sisteme de Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) adı verilir. Endokrin sistem organlarının salgılarına hormon denir. Endokrin bezlerin salgıladığı hormonlar kan yolu ile organlara ulaşır. Her hormonun vücutta meydana getirdiği etkiler farklıdır. Hormonun etkilediği organa ya da hücreye hedef organ (target organ) denir. Hormon, hedef organdaki hücreler üzerinde uyarıcı veya inhibe edici etki gösterir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

226 Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) Endokrin sistem organlarının salgılarına hormon denir. Endokrin bezlerin salgıladıkları hormonlar aracılığıyla birbirleri üzerinde de düzenli bir etkileşimleri vardır. Merkezî sinir sistemi, insan vücudunu sinirler ve hormonlar vasıtasıyla kontrol eder. Hormonların etkisi, sinirlere göre daha yavaştır. Endokrin sistemi meydana getiren endokrin organlar aşağıda sıralanmıştır: Glandulae hypophysis (pituiaria) (Hipofiz bezi) Glandulae pinealis (Epifiz bezi) Glandulae thyroidea (Tiroid bezi) Glandulea parathyroidea (Paratiroid bezler) Thymus (Timüs) Glandulae suprarenalis (Böbreküstü bezi) Pancreas (Pankreas) Testis Ovarium (Ovaryum) GLANDULAE HYPOPHYSIS (GLANDULAE PITUITARIA) Hipofiz bezi olarak bilinen bezdir. Beynin alt tarafında yer alır. Hipotalamus ile doğrudan bağlantısı bulunmaktadır. Ağırlığı yaklaşık 500 mg kadardır. Merkezî sinir sistemi, hipotalamus ve hipofiz vasıtasıyla hormonların salgılanmasını ayarlar. Hipotalamus da hipofiz'den hormon salgılanmasını kontrol eder. Hipofizin salgıladığı hormonlar ya hedef organa direkt olarak etki eder veya endokrin organların hormon salgılamasını denetler. Kısaca diğer bezler üzerinde de etkisi vardır. Hipofiz bezi iki bölümden meydana gelir. Bunlar; Adenohypophysis (adenohipofiz) Neurohypophysis (nörohipofiz) Adenohypophysis (Adenohipofiz) Hipofiz'in ön bölümüne adenohipofiz denir. Adenohipfizden; ACTH (Adrenokortikotropik hormon), TSH (Tiroid stimüle edici hormon), FSH (Follikül stimüle edici hormon), LH (Lüteinize edici hormon), GH (Growth hormon=büyüme hormonu), Prolactin (Süt salgılatıcı hormon), MSH (Melanosit stimule edici hormon) hormonları salgılanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

227 Örnek Örnek Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) Bu hormonların fonksiyonları aşağıda verilmiştir: ACTH (Adrenokortikotropik hormon): ACTH, böbreküstü bezinin kortex bölümünden steroid hormonların salgılanmasını uyarır. TSH (Tiroid stimüle edici hormon): Tirotropin de denir. TSH, tiroid bezinden tiroid hormonlarının salgılanmasını uyarır. FSH (Follikül stimüle edici hormon): FSH, erkeklerde sperm üretiminde, kadınlarda ise ovarium folliküllerinin matürasyonunda ve östrojen salgılanmasında görev alır. LH (Luteinize edici hormon): LH, kadınlarda corpus luteumdan progesteron salgılanmasında fonksiyonu vardır. GH (Growth hormon=büyüme hormonu): Büyüme hormonuna somatotropin (STH) de denir. Growth hormon, büyüme ve gelişmede fonksiyonu vardır. Akromegali: Yetişkinlerde büyüme hormonu artışına bağlı el ve ayakların aşırı büyümesi hastalığıdır. Prolactin (Süt salgılatıcı hormon): Prolaktin hormonunun görevi, kadınlarda hem memelerin büyümesini hem de memelerden süt salgılanmasını sağlamaktır. MSH (Melanosit stimule edici hormon): Deri üzerindeki pigment hücreleri olan melanositlere etki ederek derinin normal pigmentasyonunu sağlar. Hipofiz bezinin ameliyatla çıkarılması işlemine hipofizektomi denir. Şekil 1. Hipofiz bezi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

228 Örnek Örnek Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) Neurohypophysis (Nörohipofiz) Hipofiz'in arka bölümüne nörohipofiz denir. Nörohipofiz hipotalamus ta salgılanan hormonların depo edildiği bölümdür. Bu hormonlar; Oksitosin: Uterus düz kasları üzerine etkilidir. Vazopressin (ADH): Vücutta suyun tutulumunu sağlar. İdrar miktarını azaltır. Antidiüretik hormon (ADH) da denir. Diabetes insipidus (şekersiz şeker hastalığı): ADH (Antidiüretik hormon) yetersizliği veya ADH reseptör bozukluğuna bağlı ortaya çıkan, aşırı idrar çıkarma ile belirgin bir hastalıktır. GLANDULAE PINEALIS (EPİFİZ BEZİ) Epifiz bezi, beynin arka tarafında ve orta bölümünde bulunur. Glandulae pinealis'in salgıları Serotonin Melatonin Norepinefrin Işık, bezin aktivitesini azaltır. Bezin aktivitesinin azalması, bezden melatonin salınmasını inhibe eder. Melatonin salgısının inhibe olması, jet-lag ve work shift sendromu gibi uyku düzensizliklerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Jet-lag, gece ve gündüz saatlerinin değiştiği uzun mesafeli uçak yolculuklarında görülür. Work shift sendromu ise vardiyalı çalışan kişilerde çalışma saatlerinin değişmesine bağlı olarak ortaya çıkan uyku bozukluklarıdır. Serotonin hormonu insana mutluluk ve zindelik verir. Jet-lag, gece ve gündüz saatlerinin değiştiği uzun mesafeli uçak yolculuklarında görülen uyku düzensizliğidir. Work shift sendromu ise vardiyalı çalışan kişilerde çalışma saatlerinin değişmesine bağlı olarak ortaya çıkan uyku bozukluğuna denir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

229 Örnek Örnek Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) GLANDULAE THYROIDEA (TİROİD BEZİ) Tiroid bezi, boynun sağ ve sol iki yanında bulunur. Lobus dexter (sağ lob) ve lobus sinister (sol lob) olmak üzere iki tane lobu vardır. Bezin isthmus denilen bölümü ise ön tarafta sağ ve sol lobları birleştirir. Tiroid bezini dıştan saran bağ dokusuna capsula fibrosa denir. Capsula fibrosa bezin içine uzantılar vererek tiroid bezini loblara ayırır. Trachea kıkırdaklarına tutunduğu için gıda maddelerinin yutulması sırasında tiroid bezi yukarı aşağı hareket eder. Tiroid bezi damar yönünden zengin olduğu için rengi kırmızı-kahverengidir. Tiroid bezinin ağırlığı yaklaşık olarak 25 gr kadardır. Tiroid bezinin arka tarafında sağda ve solda olmak üzere iki tane üstte ve iki tane de altta toplam dört adet paratiroid bezleri bulunur. Tiroid bezi ameliyatlarında bu paratiroid bezlerinin çıkarılmamasına dikkat edilmesi gerekmektedir. Tiroid bezinin salgıladığı hormonlar, hipofiz bezinden salgılanan TSH (Tiroid Stimule edici Hormon) tarafından kontrol edilir. Tiroid bezinin salgıladığı hormonlar T3 (triiyodotironin) T4 (tiroksin) Thyrocalcitonin (kalsitonin) Hipertiroidi (Tirotoksikoz): Tiroid hormonun ihtiyaçtan fazla salgılanması sonucu ortaya çıkan klinik tablodur. Hipotiroidi: Tiroid bezinin organizmanın ihtiyacını karşılayacak miktarda hormon salgılayamamasıdır. Tiroid hormonlarından T3 ve T4, vücudun metabolik faaliyetlerini ve vücut ısısını düzenler. Ayrıca çocukların fiziksel ve mental gelişimine de yardımcı olur. Thyrocalcitonin (kalsitonin) ise kan kalsiyum seviyesini düşürür. Tiroid bezinin aşırı çalışmasına hipertiroidi, yetersiz çalışmasına ise hipotiroidi denir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

230 Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) GLANDULAE PARATHYROIDEA (PARATİROİD BEZİ) Paratiroid bezleri boynun ön tarafında bulunur. Tiroid bezinin loblarının arka kısmında, tiroid kapsülün içinde, ikisi sağda ikisi de solda dört (4) tane bezden oluşur mg kadar ağırlığa sahiptir. Mercimek tanesi büyüklüğünde, kahverengi-sarı görünümündedirler. Paratiroid bezleri saran bir kapsülü de vardır. Paratiroid bezler, salgıladıkları parathormon sayesinde kanda kalsiyum ve fosfor metabolizmasını düzenler. Parathormon, kemiklerdeki kalsiyumun kana geçmesini sağlar. Bezlerin çıkarılması kan kalsiyum seviyesinin düşmesine ve kaslarda spazm oluşmasına sebep olur. Ayrıca parathormon, böbreklerden fosfor emilimini azaltarak kan fosfor seviyesini düşürür. Tiroid bezinin salgıladığı kalsitonin, parathormona zit yönde etki yapar. Tiroid bezi ameliyatlarında bu paratiroid bezlerinin çıkarılmamasına dikkat edilmesi gerekmektedir. Paratiroid bezinin korumak için tiroid bezinin arka parçası bırakılır. Paratiroid bezlerinin tümü ameliyat esnasında çıkarılırsa kaslarda tetani denilen kasılmalar ortaya çıkar. parathormonunun azalması sonucu hipokalsemi (kandaki kalsiyum miktarının azalması) ve hiperfosfatemi'nin (kanda fosfatın yükselmesi) görüldüğü klinik tablodur. Hiperparatiroidizm, paratiroid bezlerinin aşırı çalışması sonucu Örnek Hipoparatiroidizm, fazla miktarda parathormon salgılaması sonucu hiperkalsemi (kandaki kalsiyum miktarının artması) ile karakterize durumdur. THYMUS (TİMÜS) Thymus, thorax boşluğunda sternumun hemen arkasında, kalbin ön ve üst tarafında bulunur. Sağ ve sol iki lobdan meydana gelir. Endokrin bir bez olmasının yanı sıra primer lenfoid organlardandır. Timosin hormonları salgılar. Bu hormonlar T lenfositleri ve bazı B lenfositlerinin gelişmesinde görev alırlar. GLANDULAE SUPRARENALIS (BÖBREKÜSTÜ BEZİ) Adrenal bez veya sürrenal bez olarak da adlandırılırlar. Her birinin ağırlığı 5 gr kadardır. Suprarenal bezler, sağ ve sol böbreklerin üst kısımlarında yer alır. (Şekil 6). Dışta kortex, içte medulla olmak üzere iki bölümden meydana gelir. Glandula suprarenalis in kortex bölümünden glukokortikoidler, mineralokortikoidler ve sex hormonları; medulla bölümünden adrenalin ve noradrenalin salgılanır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

