Ertuğrul ARDA Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Bilim Dalı Kodu: Sunuş Tarihi:28 Aralık Bornova/İZMİR-2006

Transkript

1 1 EGE ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ (DOKTORA TEZİ) İÇ EGE BÖLGESİ NDEKİ CEVİZ (Juglans regia L.) POPULASYONUNUN SELEKSİYON YOLU İLE ISLAHI ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR Ertuğrul ARDA Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Bilim Dalı Kodu: Sunuş Tarihi:28 Aralık 2006 Tez Danışmanı: Prof. Dr. Ali ÜNAL Bornova/İZMİR-2006

2 2 KABUL VE ONAY SAYFASI Sayın Ertuğrul ARDA tarafından DOKTORA TEZİ olarak sunulan İç Ege Bölgesindeki Ceviz (Juglans regia L.) Populasyonunun Seleksiyon Yolu İle Islahı Üzerinde Araştırmalar başlıklı bu çalışma E.Ü. Lisansüstü Eğitim ve Öğretim Yönetmeliği ile E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Eğitim ve Öğretim Yönergesi nin ilgili hükümleri uyarınca tarafımızdan değerlendirilerek savunmaya değer bulunmuş ve 28 Aralık 2006 tarihinde yapılan tez savunma sınavında aday oybirliği ile başarılı bulunmuştur. Bu nedenle Ertuğrul ARDA nın sunduğu metnin doktora tezi olarak kabulüne oybirliği ile karar verilmiştir. Jüri Üyeleri: İmza Jüri Başkanı : Prof. Dr. Ali ÜNAL... Raportör Üye: Prof. Dr. Adalet MISIRLI... Üye : Prof. Dr. İzzet Zeki ATALAY... Üye : Prof. Dr. F. Ekmel TEKİNTAŞ... Üye : Doç. Dr. Elmas ÖZEKER...

3 3 ÖZET İÇ EGE BÖLGESİ NDEKİ CEVİZ (Juglans regia L.) POPULASYONUNUN SELEKSİYON YOLU İLE ISLAHI ÜZERİNDE ARAŞTIRMALAR ARDA, Ertuğrul Doktora Tezi, Bahçe Bitkileri Bölümü Tez Yöneticisi: Prof. Dr. Ali ÜNAL Aralık 2006, 178 sayfa Türkiye, pek çok meyve türünde olduğu gibi, cevizin de anavatanları arasında yer alır ve altı milyona yaklaşan ağaç sayısı ile zengin bir ceviz populasyonuna sahiptir. Mevcut populasyon son derece zengin bir genetik varyasyon içermektedir. Ağaç ve meyve özellikleri bakımından üstün nitelikli tiplerin mevcut populasyondan seleksiyon yoluyla seçilmesi, ceviz ıslahının ilk ve önemli aşamasıdır. Ülkemizin Marmara, Kuzeydoğu Anadolu, Doğu Karadeniz, Doğu Anadolu ve kısmen de Ege Bölgeleri nde yapılmış olan seleksiyon çalışmalarının devamı niteliğinde olan bu araştırma, üstün nitelikli ceviz tiplerinin belirlenmesine yönelik bir dizi araştırmanın önemli bir halkasını oluşturmaktadır. Bu araştırmanın amacı, ceviz yetiştiriciliği yönünden potansiyeli yüksek olan Alaşehir, Demirci, Simav, Gediz, Pazarlar ve Banaz ilçelerinin ceviz populasyonunda verim ve kalite bakımından üstün, bölge ekolojisine uygun bireylerin seleksiyon yoluyla elde edilmesi ve selekte edilen

4 4 bireylerle birlikte diğer bölgelere ait seleksiyonların da temin edilerek, gen kaynaklarının korunması ve adına doğru fidan üretiminin sağlanması için E.Ü. Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümünde damızlık aşı kalemi parseli kurulmasıdır. Araştırma kapsamında, seleksiyon kriterleri olarak fenolojik ve pomolojik gözlemler gerçekleştirilerek 33 tip selekte edilmiştir. Bu araştırma ile verimli, kaliteli ve üründe standardizasyon sağlayacak tiplerin bölgede yaygın olarak yetiştirilmesi sağlanacaktır. Anahtar kelimeler: Juglans regia L., ceviz, seleksiyon.

5 5 ABSTRACT THE INVESTIGATIONS ON THE BREEDING BY THE SELECTION METHOD OF WALNUT (Juglans regia L.) POPULATION IN INNER EGE REGION ARDA, Ertuğrul PhD Thesis, Department of Horticulture Supervisor: Prof. Dr. Ali ÜNAL December 2006, 178 pages Turkey is one of the motherlands of walnut besides the other fruits and has very rich walnut population of six million trees. This population includes very rich genetic variation. It is the first and the most important step that superior types in terms of plant and fruit characteristics are chosen from current population through the use of selection method. This study follows selection studies conducted in Marmara, Northeast Anatolia, East Black Sea and East Anatolia Regions, and partly Aegean Region. It would be an important part of a series of researches which identified superior walnut types. Alaşehir, Demirci, Simav, Gediz, Pazarlar and Banaz Locations have very important potential in terms of walnut growing. The aim of this study is to obtain superior individuals having high yield and quality which are suitable to the ecology of the Aegean Region. In this study, selections from other regions in addition to selected individuals being provided for the preservation of gene sources and set up a crossbreeding nursery in Ege

6 6 University, Faculty of Agriculture for the production of recognized seedlings. In the framework of this study, phenological and pomological observations as a selection criteria were done as selection criteria and 33 types were selected. It will be realized that more productive, high qualified and standard varieties are grown in the Aegean Region, commonly with these types. Key words: Juglans regia L., walnut, selection.

7 7 TEŞEKKÜR Doktora tez projem sırasında değerli görüş ve katkılarıyla yol gösteren ve ufkumu açan değerli hocam Prof. Dr. Ali ÜNAL a, fikirleriyle değişik aşamalarda yardımcı olan ve yaptığım çalışmaları yakından izleyen Prof. Dr. İzzet Zeki ATALAY ve Prof. Dr. Adalet MISIRLI ya, Doktora jürime katılma nezaketini gösteren Prof. Dr. Ekmel TEKİNTAŞ ve Doç.Dr. Elmas ÖZEKER e, çalışmanın değişik aşamalarında maddimanevi desteklerini gördüğüm Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü öğretim üyeleri, öğretim elemanları ve personeline, meyve örneği temininde ve aşılı fidan üretiminde yardımcı olan tüm Çiftçilerimize, laboratuvar çalışmalarım sırasında yardımlarını gördüğüm Tariş ARGE çalışanları, Merkez Laboratuvarı çalışanları ve ayrıca, çalışmanın değişik aşamalarında yardımlarını esirgemeyen ve emekleri geçen herkese teşekkürü bir borç bilirim. Tez çalışmamı maddi olarak destekleyen TÜBİTAK ve en zorlu arazi gezilerinde taşıt ve elemanları ile yardımcı olan Alaşehir, Banaz, Simav, Gediz, Pazarlar Tarım İlçe Müdürlükleri ne teşekkür ederim. Ayrıca her konuda beni destekleyen ve yanımda olan AİLEME sonsuz teşekkürler Ertuğrul ARDA

8 8 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZET... I ABSTRACT... III TEŞEKKÜR... V ŞEKİLLER DİZİNİ... X ÇİZELGELER DİZİNİ... XII 1. GİRİŞ LİTERATÜR BİLDİRİŞLERİ MATERYAL ve METOD Materyal Metod Seleksiyon taramaları ve taramalarda elde edilen ümitvar tiplerin fenolojik ve pomolojik gözlemlerden geçirilmesi Fenolojik gözlemler Pomolojik gözlemler Fiziksel kalite özelliklerinin belirlenmesi Kimyasal kalite özelliklerinin belirlenmesi Çöğür yetiştirilmesi ve ümitvar tiplerin aşı kalemleri ile aşılanması... 93

