ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU YÜKSEK LİSANS TEZİ SEÇİLMİŞ ZEYTİN ÇEŞİTLERİNİN MEKANİK HASADINA YÖNELİK BAZI ÖZELLİKLERİN SAPTANMASI TARIM MAKİNALARI ANABİLİM DALI ADANA, 2005

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SEÇİLMİŞ ZEYTİN ÇEŞİTLERİNİN MEKANİK HASADINA YÖNELİKBAZI ÖZELLİKLERİN SAPTANMASI Gülüzar GÜMÜŞOĞLU YÜKSEK LİSANS TEZİ TARIM MAKİNALARI ANABİLİM DALI Bu tez 29/07/2005 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği İle Kabul Edilmiştir. İmza İmza. İmza. PROF. DR. EMİN GÜZEL Yrd. Doç. Dr. Ahmet İNCE Yrd.Doç.Dr. Türkan KEÇELİ DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Tarım Makinaları Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Bu Çalışma Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: ZF2004YL6 Not: : Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ SEÇİLMİŞ ZEYTİN ÇEŞİTLERİNİN MEKANİK HASADINA YÖNEKİK BAZI ÖZELLİKLERİN SAPTANMASI Gülüzar GÜMÜŞOĞLU ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARIM MAKİNALARI ANABİLİM DALI Danışman: Jüri: Prof. Dr. Emin GÜZEL Yıl: 2005, Sayfa: 101 Prof. Dr. Emin GÜZEL Yrd. Doç. Dr. Ahmet İNCE Yrd. Doç. Dr. Türkan KEÇELİ Bu çalışmada, seçilen zeytin çeşitlerinin olgunlaşma zamanına bağlı olarak mekanik özelliklerinin (kopma kuvveti, sıkıştırma kuvveti) ve fiziksel özelliklerinin (nem, renk, boyut, toplam şeker) değişimi incelenmiştir. Bu amaçla Gemlik, Domat ve Yerli çeşitleri kullanılmıştır. Olgunlaşmanın mekanik ve fiziksel özellikler üzerindeki etkileri Tesadüf Parsellerinde Faktöriyel Deneme Planına (tek faktörlü) göre değerlendirilmiştir. Ayrıca, ortalamalar arasında fark olup olmadığı da DUNCAN testi ile karşılaştırılmıştır. Gemlik çeşidinde hasat döneminde ortalama nem miktarı %64.92; Domat %65.17; Yerli %67.05; sıkıştırma kuvveti Gemlik N; Domat N; Yerli N;.ve elastisite modülleri ortalama olarak sırası ile 1.68 N/mm 2 ; 2.25 N/mm 2 ; 0.88 N/mm 2 ;bulunmuştur. Ortalama kopma kuvveti Gemlik çeşidi 5.52 N; Domat 5.50 N; Yerli N; Gemlik çeşidi ortalama et/çekirdek oranı 5.43; Domat 4.90; Yerli 3.59 olarak bulunmuştur Domat, Gemlik ve Yerli çeşitlerinde hasat süresi boyunca ortalama şeker miktarları ise sırası ile % 2.7; 4.12; 5.23 olarak bulunmuştur. Anahtar Kelimler :Zeytin, Mekanik özellikler, Fiziksel özellikler, Hasat, Olgunluk Zamanı I

4 ABSTRACT MSc THESIS THE ESTABLISHING SOME PROPERTİES OF SELECTED KINDS OF OLIVES TOWARDS TO MECHANIC HARVESTING Gülüzar GÜMÜŞOĞLU DEPARTMENT OF AGRICULTURAL MACHINERY INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF ÇUKUROVA Supervisor: Jury: Prof. Dr. Emin GÜZEL Year: 2005, Pages: 101 Prof. Dr. Emin GÜZEL Assist. Prof. Dr. Ahmet İNCE Assist. Prof. Dr. Türkan KEÇELİ In this study, selected kinds of olives mechanically (rupture and compression force) and physcially properties (moisture, colours, dimension, total sugar) were examined according to ripening time. For this reason, kinds of Gemlik, Domat and Yerli were used. The effect of ripening time on mechanic and physcial properties was estimated according to the plan on Coincidence Subdivide Elemental Test (with one element). In addition, whether there is a difference between averages was compared with DUNCAN test. The kind of Gemlik, in the harvest time, has averagely % moisture, for Domat ıts moisture percentage is %, for Yerli its percantage is %. Regarding comporassion force, averagely for Gemlik, N, for Domat N, for Yerli, N were measured. Their elastiste modüls are, averagely, 1.68 N/mm 2, 2.25 N/mm 2, 0.88 N/mm 2 respectively.average rupture forces were measured as for Gemlik N, for Domat 5.50 N, for Yerli, N. Average flesh to stone weight rates (F/S) were measured as for Gemlik 5.43, for Domat 4.90, for Yerli Throughout harvest time their average total sugar rates were measured as for Domat 2.7 %, for Gemlik 4.12 %, for Yerli 5.23 %. Key words :Olive, Mechanical properties, Physical properties, Harvesting, Ripening time II

5 TEŞEKKÜR Tez çalışmamın seçiminden, araştırmanın yürütülmesi ve tamamlanmasına kadar her türlü desteğini gördüğüm ve yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Sayın Prof. Dr. Emin GÜZEL'e, analizler sırasında ve değerlendirilmesinde yardımlarını esirgemeyen Yrd. Doç. Dr. Türkan KEÇELİ ve Arş. Gör. Dilşat BOZDOĞAN a, teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca tezimin yazım aşamasındaki düzeltmelerinden dolayı Arş. Gör. Selçuk UĞURLUAY a teşekkürlerimi sunarım. Çalışmalarım sırasında yardımcı olan Tarım Makinaları Bölümü akademik ve idari personeline ve atölye çalışanlarına teşekkürlerimi sunarım. Beni yetiştiren ve her zaman bana maddi ve manevi destek olan aileme sonsuz teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ...I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER...IV ÇİZELGELER DİZİNİ...VII ŞEKİLLER DİZİNİ... VIII 1. GİRİŞ Genel Zeytin Ağacı Varlığı ve Üretim Durumu Dünya Zeytin Üretimi ve Türkiye nin Bu Üretimdeki Payı Türkiye Zeytin Ağacı Varlığı ve Üretim Durumu Zeytin Hasat Yöntemleri Elle Hasat Basit Yapılı Alet ve Makineler Pnömatik Aletler Sıyırgılar El Silkeleyicileri Makineli Hasat El Sarsıcılar Kablolu Sarsıcılar Darbeli Sarsıcılar Eksantrik Sarsıcılar Atalet Kuvvetli Sarsıcılar Ürünlerin Biyolojik Teknik Özellikleri Çalışmanın Önemi ve Amacı ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Zeytinler IV

7 Analizlerde Kullanılan Alet ve Ekipmanlar Boyut Analizinde Kullanılan Cihazlar Nem Miktarının Belirlenmesinde Kullanılan Cihazlar Et Çekirdek Oranının Belirlenmesinde kullanılan Cihazlar Toplam Şeker Analizinde Kullanılan Cihazlar Renk Analizinde Kullanılan Cihazlar Kopma Kuvvetinin Belirlenmesinde Kullanılan Cihaz Sıkıştırma Kuvvetinin Belirlenmesinde Kullanılan Cihaz Yöntem Fiziksel özelliklerin Belirlenmesi Nem Miktarı Et Çekirdek Oranı Toplam Şeker Analizi Renk Analizi Mekanik Özelliklerin Belirlenmesi Kopma Kuvvetinin Belirlenmesi Sıkıştırma Kuvvetinin Belirlenmesi BULGULAR VE TARTIŞMA Olgunlaşma Zamanı - Nem İlişkisi Olgunlaşma Zamanı - Sıkıştırma Kuvveti İlişkisi Olgunlaşma Zamanı -Kopma Kuvveti İlişkisi Olgunlaşma Zamanı -Renk İlişkisi Olgunlaşma Zamanı Boyut İlişkisi Olgunlaşma Zamanı - Et / Çekirdek Oranı İlişkisi Hasat Süresi - Elastisite Modülü İlişkisi Olgunlaşma Zamanı Şeker Miktarı SONUÇLAR VE ÖNERİLER Sonuçlar Öneriler KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ V