231 Örnek Örnek Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) Şekil 6. Böbreküstü bezi Böbreküstü bezinin kortex bölümünden salgılanan hormonlar ve etkileri Böbreküstü bezinin kortex bölümünden salgılanan hormonlar ve etki yerleri aşağıda açıklanmıştır: Glukokortikoidler (kortizol): Protein, yağ ve karbonhidrat metabolizması üzerine etkilidir. Kan şekeri seviyesini düzenler, büyümeyi etkisi vardır. Cushing hastalığı: Aşırı kortizol hormonu salınımına bağlı gelişen bir hastalıktır. Mineralokortikoidler (aldosteron): Mineralokortikoidlerin vücudun sıvı ve elektrolit dengesi üzerine etkileri vardır. Aldosteron, kanda sodyum ve potasyum dengesini ayarlar. Sex hormonları (östrojen ve testosteron): Seks hormonları erkekte ses kalınlaşması, kıllanma ve kaslar üzerine etkilidir. Kadında ise cinsiyet içgüdüsünün meydana gelmesinde fonksiyonları vardır. Addison hastalığı: Böbreküstü bezi kortex kısmının yetmezliğine bağlı meydana gelen bir hastalıktır. Kortizol ve aldosteron hormonlarının salgılanmasında eksiklik vardır. Bu hastalıkta güçsüzlük, kan basıncı düşüklüğü ve bazen de derinin renginde koyulaşma görülür. Adrenalektomi: Böbreküstü bezinin ameliyatla çıkarılması işlemine adrenalektomi denir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

232 Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) Böbreküstü bezinin medulla bölümünden salgılanan hormonlar ve etkileri Böbreküstü bezinin medulla bölümünden salgılanan hormonlar ve etki yerleri aşağıda açıklanmıştır: Adrenalin (epinefrin) Noradrenalin (norepinefrin) Medulla bölümünden salgılanan hormonlar insan vücudunda sempatik etki gösterirler. Korku, heyecan ve stres gibi durumlar adrenalin ve noradrenalin salgılanmasını artırır. PANCREAS (PANKREAS) Midenin arka tarafında ve peritonun da arkasında (retroperitoneal) olarak yer alır. Pankreas cm uzunluğundadır. Bezin caput, collum, corpus ve cauda olmak üzere 4 bölümü vardır. Pankreas hem iç (endokrin) hem de dış (ekzokrin) salgı yapan hücrelere sahiptir. Pankreasın endokrin salgıları insülin ve glukagondur. İnsülin ve glukagon pankreasın Langerhans adacıkları denilen bölümünden salgılanır. İnsülin salgısı kan şekerini düşürür. Glukagon ise kan şeker seviyesini yükseltir. Pankreasın ekzokrin salgıları ise amilaz, lipaz ve tripsin dir. Pankreas bu salgılarını ductus pancreaticus (Wirsung) denilen kanal vasıtasıyla duodenum a boşaltır. Amilaz, lipaz ve tripsin karbonhidratların, yağların ve proteinlerin sindirilmesinde görev alırlar. TESTİS Scrotum içerisinde bulunurlar. Erkek cinsiyet hücresi olarak bilinen spermleri üretir. Testisler, Leydig hücreleri ve Sertoli hücreleri vasıtasıyla hormon salgılar. Leydig hücreleri testosteron gibi androjen hormonlar, Sertoli hücreleri inhibin hormonu salgılar. Testosteron erkek genital organlarının gelişmesini sağlar. Şekil 3. Testis Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

233 Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) OVARİUM (OVARYUM) Sağ ve sol tarafta iki adettir. Ovaryumlar, dişi germ hücresi olan ovum u üretir. Bu organ aynı zamanda dişi seks hormonlarının üretimini de sağlar. Ovarium lar, östrojen ve progesteron hormonu salgılar. Östrojen kadın cinsiyet organlarının gelişimini sağlar. Progesteron gebelik döneminde uterus ve memelerin gelişmesini sağlar. Tablo 1. Endokrin bezler, salgıladıkları hormonlar ve etki gösterdikleri yerler Endokrin Bezler Salgıladıkları hormonlar Etki gösterdikleri yerler Hipofiz Ön Lobu ACTH (Adrenokortikotropik Hormon) TSH (Tiroid Stimule edici Hormon) FSH (Folikül Stimule edici Hormon) Böbrek üstü bezinin kortex bölümünden steroid hormonların salgılanmasını uyarır. Tiroid bezinden tiroid hormonlarının salgılanmasını uyarır. Erkeklerde sperm üretiminde, kadınlarda ise ovarium folliküllerinin matürasyonunu ve östrojen salgılanmasını sağlar. LH (Luteinize edici Hormon) Growth hormon (Büyüme hormonu) PRL (Prolaktin) MSH (Melanosit Stimule edici Hormon) Kadınlarda corpus luteumdan progesteron salgılanması Büyüme ve gelişmede fonksiyonu vardır. Kadınlarda memelerin büyümesini ve süt salgılanmasını sağlar. Deri üzerindeki pigment hücreleri olan melanositlere etki ederek derinin normal pigmentasyonunu sağlar. Hipofiz Arka Lobu Oksitosin Uterus düz kasları üzerine etkilidir. Vazopressin [Antidiüretik hormon (ADH)] Vücutta suyun tutulumunu sağlar. İdrar miktarını azaltır. Epifiz Serotonin İnsana mutluluk ve zindelik verir. Tiroid Melatonin T3 (triiyodotironin) T4 (tiroksin) Thyrocalcitonin (Kalsitonin) Biyolojik ritim üzerine etkilidir. Metabolik faaliyetleri ve vücut ısısını düzenler. Ayrıca çocukların fiziksel ve mental gelişimine yardımcı olur. Kan kalsiyum seviyesini düşürür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

234 Tartışma Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) Paratiroid Parathormon Kan kalsiyum seviyesini artırır, fosfor seviyesini düşürür. Timüs Timosin T lenfositleri ve bazı B lenfositlerinin gelişmesinde görev alır. Glandula suprarenalis (Kortex) Glukokortikoidler Protein, yağ ve karbonhidrat metabolizması üzerine etkili olur. Glandula suprarenalis (Medulla) Mineralokortikoidler Sex hormonları Adrenalin Noradrenalin Sıvı ve elektrolit dengesi üzerine etkisi vardır. Erkekte ses kalınlaşması, kıllanma ve kaslar üzerine etkilidir. Kadında ise cinsiyet içgüdüsünün meydana gelmesinde görevlidir. İnsan vücudunda sempatik etki gösterirler. Pankreas İnsülin Kan şekerini düşürür. Testis (Leydig hücreleri) Testis (Sertoli hücreleri) Glukagon Testosteron İnhibin Kan şekerini yükseltir. Erkek genital organlarının gelişmesini sağlar. Ön hipofizden FSH sentezini ve salınmasını önler. Ovarium Östrojen Kadın cinsiyet organlarının gelişimini sağlar. Progesteron Gebelik döneminde uterus ve memelerin gelişmesini sağlar. Endokrin sistem organlarını öğrenmenin edineceğiniz meslek açısından önemini tartışınız. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

235 Ödev Özet Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) İç salgı bezlerinin oluşturduğu sisteme de endokrin sistem denir. Endokrin sistemi oluşturan organlar a) Glandula hypophysialis (hipofiz bezi) b) Glandula thyroidea (tiroid bezi) c) Glandula suprarenalis (böbreküstü bezi) d) Glandula parathyroidea (paratiroid bezler) e) Glandula epiphysialis (epifiz bezi) f) Thymus g) Pancres h)testisler ve ovariumlar Endokrin sistem organlarının salgılarına hormon denir. Endokrin bezlerin salgıladığı hormonlar kan yolu ile organlara ulaşır. Salgılanan bu hormonlar insan vücudunda birçok fizyolojik reaksiyonlarda rol alır. Endokrin bezler bir veya daha fazla hormon salgılar. Her hormonun vücutta meydana getirdiği etkiler farklıdır. Hormonun etkilediği organa ya da hücreye de hedef organ (target organ) denir. Hormon, hedef organdaki hücreler üzerinde uyarıcı veya inhibe edici etki gösterir. Endokrin sistemi ve endokrin sistem organlarının isimlerini, yerlerini ve görevlerini özetleyiniz. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan Ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

236 Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi hipertiroidi kelimesinin karşılığıdır? Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. a) Kortizol hormonu azlığı b) Tiroid hormonu azlığı c) Tiroid hormonu fazlalığı d) Paratiroid hormonu azlığı e) Paratiroid hormonu fazlalığı 2. Böbreküstü bezlerinin kortex kısmının salgılama yetersizliği sonucu derinin renginde koyulaşma, güçsüzlük ve kan basıncı düşüklüğü ile seyreden hastalık aşağıdakilerden hangisidir? a) Cushing hastalığı b) Miksödem c) Feokromositoma d) Diabetes insipidus e) Addison hastalığı 3. Aşağıdaki hormonların hangisinin yetersizliğinde diabedes insipidus hastalığı meydana gelir? a) Antidiüretik hormon (ADH) b) Adrenokorticotropik hormon (ACTH) c) Aldosteron d) Oksitosin e) Vazopressin 4. İnsana mutluluk, canlılık ve zindelik hissi veren hormon aşağıdakilerden hangisidir? a) Melatonin b) Serotonin c) Dopamin d) Testesteron e) Östrojen Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