9 9 İÇİNDEKİLER (Devam) Sayfa Yetiştirilen çöğürlerin ümitvar tipleri aşı kalemleri ile aşılanmasında uygulanan aşı yöntemleri Selekte edilen ümitvar tiplerle aşılanmış fidanlarla ve daha önceki çalışmalarda selekte edilmiş ümitvar tipler, standart yerli ve yabancı çeşitlerle koleksiyon bahçesi kurulması BULGULAR İç Ege Bölgesi İl ve İlçelerinden Tarama Sonucu Elde Edilmiş Tiplerin Fiziksel Kalite Özellikleri Manisa ilinden seçilen ceviz örneklerinin fiziksel özellikleri Alaşehir ilçesinden elde edilen tipler ve özellikleri Demirci ilçesinden elde edilen tipler ve özellikleri Uşak ilinden seçilen ceviz örneklerinin fiziksel özellikleri Banaz ilçesinden elde edilen tipler ve özellikleri Kütahya ilinden seçilen ceviz örneklerinin fiziksel özellikleri Gediz ilçesinden elde edilen tipler ve özellikleri Pazarlar ilçesinden elde edilen tipler ve özellikleri Simav ilçesinden elde edilen tipler ve özellikleri 113

10 10 İÇİNDEKİLER (Devam) Sayfa 4.2. İç Ege Bölgesi İl ve İlçelerinden Tarama Sonucu Elde Edilmiş Tiplerin Fiziksel Kalite Özelliklerinin Ortalama Değerleri İkinci Yıl Alınan Örneklerde Yapılan Değerlendirmeler Ümitvar ceviz tiplerinde yapılan ölçümler sonucu coğrafi konumun belirlenmesi ve tiplerin kodlanması Ümitvar tiplerde gözlenen çiçeklenme durumları Kimyasal Kalite Özellikleri Nem, aktif su, yağ, protein içeriği Meyvelerin yağ asitleri kompozisyonu Seleksiyon Çalışması Sonunu Elde Edilen Tiplerin Tanıtılması Seleksiyon no: 64.BBO Seleksiyon no: 45.AÇA Seleksiyon no: 64.BAH Seleksiyon no: 45.DKA Seleksiyon no: 43.GPI Seleksiyon no: 43.PYE Seleksiyon no: 45.DİM Seleksiyon no: 45.DSÖ Seleksiyon no: 64.BBO Seleksiyon no: 64.BKO Seleksiyon no: 43.PPA

11 11 İÇİNDEKİLER (Devam) Sayfa Seleksiyon no: 43.POR Seleksiyon no: 43.SÇA Seleksiyon no: 43.SGÖ Seleksiyon no: 43.SÖR Selekte Edilen Ümitvar Tiplerle Aşılanmış Fidanlarla Ve Daha Önceki Çalışmalardan Selekte Edilmiş Ümitvar Tipler, Standart Yerli Ve Yabancı Çeşitlerle Koleksiyon Bahçesi Kurulması TARTIŞMA VE SONUÇ KAYNAKLAR DİZİNİ ÖZGEÇMİŞ

12 12 ŞEKİLLER DİZİNİ Sayfa Şekil 3.1. Araştırmanın yürütüldüğü il, ilçe ve lokasyonları gösteren harita 71 Şekil 3.2. Ceviz ağaçlarında görülen dikogami çiçeklenme durumları a)protogini b)ptotandri c)homogami Şekil 3.3. Seleksiyon tiplerinde hazırlanan iç renk ıskalası 81 Şekil 3.4. Seleksiyon tiplerinde hazırlanan kabuk rengi ıskalası Şekil 3.5. Seleksiyon tiplerinde hazırlanan kabuk pürüzlülüğü ıskalası Şekil 3.6. Cevizlerin kurutulmasında kullanılan vakumlu etüv.. 88 Şekil 3.7. Cevizlerde kullanılan su aktivitesi ölçüm cihazı Şekil 3.8 Yağ asitleri kompozisyonu analizinde kullanılan Gas Chromotography (GC) cihazı Şekil 3.9. Garmin GPS cihazı Şekil Ceviz çöğürlerinde uygulanan değişik aşı yöntemleri.. 97 Şekil Kallus oluşumunu hızlandırmak amacıyla aşı yerinin sıcaklığının artırılması amacına yönelik kum torbası uygulaması Şekil 4.1. Yağ asitlerinin miktarlarına göre verdiği pikler ve grafik zaman ve alan hesaplaması ile fraksiyonların tespit edilmesi Şekil BBO.02 seleksiyon kodlu ceviz

13 ŞEKİLLER DİZİNİ (Devam) Sayfa Şekil AÇA.02 seleksiyon kodlu ceviz Şekil BAH.02 seleksiyon kodlu ceviz. 144 Şekil DKA.01 seleksiyon kodlu ceviz. 146 Şekil GPI.01 seleksiyon kodlu ceviz Şekil PYE.01 seleksiyon kodlu ceviz Şekil DİM.01 seleksiyon kodlu ceviz Şekil DSÖ.01 seleksiyon kodlu ceviz. 152 Şekil BBO.01 seleksiyon kodlu ceviz Şekil BKO.01 seleksiyon kodlu ceviz Şekil PPA.01 seleksiyon kodlu ceviz Şekil POR.03 seleksiyon kodlu ceviz Şekil SÇA.01 seleksiyon kodlu ceviz Şekil SGÖ.01 seleksiyon kodlu ceviz Şekil SÖR.01 seleksiyon kodlu ceviz Şekil Dutlimanı köyünde aşı parselinde ümitvar tip ile aşılanmış ve etiketlenmiş ceviz çöğürü Şekil Simav Yeşilyurt orijinli varyasyon gösteren genotip

14 14 ÇİZELGELER DİZİNİ Sayfa Çizelge 1.1.Dünyada toplam ceviz üretimi ve ceviz üretimi yapan ilk beş ülkenin yıllara göre üretim değerleri Çizelge 1.2. Dünyada ceviz ihracatı ve ithalatı yapan ilk beş ülke ve Türkiye nin yıllara göre ihracat ve ithalat miktarı Çizelge 2.1. Ceviz meyvesinin kimyasal yapısı (100g yenen kısımda).. 30 Çizelge 3.1.Araştırma süresince izlenen programda ele alınan seleksiyon kriterleri Çizelge 3.2. Kabuklu ceviz seçimi için tartılı derecelendirme önem dereceleri ve puan cetveli Çizelge 3.3. İç ceviz seçimi için tartılı derecelendirme önem dereceleri ve puan cetveli Çizelge 4.1. Manisa ili Alaşehir ilçesinde seçilen ceviz tiplerinin orijinleri ve meyve boyutları Çizelge 4.2. Manisa ili Alaşehir ilçesinde seçilen ceviz tiplerinin orijinleri ve meyve ağırlıkları Çizelge 4.3. Manisa ili Demirci ilçesinde seçilen ceviz tiplerinin orijinleri ve meyve boyutları Çizelge 4.4. Manisa ili Demirci ilçesinde seçilen ceviz tiplerinin orijinleri ve meyve ağırlıkları Çizelge 4.5. Uşak ili Banaz ilçesinde seçilen ceviz tiplerinin orijinleri ve meyve boyutları Çizelge 4.6. Uşak ili Banaz ilçesinde seçilen ceviz tiplerinin orijinleri ve meyve ağırlıkları

15 15 ÇİZELGELER DİZİNİ (Devam) Sayfa Çizelge 4.7. Kütahya ili Gediz ilçesinde seçilen ceviz tiplerinin orijinleri ve meyve boyutları Çizelge 4.8. Kütahya ili Gediz ilçesinde seçilen ceviz tiplerinin orijinleri ve meyve ağırlıkları Çizelge 4.9. Kütahya ili Pazarlar ilçesinde seçilen ceviz tiplerinin orijinleri ve meyve boyutları Çizelge Kütahya ili Pazarlar ilçesinde seçilen ceviz tiplerinin orijinleri ve meyve ağırlıkları Çizelge Kütahya ili Simav ilçesinde seçilen ceviz tiplerinin orijinleri ve meyve boyutları Çizelge Kütahya ili Simav ilçesinde seçilen ceviz tiplerinin orijinleri ve meyve ağırlıkları Çizelge Alaşehir ilçesinden elde edilen tiplerin değerlendirme sonuçları Çizelge Demirci ilçesinden elde edilen tiplerin değerlendirme sonuçları Çizelge Banaz ilçesinden elde edilen tiplerin değerlendirme sonuçları Çizelge Gediz ilçesinden elde edilen tiplerin değerlendirme sonuçları Çizelge Pazarlar ilçesinden elde edilen tiplerin değerlendirme sonuçları