8 EKLER VI

9 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 1.1. Dünya Zeytin Alanlarının Ülkelere Göre Dağılımı (Anonim, 2004)... 3 Çizelge 1.2. Dünya Zeytin Üretiminin Ülkelere Göre Dağılımı (Anonim, 2004)... 3 Çizelge 1.3. Bazı Ülkelerde Zeytinin Yıllara Göre Dış Alım Durumu (Anonim, 2004)... 3 Çizelge 1.4. Bazı Ülkelerde Zeytinin Yıllara Göre Dış Satım Durumu (Anonim,2004)... 4 Çizelge 1.5. Türkiye nin Yılları Arasındaki Zeytin Ağacı Sayısı ve Üretim Durumu (Anonim, 2002; 2004)... 4 Çizelge 1.6. Ülkemizde Bölgeler İtibariyle Zeytin Üretimi (Anonim, 2001)... 5 Çizelge 1.7. Biyolojik Maddelerin Özellikleri (Öksüz,1998) Çizelge 3.1. Zeytinlerin Genel özellikleri (Gökçe,1991) Çizelge 3.2. Zeytin Hasat Tarihleri Çizelge 4.1. Nem İçeriği ile Olgunlaşma Zamanı Arasındaki İlişkinin Eşitliği Çizelge 4.2. Sıkıştırma Kuvveti ile Olgunlaşma Zamanı Arasındaki İlişkinin Eşitliği Çizelge 4.3. Kopma Kuvveti ile Olgunlaşma Zamanı Arasındaki İlişkinin Eşitliği.. 42 Çizelge 4.4. Renk Parlaklığı ile Olgunlaşma Zamanı Arasındaki İlişkinin Eşitliği Çizelge 4.5. Yeşil Renk Faktörü a * ile Olgunlaşma Zamanı Arasındaki İlişkinin Eşitliği Çizelge 4.6. Sarı renk faktörü b * Değeri ile Olgunlaşma Zamanı Arasındaki İlişkinin Eşitliği Çizelge 4.7. Uzunluk ile Hasat Süresi Arasındaki İlişkinin Eşitliği Çizelge 4.8. Genişlik ile Olgunlaşma Zamanı Arasındaki İlişkinin Eşitliği Çizelge 4.9. Kalınlık ile Olgunlaşma Zamanı Arasındaki İlişkinin Eşitliği Çizelge Et/çekirdek Oranı ile Olgunlaşma Zamanı Arasındaki İlişkinin Eşitliği Çizelge Elastisite Modülü ile Olgunlaşma Zamanı Arasındaki İlişkinin Eşitliği Çizelge Şeker Miktarı ile Olgunlaşma Zamanı Arasındaki İlişkinin Eşitliği VII

10 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 1.1. Sarsıcı tipleri (Güzel, 1990)... 8 Şekil 3.1. Zeytinlerin Genel Görünüşü (Gökçe,1991) Şekil 3.2. Gallenkamb OV-160 (105±1 C) marka etüv Şekil 3.3. SHIMADZU Libror AEG- 220 marka hassas terazi Şekil 3.4. a) Nüve MK 418 marka ısıtıcı (max C), b) Nüve NM 110 marka karıştırıcı, c) Memmert marka su banyosu, d) SHIMADZU UV-1201 UV- V15 spektrofotometre Şekil 3.5. Renk ölçüm cihazı. (Anonymous,1984) Şekil 3.6. Zeytin meyvesinin daldan kopma direncini ölçen dijital kuvvet ölçer Şekli 3.7. Biyolojik malzeme test cihazı (Vursavuş ve Özgüven, 2003). 1) Elektrik motoru, 2) Redüksiyon ünitesi 3) Hareketli tabla, 4) Prob 5. Sinyal dönüştürücü elektronik kart, 6) Bilgisayar ve yazılım Şekil 3.9. Ölçümlerde kullanılan biyolojik malzeme test düzeneği (Vursavuş ve Özgüven, 2003) Şekil Standart çözeltinin hata eğrisi Şekil L * a * b * renk uzayının şematik görünümü (Soysal,2000) Şekil Kuvvet Deformasyon eğrisi Şekil 4.1. Zeytin çeşitlerinde nem içeriğinin olgunlaşma zamanına bağlı olarak değişimi Şekil 4.2. Zeytin çeşitlerinde sıkıştırma kuvvetinin olgunlaşma zamanı bağlı olarak değişimi Şekil 4.3. Zeytin çeşitlerinde daldan kopma kuvvetinin olgunlaşma zamanına bağlı olarak değişimi Şekil 4.4. Zeytin çeşitlerinde renk parlaklığının olgunlaşma zamanına bağlı olarak değişimi Şekil 4.5. Zeytin çeşitlerinde yeşil renk faktörü a * değerinin olgunlaşma zamanına bağlı olarak değişimi Şekil 4.6. Zeytin çeşitlerinde sarı renk faktörü b * değerinin Olgunlaşma Zamanına bağlı olarak değişimi VIII

11 Şekil 4.7. Zeytin çeşitlerinde uzunluğun olgunlaşma zamanına bağlı olarak değişimi Şekil 4.8. Zeytin çeşitlerinde genişliğin olgunlaşma zamanına bağlı olarak değişimi Şekil 4.9. Zeytin çeşitlerinde kalınlığın olgunlaşma zamanına bağlı olarak değişimi Şekil Seçilmiş zeytin çeşitlerinde et/çekirdek oranının olgunlaşma oranına bağlı olarak değişimi Şekil Seçilmiş zeytin çeşitlerinde elastisite modülünün olgunlaşma zamanına bağlı olarak değişimi Şekil Seçilmiş zeytin çeşitlerinde şeker miktarının olgunlaşma zamanına bağlı olarak değişimi IX

12 1. GİRİŞ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU 1. GİRİŞ 1.1. Genel Zeytin ağacı, tarihin her aşamasında Akdeniz de kurulan bütün uygarlıkların vazgeçilmez bir parçasını oluşturmuştur. Anadolu nun en eski kültür bitkilerinden olan zeytin, oleceae familyasının, olea cinsisinin olea europa türünün olea europa sativa alt türünü teşkil etmektedir (Bozdoğan, 2002). Akdeniz iklim kuşağında en iyi yetiştirme koşullarını bulmuş olan zeytinin gen merkezinin, Güneydoğu Anadolu da Hatay, Kahramanmaraş ve Mardin üçgeninde olduğu ve buradan da Dünya ya yayıldığı birçok yazar tarafından doğrulanmaktadır. Güneydoğu Anadolu dan önceleri Batı Anadolu ya yayılan zeytin, Ege Adaları yoluyla Yunanistan, İtalya, Fransa ve İspanya ya kadar ulaşmıştır (Bozdoğan, 2002). Dünya üzerinde ekonomik olarak zeytin yetiştiriciliği kuzey ve güney enlemleri arasında yapılmaktadır (Ulaş, 2001). Ilıman iklim zeytin ağacı için uygundur, çok kurak ve çok sulak yerler pek uygun değildir. -7 derecenin altındaki sıcaklıklarda ve 400 mm nin altında yağış alan bölgelerde yetiştirilmesi ekonomik olmamaktadır. Toprak istekleri bakımından fazla seçici olmadığından dolayı birçok bitkinin yetiştirilemediği alanların değerlendirilmesinde kullanılmaktadır (Ulaş, 2001). Zeytin meyvesi botanik açıdan sert çekirdekli meyveler grubunda yer alır. Çekirdeğinde tek bir tohum bulundurur. Zeytin meyvesi diğer meyvelere göre küçük, eliptik yapıdan yuvarlak yapıya doğru giden, ortalama 1-4 cm boya ve cm meyve enine sahiptir. Meyvelerin olgunluk renkleri kullanım amacına göre; siyah, mor, kırmızı ve açık yeşildir (Ulaş, 2001). Zeytin meyvesinin besi dokusu bol miktarda yağ içermektedir. Zeytin ağacı en fazla m ye kadar boylanmakta ve çapı ise 5-6 m ye kadar ulaşmaktadır. Ağaç ömrü ortalama olarak 1000 yıl kadardır. Zeytin meyvesi ham ve olgun halde salamura yapılarak yenmekte; ayrıca ezilerek yağı çıkarılmaktadır. Yağ çıkarıldıktan sonra geriye kalan pirina olarak adlandırılan küspe; gübre ve hayvan yemi şeklinde değerlendirilmektedir (Öksüz, 1998). 1

