Kafkasya da Neler Oluyor?

Transkript

1 Tartışma Metinleri 0901 Kafkasya da Neler Oluyor? Mitat Çelikpala Uluslararası İlişkiler Bölümü TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Söğütözü Ankara 1 Kafkasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Şenyuva Mah. Kafkas Sok. No:60 Beştepe Ankara

2 Kafkasya da Neler Oluyor? Kafkasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Tartışma Metinleri No Ankara, Nisan 2009 Mitat Çelikpala Uluslararası İlişkiler Bölümü TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi Söğütözü Ankara Özet Gürcü birliklerinin 7 8 Ağustos 2008 de istikrar ve düzeni hâkim kılmak ve Gürcistan ın toprak bütünlüğünü yeniden tesis etmek amacıyla Güney Osetya ya yönelik kapsamlı bir askeri operasyona kalkışması Kafkasya da, Rusya ile Gürcistan arasında var olan anlaşmazlığı çatışmaya dönüştürmüştür. Bu çalışmada Kafkaslarda yaşanan son gelişmeler, küresel ve bölgesel gelişmeler de dikkate alınarak incelenecek, Türkiye nin durumu ve izleyebileceği muhtemel politikalar değerlendirilmeye çalışılacaktır. Anahtar kelimeler: Kafkasya, Türkiye, Gürcistan, Rusya Federasyonu

3 Kafkasya da Neler Oluyor? Giriş: Kafkasya da Neler Oluyor? 1 Gürcü birliklerinin 7 8 Ağustos 2008 de istikrar ve düzeni hâkim kılmak ve Gürcistan ın toprak bütünlüğünü yeniden tesis etmek amacıyla Güney Osetya ya yönelik kapsamlı bir askeri operasyona kalkışması Kafkasya da, Rusya ile Gürcistan arasında var olan anlaşmazlığı çatışmaya dönüştürdü. Rusya nın Güney Osetya daki gelişmelere müdahale etmenin ötesine geçerek Gürcistan a müdahalesiyle bir tür mini savaşa dönüşen durum, neredeyse tüm dünya tarafından ilk önce bölgesel bir Rus-Gürcü savaşı, sonrasında da Rusya Devlet Başkanı Dimitri Medvedev in Abhazya ve Güney Osetya nın bağımsızlıklarını tanıyan kararnameyi imzalamasıyla Rusya ile Batı dünyası (özellikle ABD) arasındaki bir tür yeni Soğuk Savaş ın başladığı/yacağı şeklinde değerlendirildi. Gerçi Rusya, Gürcistan ın Abhazya ya da Güney Osetya yı kontrol altına almak adına atacağı adımlara sert bir tepki vereceğini defalarca belirtmiş, iki tarafın ilişkileri Mikhael Saakaşvili nin iktidara gelişinden bu güne karşılıklı atışmalar ve sertleşen söylemler nedeniyle düzeltilemez bir noktaya taşınmıştı. Yine de iki tarafın çekişmesi, 2004 yazından bu yana bir takım karşılıklı ufak tefek güç gösterisi dışında, sertleşen söylemler ve diplomatik kınamalar düzeyinde kalmaktaydı. 2 Belki de bu nedenle Gürcistan ın attığı askeri adım ve sonrasında Rusya nın tepkisinin boyutu/oransızlığı yine de şaşkınlıkla karşılandı. Şaşkınlığa küresel bir savaşa dönüşme potansiyeline sahip (en azından Soğuk Savaş bağlamında) yeni bir bölgesel savaş korkusunun eklendiği de belirtilmelidir. Zira bölgedeki diğer dondurulmuş anlaşmazlıkların kaderi, son gelişmelerden çıkacak sonuçlardan doğrudan etkilenecektir. Sorunun çözümünün küresel zeminde hangi pazarlıklar, kısıtlamalar ve gelişmeler bağlamında olacağı ve ne türde bir sonla karşılaşılacağı henüz belirsizdir. 1 Bu çalışma Eylül 2008 de TEPAV için hazırlanan bilgilendirme notundan faydalanılarak hazırlanmıştır. 