237 Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) 5. Aşağıdaki hormonlardan hangisinin kalsiyum metabolizması üzerine etkisi vardır? a) Adrenalin b) Dopamin c) Serotonin d) Tiroksin e) Parathormon 6. Thorax boşluğunda kalbin ön ve üst tarafında bulunan endokrin organ aşağıdakilerden hangisidir? a) Hipofiz b) Tiroid c) Thymus d) Paratiroid e) Pancreas 7. Adrenalektomi aşağıdakilerden hangisidir? a) Böbreküstü bezinin çıkarılması b) Hipofiz bezinin çıkarılması c) Tiroid bezinin çıkarılması d) Paratiroid bezinin çıkarılması e) Epifiz bezinin çıkarılması 8. Böbreküstü bezlerinin kortex tabakasından salınan, kanda sodyum ve potasyum dengesini ayarlayan hormon aşağıdakilerden hangisidir? a) Melatonin b) Androjen c) Vasopressin d) Aldosteron e) Oksitosin 9. Aşağıdakiler hormonlardan hangisi vücutta suyun tutulmasına neden olur? a) ACTH b) Östrojen c) Kalsitonin d) Antidiüretik hormon e) Gigantizm Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

238 Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) 10. Endokrin sistem organlarının salgılarına ne ad verilir? a) Target organ b) Hormon c) Tiroid d) Paratiroid e) Thymus Cevap Anahtarı 1.C, 2.E, 3.A, 4.B, 5.E, 6.C, 7.A, 8.D, 9.D, 10.B Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

239 Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M. ve Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Aktan, Z. A. Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. Baskı, İzmir: saray Tıp Kitabevleri. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K. Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K. Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A.; Kaplan, A. Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Aytekin, Y. ve Solakoğlu, S. (2006). Temel Histoloji Text ve Atlas, (10. Baskıdan Çeviri), İstanbul: Nobel Kitabevi. Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş. Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W.A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R. L.; Vogl, A.W.; Mitchell, A.W.M.; Tibbitts, R.M.ve Richardson P.E. (Çeviri Editörleri: İlgi, S. Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S. Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F. Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Baskı, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

240 Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Marur, T. Akkın, S.M. (2010). Klinik Temelli Topografik İnsan Anatomisi, 1. Baskı, İstanbul: Deomed Medikal Yayıncılık. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. Üreme Sistemi Ankara, megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/...pdf/üreme%20sistemi.pdf [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. Endokrin sistem hastalıkları ve Bakımı. Ankara, krin%20sistem%20hastal%c4%b1klar%c4%b1%20ve%20bak%c4%b1m.p df [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. Endokrin sistem hastalıkları. Ankara, meb.gov.tr/mte.../endokrin%20sistem%20hastalıkları.pdf [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. Endokrin sistem. Ankara, %20REAN%DDMASYON/ANATOM%DD%20VE%20F%DDZYOLOJ%DD/Endo krin%20sistem.pdf [Erişim tarihi: ]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006). Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Odar, İ.V. (1980). Anatomi Ders Kitabı 1. Cilt, 12. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Odar, İ.V. (1979). Anatomi Ders Kitabı 2. Cilt, 11. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

241 Endokrin Sistem (Systema Endocrinae) Pabst, R. Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A. Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım Dağıtım AŞ Pabst, R. Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım Dağıtım AŞ Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New York: McGraw-Hill. Sancak, B., Cumhur, M. (1999). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 1. Baskı, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Sarsılmaz, M. (2014). İnsan Anatomisi Klinik Bilgiler Eşliğinde Sistematik Anlatımlı, 1. Baskı, İstanbul: Akademi yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Baskı, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Unur, E., Ülger, H., Ekinci, N. (2005). Anatomi. 2. Baskı, Kayseri: Medical Kitabevi. Yıldırım, M. (2000). Topografik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2012). İnsan Anatomisi. 7. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Wischnitzer, S. (1963). Outline Of Human Anatomy. New York: McGraw-Hill Book Company, Inc. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20

242 HEDEFLER İÇİNDEKİLER GÖZ ANATOMİSİ (ORGANUM VISUS) Göz Anatomisi Hakkında Genel Bilgiler Göz Küresi (Bulbus Oculi) Işığı Kıran Oluşumlar Gözün Yardımcı Oluşumları Görme Yolları Anatomisi Renkli Görme TEMEL ANATOMİ Doç. Dr. İsmail MALKOÇ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Göz anatomisi hakkında genel bilgi sahibi olabilecek, Işığı kıran oluşumları açıklayabilecek, Görme yolları anatomisini tanımlayabilecek, Gözün yardımcı oluşumlarını öğrenebilecek, Göz ile ilgili terimleri açıklayabileceksiniz. ÜNİTE 13

243 Göz Anatomisi (Organum Visus) GİRİŞ İnsanların ve hayvanların dış ortamdan gelen uyarıları göz, kulak, burun, dil ve deri gibi duyu organları ile algılama kabiliyetine duyu, duyuların alınmasını sağlayan organlara da duyu organları denir. Duyu organları özel reseptörler (almaç) vasıtasıyla duyuların alınmasını sağlar. Duyu organları ile algılanan duyular aşağıda sıralanmıştır. Görme İşitme ve denge Koklama Tat Dokunma İnsan organizması çevresinde meydana gelen olayları bu beş duyu ile algılar. Dış ortamdan gelen duyuların algılanması, değerlendirilmesi ve uygun bir reaksiyon göstermesi ise sinir sistemi aracılığıyla olur. Görme ve işitme duyuları çevreden gelen ve doğrudan temas gerektirmeyen duyulardır. Bu duyular göz ve kulak vasıtasıyla sinir sistemine iletilir ve yine sinir sisteminde değerlendirilirler. GÖRME ORGANI (ORGANUM VISUS) Görme ile ilgili duyuların alınmasını sağlayan görme organına göz (organum visus) denir. İnsanlarda iki tane göz bulunmaktadır. Yaklaşık olarak 7-10 gr ağırlığında, 2.5 cm çapındadır. Yukarıdan aşağıya doğru basık ve küre şeklinde bir yapısı vardır. Gözler, insanların dış dünyaya açılan pencereleridir. Görme organı ile dış ortamdan alınan duyular santral sinir sistemindeki ilgili merkezlerde değerlendirilir ve uygun bir cevap oluşturulur. GÖZ ANATOMİSİ Görme ile ilgili bu yapılar orbita (göz çukuru) denilen boşluk içinde yer alır. Orbitanın tepesi (apex orbita) arkada, tabanı (aditus orbita) ön taraftadır. Orbitanın paries superior, paries inferior, paries medialis ve paries lateralis olmak üzere dört duvarı vardır. Bu duvarlar kemik yapı ile çevrilmiştir. Orbita kenarlarını meydana getiren duvarların yapısına katılan kemiklerin isimleri aşağıda verilmiştir. Orbitanın Duvarları Paries superior: Os frontale (alın kemiği), os sphenoidale (temel kemik). Paries inferior: Maxilla (üst çene kemiği), os zygomaticum (elmacık kemiği), os palatinum (damak kemiği). Paries lateralis: Os frontale (alın kemiği), os sphenoidale (temel kemik), os zygomaticum (elmacık kemiği). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

244 Göz Anatomisi (Organum Visus) Paries medialis: Maxilla (üst çene kemiği), os sphenoidale (temel kemik), os lacrimale (gözyaşı kemiği) ve os ethmoidale (kalbur kemik). Orbitanın tepesi (apex orbita): Burada görme sinirinin (nervus opticus) geçtiği kanal canalis opticus bulunur. denir. Orbitanın tabanı (aditus orbitalis): Göz çukurunun dışa bakan açıklığına Görme ile ilgili yapılar üç bölümde incelenir. Göz küresi (bulbus oculi) a) Tunica fibrosa bulbi (Tunica externa) b) Tunica vasculosa bulbi (Tunica media) c) Tunica nervosa bulbi (Tunica interna) Gözün ışığı kıran oluşumları a) Cornea b) Humor aquosus c) Lens d) Corpus vitreum Gözün yardımcı oluşumları Göz kasları (musculi bulbi) Gözyaşı sistemi (Apparatus lacrimalis) Tarsus Göz kapakları (Palpebrae) Kaşlar (Supercilium) Cilia (Kirpik) Conjunctiva Corpus adiposum orbitae Glandulae tarsales (Meibom bezleri) Göz Küresi (Bulbus Oculi) Orbita içinde bulunan görme organına bulbus oculi (göz küresi) denir. Göz küresinin üç ekseni vardır. Bu üç eksene ait ortalama çapı 2.4 mm kadar olup ön tarafı diğer bölümlere göre daha çıkıntılıdır. Bulbus oculi, üç tabakadan meydana gelmiştir. Tunica fibrosa bulbi (Tunica externa) Tunica vasculosa bulbi (Tunica media) Tunica nervosa bulbi (Tunica interna) (Şekil 1) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

245 Göz Anatomisi (Organum Visus) Göz küresinin ön-arka çapının azalması sonucu görüntünün retinanın arka tarafına düşmesi sonucu yakını görememe hastalığıdır. Miyopi: Göz küresinin ön-arka çapının büyümesi sonucu görüntünün retinanın ön tarafına düşmesi sonucu uzağı Örnek Hipermetropi: görememe hastalığıdır. Şekil 1. Göz küresinin tabakaları Cornea, bulbus oculi'ye gelen ışığın ilk olarak ve en çok kırıldığı bölümdür. Tunica Fibrosa Bulbi Göz küresinin en dış tabakasıdır. Cornea ve sclera olmak üzere iki bölümü bulunmaktadır. Cornea Göz küresinin dış tabakasının ön bölümünde yer alır. Tunica fibrosa bulbi'nin ön 1/6'lık bölümünü oluşturur. Cornea nın, tabakalı bir yapısı vardır. Saydam bir yapısı vardır. Kan ve lenf damarı yoktur. Beslenmesi humor aquosus, gözyaşı ve çevrede bulunan dokulardan sağlanır. Cornea, sinir bakımından çok zengindir. Dışarıdan gelen ışık cornea vasıtasıyla göze girer. Cornea, ışığı en çok kıran göz bölümüdür. Cornea nın ön yüzüne facies anterior denir. Ön yüzü konveks olup hava ile temas eder. Arka yüzüne facies posterior denir. Arka yüz çukur olup ön kameraya bakar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