13 1. GİRİŞ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU Türkiye de yetişen ağaçlar 7-8 yaşlarında meyve vermeye başlamaktadır. Verim 35 yaşına kadar artmakta, bu yaştan sonra giderek azalmaktadır. Ağacın verimi yıldan yıla değişmekte ve bu durum peryodisite olarak adlandırılmaktadır. Bu zamanlarda bir yıl ürün fazla miktarda alınmaktadır. Verim yılı var yılı, diğer yıllar yok yılı olarak adlandırılmaktadır. Bu nedenle verim tanımında genellikle 5 yıllık hasat ortalaması kullanılmaktadır. Zeytin ağaçları budanmadığı zaman piramit biçimini almaktadır. Zeytin ağaçları genellikle eğimli, kireçli ve zayıf topraklarda, sulanmayan yerlerde yetiştiği için, Türkiye büyük bir zeytin üretim potansiyeline sahiptir. Sulanabilen alanlarda dekara ağaç dikilmektedir. Verim; zeytinliğin yaşına, sulanma durumuna ve yıla göre değişkenlik göstermektedir (Öksüz, 1998) Zeytin Ağacı Varlığı ve Üretim Durumu Dünya Zeytin Üretimi ve Türkiye nin Bu Üretimdeki Payı Dünya zeytin üretiminin yaklaşık % 97 sini karşılayan Akdeniz havzası ülkelerinin başında İtalya, İspanya, Yunanistan, Türkiye, Tunus, Portekiz ve Fas gelmektedir (Bozdoğan, 2002). İspanya dünyada en fazla zeytin alanına sahip ülke durumundadır (Çizelge 1.1). FAO kaynaklarına göre 2004 yılı Dünya zeytin üretimi ton olup, ülkemizde ise ton dur (Çizelge 1.2). Dünya zeytin üretimi bakımından Türkiye, % 10.7 lik bir payla 4. sırayı almaktadır (Bozdoğan, 2002). Ülkemizde zeytin üretiminin hala ilkel yöntemlerle yapılması nedeniyle üründe büyük zararlar oluşmakta ve kalitesi düşmektedir. Bu nedenle Avrupa ülkelerine olan zeytin dışsatımımız yok denecek kadar azdır. Bu ülkeler zeytin gereksinimini daha çok diğer Akdeniz ülkelerinden sağlama yoluna gitmektedir. Türkiye ise ihracatının büyük çoğunluğunu Doğu Bloğu ülkelerine gerçekleştirmektedir (Öksüz, 1998). Ülkemizin zeytin dışsatım- dışalımı diğer ülkelere göre çok azdır (Çizelge1.3, Çizelge 1.4). Bunun nedeni son yıllarda zeytin ağaçlarının sökülerek değişik 2

14 1. GİRİŞ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU bitkilerin ekilmesinden ve zeytinin geleneksel hasat yöntemleri kullanılarak hasat edilmesi sonucunda ağaçta meydana gelen zarardan kaynaklanabilmektedir. Çizelge 1.1. Dünya Zeytin Alanlarının Ülkelere Göre Dağılımı (Anonim, 2004) Yıllar Alan (Ha) Yunanistan İtalya İspanya Tunus Türkiye Çizelge 1.2. Dünya Zeytin Üretiminin Ülkelere Göre Dağılımı (Anonim, 2004) Yıllar Üretim (ton) Yunanistan İtalya İspanya Tunus Türkiye Çizelge 1.3. Bazı Ülkelerde Zeytinin Yıllara Göre Dış Alım Durumu (Anonim, 2004) Zeytin Yıllar Dış alım-miktar (ton) Yunanistan İtalya İspanya Tunus Türkiye

15 1. GİRİŞ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU Çizelge 1.4. Bazı Ülkelerde Zeytinin Yıllara Göre Dış Satım Durumu (Anonim,2004) Zeytin Yıllar Dış satım- Miktar (ton) Yunanistan İtalya İspanya Tunus Türkiye Türkiye Zeytin Ağacı Varlığı ve Üretim Durumu Türkiye de işlenen tarım alanlarının % 4.1 inde zeytin tarımı yapılmaktadır. DİE 2002 yılı istatistiklerine göre Ülkemizde yaklaşık ha alanda, adedi meyve veren, adedi meyve vermeyen olmak üzere toplam adet zeytin ağacı olmakla birlikte bu rakam dünyadaki zeytin ağacı varlığının (700 milyon) yaklaşık % 13 üne karşılık gelmektedir (Çizelge 1.5). Çizelge 1.5. Türkiye nin Yılları Arasındaki Zeytin Ağacı Sayısı ve Üretim Durumu (Anonim, 2002; 2004) Ağaç sayısı (1000 adet) Üretim (ton) Yıllar Alan (Ha) M. M. Toplam Veren Vermeyen Toplam Yağlık Sofralık yaşta yaşta İklim ve toprak özellikleri bakımından büyük bir zeytin üretimi potansiyeline sahip olan Türkiye de zeytin üretimi Marmara, Ege, Akdeniz, ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde yoğunlaşmıştır. Yetiştirilen zeytinlerin ortalama % 30 u sofralık, % 70 i ise yağ üretiminde kullanılmaktadır. Gerek zeytin ağacı varlığı gerekse zeytin üretimi bakımından sırasıyla Ege (% 75), Akdeniz (% 14), Marmara (% 10) Bölgeleri ilk sıralarda gelmektedir. Ancak Ege ve Akdeniz Bölgesi yağlık 4

16 1. GİRİŞ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU zeytin çeşitleri, Marmara Bölgesi ise sofralık zeytin çeşidi bakımından öndedir (Çizelge 1.6). Çizelge 1.6. Ülkemizde Bölgeler İtibariyle Zeytin Üretimi (Anonim, 2001) Bölgeler Toplam ağaç sayısı M. veren yaştaki ağaç sayısı M. vermeyen yaştaki ağaç sayısı Üretim (ton) Ege Akdeniz Marmara Ortagüney Güneydoğu Kuzeydoğu Karadeniz Orta kuzey Ortadoğu Türkiye toplamı Ülkemizde yaygın bulunan zeytin çeşitleri Memecik, Tavşan yüreği, Ayvalık, Domat ve Gemliktir. Zeytin üretimi, sofralık ve yağlık olmak üzere iki farklı şekilde yapılmaktadır. Sofralık çeşitlerde meyve tam olgunlaşmadan (yağ içeriği % 18-22) hasadı yapılarak değişik yöntemlerle tüketiciye iletilmektedir. Yağlık çeşitler ise meyve olgunlaştıktan sonra (yağ içeriği % 30-40) hasadı yapılarak değerlendirilmektedir (Aydın, 2000) Zeytin Hasat Yöntemleri Zeytin hasadı modern ve klasik yöntem olmak üzere ikiye ayrılır. Klasik yöntemler arasında elle yolma, toplama, silkme ve sarsma, çırpma, tarama bulunmaktadır. Modern aletler ile zeytin hasadında el emeği azaltılmıştır. Bu yöntemde zeytin el aletleri ile silkelenmekte ve vakumlu toplayıcılar yardımıyla yere serili örtü üzerinden toplanmaktadır (Aydın, 2000). Elle hasatta ağacın % ü 5