2 Bu operasyonun kim tarafından başlatıldığı tartışması son dönemi meşgul eden gündem olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu konuda Rusya yı kışkırtıcılık ve işgal için altyapı hazırlamakla suçlayanlar olduğu gibi Saakaşvili yi keyfi yönetim ve hesapsızlıkla suçlayanlalar da bulunmaktadır. Rusya yı suçlayan değerlendirmeler için bkz. Vladimir Socor, Russia-Georgia War for South Ossetia: Watershed in International Politics, Compendium of Articles July-August 2008, Jamestown Foundation, Eylül Saakaşvili nin Le Monde da yaptığı açıklamada yanlış hesap yapmışım değerlendirmesi dışında pişma olmadığı, aynı durumda yaptığını yine yapacağı açıklaması da dikkate değerdir. Bkz. Gürcistan Cumhurbaşkanı Saaakaşvili Pişman değil: Yine Yapardım, Radikal, 19 Eylül

4 İki tarafın topyekûn bir savaşın sınırına gelmesine yol açan silahlı çatışmalar, AB yi temsilen dönem başkanı Fransa nın araya girmesiyle imzalanan ateşkes anlaşması neticesinde, şimdilik kaydıyla yatışmış gözükmektedir. Çatışmalar yatışmış gibi gözükse de savaş potansiyeli hala yüksektir. Tam ve doğru rakamlara henüz sahip olunmasa yüzlerce kişinin öldüğü 3 ve 100 binin üzerinde kişinin de evini terk etmek zorunda kaldığı 4 iddia edilmektedir. Rusya nın yürüttüğü askeri operasyon sadece Güney Osetya topraklarıyla sınırlı kalmamış, Gürcistan topraklarına da yayılmış, eş zamanlı olarak Abhaz kuvvetlerinin giriştiği operasyonlar nedeniyle bu bölgeye de yansımıştır. 5 Çatışmaların bitiği tarih itibarıyla Abhazya ve Güney Osetya nın eski Sovyetler Birliği dönemi sınırlarını yeniden tesis ettikleri görülmektedir. Gürcü şehirleri Gori ve Zugdidi ile Poti limanı da ateşkes ve çekilme kararına rağmen uzun süre Rus kontrolü altında tutulmuştur. Gelişmelerin siyasi boyutu ise tahmin edilmeyen bir hız ve düzeyde ilerlemektedir. Rusya ya yöneltilen başvurulan askeri gücün oransızlığı bağlamında eleştiriler, Rusya nın aldığı beklenilmeyen tanıma kararıyla yönünü değiştirerek söylem bağlamında daha da sertleşmiştir. Uluslararası toplumun siyasi kınama mesaj ve çağrıları, Rusya nın tanıma kararında geri adım atması beklentisiyle gündemi meşgul etmektedir. Rusya nın bu beklentileri ciddiye almayan tavrı ise gündemi yeni Soğuk Savaş tartışmalarının kaplamsına neden olmaktadır. Meselenin özü Gürcistan ve toprak bütünlüğü merkezli olmaktan çıkarak uluslararası çekişme/mücadele merkezine doğru hızla kaymaktadır. Başta ABD olmak üzere bazı Batılı aktörler ile özellikle eski Varşova Paktı, yeni AB- NATO üyesi Doğu Avrupa ülkelerinin Rusya nın G8 gibi yapılardan çıkartılması, BM de baskı altına alınması, 2014 Soçi Kış Olimpiyatlarının boykot edilmesi, NATO ile ilişkilerinin askıya alınması ve DTÖ üyeliğinin belirsiz bir tarihe atılması benzeri yaptırım çağrılarında bulunmaktadır. Rusya nın uluslararası alanda izole edilmesi anlamını taşıyan 3 İnsan Hakları İzleme Örgütü gibi bağımsız gözlemciler 100 civarında sivilin öldüğünü belirtirken Rusya 133, Güney Osetya yetkilileri ise 1492 sivilin öldüğünü iddia etmektedir. Georgia/Russia: update on casualties and displaced civilians, Human Rights Watch, 10 Ağustos 2008, Russia Scales Down Georgia Toll, BBC, 20 Ağustos 2008; The investigation is short on corpses, Kommersant, 21 Ağustos 2008, Çatışmalar sırasında Gürcü kuvvetlerinin 215 ölü ve 1500 yaralı Rus güçlerinin ise 64 ölü 323 yaralısı olduğu açıklandı. Güney Osetya nın kayıplarıylailgili henüz sağlıklı bir bilgi bulunmamaktadır. Bkz. Russia vs Georgia: The Fallout, s.3. 