16 16 ÇİZELGELER DİZİNİ (Devam) Sayfa Çizelge Simav ilçesinden elde edilen tiplerin değerlendirme sonuçları Çizelge Manisa ili Alaşehir ilçesinden ümitvar ceviz tipleri Çizelge Manisa ili Demirci ilçesinden ümitvar ceviz tipleri Çizelge Uşak ili Banaz ilçesinden ümitvar ceviz tipleri Çizelge Kütahya ili Gediz ilçesinden ümitvar ceviz tipleri Çizelge Kütahya ili Pazarlar ilçesinden ümitvar ceviz tipleri Çizelge Kütahya ili Simav ilçesinden ümitvar ceviz tipleri Çizelge Manisa ili Alaşehir ve Demirci ilçelerinden ümitvar ceviz tiplerinin çiçeklenme durum ve zamanları Çizelge Uşak ili Banaz ilçesinden ümitvar ceviz tiplerinin çiçeklenme durum ve zamanları 128 Çizelge Kütahya ili Gediz ilçesinden ümitvar ceviz tiplerinin çiçeklenme durum ve zamanları 129 Çizelge Kütahya ili Pazarlar ilçesinden ümitvar ceviz tiplerinin çiçeklenme durum ve zamanları 130 Çizelge Kütahya ili Simav ilçesinden ümitvar ceviz tiplerinin çiçeklenme durum ve zamanları 131 Çizelge Manisa ili Alaşehir ve Demirci ilçelerinden ümitvar ceviz tiplerinin meyve örneklerinin nem, aktif su, yağ ve protein içerikleri.. 132

17 17 ÇİZELGELER DİZİNİ (Devam) Sayfa Çizelge Uşak ili Banaz ilçesinden ümitvar ceviz tiplerinin meyve örneklerinin nem, aktif su, yağ ve protein içerikleri. 116 Çizelge Kütahya ili Gediz ilçesinden ümitvar ceviz tiplerinin meyve örneklerinin nem, aktif su, yağ ve protein içerikleri. 116 Çizelge Kütahya ili Pazarlar ilçesinden ümitvar ceviz tiplerinin meyve örneklerinin nem, aktif su, yağ ve protein içerikleri 117 Çizelge Kütahya ili Simav ilçesinden ümitvar ceviz tiplerinin meyve örneklerinin nem, aktif su, yağ ve protein içerikleri. 117 Çizelge Ceviz yağı karışımından elde edilen yağ asitleri bileşenleri oranları Çizelge Ümitvar ceviz tiplerinden elde edilen yağ asitleri bileşenleri oranları 120 Çizelge Tanıtılan tiplerin değerlendirmeler sonucu aldıkları tartılı derecelendirme puanları ve verimlilik indeks puanları Çizelge Aşı kalemi alınarak aşılı fidan elde edilen seleksiyon tiplerinin orijinleri. 148

18 18 1. GİRİŞ Ceviz türleri, ılıman ve subtropik iklimlerde doğal bir yayılma alanı bulmuş ağaçlardır. Taksonomik olarak dört bölüm altında gruplandırılmışlardır. Bunlardan ilki olan Trachcaryon, Juglans cinera olarak adlandırılan tek bir türü kapsar. Bu tür yağlık ceviz ya da ak ceviz olarak bilinir ve Kuzeydoğu Amerika da doğal bir yayılış gösterir. İkinci bölüm Cardiocaryon grubuna giren cevizler, Doğu Asya da doğal bir yayılma alanı bulmuşlardır. Bu grubun içinde Doğu Çin ve Kore yayılma alanına sahip Juglans manshurica, Japon cevizi olarak bilinen Juglans ailantifolia ve Çin cevizi de denilen Juglans cathayensis yer alır. Üçüncü bölüm Rhysocaryon adı altında incelenen, yaklaşık onaltı adet Kuzey ve Güney Amerika kökenli ceviz türünü kapsar. Bu türler kara ceviz olarak bilinir. Bu grup içinde yer alan ve Kaliforniya kara cevizi olarak bilinen Juglans hindsii, ceviz sektörüne anaç ve anaç ıslahı çalışmalarında ebeveyn olarak önemli katkılar sağlamıştır. Diğer bir tür olan, Güney Kaliforniya kıyı şeridinin sulak alanlarında yayılma gösteren Juglans californiaca kök hastalıklarına hassas olduğundan anaç olarak kullanılmaz. Arizona kara cevizi (Juglans major) ve Teksas kara cevizi (Juglans microcarpa) ise Amerika nın güneybatısında doğal olarak yayılmıştır ve çorak ya da tuzlu bölgelerde anaç olarak kullanılır. Kara cevizlerden hiçbiri ticari öneme sahip değildir. Dördüncü bölüm Juglans grubunda ise, ticari bakımdan en değerli tür olan İran cevizi ya da İngiliz cevizi olarak bilinen Juglans regia yer alır. Türkiye den İran a, Rusya nın güneyinden Batı Çin ve Himalayaların doğusuna kadar olan bölgede yayılış göstermektedir. (Leslie ve McGranahan, 1988).

19 19 Dünya üzerinde bu denli geniş bir yayılma gösteren Juglandaceae familyasının ticari bakımdan en fazla öneme sahip türü olan ceviz (Juglans regia L.), Anadolu nun ulu ve görkemli ağaçlarından birisidir. Besin değeri yüksek meyvesi ve mobilya sanayinin değerli ham maddesi olan kerestesi nedeniyle, meyve türleri arasında özel bir yere sahiptir. Ceviz ağacı uzun ömürlüdür. Kuvvetli gelişen kökleri yardımıyla, yamaçlarda toprak kaymalarını ve taşınmalarını; dere kenarlarında ise sel baskınlarını önler. Bazen de süs ağacı olarak yol ve parkları süsler. Ceviz ağacı tohumu, kerestesi, yeşil meyve kabuğu, sert meyve kabuğu, kökü ve yaprakları ile çok yönlü olarak insanlara yarar sağlayan bir meyve türüdür. Halen bazı meyve türlerimizde olduğu gibi, özellikle cevizde de standart çeşitlerimiz bulunmamaktadır. Ceviz çok yakın zamana kadar sadece tohumdan çoğaltılmış, daha doğrusu doğada çeşitli şekillerde toprağa karışan tohumların çimlenmesiyle oluşan bitkiler, üretici tarafından alınarak bahçe veya yol kenarlarına dikilmiştir. Önce meyvesinden faydalanılmış, daha sonra da genellikle en verimli çağında kütük tüccarlarına terk edilmiştir (Şen, 1980). Ülkemizde daha çok kapama ceviz bahçelerinden değil, küçüklü büyüklü ceviz orman alanı ve ağaçlık alanlardan söz edilebilir. Cevizin kendiliğinden yetişme şansı bulduğu su kıyıları, vadiler, yazın sıcağından, kışın soğuğundan korunan hayvanların, özellikle de yaz ve kış aylarını aynı yerde geçiren kargalarla, sincapların barınak yerleri olmaktadır. Bu hayvanların kışın yemek için gizledikleri ceviz ve benzeri tohumlar, burada çimlenmek suretiyle fidan, nihayet ağaç haline gelmişlerdir. Ceviz tohumu

20 20 ağır olduğu için, rüzgarlarla daha uzak çevreye yayılması mümkün olmuyorsa da, diğer bir doğal üretim aracı (karga, sincap) bu noksanlığı fazlasıyla kapatmakta geri kalmamaktadır. Öte yandan kurutulmuş cevizin kolaylıkla muhafaza edilmesi, insanların günlük yiyecekleri arasına girmesine ve bol kalori vermesi sonucu, her göç edilen yere götürülmesine yol açmıştır. Böylece ceviz, yurdumuzda ve diğer ülkelerde kolaylıkla yayılmıştır. Tohum taşıma ve saklama işinde, insan olsun, hayvan olsun daima daha iyi özellikte olan cevizleri seçtikleri için, ister istemez yayılma ile beraber, doğal seleksiyonun meydana geleceği ortadadır. Yurdumuzdaki yetiştiriciler, cevizin meyve ve kereste geliri ile ilgilenmektedirler. Bu yüzden, çok çeşitli ceviz tiplerini bünyesinde bulunduran ve her geçen gün meyvesinin iyi veya elverişsiz olduğuna bakılmaksızın, kütük satışı amacıyla kesilen ceviz ağaçlarımız içinde, meyve ve kereste özellikleri bakımından, standardın üstünde ceviz tiplerimiz de bulunmaktadır. Bu tipler kesilip yok edilmeden, yurt çapında bir seleksiyon çalışmasının sürdürülmesi, bu tiplerden aşı kalemi alınarak, çeşitlerin muhafaza edilmesi ve deneme üretimlerinin yapılması kaçınılmaz bir vatandaşlık görevi olmuştur (Çelebioğlu, 1985). Bu çalışmalara ilk adım, 1969 yılında Ölez tarafından başlatılmış ve 1971 yılında sonuçlandırılmış olan tez projesi ile atılmıştır. Söz konusu çalışmalarla yurdumuzun üçüncü büyük ceviz bölgesi olan Marmara Bölgesi hedef alınmış, Yalova Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü ve Bölge Teknik Teşkilatının iş birliği ile ilk etapla 323 tip tespit edilmiş, daha sonra yapılan çalışmalarla bunların arasından 48 ceviz tipi selekte