17 1. GİRİŞ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU hasat edilebilirken, mekanik silkeleyicilerle % 83,69 u hasat edilebilmektedir (Aydın, 2000). Elle veya makineli hasadın tek ortak yanı, olgunlaşmış zeytin tanelerinin ağaçlar altına serilen örtüler üzerine düşürülerek yığılmasıdır (Okursoy ve ark., 2000) Elle Hasat Bu yöntem ülkemizde yaygın kullanılan yöntemdir. Hasat, meyveleri sıyırarak bir sepete koymak suretiyle yapılmaktadır. İşçiler yüksekteki meyvelere ulaşmak için merdivenlerden yararlanmaktadırlar. Bu hasat şekli, kalitesi yüksek yağ elde edilmesi bakımından elverişlidir. Çünkü meyveler hiçbir zarar görmemekte ve her türlü yabancı maddeden (toprak, yaprak v.s.) arınmış durumdadır. Bu yöntem, özellikle ticari özelliklerin önemli olduğu sofralık zeytinler için çok uygundur. Bu yöntemin diğer bir şekli, dalların taranması sonucu meyvelerin taç altına serilmiş bir örtü üzerine düşürülmesinden meydana gelmektedir. Bu hasat yöntemi, verimi çok arttırmadığı gibi, sürgünlere zarar verme (yaprak dökümü) olumsuzluğunu da yaratmaktadır. Zeytin ağaçları genelde kademeli bir olgunluğa sahip olmakta, ilk dökülen meyvelerle son dökülen meyveler arasında bir zaman geçmekte ve düşen meyveler, bir değişime maruz kalmaktadır. Sonuçta bu tür meyvelerden elde edilen yağlar genellikle yüksek asitli, koku ve tat bakımımdan daha düşük kalitede olmaktadırlar. Bu tür meyveler pazarda düşük fiyata satıldıklarından bunların pazara çıkarılmadan önce iyice ayrıştırılması gerekmektedir. Bu sistemle hasat edilen meyveler, bol miktarda toprak parçası, dal, yaprak v.s. ile karışmakta ve kalite düşmektedir. Bu işlem için, özellikle büyük hacimli makinelerin giremediği dağlık alanlarda bazı aletler kullanılmakta ve bu aletler, yerden toplamayı büyük ölçüde kolaylaştırmaktadır. Bu aletler 5 gurup altında incelenmektedir (Öksüz, 1998). 6

18 1. GİRİŞ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU Basit Yapılı Alet ve Makineler Bu aletler, bir sıyırgı ve bir tırmıktan ibaret olup, yerdeki zeytinleri toplayacak şekilde düzenlenmiştir. Bu yöntemin kullanılması için ağacın taç altında iyi bir temizlik yapmak gerekmektedir. Bununla beraber mekanik sıyırgı, genç sürgünlere zarar verdiği için kullanılmamaktadır. (Öksüz, 1998) Pnömatik Aletler Bunlar zeytinden başka diğer küçük ve aynı büyüklükteki parçaları emebilen az veya çok güçlü aspiratörlerdir. Siklonu olan bazı tipleri, meyveleri ağaç üzerinden emebilmektedir. (Öksüz, 1998) Sıyırgılar Bunlar el ile veya hava ile çalışan taraklardır. El ile çalışanlar operatörü yormakta ve verimde fazla bir artış sağlamamaktadırlar. Hava ile çalışanlar ise, küçük ağaçlarda uygun olmaktadır. (Öksüz,1998) El Silkeleyicileri Bunlar, bir sırık üzerine monte edilmiş ve operatörün işini 2-3 kat arttıran kullanımları zor olan el silkeleyicileridir. Satın alma fiyatları ve etkinlikleri düşüktür. Bunlar, büyük makinelerin ulaşamadığı yerlerde kullanılmaktadır. (Öksüz,1998) Makineli Hasat Ülkemizde zeytin hasadına yönelik mekanizasyon uygulamaları daha yeni gündeme gelmektedir. Son yıllarda özellikle titreşim esasına dayalı dal ve gövde sallama makineleri bu amaçla kullanılmaktadır. Mekanik hasatta bitkilerin formu, şekli, dalların yüksekliği ve kalınlıkları, bitki yaşı, bitki yoğunluğu ve meyvelerinin dallara tutunma kuvvetleri gibi birçok faktörler etki etmektedir. Şekil 1.1. de görüldüğü gibi zeytinin mekanik hasadında, el sarsıcıları, kablolu sarsıcılar, darbeli 7

19 1. GİRİŞ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU sarsıcılar, eksantrik sarsıcılar, atalet kuvveti tipli sarsıcılar, gövde sarsıcılar, mekanik çırpıcılar, ve pnömatik çırpıcılar kullanılmaktadır (Okursoy ve ark., 2000). Şekil 1.1. Sarsıcı tipleri (Güzel, 1990) El Sarsıcılar El sarsıcılarında ağaçların küçük yan dalları küçük bir benzin motorundan hareket alan krank-biyel mekanizmasına benzer yüksek titreşim yeteneğine sahip düzeneklerle yapılmaktadır. Makine, bir kişi tarafından kolayca taşınabilir ağırlıktadır. Benzin motorunun çıkışından alınan dönü hareketi, bazen eksantrik çoğu kez de pnömatik olarak tahrik edilen bir düzenek aracılığı ile 2-3 m uzunluğundaki çırpıcı miline iletilmekte, ve mil ucunda bulunan çengel veya kıskaç şeklindeki bir çatal yardımı ile dallar sarsılmakta ve zeytin hasadı gerçekleştirilmektedir. Yapılan çalışmalar, bu makinelerin iş veriminin elle toplamaya göre en az iki misli daha fazla 8

20 1. GİRİŞ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU olabildiğini göstermiştir. En önemli sakıncası ise, titreşim kısa süre zarfında yorulmaya neden olmakta ve dinlenme gereksinimi yüzünden iş kesintiye uğramaktadır. Çalışma sırasında benzinli motorun çıkardığı gürültü ve eksoz gazı nedeniyle de işçinin iş başarısını düşürecek koşullar oluşabilmektedir (Okursoy ve ark., 2000) Kablolu Sarsıcılar Kablolu sarsıcı düzenler konstrüktif olarak oldukça basit tasarlanmış makinelerdir. Bu makinelerde, yer alan eksantrik düzenler sayesinde bir benzinli motordan veya bir traktör kuyruk milinden alınan dönü hareketi, alternatif (ileri-geri) harekete dönüştürülerek bir gerilmiş kablo ya da halata yansıtılır. Tahrik motoru sabit olduğundan, gerdirilmiş halat ucuna bağlı bir kancanın dallara ilettiği titreşim yardımı ile sarsıntı yaratılmakta ve silkeleme yolu ile zeytin hasadı yapılmaktadır. Bu tip sarsıcılarda strok 4-5 cm, sarsıntı frekansı ise ortalama 8.5 Hz olacak şekilde titreşim yapılmaktadır. Kablolu sarsıntılı düzenlerin tek dezavantajı kabuk soyulmalarına ve dal kırılmalarına neden olmasıdır (Okursoy ve ark., 2000) Darbeli Sarsıcılar Darbeli sarsıcılarda, ağaç dallarını kısa aralıklı darbeler etkisi ile sallayacak düzenler bulunmaktadır. Bu düzenler daha çok pnömatik etkili elemanlardan meydana gelmektedir. Yapı olarak basınçlı havanın sahip olduğu güç, bir boru içerisinden geçirilerek bir pistona iletilmektedir. Pistonun ileri-geri hareketi borunun ucuna yerleştirilmiş bir tamponda çarpma etkisi yaratacak ağaç dalı ortalama olarak saniyede 1 darbe olacak şekilde vurmalara maruz kalmaktadır. Çok iyi olgunlaşmış bazı meyve ağaçlarında yapılan hasatta kullanıldığında başarılı sonuçlar verebilen makinelerdir (Okursoy ve ark., 2000) Eksantrik Sarsıcılar Eksantrik sarsıcılar adını üzerinde sarsıntı hareketini veren eksantrikten alan makinelerdir. Makinelere bu açıdan bakıldığında zeytin hasadında kullanılan 9

