ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ. ANKARA YÖRESİ CEVİZLERİNİN ( Juglans regia L.) SELEKSİYON YOLUYLA ISLAHI.

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ ANKARA YÖRESİ CEVİZLERİNİN ( Juglans regia L.) SELEKSİYON YOLUYLA ISLAHI Hülya ÜNVER BAHÇE BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ANKARA 2005 Her hakkı saklıdır 1

2 Prof.Dr. Menşure ÇELİK danışmanlığında Hülya ÜNVER tarafından hazırlanan bu çalışma 21/06/2005 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği ile Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı nda Doktora tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof.Dr. Menşure ÇELİK İmza... Üye : Prof.Dr. A. İlhami KÖKSAL İmza... Üye : Prof.Dr. F. Ekmel TEKİNTAŞ İmza... Üye : Prof.Dr. Yaşar AKÇA İmza... Üye : Doç.Dr. Yeşim OKAY İmza... Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof.Dr.Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü 2

3 ÖZET Doktora Tezi ANKARA YÖRESİ CEVİZLERİNİN (Juglans regia L.) SELEKSİYON YOLUYLA ISLAHI Hülya ÜNVER Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Bahçe Bitkileri Anabilim Dalı Danışman: Prof.Dr. Menşure ÇELİK Ankara yöresinde tohumdan yetişen ceviz ağaçlarının oluşturduğu populasyon içerisinden üstün özellikli tipleri seçmek amacıyla gerçekleştirilen bu seleksiyon çalışmasında 364 ağaçtan meyve örneği alınmış, bu tiplerde önemli meyve ve ağaç özellikleri incelenmiştir. Araştırma sonucunda 23 ceviz tipi ümitvar olarak seçilmiştir. Seçilen tiplerde meyve ağırlığı g, iç ağırlığı g, iç oranı %42.95-%57.26, kabuk kalınlığı mm arasında değişmiş; kabuk rengi 9 tipte koyu, 14 tipte esmer; iç rengi ise 5 tipte açık sarı, 18 tipte koyu sarı olarak belirlenmiştir. Seçilen tipler dolu ve sağlam iç oranı yönünden çok iyi durumda olup, 13 tip %100 oranında dolu ve sağlam iç vermiş, 1 tipte %13.33 oranında boş meyveye rastlanılmıştır. Seçilen 23 tipin 10 u homogamous, 9 u protandrous ve 3 ü protogenous çiçeklenme göstermiş, 1 tipte ise ilkbahar don zararı nedeniyle çiçeklenme durumu belirlenememiştir. Ümitvar seçilen tiplerde protein oranları %16.06-%25.50, yağ oranları %47.84-%66.74 arasında ve yağ asitleri miktarları; linoleik %41.13-%61.15; oleik asit %22.39-%49.12; palmitik asit %6.01-%10.21 ve stearik asit %2.17-%4.99 olarak belirlenmiştir. 2005, 124 sayfa ANAHTAR KELİMELER: Ceviz, seleksiyon, Ankara i

4 ABSTRACT Ph.D.Thesis STUDIES ON VARIETAL SELECTION IN WALNUT (Juglans regia L.) POPULATIONS OF ANKARA PROVINCE Hülya ÜNVER Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Horticulture Supervisor: Prof.Dr. Menşure ÇELİK In this selection survey that was performed to select the types with superior properties among the population of seedling walnut trees in Ankara location, fruit samples were collected individually from 364 trees, than these types were evaluated for fruit and tree properties and 23 walnut types with fruit weight between10.82 and g, interior weight between 5.62 and 8.60 g, the interior ratio between 42.95% and 57.26%, shell thickness between 1.04 and 2.03 mm were selected as promising. On the other hand, the shell color was determined as dark in 9 types and tawny in 14 types also. The inner color was found light yellow in 5 types and dark yellow in 18 types. The selected types were in a good condition for full and sound interior ratio, 13 types gave 100% full and sound inner, whereas one type gave empty fruit proportionally 13.33%. 10 types showed homogamous blooming, 9 types showed protandrous blooming and 3 types displayed protogenous blooming. The blooming situation of one type had not been able to determined because of spring freeze damage. Protein and fat contents of selected types varied from 16.06% to 25.50% and from 47.84% to 66.74%, respectively. The range of fatty acid contents in the fruits these types were also determined between 41.13% % for linoleic acid, between 22.39% and 49.12% for oleic acid, between 6.01% and 10.21% for palmitic acid and between 2.17% % for stearic acid. 2005, 124 pages Keywords: Walnut, varietal selection, Ankara ii

5 TEŞEKKÜR Bu çalışma ile bana araştırma olanağı sağlayan, çalışmanın her aşamasında bilgi ve tecrübesi ile bana yol gösteren, beni destekleyen, karşılaştığım sorunların çözümünde yardımlarını esirgemeyen, her zaman ilgi ve desteğini gördüğüm değerli hocam Sayın Prof.Dr. Menşure ÇELİK e (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü) teşekkürlerimi ve şükranlarımı sunmayı bir borç bilirim. Ayrıca çalışma süresince beni yönlendiren Tez İzleme Komitesi üyeleri Sayın Prof.Dr. A.İlhami KÖKSAL (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü) ve Sayın Prof.Dr. F.Ekmel TEKİNTAŞ a (Adnan Menderes Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü) teşekkürlerimi sunarım No lu Ankara yöresi cevizlerinin seleksiyon yoluyla ıslahı konulu proje kapsamında olan doktora tezimin çalışmaları süresince maddi katkılarından dolayı A.Ü. BAP Fon Müdürlüğüne teşekkür ederim. Doktora tez çalışmam süresince gösterdiği anlayış ve desteğinden dolayı Ankara Üniversitesi Kalecik Meslek Yüksekokulu Müdürü Sayın Prof. Dr. Doğan ERDOĞAN a saygı ve teşekkürlerimi sunarım. Tez çalışmalarımın yönlendirilmesinde katkılarından dolayı Sayın Prof.Dr.Hasan ÇELİK (Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü), Sayın Prof.Dr. Yaşar AKÇA (Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü) ve Sayın Doç.Dr. Yakup ÖZKAN a teşekkür ederim. Kimyasal analizlerim aşamasında yardım ve katkılarından dolayı Prof.Dr. Ali İNAL (A.Ü.Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü) ve Araş.Gör.Figen ERASLAN a (A.Ü. Ziraat Fakültesi Toprak Bölümü); A.Ü.BİTAUM dan Dr.N. Didem Kayha, Hanım DOĞAN ve Seda DEMİREL e teşekkür ederim. Çalışma süresince köylere ulaşım aşamasında yardımlarını gördüğüm Akyurt, Ayaş, Beypazarı, Çamlıdere, Çubuk, Evren, Nallıhan ve Şereflikoçhisar Tarım İlçe Müdürlerine teşekkür ederim. Alan araştırmalarım sırasında beni yalnız bırakmayan, ihtiyaç duyduğum zamanlarda yanımda olan arkadaşım Sayın Umur ÇETİN e, meslektaşım ve çalışma arkadaşım Sayın Okutman Elif ÖZGÜN e ve Aziz BOYRAZ a; tezimin yazım aşamasında yardımlarından dolayı Sayın Dr.Serap ÇOŞANSU ve Dr.Ayşe ÖZDEMİR e teşekkürlerimi ve şükranlarımı sunarım. Yaşamım boyunca olduğu gibi tez çalışmam süresince de desteklerini, ilgilerini ve yardımlarını esirgemeyen Babam Muharrem ÜNVER, annem Huriye ÜNVER ve biricik kardeşim Figen ÜNVER KIRBAŞ a sevgilerimi ve en içten teşekkürlerimi sunarım. Hülya ÜNVER Ankara, Haziran 2005 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ Yurt Dışında Yapılan Çalışmalar Ülkemizde Yapılan Çalışmalar MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Meyvelerin fiziksel özellikleri Kabuk rengi Meyve boyutları Meyve iriliği Meyve şekli (şekil indeksi) Meyve ağırlığı ve iç ağırlığı İç oranı Dolu ve sağlam iç oranı Kabuk kalınlığı Boş meyve oranı İç rengi Meyvelerin kimyasal özellikleri Protein, yağ ve yağ asitlerinin belirlenmesi Ağaç özellikleri Ağacın bulunduğu yerin denizden yüksekliği Ağacın taç şekli Dallanma sıklığı Salkımda meyve sayısı Ağacın tahmini yaşı Ağacın tahmini verimi Yan tomurcuklarda verimlilik Her yıl düzenli verim durumu Çiçek özellikleri Soğuk zararı Hastalık zararı Ceviz tiplerinin seçilmesi BULGULAR Yılı Sonuçları Yılı Sonuçları Yılı Sonuçları Yılı Sonuçları Ceviz Tiplerinin Seçimi Tiplerin fiziksel özellikleri iv