4 BM Göçmenler Yüksek Komiserliği (UNHCR) 18 Ağustos itibarıyla 30,000 Osetin Kuzey Oseya ya 85,000 Gürcü nün de Gürcistan a kaçmak zorunda kaldığını açıkladı. Bunun 15 bini Güney Osetya dan 3000 i ise Yukarı Kodor dan. Geri kalan rakamlar ise Gori (45,000) ve Zugdidi yi (7,000) terk etmek zorunda kalanlar. Bkz. Russia vs Georgia: The Fallout, s Abhaz kuvvetleri de Güney Osetya da Rusya tarafından yürütülen operasyonla eş zamanlı biçimde 8 Ağustos sabahı giriştikleri operasyonla Abhazya nın Gürcü kuvvetlerinin kontrolü altında bulunan Yukarı Kodor bölgesine yönelik askeri harekâta başladılar. Bölgeyi üç gün boyunca bombalayan Abhaz kuvvetleri bölgeyi herhangi bir direnişle karşılaşmadan ele geçirdiler. 2

5 bu türde adımların istenilen bir sonuç yaratıp yaratmayacağı ise kuşkuludur. Kısa vadede yapılan Ukrayna ve Gürcistan ın NATO üyeliği sürecinin yeni bir takım adımlarla hızlandırılması gibi tartışmalar ise gündemi işgal etmektedir (yeni kurulan NATO- Gürcistan Komitesi örneği gibi yeni girişimler bu yaklaşımın sonucu olarak görülmektedir). Bu adımların Rusya yı rahatsız edeceği ve kışkırtacağı iddia edilebilir. Bu çerçevede Almanya, Fransa ve hatta İngiltere gibi bazı AB üyesi, Eski Avrupa ülkelerinin ise Rusya ya yaptırımlar meselesini daha farklı ve soğukkanlı biçiminde ele alma eğiliminde oldukları görülmektedir. NATO içinde de, adı geçen AB üyelerine Türkiye nin de eklenebileceği bir takım ülkelerin Rusya ya karşı daha yapıcı ve akılcı/yapıcı bir yaklaşım geliştirilmesi fikrini benimsedikleri görülmektedir. Yine de denge sağlanması adına Batılı müttefiklerin uluslararası alanda Rusya ya yönelik bir takım yaptırımları dile getirmesi beklenebilir. Bu adımların uygulanabilirliği ya da Rusya üzerindeki etkinliği tartışmalı olsa da bir takım sonuçlar yaratacağı söylenebilir. Nitekim Rus Maliye Bakanı Aleksey Kudrin çatışmanın yaşandığı bir haftalık sürede Rusya dan kaçan yabancı sermaye miktarının 7 milyar ABD doları olduğunu ve bunun 2008 yılının tamamı için yaratacağı özel etkinin Rus Merkez Bankasınca milyar dolar civarında olacağının tahmin edildiğini açıkladı. 6 Bu durum Rusya nın diğer alanlarda karşı karşıya kalabileceği yaptırımlarla daha da çarpıcı bir düzeye taşınabilir. Fakat bunun küresel ticaret ve ekonomiye bir takım kısa, orta ve uzun vadeli yansımaları olacağı da akılda tutulmalıdır. Diğer yandan Rusya nın iç politik yapısına bakıldığında iktidar ile muhalefet arasında bir yaklaşım farklılığı olmadığı, kamuoyunun da sürecin yürütülme şeklini onayladığı görülmektedir. Toplumun, Rusya nın eski dönemi hatırlatırcasına uluslararası alanda saygın konumuna döndüğüne inandığı ve bu yaklaşımı desteklediği görülmektedir. Putin/Medvedev iktidarının eskisinden daha güçlü olduğu iddia edilebilir. Gelişmelerin