21 1. GİRİŞ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU makinelerin çoğunda eksantrik düzenlerden yararlanılmaktadır. Bu makinelerde eksantrik düzeni hareketini bir benzinli motordan alabildiği gibi traktör kuyruk milinden de alabilmektedir. Eksantrik düzenlerde sarsıntı frekansı 8-16 Hz arasında ayarlanabilir şekilde yapılmaktadır. Sarsıcı stroku 1-4 cm arasında değişebilmektedir (Okursoy ve ark., 2000) Atalet Kuvvetli Sarsıcılar Bu sayılan sarsıcılar dışında büyük güçlü traktörlerin güç kaynağı olarak kullanıldığı atalet kuvvetli sarsıcı ile gövde sarsıcı gibi diğer makinelerle de zeytin hasadı yapılabilmektedir. Bunlardan birincisinde makine, ağırlık merkezinden asılmış bir sarkaç gibi çalıştığından dallar sistemdeki ataleti olan bir karşı ağırlığın yarattığı titreşimler sayesinde çırpılmaktadır. Karşı ağırlıkların yarattığı titreşimler ise kaynağını traktör gibi bir güç kaynağından almaktadır. Karşı ağırlık nedeniyle küçük darbelerle büyük titreşim yaratabilmeleri bu tip sarsıcıların önemli üstünlükleridir. Gövde sarsıcılar ise adından anlaşılacağı gibi ağaçların sadece gövdesinden hidrolik güç destekli bir kıskaç ile tutularak sallanmasını sağlayan makinelerdir. Zeytin ağaçlarında çoğu kez gövdenin kalın olması nedeniyle yüksek güç gerektiren makinelerdir. Sallama sırasında ağaç köklerinin yerinden oynayacak şekilde oluşabilecek bir sarsıntı yaratabilmektedirler. Bunun yanında gövdenin sıkılarak ezilmesi ve yaralanması söz konusudur. Bu yüzden zeytin hasadında gövde sarsıcılar oldukça seyrek kullanılan makinelerdir (Okursoy ve ark., 2000). Tarımsal üretimde ürün yelpazesinin genişlemesi, tarım makineleri imalatçılarını genel makinelerden daha özel makine tasarımlarına yönlendirmektedir. Değişik makine tasarımlarının gerçekleştirilebilmesi için alt koşul ise makineye konu olan materyalin tanımlanmasıdır (Yüksel ve ark., 2000). Tarımsal ürünlerin fizikomekanik özelliklerinin bilinmesi, tarım makinelerinin tasarımı için gerekli olan parametrelerin oluşturulmasında önemli bir rol oynamaktadır. 10

22 1. GİRİŞ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU 1.4. Ürünlerin Biyolojik Teknik Özellikleri Biyolojik materyal (madde) mekanik- dinamik baskılara kristal yapılı dokular gibi reaksiyon göstermektedir. Ürünün işlenmesi işlemleri esnasında öncelikli olarak materyalin biyolojik ve kimyasal değerlerinin göz önünde tutulması gerekmektedir. Bitkinin bakım işlemleri, hasat sınıflandırma ve depolamada ise ürünün ve bitkinin mekanik, termik, optik elektriksel gibi fiziksel özgül değerlerinin bilinmesi öncelik kazanmaktadır (Çizelge 1. 7). Hasat makinelerinin iletim ve sınıflandırma düzenlerinin ölçülendirilmesi için, bu alet ve makinelerin işleyeceği ürünün geometrik ölçülerinin ve yoğunluk- özgül ağırlıklarının bilinmesi gerekmektedir. Hasat için ürünün olgunluk derecesinin ölçülmesi, ürünün hasat elemanının baskısına dayanabilmesi, ürünün taşınması ve diğer işleme kademelerine girmesi için basınca duyarlılığının bilinmesi gerekmektedir. Hasat edilen ürünün sürtünme ve bir akışkan içindeki ( şekil katsayısı v.b.) özgül değerleri de önemli biyolojik madde özelliklerini oluşturmaktadır. Ürünün termik özelliklerinin bilinmesi kurutma ve depolama konularında ise işe yaramaktadır. Özgül optik özelliklerinden ürünün sınıflandırılmasıtemizlenmesinde, elektriksek özelliklerinden olgunluk derecesinin ölçülmesinde ve ürüne zarar vermeksizin kalite ölçümlerinin yapılmasında yararlanılmaktadır (Öksüz, 1998). 11

23 1. GİRİŞ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU Çizelge 1.7. Biyolojik Maddelerin Özellikleri (Öksüz,1998) Fiziksel Özellikler Mekanik Termik Optik Elektrik Temel Büyüklükler Geometrik ölçümler Solunum Renk İletme Yeteneği Kimyasal Özellikler Asit içeriği Biyolojik Özellikler Olgunlaşma Isısı Görünüm Işığa Karşı Şeker İçeriği Derecesi Yoğunluk Özgül Yansıma ve Davranışı Aktarma Gücü Ağırlık Noktası Isı Dielektrik Sayısı Mineral madde İçeriği Epidermis Büyüme Statik Dinamik Isı iletimi Su İçeriği Tabakası Ayırıcı Kuvvetler Isı yayılması Öz İçeriği Dayanıklılık Isı Taşanımı PH değeri Sürtünme Katsayısı Akışkanlık Katsayısı Viskozite Difüzyon 1.5. Çalışmanın Önemi ve Amacı Gelişmiş ülkelerde, insan el emeğinin verimli hale getirilmesi yanında, işgücü maliyetlerinin de yüksek olması çoğu ürünlerde olduğu gibi zeytinde de mekanik hasadını zorunlu hale getirmiştir. Özellikle, meyvelerin endüstriye yönelik olarak değerlendirilmesinde, elle toplama yerine sırıkla ya da mekanik bir sarsıcı kullanarak hasat edilmesi meyve dallarında istenmeyen hasarlara neden olmaktadır. Bunun yanında dal ve sürgünlerde çırpma sonucunda oluşan yaralara enfeksiyonların girmesi kaçınılmaz hale gelmektedir (Gezerel, ve ark. 2000).Özellikle ağaçta bulunan ve sonraki senenin ürünün alınacağı genç sürgünler hasara uğrayarak periyodisite körüklenmektedir (Gezerel, ve ark. 2000). Bu nedenle, mekanik hasatta kullanılan sarsıcıların frekans ve genliklerinin yukarıda sayılan olumsuzluklara neden olmaması gerekmektedir. Mekanik hasatta ön plana çıkan sorun, yukarıda belirtilen sorunlar yanında olgun meyve ile ham meyvenin ayrılmasıdır. Seçicilik olarak da isimlendirilen bu 12

24 1. GİRİŞ Gülüzar GÜMÜŞOĞLU sorunun fiziksel değerlerle sayısal olarak ifadesi ise olgun meyve sapının ham meyveye göre daha az bir kuvvetle kopacağıdır (Güzel, 1990). Bu çalışmada seçilen zeytinlerin olgunlaşma zamanının fiziksel (boyut, renk, nem, şeker miktarı, et/çekirdek oranı) ve mekanik özelikler (sıkıştırma kuvveti ve kopma kuvveti) üzerindeki etkilerini saptamak ve optimal bir mekanik hasat için temel veri oluşturmaktır. Oluşturulacak bu veriler, özellikle hasat konusunda çalışma yapacak araştırıcılar yanında hasat sonrası işlemler içinde kullanılabilecek hazır birer değerdir. 13