7 4.5.2 Tiplerin kimyasal özellikleri Tiplerde fenolojik gözlemler Seçilen Tipler TARTIŞMA ve SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ v

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 3.1 Ankara il haritası Şekil 3.2 Meyve kabuk rengi ıskalası Şekil 3.3 Ceviz iç renk ıskalası vi

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 1.1 Ülkemiz ceviz ağacı sayısı ve üretimi... 2 Çizelge 1.2 İllere göre ceviz ağacı sayısı ve üretimi... 3 Çizelge 3.1 Meyve örneklerinin alınma yerlerine göre dağılımı Çizelge 3.2 Kabuklu ceviz meyve standartları Çizelge 3.3 Tartılı derecelendirmede esas alınan ceviz kalite kriterleri, tiplerin oluşturdukları sınıflar ve puanları ile bu kriterlere göre belirlenen görece puanlar Çizelge yılında incelenen 182 ceviz tipinin meyve özellikleri Çizelge yılında seçilen 9 tipin meyve özellikleri Çizelge yılında seçilen 9 tipin meyve özelliklerine ait değişim aralıkları Çizelge yılında incelenen 162 ceviz tipinin meyve özellikleri Çizelge ve 2002 yıllarında seçilen tiplerin meyve özellikleri Çizelge ve 2002 yıllarında seçilen tiplerin meyve özelliklerine ait değişim aralıkları Çizelge yılında incelenen 20 tipin meyve özellikleri Çizelge ,2002 ve 2003 yıllarında seçilen tiplerin meyve özellikleri Çizelge , 2002 ve 2003 yıllarında seçilen tiplerin meyve özelliklerine ait değişim aralıkları Çizelge , 2002 ve 2003 yıllarında seçilen tiplerin meyve özellikleri Çizelge ,2002 ve 2003 yıllarında seçilen tiplerin meyve özelliklerine ait değişim aralıkları Çizelge tipin Tartılı Derecelendirme yöntemine göre aldıkları puanlar Çizelge 4.13 Ümitvar olarak kabul edilen tiplerin meyve özellikleri Çizelge 4.14 Ümitvar seçilen tiplerin kimyasal özellikleri vii

10 1.GİRİŞ Geniş bir alanda yayılma gösteren Juglans cinsine bağlı, bugüne kadar özellikleri belirlenmiş 18 ceviz türü içerisinde en önemlisi, ceviz denildiğinde ilk akla gelen ve üstün meyve kalitesi ile diğer ceviz türlerinden tamamen farklı olan Juglans regia L. (Adi ceviz, İran cevizi, Türk cevizi, İngiliz cevizi) dir (Şen 1986). Türkiye den İran a, Rusya nın güneyinden Batı Çin ve Himalayalar ın doğusuna kadar yayılış gösteren bu tür, uzun yıllar sadece tohumla çoğaltıldığından çok farklı tiplere sahiptir. Ülkemiz, cevizin doğal yayılma alanı içinde yer almaktadır. Türkiye ceviz populasyonu açısından son derece zengin bir ülke olmasına ve son yıllara kadar dünyada ceviz yetiştiriciliği konusunda söz sahibi ülkelerin başında yer almasına rağmen, Amerika Birleşik Devletleri başta olmak üzere, bazı ülkelerin ceviz üretimine büyük önem vermeleri sonucunda, sahip olduğu yeri koruyamamıştır (Şen 1986). Cevizde dünya üretim değerleri son yıllarda bir milyon tonu aşmış ancak ticareti oldukça geri kalmıştır. Bu durum üretimin önemli bir kısmının iç pazarda tüketildiğini ve standart çeşitlerle üretim yapılmamasından dolayı, dış pazarlarda tüketici talebine uygun nitelikte ceviz üretiminin yapılamadığını göstermektedir. Dünyada önemli ceviz üreticisi ülkeler arasında Çin, Amerika Birleşik Devletleri, İran ve Türkiye gelmektedir yılı istatistiklerine göre, dünya ceviz üretimi tondur. Dünyada en önemli ceviz üreticisi ülkeler konumunda olan Çin t, ABD t, İran t ve Türkiye t kabuklu ceviz üretmiştir (Anonim 2004). Ülkemizde fındıktan sonra en çok üretilen sert kabuklu meyve türü olan ceviz yetiştiriciliğimizde yıllara göre devamlı bir artış görülmektedir yılında adet olan ağaç varlığımız 2003 yılında e, aynı dönemde ceviz üretimimiz ise tondan tona çıkmıştır (Çizelge 1.1) (Anonim 2003). 1

11 Çizelge 1.1 Ülkemiz ceviz ağacı sayısı ve üretimi (Anonim 2003) Ağaç Sayısı (000) Adet Üretim Yıllar Meyve Veren Meyve Vermeyen Toplam (Ton) Ceviz yetiştiriciliği bütün tarım bölgelerimizde gerçekleştirilmektedir. Ceviz üretiminin illere göre dağılımında ise 5419 ton üretim miktarı ile Karaman ili başta gelmektedir. Bunu Kastamonu (5292 t) ve Hakkari (5050 t) illeri izlemektedir. Zonguldak ili ağaç varlığı bakımından birinci sırada ( adet), toplam üretim bakımından ise 14. sırada yer almaktadır. Bunu Çorum ( adet) ve Van ( adet) illeri izlemektedir (Çizelge 1.2) (Anonim 2003). Bu değerlere göre ülkemizde gerek illere gerekse bölgelere göre istikrarlı bir üretim yapılmamaktadır. Bunun en önemli nedenleri olarak; standart ceviz çeşitlerinin olmaması, yetiştiriciliğin kapama bahçelerde değil de tek tek ağaçlar halinde olması, buna bağlı olarak sulama, gübreleme, hastalık ve zararlılarla mücadele gibi teknik ve kültürel uygulamaların iyi şekilde yapılmaması, döllenme biyolojisi yönünden gerekli bilgilere sahip olmayan üreticilerin, bu konuda herhangi bir önleme başvurmamış olmaları ve hasattaki yanlış uygulamalar sayılabilir. 2

12 Ancak, hemen bütün meyve türlerinde olduğu gibi, cevizin de anavatanı olan ve gen merkezleri arasında yer alan Anadolu, günümüze kadar tohumla yapılan yetiştiricilik sonucunda, sayıları dört milyonu aşan bir ceviz ağacı varlığına sahiptir (Şen 1986). Ülkemizin böylesine zengin bir genetik varyasyona sahip olması, ıslah çalışmalarında kısa zamanda başarıya ulaşılmasına imkan sağlamaktadır. Nitekim ülkemizde 1960 lı yılların sonundan itibaren seleksiyon çalışmaları hız kazanmış, üstün özelliklere sahip tipler elde edilerek aşılı fidanlar ile ceviz yetiştiriciliğine olanak sağlanmıştır. Farklı bölgelerimizde yapılan seleksiyonlar sonucu elde edilen üstün nitelikli tiplerin bazıları çeşit olarak tescil edilmiş olup, bu çeşitlerle fidan üretimi de gün geçtikçe artmaktadır. Ancak bu çeşitler, seçilmiş oldukları bölgelerin dışındaki bölgelere, herhangi bir adaptasyon çalışması yapılmadan gönderilmekte, bu durum ise önemli sorunlara (verim, don zararı, yan tomurcuklarda verimsizlik vb.) neden olmaktadır (Akkuzu ve Çelik 2001). Çizelge 1.2 İllere göre ceviz ağacı sayısı ve üretimi (Anonim 2003) İller Ağaç Sayısı (Adet) Meyve Veren Meyve Vermeyen Toplam Üretim (Ton) Karaman Kastamonu Hakkari Bursa Konya Van Isparta Kahramanmaraş İzmir Aydın Antalya Bitlis Ordu Zonguldak Denizli Erzurum Ankara Mersin Çorum Malatya