246 Örnek Göz Anatomisi (Organum Visus) Korneanın iltihabına keratit, cornea nakline keratoplasti denir. Sclera (Sklera) Tunica fibrosa bulbi'nin 5/6'lık arka kısmını meydana getirir. Sclera, genişleme kabiliyeti olmayan sağlam bir yapıya sahiptir. Beyaz renklidir. Göz küresinin hem şeklini verir, hem de bütünlüğünün korunmasını sağlar. Ayrıca göz kasları da sclera'ya tutunmaktadır. Tunica vasculosa bulbi Gözün orta tabakasını meydana getirmektedir. Damar bakımından zengindir. Tunica vasculosa bulbi nin; choroidea, corpus ciliare ve iris olamk üzere üç bölümü bulunmaktadır. Choroidea (Koroid) Orta tabakanın en arkada bulunan bölümüdür. Gözün tabakalarını besleyen damarların bir kısmı burada bulunur. Corpus ciliare (Korpus siliare) Corpus ciliare, choroidea'nın ön tarafında yer alır. Bu bölümün yapısında m. ciliaris ve processus ciliaris bulunur. Processus ciliaris tarafından salgılanan sıvıya humor aquosus denir. Ayrıca corpus ciliaris'ten lensin çevresine tutunan lig. suspensorium lentis (fibrae zonulares) denen bağlar vardır (Şekil 2). M. ciliaris, kasıldığı zaman lig. suspensorium lentis'leri gevşetir ve göz merceğini (lens) kalınlaştırır. Lensin kalınlaşması ise ışığın kırılmasını artırır ve gözün akomodasyonu (uyum) sağlanır. Lens, farklı uzaklıklardaki cisimlere göre odak uzaklığını ayarlar. Processus ciliaris, humor aquosus denen bir sıvı salgılar. Bu sıvı hem ışığın kırılmasını hem de cornea'nın beslenmesine yardımcı olur. Humor aquosus sıvısı, sinus venosus sclera (Schlemm kanalı) denilen kanalla gözün venöz dolaşımına boşalır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

247 Göz Anatomisi (Organum Visus) İris Şekil 2. Corpus ciliare ve iris Orta tabakanın en ön bölümüdür. Gözün görünen renkli bölümüdür. Yapısında bağ dokusu ve düz kaslar bulunur. Burada bulunan hücrelerde ne kadar fazla pigment (kahverengi göz rengi) bulunursa gözün rengi o kadar koyulaşır. İris ile cornea arasında bulunan boşluğa ön kamera (camera anterior), iris ile lens arasında kalan bölüme ise arka kamera (camera posterior) denir (Şekil 3). İris'in orta bölümünde yuvarlak bir açıklık bulunur. Bu delik pupilla olarak adlandırılmıştır. Processus ciliaris'lerden salınan humor aquosus sıvısı arka kameradan pupilla aracılığı ile ön kameraya geçer. İris'in yapısında m. sphincter pupilla ve m. dilalator pupilla denilen düz kaslar yer alır. M. sphincter pupilla, pupilla'nın daralmasını (myosis), m. dilatator pupilla ise pupilla'nın genişlemesini (mydriasis) sağlar. Şekil 3. Gözün kameraları (Camera anterior ve camera posterior) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

248 Bireysel Etkinlik Göz Anatomisi (Organum Visus) Tunica Nervosa Bulbi Göz küresinin en içte yer alan bölümüdür. İki tabakadan meydana gelmiştir. Stratum pigmentosum Stratum nervosum (retina) Stratum pigmentosum Retina'nın dış tarafında yer alır. Bu tabaka retina'yı geçen ışınları absorbe eder. Böylece objelerin net görülmesi sağlanır. Stratum nervosum (retina) Fovea centralis retina'da görüntüyü en iyi alan kısımdır. Gözün görme ile ilgili esas bölümü retina'dır. Retina'da görme ile ilgili duyuları alan özel hücreler bulunur. Retina'nın ön bölümü iris ve corpus ciliae'nin iç yüzlerini örter. Bu bölüme pars caeca retina denir ve görme duyusuna hassas özel hücreler bulunmaz. Retina'nın arka bölümüne ise pars optica retina denir. Pars optica retina, görme duyusuna hassas özel hücrelerin yer aldığı bölümdür. Pars optica retina ve pars caeca retina'yı birbirinden ayıran çizgiye ora serrata adı verilir. Pars optica retina'da yer alan sinir hücrelerinin aksonları birleşerek arka tarafta gözü terk eden n. opticus'u oluşturur. N. opticus'un gözü terk ettiği yerin iç tarafında yer olan kabarık bölgeye discus nervi optici denir. Discus nervi optici'de görme ile ilgili hücreler bulunmadığı için burası kör nokta olarak adlandırılır. Discus nervi optici'nin lateral tarafında yer alan ve macula lutea (sarı leke) denen bir bölge bulunur. Macula lutea'nın ortasında bulunan çukur bölüme fovea centralis adı verilir. Fovea centralis, retina'nın en iyi görme alanıdır. Retina'da koni (cone), basil (rod), bipolar ve multipolar hücreler bulunur. Bu hücrelerden basil'ler karanlıkta, koni'ler ise aydınlıkta ve renkli görmeyi sağlar. Bulbus oculi'nin şeklini çizerek tabakalarını ve bölümlerini yazınız. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

249 Örnek Örnek Göz Anatomisi (Organum Visus) Gözün Işığı Kıran Oluşumları Bu yapılar önden arkaya doğru; Cornea Humor aquosus Lens Corpus vitreum Işığı kıran yapılar Cornea Humor aquosus Lens Corpus vitreum Cornea Göz küresinin dış tabakasının ön bölümünde yer alır. Tunica fibrosa bulbi'nin ön 1/6'lık bölümünü oluşturur. Cornea nın, tabakalı bir yapısı vardır. Saydam bir yapısı vardır. Kan ve lenf damarı yoktur. Beslenmesi humor aquosus, gözyaşı ve çevrede bulunan dokulardan sağlanır. Cornea, sinir bakımından çok zengindir. Dışarıdan gelen ışık cornea vasıtasıyla göze girer. Cornea, ışığı en çok kıran göz bölümüdür. Cornea nın ön yüzüne facies anterior denir. Ön yüzü konveks olup hava ile temas eder. Arka yüzüne facies posterior denir. Arka yüz çukur olup ön kameraya bakar. Cisimlerden göze gelen ışınların tek bir nokta üzerinde birleşememesi nedeniyle görüntünün bulanık ve çarpık olmasına astigmatizma denir. Humor aquosus (Humor aköz) Corpus ciliare nin ön tarafında processus ciliaris denilen yapı bulunur. Processus ciliaris tarafından salgılanan sıvıya humor aquosus denir. Bu sıvı hem ışığın kırılmasını hem de cornea'nın beslenmesine yardımcı olur. Humor aquosus sıvısı, sinus venosus sclera (Schlemm kanalı) denilen kanalla gözün venöz dolaşımına boşalır. Glokom: Göz içi basıncının artmasıyla karakterize hastalık. Karasu hastalığı. Bu hastalıkta humor aquosus akımının bozulmasına bağlı olarak göz içi basıncı artmıştır. Göz içi basıncının artmasına bağlı olarak retinadaki hücreler tahrip olur ve sonuçta körlük meydana gelmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

250 Örnek Göz Anatomisi (Organum Visus) Camera bulbi (Göz kameraları) Göz küresinde ön taraftan arka tarafa doğru üç tane boşluk bulunur. İris ile cornea arasında bulunan boşluğa ön kamera (camera anterior), iris ile lens arasında kalan bölüme ise arka kamera (camera posterior) denir. Bir de göz küresinin arka 4/5 ini oluşturan camera vitrea bulbi denilen bir boşluk vardır. Bu boşluk corpus vitreum denilen saydam jöle kıvamında bir sıvı ile doludur. Bu bölümün ön tarafında lens, yanlarda ve arka tarafta retina ile komşudur. İris'in orta bölümünde yuvarlak bir açıklık bulunur. Bu delik pupilla olarak adlandırılmıştır. Processus ciliaris'lerden salınan humor aquosus sıvısı arka kameradan pupilla aracılığı ile ön kameraya geçer. Lens kapsülünün saydamlığını kaybederek bulanık beyaz hâle gelmesine katarakt denir. Corpus vitreum Lens'in arka tarafında yer alan göz bölümünü dolduran jöle kıvamında şeffaf, renksiz bir yapıya sahiptir. Corpus vitreum, gözün şeklinin korunmasında ve ışığın kırılmasına yardımcı olur. Ayrıca gözün tabakalarının birbirlerine yakın mesafelerini koruyarak beslenmelerini en iyi şekilde sağlar. Lens İris in arka tarafında, corpus vitreum un ön tarafında bulunan mercek şeklindeki yapıya lens denir. Ön yüzüne facies anterior, arka yüzüne facies posterior denir. Facies posterior (arka yüz) daha fazla olmak üzere her iki yüz de konveks bir yapıya sahiptir. Corpus ciliare'den lensin çevresine tutunan lig. suspensorium lentis (fibrae zonulares) denen bağlar vardır. M. ciliaris, kasıldığı zaman lig. suspensorium lentis'leri gevşetir ve göz merceğini (lens) kalınlaştırır. Lensin kalınlaşması ise ışığın kırılmasını artırır ve gözün akomodasyonu (uyum) sağlanır. Lens, farklı uzaklıklardaki cisimlere göre odak uzaklığını ayarlar. Lens kapsülünün saydamlığını kaybederek bulanık beyaz hâle gelmesine katarakt denir. Katarakt neticesinde görme yeteneği kısmen veya tamamen kaybedilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