25 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gülüzar GÜMÜŞOĞLU 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Zoerb ve Hall (1960), bezelye, mısır ve buğday tanelerinin üç farklı deformasyon hızında ve nem içeriklerinde reolojik ( cisimlerin yük, şekil değiştirme, zaman faktörleri altındaki davranışlarını inceleyen bilim dalı) özelliklerini belirlemeye yönelik yaptıkları çalışmada tanenin dayanım özelliklerini arttıran en önemli faktörün nem içeriği olduğunu belirterek nem içeriğindeki artışın sıkıştırma dayanımı, elastikiyet modülü, maksimum sıkıştırma gerilmesini ve kesme gerilmesini azalttığını belirtmişlerdir. Enerji gereksinimlerinin ise nem içeriğindeki artışla birlikte yükselme gösterdiğini bildirmişlerdir. Elastiklik sınırına kadar maksimum deformasyon kuvvetinin ve maksimum dayanımın içeriğinin artışı ile azaldığını belirtmişlerdir. Andrian ve Fridley (1965), atalet tipli ağaç sarsıcıların dizayn kriterlerini incelemişlerdir. Kriter olarak kuvvet, güç, tork ve stroku ele almışlardır. Bu kriterleri aşağıdaki eşitlikler ile yorumlanmışlardır. Çalışmada, kesin stroğu belirlemek için sarsıcı kütlesi ve eksantrik oranın gerekli olduğu ve bir dalı belli strok, frekans ve güçte titreştirmek için gerekli kuvvet ve tork olduğunu vurgulamışlardır. Coppock ve Hedden (1968), yaptıkları çalışmada turunçgil meyvesi için ağaç sarsıcı geliştirmişlerdir. Çalışmada Hamlin, Pineapple ve Valencia çeşitlerini kullanmışlardır. Narenciye için sürgülü krank mekanizmalı bir ağaç sarsıcı geliştirmişlerdir. Bu sarsıcı, hidrolik hareketli kıskaçlı bir çubuktan oluşmuştur. Titreşim frekansı ve hız operatörün ayarlayacağı şekilde dizayn etmişlerdir. Hız d/d arasında değiştiğini belirtmişlerdir. Çavuşoğlu (1973), zeytinlerde meyvenin tutunma gücünü azaltmak için ethrel kullanılmasına yönelik çalışma yapmıştır. Memecik zeytin çeşidinde Ethrel in ppm lik dozlarını denemiş, uygulamaları hasattan hafta önce olmak üzere üç farklı zamanda yapmış ve uygulamadan sonra birer hafta ara ile meyve tutunma kuvvetini ölçmüştür. Meyveleri ağacı silkelenerek hasat etmiş, kalanlar da sırıkla toplamıştır. Değerlendirmeleri hasat edilen meyve, kırılan filiz ve dökülen yaprak miktarlarına göre yapmış, ayrıca hasat öncesi meyve dökümü de değerlendirmelere katmıştır. Elde edilen sonuçlar şöyle özetlenebilir; 14

26 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gülüzar GÜMÜŞOĞLU Hasattan dört hafta önce ethrelin 3000 ve 2000 ppm lik dozları ile yapılan uygulamada elle silkme suretiyle hasatta açıdan önemli sonuç elde etmiştir. Konsantrasyon artışı paralelinde artış gösterdiğini vurgulamıştır. En yüksek yaprak dökümü hasattan iki hafta önce 3000 ppm ethrel ile yapılan uygulamaya ait olduğunu bildirmiştir. Kırılan filiz miktarı da hasattan iki hafta önce 3000 ppm Ethrel ile yapılan uygulamada en yüksek düzeyde bulmuştur. Hasattan dört hafta önce 3000 ppm. Ethrel uygulamasında en yüksek düzeyde hasat öncesi döküm meydana geldiğini belirtmiştir. Keçecioğlu (1975), kendisi tarafından imal edilen atalet kuvvet tipli bir sarsıcı ile zeytinin mekanik hasat olanaklarını saptamayı ve mekanik hasat için temel verileri ortaya koymayı amaçlamıştır. Bu denemede, memecik zeytin çeşidini kullanmıştır. Zeytin hasadında sarsıcının uygulanmasında zeytin meyvesinin sapa tutunma kuvveti önemli rol oynadığından, önce denemeye alınan zeytin çeşidinde çeşitli olgunluk sahalarında tutunma kuvveti ölçümleri yapılmıştır. İmal edilen bir laboratuar sarsma düzeneği yardımıyla çeşitli genlik ve frekans kombinasyonlarında tek zeytin meyvesinin sarsma süresini saptamıştır. Buradan da meyvesinin saptan ayrılması için gerekli olan optimal frekans- genlik kombinasyonunu saptama olanağı bulmuştur. Keçecioğlu araştırmada daha çok atalet kuvvet tipli sarsıcı ile zeytin ağacında yapılan denemelerde dal genişliğine etki eden faktörler üzerinde durmuştur. Sonuçta, bir zeytin dalını belirli bir frekansla sarsmak yerine dalın doğal frekans alanındaki çeşitli frekanslarla sarsılmasının daha iyi sonuç vereceği bulunmuştur. Denemelerde bu frekans alanının Hz. Olduğunu saptamıştır. Bu alandaki bir frekans ve mm lik bir genlikle çalışmada ağaçtaki zeytin danelerinin %60 nın hasat edildiğini belirtmişlerdir. Keçecioğlu ve Evcim (1976) Ege bölgesinde yetişen bazı zeytin çeşitlerinin biyoteknik özelliklerinin tespiti ve mekanik hasat imkânlarını belirlemeye yönelik çalışmalarında Ege Bölgesinde Domat (Akhisar), Memecik (Kemalpaşa) ve yağlık (Ayvalık) zeytin çeşitlerinde tutunma kuvvetinin değişime etkisini incelemişlerdir. Araştırmada kimyasal meyve dökücüleri mekanik hasat sorunu ile birlikte ele 15

27 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gülüzar GÜMÜŞOĞLU almışlardır. Diğer taraftan mekanik zeytin hasadının teorisini inceleyerek atalet kuvvet tipli bir sarsıcı prototipinin imalatını gerçekleştirmişlerdir. Bir prototip çalışması sonucunda ortaya çıkarılan atalet kuvvet tipli sarsıcının birçok eksik taraflarına rağmen elle hasada göre bazı yönlerden avantajlı olduğu bildirmişlerdir. Bunlar; Makine ile hasatta zaman ihtiyacında % 60 a yakın bir tasarruf sağlandığını vurgulamışlardır. Bu oranın verimin artması ile daha da büyüdüğünü belirtmişlerdir. Ekonomik analiz yapılmasına rağmen atalet kuvvet tipli sarsıcının tarımda insan gücü yerine mekanik güç kullanılması sunucu olan yararların tümüne sahip olmasının doğal olduğunu belirtmişlerdir. Mekanik zeytin hasadında, zamanında ve yeterli düzeyde işçi temini güçlüğü söz konusu olmadığını vurgulamışlardır. İnsan gücünden yararlanmanın beraberinde getirdiği birçok sosyal problemlerin, mekanik hasat ile ortadan kalktığını vurgulamışlardır. Araştırmacılar denemelerde ele alınan zeytin çeşitlerinde meyve dökücü olarak kullanılan askorbik asidin beklenen sonucu vermediğini görmüşlerdir. Bu konuda kullanılan Etilen türevlerinin daha ümit verici olduğunu belirtmişlerdir. Hidrolik tahrikli atalet kuvvet tipli sarsıcı ile hasatta zaman ihtiyacından % 60 ya yakın tasarruf sağlandığını, bu oranın verim arttıkça daha da arttığını belirtmişlerdir. Bu aşamada sarsıcının meyveyi düşürme yüzdesini arzulananın altında olduğunu görmüşlerdir. Bunun yükseltilme şansını ise büyük ölçüde uygun bir meyve dökücü uygulamasının başarısına bağlı olduğu sonucuna varmışlardır. Snobar (1978), çalışmasında zeytinlerin olgunluk parametreleri ve tutunma direncini azaltan kimyasalların kullanılmasına yönelik çalışmasında meyve ayrılma kuvvetinin azaltma etkisinin belirlenmesi için Eterel ve Alsol kimyasalları kullanmıştır. Yapılan çalışma sonucunda şu sonuçları elde etmiştir: Sezon boyunca meyve hacmi, ağırlığı, yağ içeriği ve tutunma kuvvetinin azami noktada olduğu bir zaman periyodu olduğunu bildirmiştir. Periyodun, 16