13 Seçilen tip ya da çeşitlerin farklı bölgelerdeki adaptasyon çalışmaları tamamlanıncaya kadar, fidan dağıtımındaki bu sorunun çözümü amacıyla, ilk önlem olarak 2001 yılı Eylül ayında Tokat ta düzenlenen I.Ulusal Ceviz Sempozyumu nda nokta seleksiyonlara önem verilmesi ve bunların sonucunda belirlenecek üstün nitelikli tiplerin bölgede fidan olarak dağıtılması önerisi benimsenmiştir. Bu öneri doğrultusunda, İç Anadolu Bölgesinde ceviz yetiştiriciliğinde önemli bir paya ( 2246 ton ürün, adet ağaç varlığı ile 17. sırada) sahip olan Ankara koşullarında, üstün nitelikli ceviz tiplerinin seçilmesi amaçlanmıştır. Ayaş, Beypazarı, Güdül, Nallıhan ve Şereflikoçhisar ilçelerinde önemli ceviz yetiştiriciliğine sahip Ankara ilinde, üstün nitelikli tiplerin ortaya çıkarılarak kaybolmasını önlemek ve bu tiplerin yaygınlaşmasını sağlamak amacıyla yürütülen bu çalışma, bugüne kadar gerçekleştirilmiş olan seleksiyon çalışmaları zincirinin bir halkasını oluşturacak ve ülkemiz genetik kaynaklarının korunmasında belli bir rol üstlenecektir. 4

14 2.KAYNAK ÖZETLERİ 2.1 Yurt Dışında Yapılan Çalışmalar Cevizin, sadece tohumla çoğaltılması nedeniyle farklı tiplere sahip olması, ceviz yetiştiriciliğinde seleksiyon ıslahını gündeme getirmiştir. Serr (1962), cevizlerde iç oranının en az %50 ve açık renkli iç oranının ise en az %50 olması gerektiğini belirtmiş; Placentia, Payne, Eureka, Hartley, Franguette gibi tanınmış ceviz çeşitlerinde iç ağırlıklarının g, iç oranlarının % ve açık renkli içlerin %30-90 arasında olduğunu belirlemiştir. Walev (1970) tarafından Torgoviste bölgesinde yapılan bir çalışmada, tabii populasyon içerisinden seçilen 4 ceviz tipinde meyve ağırlıklarının g, iç oranlarının % ve yağ oranlarının % arasında değiştiği; hasat zamanlarının ise eylül olduğu belirlenmiştir. Krop et al. (1973), Polonya da 40 değişik ceviz ağacı üzerinde yaptıkları araştırmalar sonucunda seçilen 5 ceviz çeşidinde, meyve ağırlığının g, iç oranının % , yağ oranının % , protein oranının % ve şeker içeriğinin % arasında olduğunu ifade etmişlerdir. Hilisc (1974), Yugoslavya da yapmış olduğu seleksiyon çalışmasında 600 ümitvar tip içerisinden 3 üstün özellikli tipi (Elit, Petivio, Haloze) seçerek vejetatif olarak çoğaltmıştır. Bu üç tipin ortalama meyve ağırlıklarının 10 g, iç oranlarının %46, yağ oranlarının %67 ve protein oranlarının %14 olduğunu belirtmiştir. Araştırıcı çoğunlukla ağaçların protandrous ya da homogamous olduğunu ve geç donlara orta derecede duyarlılık gösterdiklerini belirtmiştir. Kholdorov and Abaev (1978), Tacikistan da selekte ettikleri 300 ağaçtan 30 tanesini ümitvar görmüşler ve vejetatif olarak çoğaltmışlardır. Bu tiplerde meyve ağırlığının g ve iç oranlarının % arasında olduğu belirlenmiştir. 5

15 Shamsiev and Komarov (1978) tarafından Özbekistan da incelenen ve en iri meyveli ceviz olarak bulunan iki ceviz tipinde meyve ağırlıklarının g ve g, iç oranlarının %50.00, yağ oranlarının %71.00 ve %72.00 ve şeker oranlarının ise %3.10 ve %3.30 olduğu bildirilmiştir. Gerasimenko (1981) tarafından Ukrayna da 6 ceviz formu (1D, 2D, 6D, 2GR, 20C, 21C) üzerinde yapılan çalışmada, tiplerde iç oranının % ve kabuk kalınlıklarının mm arasında olduğu tespit edilmiştir. Levina and Ulyukina (1983), Voronezh bölgesinde kışa duyarlılık, iç kalitesi gibi özellikleri dikkate alarak 20 yaşındaki 530 ağaç içerisinden 30 tipi ümitvar olarak seçmişler, bunlardan üçünün (V1-12b, V1-21b, V10-10) meyve özellikleri bakımından çok üstün özelliklerde olduğunu belirtmişler ve bu tiplerin ağaç başına verimlerini 5-10 kg, meyvelerindeki yağ, karbonhidrat ve azot oranlarının ise sırasıyla %69, %18 ve %4.5 olduğunu saptamışlardır. Esayan and Barsegyan (1984) nın, Ermenistan da yaklaşık 1000 ceviz ağacı üzerinde yaptıkları çalışmada, yağ oranlarının %55.00-%70.00 ve protein oranlarının % arasında olduğu tespit edilmiştir. Gumenyuk and Komanich (1985), Moldavya da erken gelişme gösteren 15 tip üzerinde yaptıkları incelemede, erkenci ve geççi tiplerde dişi çiçeklenmede gün, erkek çiçeklenmede ise 5-17 günlük fark olduğunu belirtmişlerdir. Araştırılan tiplerden tipinin iç oranı %41.4 iken, tipinde bu oran %70 i bulmuştur. Kabuk kalınlığı mm, meyve ağırlığı g arasında bulunmuştur. Bu araştırmadan elde edilen erkenci tipler yöresel çeşitlerden biri ile melezlenerek, melezleme sonucunda elde edilen tohumlardan meydan gelen çöğürlerin 2-3 yaşında meyve vermeye başladığı gözlenmiştir. Yadrov et al. (1985), cevizlerde dichogamous ve verimle ilgili yaptıkları araştırmada 100 den fazla çeşit incelemişler ve bunların yaklaşık %60 ının protandrous, %30 unun protogynous, diğerlerinin ise homogamous olduğunu belirtmişlerdir. Çalışmada 6