Gürcistan üzerindeki kısa vadeli etkilerinin daha rahatsız edici olduğu görülmektedir. Gürcistan da son yıllarda büyük çabalarla ve Batı dünyasının desteğiyle kurulan altyapı yıkılmış, yeniden kurulan ordunun saygınlık ve kendine olan güveni büyük zarar görmüş, ulusal moral da darmadağın bir hale gelmiştir. Aralarında Türkiye nin desteği ile modernize edilen Vaziani ve Marneuli üslerinin de bulunduğu bir takım askeri tesisler ile ticari önemi haiz Poti limanı ağır bir hasara uğramıştır. Çok sayıda köprü ve bağlantının bombalanması neticesinde kara ve demiryolu ağı zorlukla kullanılır hale 6 Conflict Cost Russia $7Bln in Outflows, 18 Ağustos 2008, 3

6 gelirken, enerji nakil hatlarında büyük sıkıntılar söz konusudur. Bu ekonomik anlamda sadece Gürcistan ı değil, başta Türkiye olmak üzere tüm komşu ülke ve bölgeleri doğrudan etkileyen bir durumdur. BTC petrol boru hattı çalışamaz duruma gelirken, BTK doğal gaz boru hattından da doğal gaz akışı güvenlik nedeniyle kısa süreli de olsa durdurulmuştur. Ermenistan ın ticari bağlantıları kilitlenirken, Azerbaycan ın gelirleri sekteye uğramış durumdadır. Gürcistan da ve de dolayısıyla Kafkasya ve hatta Orta Asya da yeni yatırımlara girişmek artık daha risklidir. Rusya ya alternatif enerji hatları inşası meselesi bünyesinde yeni fırsatları barındırsa da yeni soru işaretleriyle doludur. Diğer yandan Rus barış gücünün süresiz biçimde anlaşmazlık bölgelerinde bulunarak devriye gezmesinin önü, ateşkes anlaşmasında da bu konuya yer verilerek açılmıştır. Rusya nın bir kısmı Gürcistan toprakları üzerinde kontrol noktaları oluşturması mümkün olmuştur. Bu durum, Sarkozy nin anlaşması bağlamında Batı dünyasının imkân vermesi neticesinde bölgedeki Rus askeri varlığının meşrulaştırılması şeklinde değerlendirilmektedir. 7 Başka bir deyişle, ateşkes çatışmaları sonlandırsa da Gürcistan ın ve dolayısıyla Kafkasya nın zorlu bir yakın gelecekle karşı karşıya olduğu açıkça görülmektedir. Rusya nın gösterdiği tepki ABD ve AB başta olma üzere Batı dünyasınca orantısız görülse de Rusya şimdilik kaydıyla Kafkaslarda daha sağlam bir askeri/siyasi zemin edinmiştir. Taraflar arasında başlaması beklenen siyasi görüşmelerin şekli ve geleceği ise şimdilik belirsizdir. Gelişmelerin Batı dünyası üzerinde bıraktığı izler de dikkate alınmalıdır. Batı dünyasının üzerinde durduğu temel sorular Rusya nın küresel bir kutup mu olacağı, yeni bir Soğuk Savaş başlatıp başlatamayacağı gibi noktalar çevresinde gelişmektedir. AB ülkeleri Rusya ile enerji merkezli olan ilişkilerini daha dikkatle ele almak zorunda olduklarının farkına bir kere daha vardılar. ABD nin Transatlantik güvenlik algısının Rusya yı merkeze alan bir biçimde yeniden şekillendirileceğinin sinyalleri ise yapılan açıklamalarda kendisini göstermektedir. Rusya yı sınırlandıracak D8, NATO, DTÖ gibi yapıların Batılı aktörlerce kontrol edildiği akla getirildiğinde işbirliği ve cezalandırma senaryoları iç içe geçmiş biçimlerde karşımıza çıkmaktadır. Dünyanın karşı karşıya kaldığı uluslararası terörizm, başta nükleer silahlar olmak üzere kitle imha silahlarının yayılması ya da iklim değişikliği ve açlık gibi bir takım temel küresel sorunlara Rusyasız yanıt bulunup bulunamayacağı da dikkate alınması gereken diğer bir boyuttur. Bu bağlamda AB 7 Vladimir Socor, Sarkozy-Medvedev Armistice Plan Favors Russia, Undercuts Georgia ve Sarkozy- Medvedev Plan Flawed in Substance and Process, Eurasia Daily Monitor, Cilt 5, No 155, 13 Ağustos 2008; Russia Preparing to Splinter Georgia After Sarkozy-Brokered Armistice, Eurasia Daily Monitor, Cilt 5, No 158, 18 Ağustos