251 Örnek Göz Anatomisi (Organum Visus) Gözün Yardımcı Oluşumları Göz kasları (Musculi bulbi) Kaslar, bulbus oculi'nin dış tarafında bulunur. İsteğimize bağlı olarak göz küresinin hareketini sağlarlar. Göz kasları ve görevleri Tablo 1. de verilmiştir. Tablo 1. Göz kasları Göz kasları Görevi Uyaran sinir M. levator palpepra superioris Üst göz kapağını kaldırır. M. rectus superior Gözü yukarı ve içe çevirir. M. rectus inferior Gözü aşağı ve içe çevirir. N. oculomotorius N. oculomotorius N. oculomotorius M. rectus lateralis Gözü dışa çevirir. N. abducens M. rectus medialis Gözü içe çevirir. N. oculomotorius M. obliquus superior Gözü aşağı ve dışa çevirir. M. obliquus inferior Gözü yukarı ve dışa çevirir. N. trochlearis N. oculomotorius Gözlerin istemsiz olarak herhangi bir yönde hızlı ritmik titreşme hareketine nistagmus denir. Gözyaşı sistemi (Apparatus lacrimalis) Bulbus oculi nin nemli ve ıslak kalmasını sağlayan sisteme ve bu sistemin kanallarına gözyaşı sistemi (apparatus lacrimalis) denir. Glandulae lacrimalis (gözyaşı bezi) gözyaşını salgılayan bezdir. Orbitanın üst-dış tarafında os frontale üzerinde yerleşmiştir. Salgıladığı gözyaşı adı verilen sıvı ile cornea'nın ıslak kalmasını ve oksijen almasını sağlar. Gözyaşı daha sonra, göz kapaklarının medial tarafında punctum lacrimale'ler aracılığı ile emilerek saccus lacrimalis denilen gözyaşı kesesinde toplanır. Saccus lacrimalis'te toplanan sıvı, ductus nasolacrimalis adı verilen kanal ile burun boşluğuna boşalır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

252 Örnek Örnek Örnek Göz Anatomisi (Organum Visus) Tarsus Üst ve alt göz kapaklarının iskeletini meydana getiren yapıya tarsus denir. Üst göz kapağının yapısında bulunana tarsus superior, alt göz kapağının yapısında bulunana tarsus inferior denir. Tarsus'lar, septum orbita denilen bir yapı vasıtası ile orbita'nın ön bölümünün üst ve alt kenarlarına tutunur. Tarsus'un ön yüzü deri ve kaslarla, arka yüzü ise conjunctiva ile örtülüdür. Tarsus'un yapısında yağlı bir sıvı salgılayan glandulae tarsales (Meibomius) denilen bezler bulunur. Göz kapakları (Palpebrae) Göz kapakları (palpebrae) gözü fazla ışıktan, kurumaktan, yabancı cisimlerden ve travmalardan korur. Üst ve alt olmak üzere iki bölümden meydana gelmiştir. Üst göz kapağına palpebrae superior, alt göz kapağına palpebrae inferior denir. Salgılanan sıvı göz kapaklarının hareketi ile cornea'yı lumbrike eder. Göz kapağının herhangi bir nedenle normal seviyesinden daha aşağıda olması durumuna pitosis denir. Ayrıca göz kapaklarının yapısında glandulae ciliares (Moll) adı verilen modifiye ter ve glandulae sebaceae (Zeiss) denilen yağ bezleri bulunur. Göz kapaklarının iki taraflı inflamasyonuna blefarit denir. Kaşlar (Supercilium) Orbita üst kenarı boyunca yer alan kaşlar, alından gelen teri dış tarafa doğru yönlendirerek göze akmasını önler. Cilia (Kirpik) Göz kapaklarının kenarlarında yer alan kısa kalın kıllara cilia (kirpik) denir. Göz kapaklarının ön kenarlarından çıkan kirpikler (cilia) yabancı maddelerin göze girmesine engel olur. Kirpiklerin göz kapaklarına girdiği yerde glandulae ciliares (Moll) adı verilen ter bezleri bulunur. Conjunctiva Sclera nın dışarıdan görünen bölümünü ve göz kapaklarının içe bakan yüzeyini örten mukoza benzeri tabakaya conjunctiva denir. Konjunktivanın enflamasyonuna conjunctivit (konjunktivit) denir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

253 Tartışma Göz Anatomisi (Organum Visus) Corpus adiposum orbita Üst ve alt göz kapakları (palpebrae superior ve palpebra inferior) aracılığı ile gözün kapatılması sağlanmış olur. Göz kapaklarının iç yüzünü örten conjunctiva, sclera'nın da dış taraftan görünen bölümünü örter. Görme Yolları Göze giren ışık duyusu retina dan kortikal görme merkezine duyular 4 nöron aracılığı ile ulaşır. Kortikal görme merkezi lobus occipitalis te bulunur. 1. nöron: Koni ve basil şeklindeki fotoreseptör nöronlar olup, pars optica retina'nın en derin katında bulunurlar. 2. nöron: Retina'daki bipolar ganglion hücreleri olup koni ve basil hücrelerini multipolar ganglion hücrelerine bağlarlar. 3. nöron: Multipolar ganglion hücreleridir. Pars optica retina'nın en dış katında bulunur ve orta katında bulunan bipolar ganglion hücrelerini corpus geniculatum laterale'ye bağlarlar. Mültipolar ganglion hücrelerinden çıkan aksonlar görme siniri olan ikinci kafa çifti nervus opticus u oluştururlar. Sağ ve sol nervus opticus X şeklinde çapraz yapmasıyla chiasma opticum meydana gelir. Bundan sonra görme yolları tractus opticus, corpus geniculatum laterale ve radiatio optica şeklinde devam ederek kortikal görme merkezine ulaşır. 4. nöron: Corpus geniculatum laterale'den çıkıp kortikal görme merkezine uzanan nöronlardır. Renkli Görme Normal gündüz görme renkli görmedir. Renkli ve gündüz görmeyi koni hücreleri sağlar. Siyah-beyaz görme, görmenin sınırlı bir şekli olup alışılmamış bir durumdur. Düşük ışık seviyelerinde renkli görme olmaz. Bu durumda karanlıkta görmeyi sağlayan basil hücrelerinin duyarlılığı en yüksek seviyededir. Rengin ton, yoğunluk ve doygunluk gibi üç bileşeni bulunur. Buna göre renk algılanmasını sağlayan üç tip görme koni hücresi bulunmuştur. Kısa dalga boyuna (445 nm) daha hassas olan koniler mavi, orta dalga boyuna (543 nm) daha hassas olan koniler yeşil ve uzun dalga boyuna (565 nm) daha hassas olan koniler kırmızı ışığı daha fazla absorbe ederler. Bu üç rengin kombinasyonları ile çeşitli renkler ortaya çıkar. Göz anatomisini öğrenmenin edineceğiniz meslek açısından önemini tartışınız. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

254 Özet Göz Anatomisi (Organum Visus) Görme ile ilgili yapılar üç bölümde incelenir. Göz küresi (bulbus oculi) Tunica fibrosa bulbi (Tunica externa) Tunica vasculosa bulbi (Tunica media) Tunica nervosa bulbi (Tunica interna) Gözün ışığı kıran oluşumları a) Cornea b) Humor aquosus c) Lens d) Corpus vitreum Gözün yardımcı oluşumları a) Göz kasları (musculi bulbi) b) Gözyaşı sistemi (Apparatus lacrimalis) c) Tarsus d) Göz kapakları (Palpebrae) e) Kaşlar (Supercilium) f) Cilia (Kirpik) g) Conjunctiva h) Corpus adiposum orbitae i) Glandulae tarsales (Meibom bezleri) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

255 Ödev Göz Anatomisi (Organum Visus) Duyu organlarının isimlerini, yerlerini ve görevlerini özetleyiniz. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

256 Göz Anatomisi (Organum Visus) Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdaki hangi bozukluğa sahip olan birey uzak nesneleri göremez? a) Miyopi b) Astigmatizm c) Hiperopi d) Presbiyopi e) Akomodasyon 2. Aşağıdakilerden hangisi farklı uzaklıklardaki cisimlere göre odak uzaklığını ayarlar? a) İris b) Lens c) Corpus ciliare d) Cornea e) Sclera 3. Aşağıdakilerden hangisi göze gelen ışığın en çok kırıldığı bölümdür? a) İris b) Lens c) Cornea d) Corpus vitreum e) Choroidea 4. Lens kapsülünün saydamlığını kaybederek bulanıklaşmasına ne ad verilir? a) Şalazyon b) Nistagmus c) Miyopi d) Katarakt e) Strabismus 5. Aşağıdakilerden hangisi cornea nakli anlamına gelir? a) Keratectomi b) Enükleasyon c) İridotomi d) Tarsoplasti e) Keratoplasti 6. Aşağıdaki göz kaslarından hangisi gözü sadece dışa çevirir? Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

257 Göz Anatomisi (Organum Visus) a) M. rectus lateralis b) M. rectus medialis c) M. rectus superior d) M. rectus inferior e) M. levator palpebra superior 7. Aşağıdakilerden hangisi ışığı kıran oluşumlardan biri değildir? a) Lens b) İris c) Cornea d) Corpus vitreum e) Humor aquosus 8. Aşağıdakilerden hangisi gözün en dış tabakasını oluşturan yapılardan biridir? a) Lens b) İris c) Sclera d) Macula lutea e) Retina 9. Aşağıdakilerden hangisi kirpik anlamında kulanılan terimdir? a) Conjunctiva b) Palpebrae c) Tarsus d) Cilia e) Supercilium 10. M. levator palpebra superior u aşağıdaki sinirlerden hangisi uyarır? a) N. opticus b) N. abducens c) N. facialis d) N. trochlearis e) N. oculomotorius Cevap Anahtarı 1.A, 2.B, 3.C, 4.D, 5.E, 6.A, 7.B, 8.C, 9.D, 10.E Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