21 21 edilmiştir. Daha sonra bu sayı 20 ye indirilerek, Yalova'da aşı ile çoğaltılmıştır (Ölez, 1971). Sonraki yıllarda ise bu çalışmadan elde edilen tipler üzerinde bazı yabancı çeşitleri de içine alan bir çeşit denemesi kurulmuştur. Bu çeşit denemesinin içinde seleksiyon çalışmalarına da ağırlık verilerek başta Karadeniz, Doğıı Anadolu, İç Anadolu ve Akdeniz Bölgeleri nde cevizciliği ile isim yapmış, ismini cevizden almış, yurt yörelerine kadar çalışmalar genişletilmişir. Böylece ceviz denemesinin ikinci aşamasında ele alınacak ceviz tipi sayısı, 1978 yılı tespitlerine göre 73 adete kadar yükseltilmiştir (Çelebioğlu, 1985). Ülkesel ceviz seleksiyon çalışmaları, Atatürk Üniversitesi Bağ-Bahçe Kürsüsü ile TÜBİTAK'ın ortak çalışmalarıyla daha da genişletilmiş bulunmaktadır (Şen, 1980). Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgesi nde yıllarında sürdürülen seleksiyon çalışmasıyla 550 tip arasından 26 ümitvar tip selekte etmiş, bu tiplerden çok ümitvar olan 17 tipin Yalova'ya aşı kalemi taşınarak üretimi yapılmıştır. Böylece yurdumuzun diğer bölgelerinden yapılan seleksiyon çalışmalarıyla, 1984 yılında 106 ceviz tipinin proje merkezinde denemeye alınmaları sağlanmış bulunmaktadır (Çelebioğlu, 1985). Şen ve Tekintaş (1990), Adilcevaz çevresinde yürüttükleri bir seleksiyon çalışmasında 31 ümitvar tip, Akça (1993), Gürün'de 41 ümitvar tip, Beyhan (1993), Darende de 62 ümitvar tip, Özkan (1993), Tokat merkez ilçe ve köylerinde 24 ümitvar tip, Aşkın ve Gün (1995), Çameli ve Bozkurt ilçelerinde yapmış oldukları çalışmada 39 ümitvar tip, Karadeniz ve Şahinbaş (1996), Van ilinin Çatak ilçesinde 18 ümitvar tip, Akça ve

22 22 Osmanoğlu (1996), Gevaş yöresinde 18 ümitvar tip, Akça ve Muratoğlu (1996), Ahlat yöresinde 44 tip, Koyuncu ve Aşkın (1995), Bitlis Adilcevaz yöresinde 12 tip, Gün (1998), Küçük Menders Havzası nda 36 ümitvar tip, Yarılgaç ve ark. (2005), Muş yöresinde 20 ümitvar tip, Yıldırım ve ark. (2005), Isparta Yalvaç yöresinde 10 ümitvar tip, Karadeniz ve Şişman (2005), Giresun yöresinde 34 ümitvar tip, Ünver ve Çelik (2005), Ankara yöresinde 23 ümitvar tip selekte etmişlerdir. Bütün bu çalışmalardan anlaşılmaktadır ki, ülkemizin sahip olduğu bu çok zengin genetik varyasyon, ıslah çalışmalarının kısa zamanda başarıya ulaşmasına imkan sağlamaktadır (Şen, 1982, 1983(a), 1985). Ayrıca cevizlerin genellikle dikogami özelliği nedeniyle, çoğunlukla yabancı tozlanan cevizler tohumla yapılan yetiştiricilik sonunda yörenin ekolojik ve toprak şartlarına uyan geniş bir genetik varyasyonun oluşmasına sebep olmuştur (Şen, 1983(b),(c)). Bu nedenle, ülkemizde ceviz ıslahı konusunda çalışacak olan bir araştırıcı; yılda ancak elde edebileceği çöğür yerine, doğal olarak melezlenmiş milyonlarca ceviz çöğürü ile karşılaşacak, dolayısıyla çok zengin bir materyale sahip olacaktır (Şen, 1986). Ülkemizde ceviz yetiştiriciliği konusunda yapılan araştırmalar bilindiği gibi çok az ve yetersiz kalmaktadır. Son yıllarda standart ceviz çeşitlerinin gerek aşı ile çoğaltılması, gerekse bu çeşitlerle adaptasyon çalışmalarına önem verilmesinin gerekliliği anlaşılmıştır.

23 23 Birçok yörede yetiştiriciler ceviz yetiştiriciliğine önem verdikleri halde, doğal ceviz populasyonunu korumada titiz davranmamaktadırlar. Bu nedenle, birçok ceviz ağacı kaçak olarak kesilmekte ve kereste tüccarlarına satılmaktadır. Böylece yoğun ceviz populasyonunda, standart ceviz çeşitlerinin özelliklerine sahip birçok ceviz tipi yok olmaktadır. Dünya ceviz üretiminde ülkemiz Çin, ABD ve İran dan sonra dördüncü sırayı aldığı halde, ihracatta başarılı olunmamasının nedeni standart ceviz çeşitleri ile kurulmuş bahçelerin yetersizliğidir. Dünyanın en eski ceviz üreticisi ülkelerinden birisi olmamıza ve aynı zamanda dünyanın en güçlü çöğür ağacı populasyonuna sahip olmamıza rağmen, yakın yıllara kadar başta olduğumuz dünya ceviz üretiminde dördüncülüğe düştüğümüz gibi, dünya dış satımındaki yerimiz daha da aşağılarda bulunmaktadır. Dünyanın en yeni J.regia L. türü ceviz üreticisi olan ABD, günümüz dünyasında en başta gelen ceviz üreticisi ülke durumundadır. Ceviz dış satımında ise yine ABD dünya ceviz dış satımının yaklaşık %50 sini elinde tutmakta ve önde gelmektedir. Oysa, orijini Anadolu ve çevresindeki ülkeler olan cevizin bir çuval meyve olarak Amerika'ya götürülüşü 1867 yılıdır. Yaklaşık 130 yıl önce sadece bir çuval cevizle başlayan Amerika ceviz yetiştiriciliği, günümüz dünyasında gerek üretim, gerekse ihracat yönünden rakipsiz hale gelmiş olmasının sebebi, bizim yapamadığımız standardizasyonu yaparak, üretimlerini tamamen standart çeşitlerle yapmış olmalarındandır. Üretimin standardize edilmesi; hem ağaç başına, hem de birim alanda üretimi arttırmaktadır. Aynı zamanda birörnek materyal olması nedeniyle, dış satımı da büyük ölçüde kolaylaşmaktadır (Şen, 1985).