7 ve NATO dâhil olmak üzere Batı dünyasının aktörleri ve kurumlarında bir takım politika farklılıkları ve ayrılıkları gündeme gelebilir. Rusya nın da kutup yaratmak yerine küresel oyuncu olmak adına girişeceği yeni ittifak arayışları, sistemde köklü bir takım dönüşümler yaratabilir. Bu küresel ve bölgesel değişikliklerden ve oluşan/oluşacak düzenden doğrudan doğruya etkilenen/etkilenecek aktörlerin başında kuşkusuz Türkiye gelmektedir. İlk aşamada Türk ekonomisinin ve ticari ilişkilerinin baskı altına alındığı görülmektedir. Türkiye nin Azerbaycan ve Orta Asya ya çıkışı Gürcistan daki koşullar nedeniyle felç olmuş durumdadır. Eskiye dönmek için dahi ciddi bir takım alt yapı yatırımları gerekmektedir. Gürcistan ın eski konumuna dönüp dönemeyeceği bilinmemektedir. Diğer taraftan ticari anlamda Rusya ile yürütülen işbirliği de yeniden masaya konmak zorundadır. Türk TIR larının Rusya gümrüklerinde karşı karşıya kaldıkları uygulamalar ve bunun zamanlaması kafalarda çeşitli soru işaretleri yaratmıştır. Siyasi açıdan bakıldığında Türkiye nin neredeyse son 15 yılda kurduğu Gürcistan merkezli Kafkasya politikasının sarsıldığı ve temel parametrelerinin gözden geçirilmesi gerektiği görülmektedir. Bölgedeki çatışmalara bakış, Abhazya ve Osetya ile bağlantılar, Ermenistan la ilişkiler ve diğer bölgesel siyasi meseleler yeni bir bakış açısıyla ele alınmak durumundadır. Kuşkusuz bu yaklaşımın bölgesel ilişkilere olduğu kadar, hem AB-ABD ile ilişkilere hem de Rusya ile ilişkilere yansımaları olacaktır. Nitekim Türkiye nin bölgesel girişimlerine başta ABD olmak üzere Batılı müttefiklerden gelen eleştiriler; Montrö ile Boğazlar ve Karadeniz e geçiş ve seyir güvenliği konusunda Rusya dan gelen eleştiriler; Ermenistan la atılan adımlara Azerbaycan dan ve iç kamuoyundan gelen eleştiriler, oyunun ne kadar zorlu ve çok bilinmeyenli olduğunun işaretleridir. Bu çalışmada Kafkaslarda yaşanan son gelişmeler, küresel ve bölgesel gelişmeler de dikkate alınarak incelenecek, Türkiye nin durumu ve izleyebileceği muhtemel politikalar değerlendirilmeye çalışılacaktır. 1. Son Gelişmeler 7 8 Ağustos gece yarısı Gürcü birlikleri Anayasal düzeni tesis etmek amacıyla Güney Osetya ya girdi. Gürcü kuvvetleri kısa sürede başkent Tskhinval ve çevresinin kontrolünü ele geçirdiler. 8 Rus birliklerinin de neredeyse eş zamanlı biçimde Güney Osetya da 8 Gürcistan açısından bu harekât Gürcistan da anayasal düzenin yeniden tesis adına yapılması gereken polisiye bir operasyon, bir tür iç güvenlik harekâtıdır. 5