258 Göz Anatomisi (Organum Visus) YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akkın, S. M. ve Toprak, M. (1993). Genel Anatomi Terminolojisi ve Kullanım Özellikleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Basımevi ve Film Merkezi. Aktan, Z. A. vevarol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. Baskı, İzmir: saray Tıp Kitabevleri. Anatomy, TV-Anatomy-Study Guides Anatomical Language. Arıncı, K. ve Elhan, A. (1983). Anatomi Terimleri (Nomina Anatomica), Ankara: Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınları. Arıncı, K. ve Elhan, A. (1997). Anatomi, 2. Baskı, Ankara: Güneş Kitapevi. Artukoğlu, M.A. (1997). Tıbbi Terminoloji, 1. Cilt, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sağlık İdaresi Yüksekokulu Yayınları. Artukoğlu, M. A.; Kaplan, A., Yılmaz, A. (2002). Tıbbi Dokümantasyon, Ankara: Türksev Yayıncılık. Arslantaş, D. ve Ark. (2012). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları (Açıköğretim Fakültesi Yayınları). Balcı, A. E. (2001). Tıbbi Dokümantasyon ve Tıbbi Arşivler, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu Yayınları. Cankur, Ş. Kanbir, O. (2010). Spor Anatomisi, 1. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi. Dorland, W,A. (1988). Dorland s Illustrared, Medical Dictionary, 27th Edition, Philadelphia and London: W.B. Saunders Company. Dere, F. (2000). Anatomi Atlası ve Ders Kitabı, 5. Baskı, Adana: Nobel Tıp Kitapevleri. Drake, R.L. Vogl, A.W., Mitchell, A.W.M., Tibbitts, R.M. ve Richardson P.E., (Çeviri Editörleri: İlgi, S. ve Yıldırım, M.). (2009). Gray's Anatomi Atlası. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri. Ekinci, S. Hatipoğlu, H. G. (2005). Yüksekokullar Tıbbı Terminoloji Ders Kitabı, 1. Baskı, Ankara: Hatipoğlu Yayınevi. Eroğlu, F. Polat, M. (2009). Tıbbi Terminoloji, 1. Baskı, Isparta: Fakülte Kitabevi. Kavukçu, S. (1998). Tıbbi Terminoloji, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları. Kocatürk, U. (1994). Açıklamalı Tıp Terimleri Sözlüğü, 6. Basım, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1988). Tıp Terimlerinin Oluşması İle İlgili Genel Bilgiler ve Fonksiyonel Anatomi Terimleri Sözlüğü, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Kuyucu, Y. (1982). Osteoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Basımevi. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

259 Göz Anatomisi (Organum Visus) Malkoç, İ. (2005). İnsan ve Görme Duyusu Gelişmiş Hayvanların Görme Yollarının Karşılaştırılmalı Anatomisi, Doktora Tezi, A.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Erzurum. Marur, T. Akkın, S.M. (2010). Klinik Temelli Topografik İnsan Anatomisi, 1. Baskı, İstanbul: Deomed Medikal Yayıncılık. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2008). Büro Yönetimi ve Sekreterlik. Tıbbi Terminoloji (Tedavi Hizmetleri), Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). (2011). Sağlık Hizmetleri Sekreterliği. İnsan Anatomisine İlişkin Tıbbi Terimler, Ankara. http: //mepeg.meb.gov tr [Erişim tarihi: ]. MEGEP (Mesleki Eğitim ve Öğretim sisteminin Güçlendirilmesi Projesi). T.C. Milli Eğitim Bakanlığı. Duyu Organları. Ankara, gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/duyu%20organlar%c4%b1.pd f [Erişim tarihi: ]. Mesut, R. (2011). Tıbbi Latince, 2. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Mesut, R. (2011). Tıbbi Terminoloji, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri Ltd. Şti. Moore, K.L. (2006). Clinically oriented anatomy, 5th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins. Odar, İ.V. (1980). Anatomi Ders Kitabı 1. Cilt, 12. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Odar, İ.V. (1979). Anatomi Ders Kitabı 2. Cilt, 11. Baskı, Ankara: Elif Matbaacılık. Ozan, H. (2004). Ozan Anatomi, 3. Baskı, Ankara: Klinisyen Tıp Kitabevleri. Öztürk, L., Aktan, Z.A., Varol, T. (1997). İşlevsel Anatomi, 1. baskı, İzmir: Saray Tıp Kitabevleri. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Baş, Boyun, Üst Ekstremite) 1. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Pabst, R., Putz, R. (Çevirenler: Elhan,A., Karahan, S.T.). (2006). Sobotta İnsan Anatomisi Atlası (Gövde, Organlar, Alt Ekstremite) 2. Cilt, 22. Baskı, Almanya. Beta Basım Yayım dağıtım A.Ş. Saladin, K. S. (2004). Anatomy and Pysiology:The unity of form and function, 3rd, New York: McGraw-Hill. Sancak, B., Cumhur, M. (1999). Fonksiyonel Anatomi (Baş-Boyun ve İç Organlar), 1. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Sarsılmaz, M. (2014). İnsan Anatomisi Klinik Bilgiler Eşliğinde Sistematik Anlatımlı, Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

260 Göz Anatomisi (Organum Visus) 1. Baskı, İstanbul: Akademi yayıncılık. Snell, R.S. (1995). Clinical Anatomy, Fifth edition. New York: Little, Brown and Company. Standring, S. (2008). Gray s Anatomy, The Anatomical Basis of Clinical Practice, 40th Edition, Spain: Churchill Livingstone Elsevier Taner, D. (2000). Fonksiyonel Anatomi, 2. Basım, Ankara: Hekimler Yayın Birliği. Taner, D. (2008). Fonksiyonel Nöroanatomi, 7. Basım, Ankara: ODTÜ Yayıncılık. Tengilimoğlu, D., Çıtak, N. (2003). Yönetici ve Tıp Sekreterliği, Ankara: Seçkin Yayınları. Terminologia Anatomica. (1998). International Anatomical Terminology. FCAT (Federative Commitee on Anatomical Terminology). George Thieme Verlag, Germany. Toprak, M., Akkın, S.M. (1998). Anatomi Ders Kitabı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları. Uçmaz, R. (2002). Tıbbı Dokümantasyon II (Tıbbı Arşivcilik), Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları. Unur, E., Ülger, H., Ekinci, N. (2005). Anatomi. 2. Baskı, Kayseri: Medical Kitabevi. Yıldırım, M. (2000). Topografik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2012). İnsan Anatomisi. 7. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri. Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi. 1. Baskı, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevi. Wischnitzer, S. (1963). Outline Of Human Anatomy. New York: McGraw-Hill Book Company, Inc. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

261 HEDEFLER İÇİNDEKİLER KULAK ANATOMİSİ (ORGANUM VESTIBULOCOCHLEARE) Kulak Anatomisi Hakkında Genel Bilgiler İşitme Yolları Anatomisi Kulak ile İlgili Terimler TEMEL ANATOMİ Doç. Dr. İsmail MALKOÇ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Kulak anatomisi hakkında genel bilgi sahibi olabilecek, İşitme yollarını tanımlayabilecek, Kulak ile ilgili terimleri öğrenebileceksiniz. ÜNİTE 14

262 Kulak Anatomisi (Organum Vestibulocochleare) GİRİŞ İnsanların ve hayvanların dış ortamdan gelen uyarıları göz, kulak, burun, dil ve deri gibi duyu organları ile algılama kabiliyetine duyu denir. Duyu organları özel reseptörler (almaç) vasıtasıyla duyuların alınmasını sağlar. Duyu organları ile algılanan duyular aşağıda sıralanmıştır. İşitme ve denge Görme Koklama Tat Dokunma İnsan organizması çevresinde meydana gelen olayları bu beş duyu ile algılar. Dış ortamdan gelen duyuların algılanması, değerlendirilmesi ve uygun bir reaksiyon göstermesi ise sinir sistemi aracılığıyla olur. Görme ve işitme duyuları çevreden gelen ve doğrudan temas gerektirmeyen duyulardır. Bu duyular göz ve kulak vasıtasıyla sinir sistemine iletilir ve yine sinir sisteminde değerlendirilirler. Biz bu ünitemizde kulak anatomisinin yanında özet olarak işitme ve denge yollarından da bahsedeceğiz. KULAK (AURİS) ANATOMİSİ [ORGANUM VESTIBULOCOCHLEARE] Temporal kemik (şakak kemiği) içerisinde yer alan işitme ve denge ile ilgili organa kulak (auris) denir. Kulağın aynı zamanda merkezî sinir sistemi ile bağlantısı vardır. Kulak anatomisi üç bölümde incelenir. Dış kulak (auris externa) Orta kulak (auris media) İç kulak (auris interna) Dış kulak ve orta kulak dışarıdan alınan ses dalgalarının iç kulağa aktarılmasında fonksiyonu vardır. Yani sesin iç kulağa iletilmesini sağlar. İç kulak ise dışarıdan gelen seslerin algılanmasında görev alır. Ayrıca iç kulakta vücudumuzun uzaydaki uyumunu ve dengemizi sağlanmamızı sağlayan yapılar vardır. Böylece iç kulakta hem işitme duyusu hem de denge duyusu ile ilgili yapılar bulunmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

263 Kulak Anatomisi (Organum Vestibulocochleare) DIŞ KULAK (AURİS EXTERNA) Dış kulak (auris externa), sesin iletilmesi ile ilgili ilk bölümdür. Dışarıdan gelen ses dalgaları ilk olarak bu bölümde kulak kepçesi vasıtasıyla dış kulak yoluna alınır. İki bölümde incelenir. Kulak kepçesi (auricula) Dış kulak yolu (meatus acusticus externus) Kulak Kepçesi (Auricula) Kulak kepçesine auricula denir. Başın her iki yanında yer alır. Kulak kepçesi kıkırdak ve üzerini örten deriden meydana gelmiştir. Birçok kıvrımdan oluşmuş girintili ve çıkıntılı bir yapıya sahiptir. Büyüklüğü ve şekli kişiden kişiye değişmektedir. Dış ortamdan topladığı ses dalgalarını dış kulak yoluna iletir. Kulak kepçesinin dış kenarına helix, helix in iç tarafında ona paralel olarak bulunan diğer çıkıntıya antihelix denir. Helix ile antihelix arasında kalan çukura ise scapha denir. Kulak kepçesinin alt bölümü lobulus auricula (kulak memesi) olarak bilinir. Kulak memesinin üzeri deri ile kaplıdır. Ayrıca yağ ve bağ dokusu içerir. Kulak memesinde kıkırdak bulunmaz. Kulak kepçesinin alt ön tarafında dış kulak yolunun ağzı (porus acusticus externus) bulunur. Porus acusticus externus un ön tarafındaki çıkıntılı kısma tragus denir. Burası bazı tanımların yapılası için önem arz eden bir noktadır (Şekil 1). Şekil 1. Kulak kepçesi (auricula) ve üzerindeki oluşumlar Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