28 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gülüzar GÜMÜŞOĞLU iklime bağlı olarak Ekim ortasından Aralık ortasına kadar sürdüğünü görmüştür. Meyve tutunma kuvveti, Amman daki kontrol ağaçları için sezon ilerledikçe azaldığını, İrbid deki ağaçlarda ise sezon ilerledikçe tutunma kuvvetinin azaldığını ve daha sonra biraz arttığını belirtmiştir. Kontrol ağaçlarıyla kıyaslama durumunda seçilen ağaçlarda meyve tutunma kuvveti kimyasalların kullanılması ile azaldığını görmüştür. Eterelin, meyve ayrılma yüzdesini önemli ölçüde arttırmadığını belirtmiş ve uygulandığı meyvelerde koyu ve yuvarlak benekler olduğunu vurgulamıştır. Waananen ve Okos (1988), mısır tanelerinin nem içeriğinin artışıyla kırılma gerilmesinin azaldığını, kırılma uzamasının ise arttığını belirtmişlerdir. Alizade (1989), W. Navel portakalı ile iç pazarda önemli bir tüketim payına sahip olan Hamlin çeşidi portakallarının optik özelliklerini incelemiştir. Araştırmayı iki aşamalı olarak yürütmüştür. Birinci aşamada her iki cins portakal için olgunlaşma dönemi boyunca haftalık olarak alınan örneklerin üzerlerine görünür bantta ışık gönderilerek ışığın yansıma miktarları saptamıştır. Bunun için CR-100 Minolta Chromo Meter isimli aygıt kullanmıştır. İkinci aşamada ise aynı örneklerin suyu sıkılarak CT-100 Minolta Chromo Meter isimli bir başka aygıtı kullanarak ışık geçirgenliklerini saptamıştır. Çalışmada W. Navel portakalında olgun meyvenin olgun olmayan bir meyveden ayrılabilmesi için 582 nm, bu değerin Hamlin için nm dalga boyunda bir ışığa gereksinim olduğunu vurgulamıştır. Oloso ve Clarke (1993), yaptıkları araştırmalarında Mahun cevizinin (cashew nuts) en yüksek kırılma enerjisi %15 nem içeriğinde; en düşük enerji ise, %7,3 nem içeriğinde olduğunu diğer yandan ise en yüksek kırılma kuvveti %7,3 en düşük kırılma kuvveti %13,4 lük nem içeriğinde olduğunu bildirmişlerdir. Caran (1994), zeytin hasadına ilişkin işlemlerin yapılmasında, halen uygun olarak kullanılan geleneksel yöntemlerle, Ege bölgesinde yaygın olarak yetişen Memecik ve Çakır zeytin çeşitlerinde hasat işlemine alternatif olabilecek çeşitli mekanik hasat yöntemlerine ilişkin işgücü gereksinmesi, iş başarısı, enerji tüketimi ve masraf değerlerini karşılaştırmıştır. Araştırmada, Memecik zeytin çeşidinde 7 hasat yöntemi uygulamış, ayrıca çok yönlü gövde sarsıcı hasat makinesinin iş 17

29 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gülüzar GÜMÜŞOĞLU başarısı literatür verilerinden yararlanmıştır. Yapılan değerlendirmelerde zeytin hasadında mekanik yöntemlerin kullanım şansı bulabileceğini belirtmiştir. Hasat makineleri ve zeytin plantasyonlarındaki yapısal iyileştirmelerle birlikte farklı çalışma organizasyonları ile iş başarısını arttırmanın mümkün olduğunu vurgulamıştır. Öksüz (1998), çalışmasında ülkemizde zeytin hasadının elle ve sırıklama şeklinde yapıldığını ve bu nedenle birim fiyat başına düşen hasat maliyetinin yüksek olduğunu belirtmiştir. Aydın (2000), Türkiye de yaygın olarak üretimi yapılan iki çeşit zeytin meyvesinin fiziko mekanik özelliklerini belirlemeye yönelik çalışmasında Tavşan yüreği çeşidinin ortalama bası direncinin 7,98 N, deformasyonun 1,62 mm, izdüşüm yüzey alanının 2,42 cm 2, kritik hızın 7,41 m/s, sürtünme katsayısının 0,65; Ayvalık çeşidinin ortalama bası direncinin 10,45 N, deformasyonun 1,48 mm, izdüşüm yüzey alanının 3,26 cm 2, kritik hızın 6,51 m/s, sürtünme katsayısının 0,52 olduğunu belirtmiştir. Özarslan ve ark. 2000, yaptıkları çalışmada elle taşınan pnömatik bir zeytin çırpıcısı tasarımlamışlardır. Bu çalışmada, oluşturulan pnömatik set, elektrikle çalışan bir kompresör tarafından tahrik edilmiştir. Sistemin aktif parçasını oluşturan tarağı, dönmez çift milli pnömatik bir silindirin üzerine tespit etmiştir. Çalışmada örnekler, Memecik zeytin çeşidi olan ve tane irilikleri birbirine yakın olan ağaçlardan alınmıştır. Çalışmada; 4 ve 5 parmaklı olmak üzere 2 tip tarak, 9.5, 8.5 ve 7.5 Hz olmak üzere 3 farklı frekans, 75, 60, 50 ve 30 mm olmak üzere 4 farklı genlik denenmiştir. Her denemeden önce, her bir daldaki farklı bölgelerdeki 10'ar adet zeytinin kopma dirençleri ve kütleleri ölçülmüş ve her bir daldaki zeytin sayısı belirlenmiştir. Denemelerde sabit bir silkeleme süresi (15 s) kabul edilmiştir. Sonuç olarak bu çalışmada elde edilen verilerin kendi arasında karşılaştırmaları sonucunda en uygun frekans değerinin 9.5 Hz olduğu bulunmuştur. Fakat bunu yanında tarak tipinin ve genlik değerlerinin deneme sonuçlarına belirgin bir etkisinin olmadığını belirtmişlerdir. Polat ve Ülger (2000), Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yoğun olarak yetiştiriciliği yapılan antepfıstığının mekanik olarak hasadında dal çapının ve dal 18