8 girişilen soykırım 9 harekâtını engellemek iddiasıyla Roki tünelini geçerek Osetya ya girmesi ve Gürcü birliklerine müdahale etmesiyle gelişmeler bir tür savaş a dönüştü. Savaş Rusya nın askeri gücü karşısında Gürcistan ın çekilmek zorunda kalması nedeniyle hızla Gürcistan topraklarına yayıldı ve Rus birliklerinin Zugdidi ve Gori gibi Gürcü şehirlerini işgal ederek Tiflis e 40 kilometre yaklaşmaları üzerine uluslararası bir kriz halini aldı. Bu türde bir çatışma, bu boyutta olmasa da neredeyse ilkbahardan itibaren açıkça beklenmekteydi. 10 Temmuz ayında Ortak Barış Gücü nde 11 görev yapan 4 Gürcü askerin Güney Osetya yönetimi tarafından gözaltına alınması sonrasında gerginleşen ilişkiler çatışmanın başlayacağının işaretlerini vermekteydi. 12 Rus uçaklarının Gürcü hava sahasında uçuşa başlaması ve takiben tarafların çatışma bölgesi olarak tanımlanan hatta silahlanmayı, anlaşmalara aykırı biçimde hızlandırması dikkat çekmekteydi. Silahlı çatışmaların Ağustos başından itibaren arttığı ve Osetlerin evlerini boşaltarak Rusya ya (Kuzey Osetya ya) kaçmak zorunda bırakıldıkları gözlemlenmekteydi. 13 Savaşın başladığı 7 Ağustos günü yaşanan çatışmalardan sonra özellikle Amerikalı yetkililerin sakin olunması ve herhangi bir askeri harekâta girişilmemesi yönündeki çağrılarına rağmen Gürcü birliklerinin başkent Tskhinvali ye yönelik ağır topçu ateşiyle başlayan harekâtı kısa sürede bütün alanın Gürcülerce kontrolüyle sonuçlandı. 14 Gürcü operasyonuyla neredeyse eş zamanlı olarak başlayan Rus karşı harekâtı sonunda Gürcü kuvvetleri aynı gün ilk önce Tskhinvali yi sonrasında da 11 Ağustos itibarıyla Güney Osetya topraklarını tamamını terk etmek zorunda kaldılar Putin: Güney Osetya da yaşananlar Oset halkının soykırımıdır, Interfax, 9 Ağustos 2008, = Socor, Russia-Georgia War for South Ossetia. 11 Güney Osetya da görev yapan Ortak Barışı Koruma Gücü (Joint Peacekeeping Force) döneminde yaşanan çatışmalardan sonra Temmuz 1992 de imzalanan Soçi Anlaşması olarak da bilinen Agreement on the Principle of the Settlement of the Georgian-Ossetian Conflict between Georgia and Russia anlaşmasıyla kurulmuştur. Anlaşmaya göre Rus, Gürcü ve Oset unsurlardan oluşan Kuvvetin bölgede barışın tesisi ve korunması görevini yürütmesi beklenmekteydi. Barışı koruma görevi yürütmesi beklenen bu unsurlar arasında zaman zaman yaşanan anlaşmazlık ve çatışmaların Nisan 2008 den itibaren arttığı görülmektedir. 12 Gürcistan bölgede 500 kişilik barışı koruma gücüne ek olarak askeri polis gücü ve düzensiz milis gücü bulundurmaktaydı. Buna karşılık Osetler in de Rusya nın da desteğiyle özel milis güçleri oluşturdukları savaş sırasında gayet açık bir biçimde görüldü. Ayrıntılı değerlendirme için bkz. Russia vs Georgia: The Fallout, International Crisis Group, Europe Report No.195, 22 Ağustos 2008, s Bkz. 2 Ağustos 2008 tarihli AGİT Basın Açıklaması, OSCE Chairman-in-Office Condemns Georgian- Ossetian Conflict Zone Violence, Reiterates Invitation for Dialogue ve Statement by the Presidency of the Council of the European Union following recent events in South Ossetia (Georgia), 5 Ağustos 2008, jsession id = D2D68B9CD5D9CC3146C091D C2. 14 After Mixed U.S. Messages, a War Erupted in Georgia, The New York Times, 12 Ağustos Russia vs Georgia: The Fallout, s.2. 6