24 24 Ceviz üretim ve ticaretinde Fransa, İtalya ve ABD nin önde gelmesi, bu ülkelerde seleksiyon yoluyla üstün özellikli çeşitlerin öncelikle seçilmiş olmasındandır. Fransa'nın Franquetta, Mayetta, Parisienne, Corne ve Marbol, İtalya'nın Sorento ve Partenope, Romanya'nın Şibişel, Yugoslavya'nın N-5/3-74, Amerika'nın Payne gibi ünlü çeşitleri seleksiyon yoluyla elde edilmişlerdir (Puinter ve Ravlings, 1961; Pandele, 1968; Ölez, 1971; Şen, 1980; Çelebioğlu, 1985; Şen, 1985). Seleksiyon çalışmaları sonunda Kaliforniya'da iyi bakımlı ve verim çağındaki ceviz bahçesinden 500 kg/dk (ağaç başı 50 kg) ürün alınabilmiştir. Romanya da Şibişel cevizinden yaşlarında kg meyve alınmaktadır. Yıllara göre ağaç sayısında yavaşta olsa bir artış görülmesine karşılık, ceviz üretim miktarlarında yıllara göre önemli dalgalanmalar olduğu dikkati çekmektedir. Bu durumun meydana gelmesine, sırıkla hasadın yapılmasının yanı sıra, standart ceviz çeşitleri ile bahçe kurulmamış olması sebep olarak gösterilebilir. Öte yandan, ekolojik isteklere göre ceviz tipleri seçilemediğinden, ceviz ağaçlarının kış soğuklarından etkilenmeleri ve geç donların meydana geldiği yıllarda verimin hissedilir şekilde düşmesine tanık olunmaktadır (Coclo and Pandele, 1960; Şen, 1980; Çelebioğlu, 1985). Cevizin dünya üzerindeki üretim ve ticaretine ilişkin değerler Çizelge 1.1 ve 1.2 de verilmiştir (Anonim, 2005(a),(b)).

25 25 Çizelge 1.1. Dünyada toplam ceviz üretimi ve ceviz üretimi yapan ilk beş ülkenin yıllara göre üretim değerleri Ceviz Üretimi (Ton) Yıl Çin 343, , ,000 ABD 255, , ,840 İran 178, , ,000 Türkiye 120, , ,000 Ukrayna 57,049 78,952 68,000 DÜNYA 1,356,407 1,489,132 1,472,329 Cevizde dünya üretim değerleri, son yıllarda 1.5 milyon ton sınırına yaklaşmış olmasına karşın (Çizelge 1.1), ticareti dünya çapında gerek ithalat, gerekse ihracat bakımından 150 bin tona ulaşamamaktadır. (Çizelge 1.2). Bu durum üretimin önemli bir kısmının dış dünyaya arzedilmeden, üretici ülkelerin kendi içinde tüketildiğini göstermesinin yanında, bir diğer yaklaşımla dış pazarlarda tüketici talebine uygun nitelikte ceviz üretiminin, toplam üretimin oldukça az bir kısmı tarafından sağlanabildiği şeklinde de yorumlanabilir

26 26 Çizelge 1.2. Dünya da ceviz ihracatı ve ithalatı yapan ilk beş ülke ve Türkiye nin yıllara göre ihracat ve ithalat miktarı. İç Ceviz İhracatı Yıl (Ton) A.B.D. 52,035 47,360 Fransa 12,784 18,945 Meksika 22,789 29,738 Şili 4,351 4,343 Çin 1,116 1,069 Türkiye 17 6 DÜNYA 107, ,115 İç Ceviz İthalatı Yıl (Ton) İspanya 18,954 20,229 Meksika 11,343 20,351 Almanya 11,683 17,372 İtalya 14,507 15,216 Hollanda 4,437 4,904 Türkiye 3,381 8,697 DÜNYA 91, ,369 Ülkemiz açısından ele alındığında, çizelgelerden de anlaşıldığı gibi ceviz üretiminde Çin, ABD ve İran dan sonra dördüncü sırada yer almamıza karşın, dış ticarette aynı başarı sağlanamamaktadır. Ülkemizde ceviz yetiştiriciliği, birbirinden tamamen farklı karakterler taşıyan, tohumla çoğaltılmış ağaçlarla yapıldığından kârlı olmamaktadır. Her türlü üretimin standardize edildiği günümüz dünyasında, belirlenen standartlara uymayan ürünler ya hiç alıcı bulamamakta ya da çok düşük fiyatlarla satılmaktadır. Yakın yıllara kadar dünyanın en fazla ceviz üreten ülkesi olmamıza rağmen, üretimde standart çeşitlere geçemediğimiz için ve ayrıca gerek üretim ve gerekse çoğaltma tekniklerinde dünyaya ayak uyduramadığımızdan dolayı, dünya ceviz üretiminde devamlı gerilemekteyiz. Diğer meyve türlerimizde olduğu gibi, cevizde de envanter çalışmaları masa başından kurtulamadığı için, üretim

27 27 miktarının da gerçek rakamlara dayanmadığı ortadadır. Dünya ceviz dış satımında da diğer ülkelerin çok gerisinde kalan ülkemiz, yetiştiriciliğe standart çeşitleri sokmada gecikmeye devam etmesi durumunda, pek yakında ceviz üretimimiz iç tüketimi karşılamaya yetmeyecek ve belkide ceviz ithalatı rakamları her geçen yıl giderek artış eğilimi gösterecektir. Standart çeşitlerle yapılacak ceviz yetiştiriciliğinin çok karlı olduğu Amerika da görülebilmektedir. Ceviz yetiştiriciliği geçmişi bir asır olan ABD'de yetiştiricilik tamamen standart çeşitlerle yapılmaktadır yılında bir çuval meyve ile başlayan Amerikan ceviz yetiştiriciliği, günümüzde standart çeşitlerden kurulu kapama bahçeler sayesinde üretimde ikinci sırayı, ihracatta ise dünyada ilk sırayı almaktadır (Anonim, 2005(b)). Ülkemizde ne kadar ceviz ağacımız olduğu kesin olarak bilinmezken, Amerika da hangi çeşitle, nekadar kapama ceviz bahçesi kurulu olduğuna dair kesin rakamlar bulunmaktadır. Çok zengin bir ceviz popülasyonuna sahip olduğumuz halde, bu popülasyon içinden seçilen emsalsiz tipleri standart çeşit haline getirip yaygınlaştıramadığımız da bir gerçektir. Dünyanın hiçbir ülkesinde bulunamayacak değerdeki ceviz popülasyonundan son zamanlarda çok kıymetli tipler elde edilmiştir. Ancak, her ne kadar bu popülasyon içerisinde saklı ve kaybolma tehlikesiyle baş başa olan değerli ceviz tipleri bulunup çıkarılmış olsa bile, eğer bu tipler vegetatif metotlarla çoğaltılıp yaygınlaştırılamaz ise, standart bir üretime geçmek yine mümkün olmayacaktır. Bu bağlamda, çok hızlı olarak aşılı ceviz üretimine başlayıp, çoğaltılacak standart ceviz çeşitlerini

28 28 yetiştiricilere zaman kaybetmeden dağıtmak olağanüstü önem taşımaktadır. Bütün bu bilgilerin ışığı altında; ülkemizin her köşesinde yapılacak ceviz seleksiyonu çalışmalarına çok hızlı bir şekilde devam edilmeli ve araştırmalar sonucunda bulunacak tiplerin en hızlı bir şekilde vegetatif metotlarla çoğaltılması sağlanmalıdır. Populasyon içerisinden üstün vasıflı tipler bulunduktan sonra, bu tipler değişik ekolojilerde yetiştirilerek ıslah amaçlarına uygun olan klonların seçimiyle çeşit ıslahı çalışmaları tamamlanacaktır. Ceviz seleksiyonu niteliğindeki araştırmamızın amacı, bu çalışmayı yüksek ve soğuk iklime sahip yörelerde yaparak soğuklara dayanıklı kaliteli tipleri üretime kazandırmak, çeşit ıslahı çalışmalarında ilk aşamayı oluşturan seleksiyon çalışmalarının devamını temin etmek ve bu araştırmaların Ege Bölgesi ne taşınmasını sağlamaktır. Araştırma sonucunda seçilen çok kıymetli tiplerle, ceviz yetiştiriciliğine ve dolayısıyla ülke ekonomisine hizmet edilmiş ve çiftçilerimizin daha iyi üretip daha iyi kazanmalarının önü açılmış olacaktır.