16 çiçeklenme tarihlerindeki 3-7 günlük farklılık çeşit ve hava koşullarına bağlanmış, seçilen çeşitlerin başarılı bir şekilde tozlandığı ifade edilmiştir. Bugarcic et al. (1986) nın 1982 yılında Yugoslavya nın değişik bölgelerinde gerçekleştirdikleri ceviz seleksiyon çalışmalarında inceledikleri 48 tipten 16 sını seçmişlerdir. Geç çiçeklenen tipler soğuklara en mukavim olarak bulunmuş ve erken çiçeklenen tiplerin ise iri meyvelere sahip oldukları bildirilmiştir. Miletic (1986), Yugoslavya nın Timok bölgesinde doğal populasyon içerisinde gerçekleştirdiği seleksiyon çalışması sonucunda selekte ettiği ümitvar tiplerde ortalama iç ağırlıklarının g ve iç oranlarının ise % arasında olduğunu ifade etmiştir. Berisha (1988), Arnavutluk un Tropoze bölgesinde yaptığı seleksiyon çalışmasında bölge için uygun 13 form seçmiştir. Bunlardan en iyi 5 tanesini üç yıl süreyle denemeye alarak çiçeklenme, meyve verme, meyve büyüklükleri, kabuk yapısı, kabuk verme, iç rengi ve yağ içeriği gibi özellikleri üzerinde incelemeler yapmış ve 5 formdan Valbona, Cipeholla ve Gashit1-2 tiplerini seçmiştir. Germain (1988), Fransa da J.regia üzerine aşılı 6 ceviz çeşidinde ( Franquette, Mayette, Parisienne, Corne, Marbot, Granjcan) meyve özelliklerinin belirlenmesi üzerine yaptığı bir incelemede, meyve ağırlıklarının 8-12 g ve iç oranlarının ise %35-50 arasında değiştiğini belirtmiştir. Mitrovic et al. (1988a) tarafından Yugoslavya da yapılan çalışmada, ceviz populasyonu içerisinden 19 tip selekte edilmiştir. Tiplerin %57.90 ında meyve ağırlıklarının g ın altında, %36.90 ında g arasında, sadece 1 tipte (10/82) g olarak bulunmuştur. Seçilen tiplerin %56.20 sinde iç oranlarının %50.00 nin altında, %31.20 sinde ise % arasında, 1 tipte ise (32/82) %65.06 olduğu saptanmıştır. Ayrıca tiplerden 5 inde iç renginin açık sarı, 10 unda sarı ve 4 ünde ise kahverengi olduğu ifade edilmiştir. Seleksiyon tiplerinin yağ oranları % ve protein oranları % arasında bulunmuştur. 7

17 Mitrovic et al. (1988b) tarafından Yugoslavya da gerçekleştirilen seleksiyon çalışması sonucunda 14 tip seçilmiştir. Selekte edilen tiplerde meyve ağırlığı g, iç oranı % , yağ oranı % ve protein oranı % arasında bulunmuştur. Strila et al. (1988) yaptıkları ıslah çalışmasında, Ukrayna nın Kiev bölgesinde yetişen cevizlerden 23 yeni form seçmişler ve bu formlarda meyve ağırlıklarının g, iç oranlarının ortalama %57.60, kabuk kalınlıklarının mm, yağ oranlarının % , protein oranlarının % ve şeker oranlarının % arasında değiştiğini belirlemişlerdir. Ulyukina (1989), tür içi ve türler arası hibritleri Chernozem bölgesinde kışa duyarlılık, çiçeklenme durumu, meyve verimi ve kalitesi bakımından denemeye almış ve Juglans regia x Juglans manshurica melezlemesinden elde edilen materyalin kendi arasında tekrar çaprazlamasından 6 ümitvar ceviz tipi elde etmiştir. Hibritlerde meyve ağırlığının g, iç oranının % , kabuk kalınlığının mm arasında olduğunu, en fazla meyve ağırlığının g la Hibrit 1 ve g la Hibrit 2 de görüldüğünü ifade etmiştir. Paunovic (1990), Yugoslavya da tohumdan yetişmiş ceviz ağacı içerisinden 20 ümitvar ceviz tipinin seçildiğini ve bunlardan Jasanica, Vujan, Ibar, Ovcar ve Trbušanski kasni çeşitlerinin elde edildiğini bildirmiştir. Seçilen bu çeşitlerin soğuklara dayanıklı, meyve kalite faktörleri ve düzenli verim yönünden oldukça iyi olduklarını ve meyve ağırlıklarının g, iç oranlarının % %53.83 arasında değiştiğini ifade etmiştir. Revin (1990) tarafından Rusya da doğal olarak yetişen ceviz populasyonunda 1121 form üzerinde yürütülen çalışmada ıslah amaçları olarak; vejetasyon süresi, donlara ve aşırı sıcaklara dayanıklılık yanında, çiçek biyolojileri ve fenolojik gözlemlere de yer verilmiştir. İncelenen tiplerde ortalama meyve ağırlığı g, iç oranı %64.50, yağ oranı % , protein oranı % arasında saptanmış, kabuk 8

18 kalınlığı ince ve için ayrılması ise kolay olarak belirlenmiştir. Tiplerden 18 inde protogenous görülmüştür. Solar (1990), Yugoslavya nın Maribor bölgesinde yaptığı bir çalışmada 9 kültür çeşidi arasında G120 çeşidinin en ağır meyveli çeşit (13.4 g) olarak belirlendiğini ve en yüksek iç oranının Sejnova (%55.22) ile MB-24 (%53.77) e ait olduğunu ifade etmiştir. Gao et al. (1991), Çin de Fufenggenian ceviz populasyonu içerisinden verim, meyve kalitesi ve erken olgunlaşma gibi amaçlar doğrultusunda seleksiyon yapmışlardır. Seçilen tiplerden Xifu 1 in verimi 1981 yılında kg/ağaç ve 1982 yılında kg/ağaç, yağ oranı %70.23 ve protein oranı %16.53 olarak bulunmuştur. Keblovsky and Luzny (1991), Çekoslovakya da Piestiany yakınında yetişen 18 yeni seleksiyon tipi ve 5 çeşidi pomolojik özellikler yönünden değerlendirmişlerdir. Tipler arasında meyve iriliği, tad, meyve ağırlığı, iç iriliği bakımından önemli farklar bulunduğu, buna karşın kabuğun ayrılması ve iç oranları bakımından önemli farklar bulunamadığı görülmüştür. Aleta and Ninot (1993) tarafından yılları arasında gerçekleştirilen araştırmada Katalonya ve Galiçya bölgelerinde İran cevizinin doğal İspanyol populasyonu içerisinden 467 ağaçtan örnek alınmış, ümitvar 58 klon seçilmiş ve bu klonlar ticari çeşitlerle karşılaştırılmıştır. Yapılan gözlemlerde en uygun seleksiyon kriterlerinin yan tomurcuklarda meyve verme ve düşük yanıklık oranı olduğu belirtilmiştir. Katalonya ceviz populasyonundan seçilen tiplerin verimi yüksek ve yan tomurcuklarda meyve verme oranının iyi olduğu bildirilirken, Galiçya dan selekte edilen tiplerin ise doğal ekolojide hastalıklara dayanıklı oldukları saptanmıştır. Seçilen 14 klon 10 Nisan da yapraklanma göstermiş ve yan dallarda meyve verme oranı %50, meyve ağırlığı g ve iç oranı % arasında değişmiştir. Atefi (1993), İran da tohumdan yetişen populasyon içerisinden ön seleksiyon ile seçilmiş toplam 250 genotipi yılları arasında incelemiştir. Araştırma sonuçlarına göre; K21 en erken meyve veren, B21-1 ise en yüksek verim veren tip 9