9 Abhaz birliklerinin de eş zamanlı olarak başlattığı harekât, Gürcü kuvvetlerinin 2006 dan itibaren kontrol altında tuttukları Yukarı Kodor bölgesini terk etmek zorunda kalmasıyla sonuçlandı. Gelişmelerin bundan sonraki seyri ise Rusya nın uluslararası toplumca daha sert bir eleştiriye yol açan Gürcistan operasyonunu içermektedir. Rus güçleri bir yandan Osetya ve Abhazya üzerinden karadan, diğer taraftan da gemiler vasıtasıyla denizden Gürcü topraklarına girdiler. Hava bombardımanıyla kullanılamaz hale getirilen hava alanları ve diğer bir takım askeri tesislerin yanı sıra Güney Osetya sınırındaki Gori, Karadeniz kıyısındaki Poti (ve Poti limanı) ve Abhazya sınırındaki Zugdidi Rus kuvvetlerince işgal edildi. Rus güçlerinin ülkeyi birbirine bağlayan demiryolu ağının can damarı konumundaki demiryolu köprüsünü havaya uçurmalarıyla da Tiflis in ülkenin batısıyla olan bağı kopartıldı. 12 Ağustos ta AB Dönem Başkanı sıfatıyla Fransa Cumhurbaşkanı Nicolas Sarkozy nin girişimleri sonucunda taraflara önerilen 6 maddelik ateşkes anlaşmasının Ağustos ta Abhaz ve Oset liderlerin yanı sıra Rus ve Gürcü liderlerince imzalanmasıyla çatışmalar tam olarak durmasa da azaldı. 6 maddelik ateşkes anlaşmasının süreci normalleştirerek bölgenin istikrarlı bir geleceğe taşınmasını sağlayacak asıl anlaşmalara zemin hazırlaması beklenmekteydi. Ateşkes anlaşması kuvvet kullanılmasına son verilmesini, bütün askeri eylemlerin durdurulması, insani yardımlara imkân tanınmasını, Gürcü birliklerinin eski mevzilerine dönmesini, Rus birliklerinin çatışma başlamadan öncesi konuşlanma yerlerine çekilmesi ile Güney Osetya ve Abhazya nın müstakbel statüsü konusunda uluslararası görüşmeler yapılmasını öngörmekteydi. 16 Uluslararası toplumun öncelikli beklentisi ateşkes anlaşmasının uygulanarak Rusya nın çatışma öncesi konumuna çekilmesi, çatışmaların bir daha yaşanmaması ve bölgedeki sorunlara uluslararası toplumun katılımıyla herkesin kabulleneceği bir çözüm bulunması olarak belirginleşmişti. Fakat Rusya nın bu yaklaşımı benimsemediği gelişmelerin hızlı seyri sonunda açıkça görüldü. Devlet Başkanı Dimitri Medvedev den Başbakan Vladimir Putin e, Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov dan BM deki temsilcisi Büyükelçi Vitali Çurkin e tüm Rus yetkililer imzaladıkları anlaşmanın son maddesine aykırı biçimde Abhazya ve Güney Osetya nın statülerinin tartışma/pazarlık konusu olamayacağı, Gürcistan ın toprak bütünlüğünün gündemin dışında bir konu olduğu açıklamalarını yapmaya başladılar. Bu süreçte Medvedev in, Abhaz lider Sergey Bagapş ve Oset Lider Eduard Kokoiti ile de sık sık 16 Anlaşma metni için bkz., August Ceasefire Agreement and Side-Letter, Appendix B, Russia vs Georgia: The Fallout, s