29 29 2. LİTERATÜR BİLDİRİŞLERİ Seleksiyon çalışmasına materyal olarak seçilen ceviz (Juglans regia L.) in bitki bilimcisi Ledebour tarafından keşfedildiği ifade edilmektedir (Kenber, 1983). Ağacı görünüş olarak m ye kadar boylanabilmektedir. Düzgün ve kuvvetli bir gövde yapısına sahiptir. Geniş bir alana yayılan ve toprağın derinlerine inen, kuvvetli bir kazık kökü vardır. Dallanma 1-2 m lik gövde yüksekliğinden sonra başlar. Monoik bir çiçek yapısı görülür. Dişi çiçek, erkek çiçek ve odun tomurcukları olmak üzere üç tip tomurcuğa sahiptir. Erkek çiçek tomurcukları saf halde olup, dişi çiçek tomurcuklarında karışık bir yapı görülür. Çiçek tomurcukları dal üzerinde ayrı yerlerde bulunur. Kış dinlenme döneminde üzerleri kahverengi örtü pulları ile kaplıdır. Morfolojik yapılarına bakılarak ayırt edilebilir. Erkek çiçek tomurcukları kozalağı andırır. Dişi çiçek tomurcukları ise dalların üst tarafında yer alır. Erkek çiçekler 5-15 cm uzunluğunda, yeşil renkli ve aşağıya doğru sarkan püsküller görünümündedir. Bir püskül üzerinde arasında değişen sayıda erkek çiçek bulunur. Olgun bir ceviz ağacı 5000 kadar püskül meydana getirebilir. Dişi çiçekler, ilkbaharda teşekkül eden mevsimlik sürgünlerin üzerinde meydana gelir. Yapraklar imperipinnat yapıdadır. Ortada yaprak ekseni, bunun üzerinde de karşılıklı yaprakçıklar yer alır. Yaprakçık sayısı karşılıklı olarak 5-9 çift arasında değişir (Özçağıran ve ark, 2005). Bir ılıman iklim meyvesi olan ceviz, normal şartlarda verimli, havalanmış topraklarda 300 yıllık bir ömre sahip olabilmektedir. Cinsin karakteristik maddeleri, juglon ve tanen bileşikleridir. Sert kabuklu meyveler gubundaki meyvenin besin değeri, organik bileşik ve yağ

30 30 içerikleri bakımından durumları ortaya konmuştur (Çizelge 2.1) (Rodriguez ve ark, 1989; Özçağıran ve ark, 2005). Çizelge 2.1. Ceviz meyvesinin kimyasal yapısı (100g yenen kısımda). Ortalama değerleri Maddeler Su (g) 2.80 Protein (g) Yağ (g) Karbonhidrat (g) 3.30 Toplam azot (g) 2.77 Sodyum (mg) 7.00 Potasyum (mg) Kalsiyum (mg) Magnezyum (mg) Fosfor (mg) Demir (mg) 2.90 Bakır (mg) 1.34 Çinko (mg) 2.70 Kükürt (mg) Klor (mg) Mangan (mg) 3.40 Thiamin (B 1 vit.) (mg) 0.40 Niacin (mg) 1.20 Riboflavin (B 2 vit.) (mg) 0.14 Vitamin B 6 (mg) 0.67 Vitamin E (mg) 3.85 Nişasta (g) 0.70 Toplam şeker (g) 2.60 Sakkaroz (g) 2.20 Fruktoz (g) 0.20 Glikoz (g) 0.20 Sellüloz (g) 1.10 Enerji (kcal)

31 31 Cevizin anavatanı içinde yer alan Türkiye, dünyanın en eski ceviz yetiştiren ülkeleri arasındadır. Daha önce belirtildiği gibi, şimdiye kadar bazı özellikleri tespit edilmiş olan 38 ceviz türü içinden, ülkemizde sadece Juglans regia L., yani Adi cevizin (Anadolu cevizi, Türk cevizi, İran cevizi, İngiliz cevizi) yetiştiriciliği yapılmaktadır. Son yıllara kadar ceviz yetiştiriciliği sadece tohumla yapılageldiği için, mevcut populasyonun hemen hemen tamamının birbirinden farklı milyonlarca tipten oluştuğunu söyleyebiliriz. Aynı ağaçtan alınan meyvelerden elde edilen tohumların ekilmesiyle oluşan ağaçların birbirinden farklı oluşu tohumların genetik yapılarının farklı oluşunun bir sonucudur. Böylece birbirinden az veya çok farklı olan milyonlarca ceviz tipiyle ceviz üretimi yapılmakta, dolayısıyla üretimde standardizasyona gidilememektedir (Şen, 1980). Standart ceviz çeşitlerinde aranan özellikler, aşağıda yer almaktadır: Ağacın erken meyveye yatması, periyodisite göstermemesi, verimli olması, soğuklara ve güneş yanıklığına dayanıklı olması, sağlıklı bir gelişme göstermesi, hastalık ve zararlılara karşı dayanıklı olması, meyve tüketimi taze olarak yapılacak ceviz tipleri için çok iri (çap ortalaması 38.1 mm den büyük), kurutmalık cevizler için iri-orta (çap ortalaması 29.1 mm den büyük), meyve şekli düzgün-oval, meyve iriliğinin homojen, kabuklu ağırlığının l0 g dan fazla olması gerekmektedir. Meyve kabuğu açık ve parlak renkli, düzgün yüzeyli ve pürüzsüz, iki parçanın birbirine sıkıca yapışmış olması (bastırınca aralanmaması) ve ince olup kolaylıkla kırılması gereklidir. İç kabuktan kolaylıkla, yani bütün (horoz) olarak çıkmalı; iç randımanı (iç oranı) %50 den, iç ağırlığı 5 g dan fazla, iç rengi çok açık ya da açık renkli olmalı, esmer ve koyu renk oranı açık

32 32 renge göre az olmalıdır. İç, kabuk boşluğunu tamamen doldurmalı ve normal şartlarda büzüşme yapmamalıdır, yani boş (koz) teşekkülü olmamalıdır. Ceviz içinde bulunan toplam yağ miktarı (muhafaza kolaylığı sağlamak için) çok fazla (kuru maddenin %70' inden çok) olmamalıdır (Çelebioğlu, 1985). Bugün bilinen bazı standart ceviz çeşitleri, (Payne, Franquette. Conic, Marbot, Şibisel, Parissienne gibi) en kısa ve başarılı bir metod olarak görülen "Seleksiyon Islahı" ile ortaya çıkarılmışlardır (Ölez, 1971; Şen, 1980). Ceviz seleksiyonunda dikkate alınan seleksiyon kriterleri, ıslah amaçlarına ve araştırıcıya göre değişmekle birlikte, üzerinde en çok durulan özellikler şunlardır: Meyve ve iç özellikleri, soğuğa, kurağa, hastalık ve zararlılara mukavemet ile yan dallarda yüksek oranda meyve verme durumu, ağaçların yaşı, gövde çevresi, gövde yüksekliği, gövdedeki çatallanma, taç şekli, çiçeklenme tipi, dişi çiçeğin çiçek tozu kabul döneminin başlangıcı (reseptiv), ağaçta kg olarak meyve verimi, salkımdaki meyve sayısıdır. Seleksiyonda esas alınan meyve özellikleri ise ayrıntılı olarak, kabuklu meyve ağırlığı, iç ağırlığı, iç oranı, meyve boyutları, meyve şekli, kabuk kalınlığı, kabuk ve iç rengi, kabuk pürüzlülüğü, kabuk yapışması, kabuk kırılma durumu, içte büzüşme, iç çürüklüğü, açık renkli iç oranı, iç dolgunluğu, protein, yağ ve kül oranı gibi özelliklerdir (Serr, 1962; Serr ve Forde, 1969; Zaches, 1969; Ölez, 1971; Shagin, 1971; Rud ve

33 33 Zhadan, 1975; Ramos and Mc Granahan, 1980; Şen, 1980; Xi Sheing Ke, 1980; Germain, 1986; Metziner, 1990; Radicati, 1990; Keblovsky, 1991; Akça, 1993; Beyhan, 1993; Aşkın ve Gün, 1995). Çeşitlerin seçiminde, bu özelliklerin alt ve üst sınırları bakımından da farklılıklar bulunmaktadır. Bazı araştırıcılar iç oranının en az %50 olması gerektiğini (Serr, 1962), bazıları iç oranının %45, yağ oranının %65 ve protein oranının %16 olması gerektiğini bildirmektedirler (Pandele, 1968). Bu arada meyve ağırlığının 14.2 g dan, iç oranının %54 den fazla, kabuk kalınlığının ise 0,92 mm den az olması gerektiğini bildiren araştırmacılar da vardır (Nenjuhin, 1971). Serr (1962) in yaptığı bir ıslah çalışmasında bulduğu çeşitlerde iç oranının en az %50, açık renkli iç oranının da en az %50 olması gerektiğini belirterek Placentia, Payne, Eureka, Hartley, Franquette gibi tanınmış ceviz tiplerinde iç ağırlıklarının 5.6 g, iç oranlarının % ve açık renkli içlerin %30-90 arasında olduğunu bildirmiştir. Penev ve Nedev (1965), melezleme ve serbest tozlaşma yöntemini kullanarak yeni tipler elde etmişlerdir. Bunlardan 1-11 nolu tipin meyve iç oranı %55.64, yağ oranı ise %76.74 olarak bulunmuştur nolu tipin meyve iç oranı %55.60, yağ oranı %75.76 olurken, 1-12 tipinde ise iç oranı %57.11, yağ oranı %57.32 olarak saptanmıştır. Bu tiplerin kış soğuklarına daha az duyarlı olduğu belirlenmiştir.