19 olarak belirtilmiştir. Tiplerin yaklaşık %10 u geç yapraklanmışlar ve K143, K96, K114 ve K66 en geç yapraklanan tipler olarak kaydedilmiştir. Genotiplerin %5 i yan dallarda meyve vermiş ve K21 ve KH87 de yan dallarda meyve verme oranı %100 olarak saptanmıştır. Garcia et al. (1994), 10 ceviz çeşidinin yağ içeriği ve yağ asitleri bileşimini incelemişlerdir. Denemede incelenen ceviz çeşitlerinin yağ içeriklerinin %63.5 ile %72.9 arasında olduğu ifade edilmiştir. Cevizlerde esas doymuş yağ asidinin palmitik asit olduğu (% ), bunu stearik asidin (% ) izlediği saptanmıştır. Analiz edilen ceviz çeşitlerinde bir çift bağ içeren doymamış yağ asidi olarak yalnız oleik asit bulunmuştur (% ). Linoleik asit cevizlerde toplam yağ asitlerinin %50 sini oluşturmasıyla en fazla bulunan yağ asidi olarak belirlenmiş (% ) ve çeşitlerde yağ asitlerindeki en büyük oransal farklılıklar linolenik asit içeriğinde saptanmıştır (% ). Godeanu et al. (1997) Romanya da yaptıkları seleksiyon çalışmasında ümitvar gördükleri 4 tip seçmişlerdir. Seçilen tiplerin çiçeklenme zamanı 2 Nisan-1 Mayıs, olgunlaşma zamanı 2 Eylül-1 Ekim arasında, yan dallarda meyve verme oranları yüksek, antraknoza ve bakteriyel yanıklığa orta derecede duyarlı ve soğuklardan etkilenmedikleri belirtilmiştir. Meyve ağırlıklarının g, iç oranlarının % ve kabuk kalınlıklarının mm arasında değiştiğini tespit etmişlerdir. Mitrovic et al. (1997) inceledikleri 8 çeşit ve seleksiyonda (Ovcar, Ibar, Vujan, Ceinovo, Dorka, G-139, G-251 ve G-286) ortalama nişasta içeriğinin %2.46, ortalama şeker içeriğinin %2.93, protein oranının %14.02 ve yağ oranının %68.81 olduğunu belirtmişlerdir. Sharma (1995), Hindistan ın Kinnaur bölgesinden seçtiği 200 tipte meyve uzunluğunun cm, meyve çapının cm, meyve ağırlıklarının g, kabuk kalınlıklarının cm, iç oranlarının % , meyve verimlerinin 10

20 kg/ağaç arasında değiştiğini, en yüksek iç oranının 23 nolu tipe, en yüksek verimin ise 19 nolu tipe ait olduğunu bildirmiştir. Juglans regia nin 5 ayrı çeşidinde 2 yıl süreyle gerçekleştirilen araştırmada 12 morfolojik karakter üzerinde durulmuş, yaprak bileşikleri ve yeşil kabuk kalınlığı açısından çeşitler arasında dikkate değer farklılıklar olduğu ve bunun çevresel faktörlerden kaynaklanabileceği ifade edilmiştir. Ayrıca çalışmada G 139 çeşidinin g la en yüksek, MB 24 çeşidinin ise 7.97 g la en düşük meyve ağırlığına sahip olduğu, G 139, Haloze ve Petovio çeşitlerinin en yüksek iç ağırlığına sahip olurken, MB 24 ve Elit çeşitlerinin ise en düşük iç ağırlığı gösterdiği saptanmıştır (Solar and Smole 1995). Rouskas et al. (1997), yılları arasında yaptıkları bir seleksiyon çalışmasında, 27 tip seçmişlerdir. Islahçıların seçtikleri bu tiplerden 7 si erkenci, 6 sı orta erkenci olurken, 7 tipin protandrous, 2 tipin homogamous diğer 4 tipin ise protogynous çiçek tipine sahip olduğunu belirtmişlerdir. Bu tipler içerisinden 13 tip bazı özellikler yönünden ümitvar olarak değerlendirilmiş ve bunlarda ortalama meyve ağırlıklarının g ve iç oranlarının % arasında değişiklik gösterdiği ifade edilmiştir. Zwarts et al. (1999), Yeni Zelanda da yetişen cevizlerin yağ asitleri içeriğini belirlemek için gerçekleştirdikleri çalışmada, iki Amerika (Tehama ve Vina) ve üç Avrupa çeşidi (Esterhazy, 139, G120) ile beş Yeni Zelanda seleksiyonu (Rex, Dublin s, Glory, Meyric, Mckinster, Stanley) değerlendirilmiştir. Meyvelerde toplam yağ miktarı % , oleik asit % , linoleik asit % ve linolenik asit % arasında değişmiştir. Atefi (2001), yılları arasında, 8 yabancı çeşit ile 250 üstün özellikli İran tipinden seçilen 7 umut verici tip ve bazı standart çeşitleri karşılaştırmıştır. Vina ve Serr in soğuğa en duyarlı çeşitler olduğu, bunları Hartley, Franquette çeşitleri ile Z67 ve B21 klonlarının izlediği ifade edilmiştir. Z53 klonu en erken, Ronde the Montignac ve Franquette çeşitleri ise geç yapraklanan grupta yer almıştır. En yüksek meyve ağırlığı 11

21 Z53 (19.40 g) ve Z60 (17.50 g) klonlarında tespit edilmiş, iç rengi ve iç oranı tespitinde Z60 klonu en yüksek değere sahip olmuştur. Botu et al. (2004) tarafından, S.C.D.P. Valcea da başlatılan ıslah programının ilk sonuçlarına göre, populasyondan selekte edilen 3 çeşit Valcor, Valmit ve Valrex olarak isimlendirilmiştir. Fahadan and Kiani (2004), Horasan bölgesinin özellikle kuzeydoğusunun farklı yörelerinden belirledikleri 250 genotipi Horasan Araştırma İstasyonunda toplamışlar ve bu genotiplerin yılları boyunca farklı özelliklerini değerlendirmişlerdir. Araştırıcılar, bölgedeki ilkbahar don zararlarının önemli olduğunu ve korelasyon analizi sonuçlarına göre don zararı ile dallardaki boğum arası uzunluğu arasında önemli bir pozitif korelasyon bulunduğunu, yaprak uzunluğu ve genişliği ile meyve sayısı ve gövde çevresinin karşılaştırmada önemli olmadığını ifade etmişlerdir. Hassani and Atefi (2004), 7 yerli genotip ve 8 yabancı çeşidin vejetatif gelişme, erken olgunlaşma ve kış donlarına duyarlılık özelliklerini incelemişlerdir. Bu tipler ve çeşitler içinde Chandler de minimum soğuk zararı görülmüş, bunu Pedra, Z53 ve Z30 takip etmiştir. Buna karşılık Vina, Franquette, Lara çeşitleri ile B21, Z67 ve K63 genotiplerinde don zararı maksimum olarak belirlenmiştir. Mousavi et al. (2004), Chaharmahal ve Bakhtiari de üstün özellikli ceviz genotiplerinin belirlenmesi amacıyla gerçekleştirdikleri çalışmada, 58 genotip seçilmiş ve bu tiplerde meyve ağırlığının g, iç ağırlığının g ve iç oranının % arasında değiştiği belirtilmiştir. Sharma and Sharma (2004), Himachal Pradesh in (Hindistan) farklı yörelerinde tohumdan yetişmiş ceviz ağaçlarının meyve özelliklerindeki değişkenliği araştırmışlardır. Garsa vadisi, Jogindernargar, Nohradhar ve Bharmour yörelerinde 2050 ağaçtan 229 u detaylı olarak araştırılmak için işaretlenmiştir. Garsa vadisinde meyve ağırlığı g, iç oranı % , yağ oranı % ve protein oranı % arasında değişmiştir. Bu değerler sırasıyla Jogindernargar da 12