264 Örnek Kulak Anatomisi (Organum Vestibulocochleare) Dış Kulak Yolu (Meatus Acusticus Externus) İşitme ve denge ile ilgili fonksiyonlar iç kulakta gerçekleşir. Dış kulak yolu "S" harfi şeklindedir. Ortalama uzunluğu 25 mm dir. Bu yolun sonunda membrana tympanica (kulak zarı) bulunur. Kulak kepçesinin dış ortamdan topladığı ses dalgalarını kulak zarı vasıtasıyla orta kulakta bulunan kemikçiklere iletir. Dış kulak yolunda ter bezleri ve yağ bezleri bulunur. Dış kulak yolu derisinde glandulae seruminosa adlı yağ bezleri bulunur. Koyu sarı veya açık kahverengi olan bu bezlerin salgısı, hava ile bölgeye gelen toz partikülleri ve dış kulak yolunu örten epitel döküntüleri birleşerek serumen (buşon) denilen kulak kirini meydana getirir. temizlenmeye çalışılırken derine itilmesi sonucunda dış kulak yolunda tıkaçlar oluşabilir. Bu tıkaçların oluşumunu önleyebilecek tek yol kulak kanalına yabancı cisim (pamuklu çubuk gibi) sokarak temizleme yapılmamasıdır.tıkaçların bir Örnek Serumen hekim tarafından temizlenmesi gerekir. ORTA KULAK (AURİS MEDİA) Dış kulaktan sonra gelen bölüme orta kulak (auris media) denir. Orta kulak boşluğuna aynı zamanda cavitas tympani de denir. Orta kulak, temporal kemik içinde bulunur. Östaki borusu (tuba autidiva) vasıtasıyla farinks in nazofarinks denilen bölümü ile bağlantısı vardır. Nazofarinks te bulunan hava östaki borusu vasıtasıyla cavitas tympani içine geçer. Cavitas tympani nin hacmi yaklaşık 0.5 cm 3 tür. Orta kulak iltihabına akut otitis media denir. Orta kulak boşluğunda enflamasyon görülmesi durumudur. Östaki borusunun fonksiyon bozukluğu en önemli etkenlerden biridir. Cavitas tympani içerisinde bulunan yapılar Malleus (çekiç), incus (örs) ve stapes (üzengi) adı verilen kemikçikler Chorda tympani Tuba auditiva (Östaki borusu) M. tensor tympani ve m. stapedius Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

265 Kulak Anatomisi (Organum Vestibulocochleare) Cavitas tympani altı duvarı bulunan düzensiz bir boşluktur. Üst duvar (Paries tegmentalis) Alt duvar (Paries jugularis) Ön duvar (Paries caroticus) Arka duvar (Paries mastoideus) İç duvar (Paries labyrinthicus) Dış duvar (Paries membranaceus) Cavitas Tympani nin Duvarları Üst duvar (Paries tegmentalis) Beynin temporal lobu ile orta kulak boşluğu arasındaki kemik bölümdür. Bu duvarda bazen ince delikler bulunur. Bazen de hiçbir kemik yapı bulunmaz. Bu durumda orta kulakta oluşabilecek bir enfeksiyon temporal lob apsesine sebep olabilir. Alt duvar (Paries jugularis) Alt duvarın ince bir kemik yapısı vardır. Bu duvar vena jugularis interna ile komşudur. Ön duvar (Paries caroticus) Ön duvar, arteria carotis interna ve tuba auditiva (östaki borusu) ile komşudur. Östaki borusu (tuba auditiva), orta kulak ile nasopharynx (nazofarnks diye okunur) arasında bulunur ve bu iki yapıyı birleştirir. Östaki borusu, nazofarinks ile cavitas typnai arasında hava alış verişini sağlar. Bu boru, orta kulak ve dış kulak yolu basıncının dengede olmasını sağlar. Östaki borusunun üstünde bir kanal bulunur. Bu kanal içerisinde musculus tensor tympani adı verilen kas bulunur. Bu kas kulak zarının gerilmesini sağlar. Arka duvar (Paries mastoideus) Arka duvarda cellulae mastoidea denilen boşluklar yer alır. Bu duvarda vücudun en küçük kası olan musculus stapedius bulunur. (Orta kulakta ossicula aditus denilen küçük kemikler bulunur. Malleus (çekiç), incus (örs) ve stapes (üzengi) denilen bu küçük kemikler birbirine bağlıdır. Bu kemikçiklerden malleus kulak zarına tutunmuştur. Orta kulak ile iç kulak arasında bulunan açıklığa fenestra vestibuli (oval pencere) denir. Stapes kemiğinin taban kısmı, fenestra vestibuli (oval pencere) yi kapatır. İncus denilen kemikçik malleus ile stapes arasında bulunur. Musculus stapedius denilen kas stapes e tutunur). Ses dalgalarının kulak zarında meydana getirdiği hareket önce malleus a aktarılır. Sonra bu hareket incus ve en sonunda stapes e iletilir. Stapes in tabanı gelen ses dalgalarını iç kulaktaki sıvıya iletir. Musculus stapedius kası kasıldığı zaman stapes tabanını orta kulağa doğru çeker. Böylece yüksek frekansta gelen ses dalgaları iç kulağa daha hafif bir şekilde iletilmiş olur. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

266 Örnek Kulak Anatomisi (Organum Vestibulocochleare) İç duvar (Paries labyrinthicus) Orta kulağın iç duvarı aynı zamanda iç kulağın dış duvarını meydana getirir. Orta kulağın iç duvarının orta bölümünde, orta kulağa doğru olan tümsek bir bölüm vardır. Burada bulunan kabarıklığa promontorium denir. Promontorium, kulak zarının hemen karşısındadır. Bazen kulak zarı içeri çökünce bu tümseğe değer. Promontorium'un arka-üst tarafında iç kulağa açılan fenestra vestibuli (oval pencere) ve arka-alt tarafında ise fenestra cochlea denilen pencereler yer alır. Fenestra vestibuli denilen açıklığı stapes'in tabanı, fenestra cochlea'yı ise membrana secundaria tympani denilen bir zar kapatır. Dış duvar (Paries membranaceus) Dış duvar, kulak zarı (membrana tympani) ve kemik yapılardan oluşmuştur. Dış kulak ile orta kulak boşluğunu birbirinden ayırır. Kulak zarına membrana tympani denir. Kulak zarının dış tarafı deri, iç tarafı mucoza ve orta bölümü ise bağ dokusundan meydana gelmiştir. Kulak zarının orta bölümünde malleus kemiğinin manubrium mallei adı verilen uzantısı bulunur. Kulak zarından alınan ses titreşimleri, manubrium mallei vasıtası ile incus ve stapes kemiklerine aktarılır. Böylece alınan ses titreşimleri, stapes kemiğinin tabanının geçmiş olduğu fenestra vestibuli aracılığı ile iç kulağın vestibulum bölümünde bulunan perilympha sıvısına iletilir. Ayrıca kulak zarının üst-iç tarafına bitişik olarak geçen chorda tympani adı verilen sinir bulunur. Kulak zarında cerrahi olarak delik açılması işlemine miringotomi denir. Bazen orta kulak boşluğunda (cavitas tympani) herhangi bir sebeple sıvı birikmesi görülebilir. Orta kulakta sıvı birikmesi işitmeyi bozabilir. Bu durumda biriken sıvının boşaltılması gerekir. İşitmenin düzeltilmesi için kulak zarında miringotomi ile küçük bir delik açılarak içerdeki sıvı dışarıya boşaltılır. Bu yolla işitme bozukluğu tedavi edilir. İÇ KULAK (AURIS INTERNA) Kulağın, os temporale nin pars petrosa denilen bölümü içerinde bulunan bölümüne iç kulak (auris interna) denir. İşitme ve denge ile ilgili fonksiyonlar iç kulakta gerçekleşir. İşitme ve denge duyusuna ait yapılar bu bölümde yer alır. Denge ve işitme duyusu ile ilgili özel hücreler burada bulunur. İç kulak, labyrinthus osseus (kemik labirent) ve labyrinthus membranaceus (zar labirent) olmak üzere iki bölümden meydana gelmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

267 Kulak Anatomisi (Organum Vestibulocochleare) İç Kulağın Bölümleri Labyrinthus osseus (Kemik labirent) Labyrinthus osseus üç bölümden meydana gelmiştir. Canalis semicirculares ossei (Yarım daire kanalları) Vestibulum Cochlea Labyrinthus membranaceus (Zar labirent) Labyrinthus membranaceus dört bölümden meydana gelmiştir. Ductus semicirculares membranaceus Utriculus Sacculus Ductus cochlearis Labyrinthus Osseus (Kemik Labirent) İç kulak girintili-çıkıntılı bir şekilde iç içe geçmiş iki labirentten oluşmuştur. Dış tarafta yer alan labyrinthus osseus, iç tarafta yer alan ise labyrinthus membranaceus olarak adlandırılır. Labyrinthus membranaceus, labyrinthus osseus içerisinde yer alır. Bu iki labirent arasında perilympha sıvısı bulunur. Labyrinthus osseus içerisinde de endolympha sıvısı bulunur. Bu sıvılar dışarıdan gelen ses dalgalarının iletilmesinde rol oynarlar. Labyrinthus osseus (kemik labirent) birbiri ile bağlantılı üç bölümden oluşmuştur. Bu bölümler aşağıdaki gibidir; Canalis semicirculares ossei (Yarım daire kanalları) Vestibulum Cochlea Canalis semicirculares ossei (Yarım daire kanalları) Birbirleri ile dik açı oluşturacak konumda yerleşmiş üç tane yarım daire şeklindeki kanallardan meydana gelmiştir. Bu kanalların her birine canalis semicircularis ossei (yarım daire kanalı) denir. Canalis semicircularis ossei nin üç bölümü vardır. Canalis semicircularis anterior (Ön yarım daire kanalı) Canalis semicircularis posterior (Arka yarım daire kanalı) Canalis semicircularis lateralis (Dış yarım daire kanalı) Yarım daire kanalları, vestibulum a açılır. Canalis semicircularis ler içerisinde ductus semicircularis denilen zar labirente ait denge ile ilgili görev yapan yapılar bulunur. Her bir kanalın iki ucu vardır. Bir ucunda ampulla denilen bir şişkin bölüm bulunmaktadır. Diğer uçları ise düz olup crus osseum adını alır. Ön ve arka yarım daire kanallarının crus osseumları birbiriyle birleşmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