34 34 Pandele (1968), 400 ceviz tipinde yaptığı 15 yıllık çalışmalardan sonra, ıslah materyali olacak çeşitlerde iç oranlarının en az %45, yağ oranlarının en az %65, içte protein oranlarının en az %16 olması gerektiğini bildirmektedir. Glagolev (1969), Oripov adındaki bir çiftçinin Özbek ormanında bulduğu ve kendi adının verildiği Oripov cevizi üzerinde yaptığı bir incelemede, bu çeşidin ikinci ve üçüncü yılında yüksek bir verime eriştiğini bildirerek, çeşitin ortalama meyve ağırlığının 6-8 g, iç oranının %5l, yağ oranının %66, meyve kabuklarının ince ve ağaçların -20, -25 ºC ye kadar dayanabildiğini bildirmektedir. Ölez (1971), Marmara Bölgesi nde selekte ettiği toplam 323 tip içerisinden üstün özelliklere sahip 20 ceviz tipi belirlemiş ve bunları aşı ile çoğaltmıştır. Bu çalışmada seçtiği tiplerde, meyve ağırlıklarının g, iç ağırlıklarının g, iç oranlarının % , yağ oranlarının % , açık renkli iç oranlarının % arasında değiştiğini ve kabukta yapışmanın ise iyi veya çok iyi olduğunu kaydetmiştir. Ölez (1971), Marmara bölgesinde yaptığı bir seleksiyon çalışmasında; meyve kalitesi, soğuklara mukavemet, verim ve yan tomurcuklarda meyve verme gibi karakterleri göz önünde tutarak, tip seçiminde iç ağırlığın 5.00 g dan, meyve ağırlığnıın g dan, iç oranının, yan dallarda dişi çiçek teşekkül oranının ve açık renkli iç oranının % 50'den az olmamasına dikkat etmiştir.

35 35 Hilisc (1974), Yugoslavya'da yapmış olduğu bir seleksiyon çalışmasında 600 ümitvar tip belirleyerek, bunlar içerisinden 3 üstün vasıflı tipi (Elit, Petivio, Haloze) seçerek vegatatif olarak çoğaltmıştır. Bu üç tipin ortalama meyve ağırlıklarının 10 g, iç oranlarının %46, yağ oranlarının %67, protein oranlarının %14 olduğunu belirtmiştir. Çoğunlukla ağaçların protandrous ya da homogamous olduğunu, geç donlara, Gnomonia Icptoslyla ve Xanlhomanas juglandis'e orta derecede duyarlılık gösterdiğini bildirmiştir. Nedev (1975), Dizhinovski ve Sliven ceviz çeşitlerinin agrobiyolojik özelliklerini incelemiştir. Bu incelemede Sliven ceviz çeşidinin ağaç başına veriminin 20 kg/ağaç, meyvesinin geniş, meyve kabuğunun ince, meyve ağırlığının 13.9 g, iç oranının %54-64 olduğunu, Dzhinovski ceviz çeşidinin ise ağaç başına veriminin 25 kg/ağaç, meyve ağırlığının g, iç oranının %56 olduğunu bildirmiştir. Makhemet ve ark. (1977) nın doğal hibritlerde kuvvetlilik ve meyve verimi gibi kriterler üzerinde durarak yaptıkları bir incelemede, 43 yaşındaki Juglans nigra'nın melezlerinde ağaç yüksekliğinin 27.6 m, gövde çapının 58 cm olduğunu kaydetmişlerdir. En yüksek verimi Juglans nigra melezlerinden elde ettiklerini, bu melez formlarda kabuklu ağırlığın 15 g, iç ağırlığının 3.5 g ve yağ oranının % arasında olduğunu saptamışlardır. Kawecki (1977), tohumdan yetişmiş 12 ağaç üzerinde yaptığı bir incelemede; protein oranının % , yağ oranlarının % , toplam şeker içeriğinin % arasında değiştiğini

36 36 saptamıştır. Araştırma sonucunda 7 tipin geç çiçeklendiğini, ancak meyvelerini erken olgunlaştırdıklarını gözlemiştir. Zhadan ve Stukov (1977)'un yılları arasında yürüttükleri bir ıslah çalışmasında, elde ettikleri çeşitlerin meyve iç ağırlığının ortalama 10 g, iç oranının % olduğunu tespit etmişlerdir. Bıı araştırmada ümitvar tiplerin kabuklu ağırlığının g, kabuk kalınlığının mm ve kağıt kabuklu olarak adlandırılan tiplerin iç oranlarının % 76 olduğunu saptamışlardır. Çelebioğlu (1978), bazı yerli ceviz çeşitlerinde yaptığı incelemelerde, 17/BF nolu tipte meyve ağırlığının g, iç oranının %46.40, 58/B.8 nolu tipte meyve ağırlığının 11 g, iç oranının % 54.30, 170/13-16 nolu tipte meyve ağırlığını 9.70 g, iç oranını % 49.00, Giresun/7 nolu tipte meyve ağırlığını 9.40 g, iç oranını % 63.00, Kocaeli/2 nolu tipte meyve ağırlığını g, iç oranını % olarak tespit etmiştir. Çelebioğlu (1978b), Romanya'da Trigujiu Araştırma Enstitüsü nde yetiştirilmekte olan ve seleksiyon ile bulunan 548 nolu ceviz tipinin antraknoza dayanıklı olduğunu ve bu tipte meyve ağırlığını g ve iç oranının % olduğunu kaydetmiştir. Özellikleri bildirilen diğer ceviz çeşitlerinde iç oranı % civarında bulunmuş ve bir hibrit olan Şibişel ceviz tipinde ise iç oranının % 48 olduğu belirlemiştir.

37 37 Lebidenets (1978), ilkbaharda 85 ceviz ağacında yaptıkları gözlemlere göre, inceledikleri ağaçların % 67.06'sının protandrous, % 32.4'ünün protogynous olduğunu belirtmişlerdir. Shamsiev ve Komarov (1978), Güney Özbekistan da yaptıkları bir çalışmada, No. 19 ve No formlarının bazı pomolojik ve teknolojik karakterlerini saptamışlardır. Buna göre iri meyvelere sahip olan bu iki tipte, meyve ağırlıklarının 17.7 g (No ) ve 20.8 g (No.19); iç oranlarının % 50 olduğunu bildirerek, yağ oranlarının No.19 da % 71 ve No 'de % 72 olduğunu, şeker oranlarının ise yine aynı çeşitlerde, sırasıyla % 3.1 ve % 3.3 olduğunu tespit etmişlerdir. Kholdorow ve Abdev (1978), Tacikistan da seçtikleri 300 formdan 32 tip belirlemişler ve bu tiplerde meyve ağırlıklarının g, yağ oranlarının % iç oranlarının ise % arasında değiştiğini bildirmişlerdir. Şen (1980), tarafından Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgesi nde yılları arasında yürütülen ceviz seleksiyon çalışmasında, Kelkit, Karasu, Çoruh ve Harşit Vadileri ile Doğu Karadeniz kıyı şeridinde toplam 550 ceviz tipinden meyve örneği alınmıştır. Araştırmanın birinci yılında 503, ikinci yılında 136 ve üçüncü yılında 14 tip incelenmiştir. Bu araştırma ülkemizde şimdiye kadar yapılan ceviz seleksiyon çalışmalarında, gerek alan ve gerekse materyal bakımından ilk sırayı alan çalışmadır. Araştırma sonucunda 26 ümitvar ceviz tipi seçilmiştir. Üç yıllık araştırma sonunda seçilen ceviz tiplerinde meyve