22 g, % , % , % ; Nohradhar da g, % , % , % ve Bharmour da g, % , % , % olarak belirlenmiştir. Singh and Kumar (2004), Pangi vadisinde gerçekleştirdikleri araştırmalar sonucunda 175 ağacın gelişme, verim, meyve ve iç özelliklerine ait elde ettikleri bilgileri değerlendirmişler ve başlıca ekonomik özellikleri dikkate alarak üstün nitelikli 10 ağacı seçmişlerdir. Bunların, büyük meyveli (22.00 g), ince kabuklu (0.71 mm), iç oranı yüksek (>%70), açık renkli ve ağaç başına 500 kg dan fazla verime sahip olan seleksiyonlar olduğunu ifade etmişlerdir. Kashmir vadisinin 6 bölgesinde alan araştırmalarıyla meyve ve iç özelliklerini ve diğer parametreleri (International Bureau of Plant Genetic Resources Descriptors a göre) değerlendirmek için yaklaşık 291 tip toplanmış, bunların dışında 10 tip meyve özellikleri dikkate alınarak güzide seleksiyonlar olarak işaretlenmiştir. Bu seleksiyonlarda meyve ağırlığının g arasında, meyve şeklinin yuvarlaktan eliptik, geniş oval ve kısa trapezoide, kabuk renginin ortadan açığa, kabuk yapısının ortadan düze ve kabuk kalınlığının mm arasında değiştiği belirlenmiştir. Temel meyve özelliklerine göre en umut verici olarak tespit edilen seleksiyonlar LG-5, LG-10, LG-9,LG-7, LG-11, HN-1, SPS-3, LG-18, PPM-4 ve YKB-4 olmuştur (Sofi et al. 2004a). Sofi et al. (2004b) tarafından Kashmir vadisinin 6 farklı bölgesinde meyve ve iç özellikleri bakımından üstün özellikli genotipleri belirlemek amacıyla, 291 ağaçtan meyve örnekleri alınmış ve yapılan incelemeler sonucunda iç özellikleri dikkate alınarak 10 üstün özellikli birey seçilmiştir. Bu seleksiyonlarda iç ağırlığı g, iç oranı % arasında bulunmuştur. Temel iç özelliklerine göre en umut verici olarak belirlenen seleksiyonlar SPS-3, LG-18, PPM-4, AB-2, SS-7, GB-2, BBW-8, YKB-4, KPT-5 ve NU-7 dir. Solar and Štampar (2004), Slovenia da ceviz genotiplerinde fenolojik veriler, bakteriyel yanıklık ve antraknoza duyarlılık, vejetatif gelişim parametreleri ve pomolojik gelişim 13

23 özellikleri üzerinde durmuşlardır yılında başlayan seleksiyon çalışması sonucunda 24 genotip ön seleksiyonla belirlenmiş ve bu tipler Slovenia nın doğusunda Maribor daki bir alanda yılları arasında aşılanmış ve yetiştirilmiştir. Tiplerde yapraklanma Nisan (Z-59, Erjavec, Z-61 ve NH-5/3) ile Mayıs başı (Z-62, Krnc ve Z-60) arasında gözlenmiştir. Yan dallarda meyve verme özelliğinin düzenli ve yüksek verimli Erjavec te görüldüğü ve Z-59 da ürünün stabil olduğu, ayrıca genotiplerin bakteriyel yanıklık ve antraknoza duyarlı olmadığı ifade edilmiştir. Z-59, Erjavec, Z-60 da iç rengi değerlerinden daha açık olarak belirlenmiş ve Pukšic yuvarlak meyveleri, parlak ve çok düz kabuk yapısı ile pazarlamaya en uygun tip olarak değerlendirilmiştir. Zatokovyi et al. (2004), Ukrayna nın Prydnistrovs k-prykarpathion bölgesinde genetik çeşitliliğin araştırılması, erken meyveye yatma, yüksek verimlilik, hastalıklara tolerans ve yüksek meyve kalitesi gibi önemli özelliklere sahip formların seleksiyonu amacıyla gerçekleştirdikleri çalışmada 9 form selekte etmişler ve bu formları çeşit olarak kabul etmişlerdir. Bukovyns ky, Prydnistrous ky, Chernivets ky çeşitlerinde erken meyve verimi, yüksek verimlilik, hastalıklara tolerans ve yüksek meyve kalitesi maksimum olarak belirlenmiştir. 2.1 Ülkemizde Yapılan Çalışmalar Ülkemizin hem cevizin anavatanı içerisinde yer alması, hem de ceviz yetiştiriciliğimizin yıllardan beri tohumla yapılması, araştırıcıları cevizin seleksiyonla ıslahı konusuna yönlendirmiş ve konuda ilk çalışma Ölez tarafından başlatılmıştır. Ölez (1971), Marmara Bölgesinde yılları arasında, selekte ettiği toplam 323 tip içerisinden üstün özelliklere sahip 20 tipi belirlemiş ve bu tipleri çoğaltmıştır. Çalışmada, seçilen tiplerde meyve ağırlıklarının g, iç ağırlıklarının g, iç oranlarının % , açık renkli iç oranlarının % ve yağ oranlarının ise % arasında değiştiğini kaydetmiştir. Seçilen tiplerin yan tomurcuklarda dişi çiçek oluşturma oranı ortalama %52.80 olarak tespit edilmiştir. Ümitvar olarak seçilen tiplerin %40 ının protogeny, %50 sinin protandry ve %10 unun homogamy olarak çiçeklendiği ifade edilmiştir. 14

24 Çelebioğlu (1978) yerli ve yabancı ceviz çeşitleriyle yaptığı çalışmada, 17/BF tipinde meyve ağırlığının g, iç oranının %46.40; 58/B8 tipinde meyve ağırlığının g, iç oranının %54.30; Giresun/7 tipinde meyve ağırlığının 9.40 g, iç oranının %63.00 ve Payne çeşidinde meyve ağırlığının 9.3 g ve iç oranının %49.30 olduğunu bildirmiştir. Şen (1980) in yılları arasında Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz Bölgelerinde gerçekleştirmiş olduğu seleksiyon çalışmasında toplam 550 ağaçtan meyve örnekleri alınmış ve araştırma sonucunda 26 ümitvar tip seçilmiştir. Seçilen ceviz tiplerinde meyve ağırlıkları g arasında değişmekte olup, ilk kez 1979 yılında örnek alınan tiplerin meyve ağırlıklarının g (24.KE.28), g (24.KE.29), g (24.KE.25) ve g (24.KE.26); iç ağırlıklarının sırasıyla 9.70, 8.12, 8.16 ve 7.45 g olduğu belirtilmiştir. 26 ceviz tipinde iç ağırlıkları g, iç oranları % arasında değişmiştir. Kabuk kalınlığının mm, yağ oranının % ve protein oranının % arasında değiştiği ifade edilmiştir. Çiçeklenme durumları ise 13 tipte protogeny, 11 tipte protandry ve 1 tipte homogamy olduğu, 1 tipin ise sadece dişi çiçek bulundurduğu belirlenmiştir. Bu tiplerden Şen 2 tescil edilerek ülkemiz meyveciliğine standart bir ceviz çeşidi olarak kazandırılmıştır. Çelebioğlu vd. (1988), ülkemizde yapılan seleksiyon çalışmaları sonucu elde edilen ve Yalova da kültüre aldıkları Yalova-1, Yalova-2, Yalova-4, Kap-86, Şebin, Bilecik, 4-KR-1, 4-KR-2, 4-KR-3 ve 24-KE-25 çeşitlerinin meyve ağırlıklarının g, iç ağırlıklarının g, iç oranlarının % ve açık renkli iç oranlarının %70-90 arasında değiştiğini saptamışlardır. Doğan (1991), ayçiçeği, ceviz ve sumak yağlarının fiziksel ve kimyasal özellikleri ve yağ asitleri bileşimini tespit etmek amacıyla gerçekleştirdiği çalışmada, Adilcevaz yöresinden selekte edilmiş 4 ceviz tipini de değerlendirmeye almış ve incelenen cevizlerde yağ miktarını % ve protein miktarını % arasında tespit etmiştir. 15