30 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gülüzar GÜMÜŞOĞLU uzunluğunun hasat yüzdesine etkisini incelemişlerdir. Bu amaçla atölye şartlarında hazırlanmış olan eksantrik etkili sarsıcı ve zeytin gibi ufak meyvelerin hasadında kullanılan pnömatik kancalı sarsıcı kullanılmıştır. Eksantrik etkili sarsıcı ile 30 mm genlik ve 20 Hz frekansta, pnömatik kancalı sarsıcı ile hasatta ise 40 mm genlik 20 Hz frekansta hasat denemeleri yürütülmüştür. Deneme sonuçlarına göre dal çapı sabit tutulup dal uzunluğu değişken olarak ele alındığında dal uzunluğu arttıkça hasat yüzdesi azaldığı, dal uzunluğu sabit tutulup dal çapı arttığı zaman ise hasat yüzdesi arttığı bulunmuştur. Okursoy ve ark. (2000), zeytin hasadına ilişkin mekanizasyon araçlarının uygulamadaki iş başarıları, çalışma prensipleri ve zeytin ağacına yaptığı etkiler ve ülkemiz koşullarına uygun makine çeşitlerini belirlemişlerdir. Zeytin hasadı elle ve makineli hasat olarak iki şekilde incelenmiştir. Elle hasatta çırpma, sırıkla vurma, sallama ve silkme, tek tek toplama, dal sıyırma ve basit el tarakları ile tarama gibi yöntemler kullanılmıştır. Mekanik hasatta ise el sarsıcıları, kablolu sarsıcılar, darbeli sarsıcılar, eksantrik sarsıcılar, atalet kuvvetli sarsıcılar, gövde sarsıcılar, mekanik ve pnömatik çırpıcıların kullanımı dikkate alınmıştır. Yapılan çalışmada, el sarsıcıların iş veriminin elle toplamaya göre en az iki misli daha fazla olduğu bulunmuştur. Fakat titreşimin yorulmaya neden olduğu ve dinlenme gereksiniminden dolayı iş kesintisi olduğunu belirtmişlerdir. Kablolu sarsıcının tek dezavantajı olarak kabuk soyulmalarına ve dal kırılmalarına neden olduğu saptanmıştır. Ayrıca ülkemizde zeytin hasadının makine ile yapılması yönündeki çiftçi eğitiminin yeterli düzeyde olmadığını belirtmişlerdir. Yapılan anketler sonucunda kendinden motorlu hafif yapılı makinelerin çiftçiler tarafından kullanılmadığını görmüşlerdir. Bunun başlıca nedeninin bu makinelerin çalışması sırasında oluşturduğu titreşimin insana vermiş olduğu yorgunluk olduğunu vurgulamışlardır. Yüksel ve ark. (2000), yaptıkları çalışmada zeytin meyvesinin kuvvet altında ezilme ve kırılma direnci gibi mekanik özellikleri ile en, boy, kalınlık gibi özelliklerini incelemişlerdir. Çalışmada materyal olarak Manisa çeşidi yağlık zeytin ile üç değişik boyutta Gemlik çeşidi zeytin kullanılmıştır. Ölçümler sonucunda Gemlik çeşitleri içerisinde en yüksek boy ve en değeri, kilogramdaki tane sayısı az olan GEMLİK 1 grubunda olduğunu vurgulamışlardır. Küresellik ve yuvarlaklık 19

31 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gülüzar GÜMÜŞOĞLU değerlerinin, zeytin tanelerinin elips olarak tanımlanmasından sonra yapılan hesaplamalar sonucunda birbirine eşit olduğunu bulmuşlardır. Denemeler sonucunda Manisa grubundaki yağlık zeytin çekirdeklerinin kırılma dirençlerinin Gemlik grubundaki zeytin çekirdeklerinin kırılma direncinden daha az olduğunu bildirmişlerdir. Sağlam ve Akçay (2000), Bursa iline bağlı Gemlik yöresinde üretimi yapılan sofralık zeytinlerde makineli hasat olanaklarını değerlendirmişlerdir. Hasat sırasında her iki yöntem içinde ortalama tutunma kuvvetleri saptanmış ve yöntemlerin hasat etkinlikleri araştırılmıştır. Hasat sonucunda hasar gören meyve sayıları incelendiğinde makineli hasat uygulanan ağaçlarda ortalama hasarlı meyve oranı % olurken elle hasat yönteminde bu oran %9 olduğunu bulmuşlardır. Ayrıca hasat edilen taneler incelendiğinde makine ile hasat edilen tanelerin genellikle (%50) saplı olarak, elle hasat edilenlerin ise yine makineli hasada oranla oldukça az düzeyde (%15) saplı koptuklarını bildirmişlerdir. Tutunma kuvvetleri açısından yöntemlere ait tekerrürleri oluşturan ağaçlardan yapılan ölçümlerde, makineli hasadın uygulandığı zeytin ağaçlarında tekerrür ortalamaları yaklaşık 421 g, elle hasadın uygulandığı zeytin ağaçlarında ise 454 g olduğunu belirtmişlerdir. Hasat etkinliği açısından makineli hasadın elle hasada oranla oldukça başarılı sonuçlar verdiğini belirtmişlerdir. Nergiz ve Engez (2000), Domat ve Memecik zeytin çeşitlerinde yağ içeriği, şeker, yağ asitleri ve birçok mineral madde analizlerini belirlemeye yönelik çalışmalarında toplam şeker miktarı olgunlaşma periyodu boyunca Domat ve Memecik zeytin çeşitlerinde sırasıyla %3 ve %2.9 olduğunu bildirmişlerdir. Her iki çeşitte de şeker miktarının Kasım ayına kadar sürekli olarak azaldığını sonra %3 e kadar arttığını bulmuşlardır. Domat zeytin çeşidinde olgunlaşma periyodu boyunca nem miktarı %58.75, Memecik zeytininde ise %50.45 olurken, et/çekirdek oranı ise Domat da 3.56, Memecik de 4.27 olmuştur. Saçılık ve Çolak (2002), yaptıkları çalışmada zeytinin kuvvet, ivme, enerji, momentum ve temas süresi gibi çarpma parametrelerinin düşme yüksekliğine etkisini incelemişlerdir. Çarpma denemeleri, düşme yüksekliği ve yüzeyi değiştirebilen çarpma deney düzeneğinde gerçekleştirilmiştir. Yapılan varyans analizlerinde düşme 20

32 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Gülüzar GÜMÜŞOĞLU yüksekliğinin kuvvet, ivme ve temas süresi üzerine etkisinin önemli olduğunu bildirmişlerdir (p<0.01). Araştırma sonuçlarına göre, düşme yüksekliği arttıkça zeytinin çarpma kuvveti, ivmesi, enerjisi ve momentumunun arttığını, temas süresinin ise azaldığını bildirmişlerdir. Işık (2002), titreşimli (sarsıntılı) zeytin hasat makinesinin mekanizma yapısını incelemiş ve bilgisayar ortamında kinematik analizi yaparak, teorik performansının sınır değerlerini saptamıştır. Bu çalışmada materyal olarak yerli olarak üretilen titreşimli zeytin hasat makinesi kullanılmıştır Titreşimli zeytin hasat makinelerinde kullanılan krank-biyel mekanizmasının kinematik analizi sonucunda, biyel uzunluğu sabit kalmak koşuluyla, değişen krank uzunluklarının mekanizmanın ivme eğrilerinde değişimlere neden olduğunu belirtmiştir. 2 cm, 3cm ve 4 cm krank uzunluklarında elde edilen ivme-zaman eğrileri mekanizmayı dinamik kuvvetler açısından zorlamayacağını vurgulamıştır. Ancak 5 cm, 6 cm ve 7 cm krank uzunluklarında elde edilen eğrilerin belirli noktalarında dalgalanmalardan dolayı dengelenemeyecek dinamik kuvvetler ortaya çıkarabileceğini bildirmiştir. Ayrıca 10 cm, 12 cm ve 14 cm genlik değerlerinin ise hasat işlemi sırasında dal kırılmalarına neden olduğunu bildirmiştir Çolak ve Saçılık (2002), İzmir yöresinde yetiştirilen Memecik zeytinin, çeşitli sürtünme yüzeyleri üzerindeki sürtünme katsayılarını incelemişlerdir. Sürtünme katsayısı değerlerini belirlemek amacıyla bir ölçme düzeni geliştirilmiştir. Ölçme düzeni, zeytinlerin içine konulduğu kutu, sürtünme yüzeyi ve kuvvet algılama düzeninden oluşmuştur. Sürtünme yüzeyi olarak lastik, kontrplak, galvanize sac ve krom çelik sac kullanılmıştır. Denemelerde normal kuvvet, 23.1, 28.1 ve 33.1 N olarak seçilmiş ve sistemde oluşan sürtünme kuvvetleri sürekli olarak veri işleme sistemine kaydedilmiştir. Deneme sonuçlarına göre statik ve dinamik sürtünme katsayısı üzerine normal kuvvetin etkisinin önemsiz, sürtünme yüzeyinin etkisi ise önemli olduğu vurgulanmıştır (p<0.01). Normal kuvvetin artmasıyla statik ve dinamik katsayısında biraz azalma olduğunu bildirmişlerdir. Sürtünme katsayısının en yüksek değerleri lastik yüzeyde, en düşük değerleri ise krom çelik sacda olduğunu bulmuşlardır. 21