38 38 ağırlıkları g arasında, meyve içi ağırlıkları g arasında, meyve iç oranı % arasında, yağ oranı % arasında, protein oranı % arasında, açık renkli iç oranı % arasında, kabuk kalınlığı mm arasında değişmiştir. Seçilen 26 tipin ortalama meyve boyu mm, meyve eni mm, meyve yüksekliği mm., kabuklu ağırlık g, iç ağırlık 6.20 g, protein oranı % 20.52, yağ oranı % açık sarı iç oranı % 7-9 ve kabuk kalınlığı ise 1.23 mm olarak saptanmıştır. Seçilen ceviz tiplerinin 13'ü protogynous, 4'ü protandrous, ve l'i homogamous olarak belirlenmiştir. Araştırma sonunda, özellikle Kemah yöresinde yapılacak detaylı bir çalışmayla (nokta seleksiyonu) daha kaliteli tiplerin bulunabileceği bildirilmiştir. Gerasimenko (1981)'nun Ukrayna'da 6 ceviz formu (1D, 2D, 6D, 2G, 20C, ve 21C) üzerinde yaptığı bir çalışmada; tiplerde iç oranının % , kabuk kalınlıklarının ise mm. arasında değiştiğini ve meyvelerin erken çürümeye karşı dayanıklı olduklarını tespit etmiştir. Demir (1975) ve Güleryüz (1988) tarafından yapılan araştırmalarda, bir türün nispeten küçük bir bölgede fevkalade form zenginliği göstermesi ve özel bir yoğunlukla bulunmasının, o sahanın o tür için bir primer gen merkezi olduğunun göstergesi olduğu bildirilmiştir. Gen merkezlerinde, merkezden uzağa doğru gidildikçe, form ve çeşit zenginliği ile varyabilitedeki dominant özelliği azalır.

39 39 Bugarcic vd., (1986), Yugoslavya'nın değişik bölgelerinde yaptıkları ceviz seleksiyon çalışmalarında, inceledikleri 48 ağaçtan 16 tipi seçmişlerdir. Geç çiçeklenen tipler soğuklara en dayanıklı tipler olarak bulunmuş ve erken çiçeklenen tiplerin ise iri meyvelere sahip oldukları bildirilmiştir. Şen (1983a, b), tarafından cevizlerde önemli meyve kalite faktörlerinden meyve iriliğini oluşturan meyve boyutları ile öteki bazı meyve kalite faktörleri arasındaki ilişkileri araştırmak amacıyla yaptığı incelemede, meyve eni ile iç oranı (r=0.086), meyve boyu (r=0.462), meyve kalınlığı (r=0.767) ve kabuk dikine kırılma direnci (r=0.091) arasında; meyve boyu ile meyve kalınlığı (r=0.432) kabuk dikine kırılma direnci (r=0.093) arasında; meyve kalınlığı ile kabukta yapışma (r=0.078) arasında korelasyonları istatistiki olarak önemli bulmuştur. Meyve eni ile kabukta yapışma (r=0.023); meyve boyu ile iç oranı (r=0.027) ve kabukta yapışma (r=0.031) meyve kalınlığı ile iç oranı (r=0.045) ve kabuk dikine kırılma direnci (r=0.015) arasında saptadığı ilişkiler önemsiz bulunmuştur. Levina ve Ulyukina (1983)'nın Voronezh bölgesinde kışa duyarlılık, iç kalitesi gibi özellikleri dikkate alarak 20 yaşındaki 530 ceviz ağacı içerisinde 30 tipi ümitvar olarak seçmişler, bunlardan üçünün (VI- 12b, V1-21 b ve V10-10) meyve özellikleri bakımından çok üstün olduğunu ve bu tiplerin ağaç başına verimlerinin 5-10 kg, meyvelerindeki yağ oranlarının % 69, karbonhidrat oranlarının % 18, azot oranlarının ise % 4.5 olduğunu tespit etmişlerdir.

40 40 Schonberg (1984), yaptığı bir çalışmada, çöğür anacı üzerine aşılı iki ceviz çeşidi kullanmıştır. Çeşitler arası karşılaştırmada; en yüksek meyve ağırlığını 17.7 g, iç ağırlığını 7 g, iç oranının ise % 39.5 olarak belirlemiştir. Seifer Dorfer Runde çeşidinde ise meyve ağırlığının 13.5 g iç ağırlığının 6.8 g, iç oranının % 50.4 olduğunu ortaya koymuştur. Esagyan and Barsegyan (1984), yaptıkları bir çalışmada 100 ceviz tipi incelemişler ve bu tiplerin meyvelerindeki yağ, protein ve şeker içeriklerine bakarak yağ oranlarının % 55-70, protein oranlarının % 15-20, şeker oranlarının ise % 3-4 arasında olduğunu tespit etmişlerdir. Çelebioğlu (1985), Ölez tarafından Marmara Bölgesi nde yapılan seleksiyon çalışmasında seçilen ceviz tiplerinin, Yalova ve orijinlerindeki meyve özelliklerini incelemiştir. Araştırmada, tiplerin orijinleri ve Yalova ekolojik şartları arasında meyve özellikleri yönünden farklılıklar tespit edilmiştir. Tipler Yalova'da orijinlerine göre daha yüksek randıman vermişlerdir. İncelenen tiplerde No: 7/C.140 tipinin orijinde meyve ağırlığı g, iç ağırlığı g ve iç oranı % olarak tespit edildiği halde, Yalova'da meyve ağırlığı g, iç ağırlığı 8.10 g ve iç oranı % olarak belirlenmiştir. No: 143/C.187 seleksiyon nolu tipte, Yalova'daki tipinin orijinine göre daha yüksek meyve ağırlığı, iç ağırlığı ve randımanı saptamıştır. Şen (1985), cevizlerde bazı önemli kalite faktörleri arasındaki ilişkileri değerlendirdiği bir araştırmada; kabuk kalınlığı ile iç oranı (r=0.533), kabuk kırılma direnci (r=0.210), kabukta yapışma (r=0.143),

41 41 kabuk dikine kırılma direnci (r=0.222), meyve eni (r=0.235), meyve boyu (r=0.1.35) ve meyve kalınlığı (r=0.175) arasında; kabuk kırılma direnci ile iç oranı (r=0.152) kabukta yapışma ile iç oranı (r=-0.176) ve kabuk dikine kırılma direnci (r=0.252) arasında; kabuk dikine kırılma direnci ile iç oranı (r=-0.161) arasında saptadığı ilişkileri önemli bulmuştur. Kabuk kırılma direnci ile meyve eni (r=-0.007), meyve boyu (r=0.027) ve meyve kalınlığı (r=-0.015) arasındaki ilişkiler ise önemsiz bulunmuştur. Gumenyuk ve Komaniche (1985), Moldavya'da yaptıkları bir araştırmada 15 ümitvar ceviz tipi inceleyerek, erkenci ve geççi tiplerde çiçeklenme zamanı açısından, dişi çiçeklenmede gün, erkek çiçeklenmede ise 5-17 günlük fark bulmuşlardır. Bu tiplerde iç oranının % , kabuk kalınlığının mm arasında değiştiğini ve meyve ağırlığının ise g arasında olduğunu belirtmişlerdir. Aynı araştırıcılar yılları arasında yaptıkları melezleme çalışmalarında ise, 30 hibrit elde etmişler ve bu hibritlerin 2-3 yaşlarında meyve vermeye başladığını gözlemişlerdir. Yadrov ve ark. (1985)'nın cevizlerde dikogamous ve verimle ilgili yaptıkları araştırmada, 100'den fazla çeşit incelemişler ve bunların yaklaşık % 60 ının protandrous, % 30'unun protogynous diğerlerinin ise homogamous olduğunu belirtmişlerdir. Çiçeklenme tarihlerindeki 3-7 günlük farklılığı, çeşit ve hava şartlarına bağlamışlardır. Seçtikleri çeşitlerin başarılı bir şekilde tozlandığını ifade etmişler ve protandrous çeşitlerin içinde en yüksek verimin; Tadzhikskii 25, Partizanskii, Pozdnotsvetushchii (geç yapraklanan) ve Kocherzhenkovskii 9 çeşitlerinde