25 Şen ve Tekintaş (1992) tarafından, Bitlis ili Adilcevaz ilçesinde yılları arasında yapılan seleksiyon çalışmasında 31 tip ümitvar olarak seçilmiştir. Seçilen tiplerin kabuklu meyve ağırlıkları g, iç ağırlıkları g, iç oranları % ve kabuk kalınlıkları mm arasında değişmiştir. Akça (1993) nın, Gürün de gerçekleştirdiği seleksiyon çalışmasında 365 ağaçtan meyve örneği alınmış ve araştırma sonucunda 41 ceviz tipi ümitvar olarak belirtilmiştir. Selekte edilen tiplerin ortalama meyve ağırlıkları g, iç ağırlıkları g, iç oranları % , meyve boyları mm, meyve enleri mm, meyve yükseklikleri mm ve kabuk kalınlıkları mm arasında saptanmış, açık renkli iç oranlarının % arasında bulunduğu belirlenmiştir. Tiplerin yağ oranları % ve protein oranları % arasında tespit edilmiştir. Seçilen tiplerde yan dallarda meyve verme oranı % arasında bulunmuş, ümitvar olarak görülen tiplerin %82.93 ünde yan dallarda meyve verme oranının % 50 den yüksek olduğu belirtilmiştir. Beyhan (1993) tarafından Darende de yürütülen seleksiyon çalışmasında, meyve kalitesi bakımından üstün görülen 62 ceviz tipi seçilmiştir. Seçilen ceviz tiplerinde meyve ağırlığı g, iç ağırlığı g, iç oranı % , kabuk kalınlığı mm arasında değişmiş olup, sarı ve açık sarı iç oranı ise %91.93 olarak tespit edilmiştir. Yağ oranı % , protein oranı % , kül oranı ise % arasında belirlenmiştir. Yağ kompozisyonu incelenen 15 ceviz tipinde yağ asidinin ortalama oranları miristik asitte %0.415, palmitik asitte %14.33, stearik asitte %4.500, oleik asitte %32.062, linoleik asitte %37.67, linolenik asitte %11.02 ve arasidik asitte %0.886 olarak bulunmuştur. Seçilen tiplerin %69 u protandrous, %25 i protogenous ve %6 sı ise homogamous olarak belirlenmiştir. Ferhatoğlu (1993), ülkemizin değişik yörelerinden selekte edilmiş olan Yalova 1, Yalova 3, Yalova 4, Kaplan 86, Şebin, Bilecik, 24 KE 25, 04 KM-2, 04 KR-1 çeşitlerinde meyve özelliklerini, soğuklama ihtiyaçlarını, hastalıklara ve zararlılara dayanımlarını, çiçeklenme durumlarını karşılaştırmıştır. Bu tiplerden Kaplan 86 nın meyve ağırlığı g, iç oranı %40.00, yağ oranı %68.00, protein oranı %18.00 olarak 16

26 belirlenmiş; bu tipin Yalova 1 ve Şebin in tozlayıcısı olduğu ifade edilmiştir. Ayrıca 24 KE 25 in çiçeklenme tipi homogamy, meyve ağırlığı g, iç oranı %54.00, yağ oranı %74.18, protein oranı %18.00 olmuş; xanthomonas ve antraknoza dayanıklı bulunmuştur. 04 KM-2 ve 04 KR-1 tiplerinin meyve ağırlıkları g ve g, iç oranları %55.80 ve %40.00 olarak tespit edilmiştir. Özkan (1993), Tokat merkez ilçe ve köylerinde toplam 321 ağaçtan 24 tipi ümitvar olarak seçmiştir. Bu tiplerde meyve ağırlıkları g, iç ağırlıkları g, iç oranı % , kabuk kalınlıkları mm olarak tespit edilmiş, protein oranları % ve yağ oranları % arasında değişmiştir. Seçilen tiplerde tepe tomurcuklarının ilkbahar geç donlarından zararlanma oranı %10-30, yan tomurcuklarda dişi çiçeklenme oranı ise %15-80 arasında bulunmuştur. Güneydoğu Anadolu Tarım Bölgesi cevizlerinin seleksiyonu, yılları arasında Van gölü çevresinde (Van merkez, Adilcevaz, Ahlat, Bitlis, Çatak, Erciş ve Gevaş) gerçekleştirilmiştir. İncelenen 134 ceviz tipinden ümitvar olarak seçilen 29 tipte meyve ağırlığı g, iç ağırlığı g, randıman % , kabuk kalınlığı mm, meyve boyu mm, meyve eni mm ve meyve yüksekliği ise mm arasında bulunmuştur. Seçilen ceviz tiplerinde en büyük çap ortalaması dikkate alınarak yapılan değerlendirmede ABD standartlarına göre 10 tip çok iri, 19 tip ise iri meyveli olarak, TSE standartlarına göre yapılan değerlendirmede ise seçilen 29 tipin tamamı ekstra gruba girmektedir (Şen vd. 1993). Ağar vd. (1995), Anadolu nun farklı yerlerinden selekte edilmiş 9 farklı ceviz tipinde yağ içeriklerini, yağ asitleri kompozisyonlarını ve öteki bazı kalite özelliklerini incelemişlerdir. Örneklerde yağ içeriğinin iç ceviz ağırlığı esas alınarak % arasında değiştiğini, esas doymuş yağ asidinin palmitik asit olduğunu ve bunu stearik asidin izlediğini, bir çift bağ içeren doymamış yağ asidi olarak ise oleik asidin bulunduğunu belirlemişlerdir. En fazla yağ asidi linoleik asit olup, cevizlerde toplam yağ asidinin % unu oluşturduğunu ve linolenik asidin ise cevizlerde % arasında değişim gösterdiğini belirtmişlerdir. 17

27 Akça ve Şen (1995) nin cevizlerde dichogamy özelliğinin verimle ilişkisini ortaya koymak amacıyla gerçekleştirdikleri çalışmada, aynı yerde, farklı yıllarda 83 tipte tomurcuk verme periyodunu incelemişler ve bu tiplerde ortalama verimi kaydetmişlerdir. Protogenous tiplerde ortalama verim 78.5 kg/ağaç, protandrous tiplerde ise ortalama verim 73.9 kg/ağaç olarak belirlenmiş ve protogenous tiplerle protandrous tipler arasında verim bakımından farkın olmadığı ifade edilmiştir. Protogenous tiplerde uç dallarda meyve verme oranının %76 ve yan dallarda meyve verme oranının ise %49 olduğunu, protandrous tiplerde ise uç dallarda meyve verme oranının %69.45, yan dallarda meyve verme oranının %49.49 arasında değiştiğini kaydetmişlerdir. Ayrıca araştırmada 43 protandrous tipte meyve ağırlığının g, iç ağırlığının 6.86 g, iç oranının %53.21, meyve boyunun mm, meyve eninin mm ve meyve yüksekliğinin ise mm olduğunu bildirmişlerdir. Akça ve Yıldız (1995) cevizlerde bazı meyve özelliklerinin seleksiyon kriterleri olarak kullanılabilirliğini tartışarak, tekrarlanma derecesinin seleksiyon ıslahındaki önemini açıklamaya çalışmışlardır. Araştırmaları sonucunda cevizlerde meyve ağırlığı, iç ağırlığı, kabuk kalınlığı, meyve yüksekliği, meyve eni ve meyve boyunda tekrarlanma derecelerini çok yüksek bulmuşlar, bu karakterler bakımından üstün olan bireylerin üstünlüklerini sonraki yıllarda devam ettirme olasılıklarının yüksek olduğu sonucuna varmışlardır. Gün (1995) tarafından Denizli ili Bozkurt ve Çameli ilçelerinde 1992 yılında başlatılan araştırmada, 244 ceviz ağacı incelenmiş, 54 ağaçtan meyve örneği alınmış ve değerlendirmeler sonucunda 39 tip ümitvar olarak seçilmiştir. Seçilen tiplerde meyve ağırlıkları g, iç ağırlıkları g, iç oranları % , kabuk kalınlıkları mm arasında değişmiştir. Seçilen tiplerde açık renkli iç oranı %95.85 olarak saptanmış ve tiplerin tamamının TSE/ standartlarına göre ekstra boya girdikleri ifade edilmiştir. Ümitvar olarak seçilen tiplerin 20 sinde protogenous, 18 inde protandrous ve 1 inde homogamous olarak çiçeklenme saptanmıştır. 18