268 Kulak Anatomisi (Organum Vestibulocochleare) Vestibulum (Dalız) Labyrinthus osseus'un orta bölümüne vestibulum denilir. Oval şekilli küçük bir boşluktur. Yarım daire kanalları ile cochlea (salyangoz) arasında yer alır. Vestibulum içerisinde utriculus ve sacculus denilen zar labirent'e ait oluşumlar bulunur. Cochlea (Salyangoz) Vestibulum un ön kısmında yer alan işitme ilgili iç kulak bölümüne cochlea (salyangoz) denir. Şekli ve yapısı salyangoza benzer. Cochlea nın üç bölümü vardır. Bu bölümler aşağıda verilmiştir. Modiolus Canalis spiralis cochlea Lamina spiralis ossea Cochlea nın iskeletini oluşturan kemik yapıya modiolus denir. Cochlea nın tabanından başlar, ancak tam tepesine kadar uzanmaz. Modiolus un etrafında tam tepeye kadar uzanan kanala canalis spiralis cochlea, modiolus tan başlayıp bu kanalı tam karşı tarafına uzanmadan bölen kemik bölmeye de lamina spiralis ossea denir (Şekil 2). Cochlea'dan yapılan bir kesitte scala vestibuli, scala tympani ve ductus cochlearis denilen bölümler bulunur (Şekil 2). Fenestra vestibuli, scala vestibuli ye açılır. Scala vestibuli de cochlea nın tepe kısmında helicotrema denilen bir açık yapı vasıtasıyla scala tympani ile bağlantılıdır. Cochlea içerisinde bulunan işitme nöronları (ganglion spirale), reseptör organlardan aldıkları uyarıları beyinde bulunan işitme merkezlerine iletilmesinde görevi vardır. Şekil 2. Cochlea nın kesiti Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

269 Kulak Anatomisi (Organum Vestibulocochleare) Labyrinthus Membranaceus (Zar Labirent) İç kulakta kemik labirentin içinde yer alan, içerisinde endolenfa sıvısı bulunan zar yapıya labyrinthus membranaceus (zar labirent) denir. Zar labirent birbiri ile bağlantılı kapalı tüp şeklinde borular sisteminden oluşan dört bölümden meydana gelmiştir. Bu bölümler; Ductus semicirculares membranaceus Utriculus Sacculus Ductus cochlearis Ductus semicirculares membranaceus, utriculus ve sacculus denge ile ilgili, ductus cochlearis ise işitme ile ilgili bölümlerdir. Ductus semicirculares membranaceus Canales semicirculares içinde bulunurlar. Üç tane yarım daire şeklindeki kanaldan meydana gelirler. Hareket hâlindeki denge ile ilgili fonksiyonları vardır. Bu kanallar; Ductus semicircularis anterior Ductus semicircularis posterior Ductus semicircularis lateralis bölümlerinden oluşmuştur. Ductus semicircularis ler iç kulağın ortasındaki vestibulum bölümündeki utriculus a açılırlar. Ductus semicircularis lerin vestibulum e yakın uçları şişkindir. Bu şişkin yapılara ampulla denir. Ampulla nın iç yüzünde crista ampullaris denilen bir çıkıntı vardır. Bu çıkıntıdan ampullanın karşı tarafına uzanan jelatinimsi maddeden oluşmuş yapılara cupula denir (Şekil 3.) Crista ampullaris ten cupula ya doğru uzanan destek ve duyu hücreleri bulunur. Başımızı döndürdüğümüz zaman kanal içindeki endolenfa sıvısı ters yönde hareket eder ve cupula daki duyu hücrelerini uyarır. Bu kanalların ampulla denilen bölümlerinde bulunan reseptörlerden (duyu hücrelerinden) alınan denge duyusu, nervus ampullaris ve bunların katıldığı nervus vestibularis yoluyla beyinde bulunan merkezlere iletilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

270 Örnek Kulak Anatomisi (Organum Vestibulocochleare) Utriculus Şekil 3. Ampulla nın kesiti Vestibulum içinde bulunan kese şeklinde bir yapıdır. Ductus semicircularis lerin hepsi buraya açılır. Ductus utriculosaccularis denilen bir kanalla sacculus a açılır. Utriculus un statik denge ile ilgili fonksiyonu vardır. Sacculus Utriculus ile birlikte vestibulum içinde bulunan kese şeklinde bir yapıdır. Utriculus ductus utriculosaccularis denilen bir kanalla sacculus a açılır. Sacculus, ductus reuniens isimli bir kanalla ductus cochlearis ile bağlantı kurar. Sacculus un statik denge ile ilgili fonksiyonu vardır. Ductus cochlearis Bu bölüm içerisinde endolympha sıvısı ve corti organı (organum spirale) bulunur. Corti organı, scala tympani ile ductus cochlearis arasında bulunan membrana basilaris üzerinde yerleşmiştir. Yani endolenfa ile temas halindedir (Şekil 2). Corti organında duyu ve destek hücreleri yer alır. İşitme nöronu (ganglion spirale), corti organı'nda bulunan duyu hücrelerinden aldığı impulsları nervus cochlearis aracılığı ile beyinde bulunan işitme merkezlerine iletir. İç kulakta zar labirent içinde bulunan endolenfa sıvısının aşırı salgılanması sonucu Meniere hastalığı ortaya çıkar. Hastalarda ataklar şeklinde baş dönmesi ve kulak çınlaması görülür. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

271 Örnek Bireysel Etkinlik Kulak Anatomisi (Organum Vestibulocochleare) İŞİTME VE DENGE YOLLARI İşitme ve denge duyusu ile ilgili sinir sekizinci (8.) kafa çifti olan nervus vestibulocochlearis tir. Bu sinir iki bölümden meydana gelir. Nervus cochlearis bölümü işitme duyusu, nervus vestibularis bölümü ise denge duyusu ile ilgilidir. Bu sinirlerden çıkan aksonlar çeşitli bağlantılar yoluyla merkezî sinir sisteminde bulunan işitme ve denge merkezlerine ulaşır. Ve bu merkezlerde değerlendirilerek uygun cevaplar oluşturulur. Dış, orta ve iç kulağın yapısı ile ses iletimini kaynak kitaplardan araştırınız. İşitme Yolları İç kulakta bulunan işitme ile ilgili yapı cochlea dır. Buradan çıkan uyarılar aşağıdaki yollar vasıtasıyla kortex teki işitme merkezine ulaşır. Dış kulağa gelen ses dalgaları membrana tympanica yı titreştirir. Membrana tympanica uyarıları kulak kemikçiklerine (ossicula aditus) iletir. Basis stapedis gelen titreşimleri fenestra vestibuli ye, oradan da iç kulaktaki scala vestibuli de bulunan perilenfa ya iletir. Scala vestibuli deki perilenfa helicotrema dan scala tympani ye geçer. Scala tympani deki perilenfa membrana basilaris i titreştirir. Bunun sonucu corti organındaki duyu hücrelerini uyarır. Buradan çıkan aksonlar modiolus taki ganglion spirale ye (1. nöron) oradan da nervus cochlearis ile beyin sapındaki nucleus cochlearis lere (2. nöron) ulaşır. Nucleus cochlearis ten başlayan aksonlar lemniscus lateralis yolu ile colliculus inferior a (3. nöron), oradan corpus geniculatum mediale ye (4. nöron) ulaşır. Corpus geniculatum mediale den başlayan aksonlar temporal lobdaki Brodmann ın 41 ve 42 numaralı sahası olan işitme merkezine ulaşır. Diapozon testi: Ses titreşimlerini kemiklerin iletip iletmediğini anlamak için yapılan test. İletim tipi ve sinirsel işitme kaybının ayırt edilmesini sağlar. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

272 Tartışma Kulak Anatomisi (Organum Vestibulocochleare) Denge Yolları Ductus semicirculares, utriculus ve sacculus tan çıkan sinir lifleri ganglion vestibulareye (1. nöron) gelir. Ganglion vestibulareden başlayan lifler nervus vestibularis ile beyin sapında vestibuler nucleuslarda sinaps yapar (2. nöron). Vestibuler nucleus lardan kalkan lifler, medulla spinalis, cerebellum, beyin kortexi, göz kasları ve karşı taraf vestibuler nucleus lara gider. Kulak anatomisini öğrenmenin edineceğiniz meslek açısından önemini tartışınız. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

273 Ödev Özet Kulak Anatomisi (Organum Vestibulocochleare) Kulak, hem işitme hem de denge organıdır. Dış, orta ve iç kulak olmak üzere üç bölümden meydana gelir. Dış kulak, kulak kepçesi ve dış kulak yolu vasıtasıyla dışarıdan gelen ses titreşimlerini kulak zarına aktarır. Orta kulağın yapısında dıştan içe doğru sırasıyla malleus, incus, stapes adı verilen kemikçikler bulunur. Kulak zarına gelen ses dalgaları zarı titreştirir. Bu titreşim kulak zarına tutunan malleus'a, oradan incus ve stapes ile iç kulaktaki oval pencereye iletilir. Oval pensere ses titreşimlerinin iç kulaktaki cochlea ya iletilmesini sağlar. Cochlea, gelen ses dalgalarını cochlea'daki corti organına aktarır. Corti organı üzerindeki reseptörler tarafından aksiyon potansiyelleri meydana gelir. Bu aksiyon potansiyelleri sekizinci kranial sinir vasıtasıyla beyindeki işitme merkezlerine iletilerek işitme gerçekleşmiş olur. Duyu organlarının isimlerini, yerlerini ve görevlerini özetleyiniz. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan Ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13