28 Koyuncu ve Aşkın (1995), Bitlis ili Adilcevaz yöresinde selekte edilmiş 12 ümitvar ceviz tipinde önemli bazı bileşim maddelerini ve yağ asitleri kompozisyonunu belirlemişlerdir. İncelenen tiplerde meyve ağırlıkları g, iç oranı % , yağ oranları % ve protein oranları % arasında değişmiştir. 12 tip yağ asitleri kompozisyonu açısından incelendiğinde ortalama %7.221 palmitik asit, %1.067 stearik asit, % oleik asit, % linoleik asit ve % linolenik asit içerdikleri görülmüştür. Yağ asitleri kompozisyonu içerisinde en yüksek oran linolenik asit ve oleik asitlerde tespit edilmiştir. Orta Toroslarda gerçekleştirilen seleksiyon çalışmasında toplam 52 tipten örnek alınmış ve bunlardan 12 tip ümitvar görülmüştür. Bu tiplerde meyve ağırlıklarının g, iç ağırlıklarının g, iç oranlarının % arasında değiştiği belirlenmiştir (Küden vd. 1995). Özkan ve Şen (1995), Tokat merkez ilçe doğal populasyonundan 268 ceviz tipi seçerek, bu tiplerde meyve ağırlığının g, iç ağırlığının g, iç oranının % , açık sarı iç renk oranının %25-100, koyu sarı iç renk oranının %5-85, kahverengi iç renk oranının %5-30 arasında değiştiğini kaydetmişlerdir. Akça ve Ayhan (1996) tarafından Adilcevaz yöresinde tohumdan yetişmiş ceviz ağaçları verim faktörleri, yeşil kabuklu (kalli) meyve iriliği, hastalık ve zararlı durumu bakımından incelenmiştir. Araştırma sonucunda meyve kalitesine göre 29 tip, verime göre 39 tip, antraknoz ve afide tolerans bakımından 13 tip, çöğür anacı için tohum kaynağı olarak kullanılabilecek özellikler yönünden ise 48 tip selekte edilmiştir. Seçilen tiplerin ortalama kabuklu meyve ağırlığı g, iç ağırlığı g, iç oranı % ve kabuk kalınlıkları mm arasında saptanmıştır. Seçilen tiplerden 14 tanesinde iç rengi ekstra açık, 10 tanesinde açık, 5 tipte ise esmer; 22 tipte kabuk rengi açık, 5 tipte esmer, 2 tipte ise koyu; 4 tipte kabuk orta pürüzlü, 25 tipte ise düz olarak belirlenmiştir. Seçilen 29 tipte iç çürüklüğü, içte büzüşme ve boş iç çıkmamıştır. 19

29 Akça ve Muratoğlu (1996) nun Bitlis ili Ahlat ilçesinde gerçekleştirdikleri çalışmada, değişik ıslah amaçları bakımından ümitvar olarak gözlenen 105 ceviz tipinden meyve örneği alınmış ve 44 tip meyve özellikleri yönünden değerlendirmeye uygun bulunmuştur. Seçilen tiplerin meyve ağırlıkları g, iç ağırlıkları g, iç oranları % arasında belirlenmiş ve seçilen tiplerin 17 sinde iç rengi %100 oranında ekstra açık, 20 sinde açık ve 7 sinde esmer ; 28 tipte kabuk rengi açık, 11 tipte esmer ve 5 tipte ise koyu olarak belirlenmiştir. Van ili Gevaş ilçesi ceviz populasyonunda gerçekleştirilen çalışma ile, seçilen ceviz tiplerinde ortalama meyve ağırlıkları g, iç ağırlıkları g, iç oranları % ve kabuk kalınlıkları mm arasında bulunmuştur (Akça ve Osmanoğlu 1996). Akça ve Şen (1996a) in Bahçesaray ceviz populasyonu içinde meyve kalitesi, verim ve antraknoza toleransı dikkate alarak gerçekleştirdikleri seleksiyon çalışmasında, ümitvar olarak saptanan 26 tipte ortalama meyve ağırlığı 9.25± ±2.66 gr, iç ağırlığı 5.06± ±0.13 gr ve iç oranı % olarak belirlenmiştir. Van ın Çatak ilçesinde yetişen cevizlerin meyve özelliklerini belirlemek amacıyla yürütülen çalışmada, 18 tip seçilmiş ve bu tiplerde meyve ağırlığı g, iç ağırlığı g, iç oranı % ve kabuk kalınlığı mm olarak belirlenmiştir. Üzerinde durulan tiplerde meyve kabuk rengi 10 unda açık, 7 sinde orta ve 1 inde koyu; iç rengi 6 tipte açık ve 12 tipte esmer; 17 tipte kabuk orta pürüzlü 1 tipte çok pürüzlü olarak belirlenmiştir. Bir tipte iç büzüşmesine rastlanırken, geri kalan 17 tipte büzüşme görülmemiştir (Karadeniz ve Şahinbaş 1996). Kaşka vd. (1996) tarafından Doğu Akdeniz kıyılarında soğuklama ihtiyacı düşük ceviz tiplerini belirlemek amacıyla yürütülen seleksiyon çalışmasında, 20 ceviz tipi seçilmiştir. Seçilen ceviz tiplerinde ortalama meyve ağırlıkları g, iç ağırlıkları g, iç oranları % ve kabuk kalınlıkları ise mm arasında saptanmıştır. 20

30 Özkan (1996) tarafından 1991 yılında yürütülen araştırmada, Niksar ve Pazar ilçelerinde yetişen toplam 53 ceviz tipinde yapılan incelemelerde, açık sarı renkte iç ceviz miktarının % arasında değiştiği, 46 tipte iç çürüklüğü tespit edilmediği, 51 tipte hiç boş meyve çıkmadığı, ayrıca incelenen tiplerin ortalama meyve ağırlığının g, iç ağırlığının g ve kabuk kalınlığının mm arasında değiştiği belirlenmiştir. Seçilmiş (1997), Adıyaman, Mardin ve Şanlıurfa illerindeki ceviz populasyonu içinden 39 tipi ümitvar olarak seçmiştir. Bu tiplerde ortalama meyve ağırlığı g, iç ağırlığı g, iç oranı % ve kabuk kalınlığı mm olarak saptanmıştır. Gevaş yöresinde yılları arasında yürütülen seleksiyon çalışmasında, önemli meyve özellikleri ile ağaç özellikleri incelenmiş, yapılan analizler ve tartılı derecelendirme sonucunda 20 ceviz tipi ümitvar görülerek seçilmiştir. Seçilen tiplerin meyve ağırlıkları g, iç ağırlıkları g, iç oranları % , protein oranları % , yağ oranları % ve kül oranları % arasında belirlenmiştir. 20 tipin 9 u protandrous, 4 ü protogenous, 7 si homogamous olarak çiçeklenmişler ve 4 tanesi % , 9 tanesi % , 6 tanesi ise % arasında yan tomurcuklarda dişi çiçek oluşturmuşlardır (Yarılgaç 1997). Çelik (1998), Erciş ve Muradiye cevizlerinde gerçekleştirdiği çalışmada 136 ağaçtan meyve örneği almış ve 21 tipi ümitvar olarak seçmiştir. Seçilen tiplerde meyve ağırlığı g, iç ağırlığı g, iç oranı % , kabuk kalınlığı mm arasında değişmiştir. İç rengi seçilen tiplerin 12 sinde açık, 9 unda ise esmer olarak belirlenmiştir. Seçilen 21 tipin 8 i protandrous, 8 i protogenous ve 5 i homogamous olarak çiçeklenmiştir. Tiplerde yan tomurcuklarda dişi çiçeklenme oranı %0-80 arasında değişmiştir. Gün (1998) ün Küçük Menderes Havzası nda gerçekleştirdiği araştırmada, seçilen tiplerde ortalama meyve ağırlığı g, iç ağırlığı g, iç oranı % ve kabuk kalınlığı mm arasında değişmiştir. Seçilen tiplerde 21