10 görüşmesi söz konusudur. Takiben süreç Abhazya ve Güney Osetya parlamentolarının, bağımsızlıklarının resmen tanınması için Rusya ya 21 Ağustos ta yeniden bir çağrı yapmalarıyla farklı bir zemine taşındı. Son gelişmeler dikkate alındığında bu çağrının cevap bulması beklenmekteydi. Nitekim bu çağrı dikkate alındı ve daha öncede defalarca yapılan başvurulardan farklı olarak, süreç bu defa hızlı bir biçimde sonuçlandı. Bu başvuruları görüşmek amacıyla yaz tatilini keserek toplanan Rus parlamenterler, Abhaz ve Oset liderlerin de katıldıkları toplantılarda Gürcistan ı ağır biçimde eleştirdiler. Sonuçta Rus parlamentosunun üst kanadı Federasyon Konseyi 130 0, alt kanadı Devlet Duması da evet oyuyla Abhazya ve Güney Osetya nın bağımsızlıklarının desteklenmesi tavsiye kararını aldı. Devlet Başkanı Medvedev de nerdeyse hiç beklemeden, hemen ertesi gün, 26 Ağustos ta bu tavsiye kararını dikkate alarak Rusya Federasyonu nun bu bölgelerin bağımsızlıklarını tanıdığını belirten kararnameyi imzalayarak yürürlüğe soktu. Bağımsız gözlemecilerin hiç biri Medvedev in bu yönde bir adım atmasını beklemiyordu. Genel beklenti Medvedev in bu tavsiye kararını, Batılılar ve Gürcistan la yürütülecek müzakerelerde bir koz olarak elinde tutacağı yönündeydi. Her ne kadar, dışişleri bakanından başbakana tüm Rus yetkililer bu yönde adım atacaklarını defalarca belirtseler de uluslararası alanda, Rusya nın hareket alanını daraltacağına inanılan bu adımın atılması beklenmiyordu. Şimdi gerek bölgesel gerekse küresel anlamda önemli siyasi ve hukuki bir takım değişiklikler olabileceği tartışılmakta ve beklenmekte. Söylenebilecek olan Rusya Federasyonu nun Abhazya ve Güney Osetya nın bağımsızlıklarını tanımasıyla Kafkaslardaki durumun beklenilmeyen ve çözümlenmesi zor uluslararası bir soruna dönüştüğüdür. İlk aşamada Kafkasların siyasi haritasının değiştiği belirtilmelidir. Gürcistan ın toprak bütünlüğünün bir daha tesis edilemeyeceği iddia edilmektedir. Kafkaslardaki güvensizlik ortamının bir derece daha ileri gittiği belirtilebilir. Anlaşmazlığın tarafların bir araya gelmesi artık çok da mümkün gözükmemektedir. Aynı zamanda Dağlık Karabağ gibi diğer etnik sorunlarda ne gibi gelişmeler yaşanacağı da bünyesinde büyük soru işaretlerini barındırmaktadır. ABD ve AB yetkilileri her ortamda Rusya yı geri adım atmaya çağırırken, Rusya da kendi cephesini genişletmeye ve güçlendirmeye çalışmaktadır. Bir yandan AB üyesi büyük devletlerle ikili ilişkiler değerlendirilmeye çalışılırken, diğer yandan Rusya nın etkili olduğuna inanılan diğer siyasi kurumlar kullanılmaya çalışılmaktadır. Nitekim 28 Ağustos ta Duşanbe de toplanan Şanghay işbirliği Örgütü nün yıllık zirvesi de Rusya nın bu yöndeki girişimlerine sahne oldu. Çin ve diğer Orta Asya cumhuriyetlerinin, kendi özel 8

11 sorunlarını da dikkate alarak Rusya ya yeşil ışık yakmadıkları görülse de oyunun uluslararası düzlemde boyut kazanmaya başladığı değerlendirebilir. 2. Gelişmelerin Kafkaslara Yansımaları A. Aciz Devletten Demokratik Devlete Geçiş: Kafkasya cumhuriyetleri, bağımsızlıklarını kazanmalarından bu güne bağımsızlığın bir daha kaybedilmeyeceği, sağlıklı ve kalıcı bir devlet yapısı oluşturmaya çalıştılar. Bu süreçte, gelişmelere ve beklentilere bağlı olarak her bir ülkenin, zaman zaman yalpalaması söz konusu olsa da kendine has özel bir politik çizgi oluşturmaya çalıştığı görülmektedir. Gürcistan, neredeyse başından itibaren Rusya yı varlığına yönelik bir tehdit olarak algılayıp Batı dünyası ve onun kurumlarının bir parçası olmaya çalışırken, Ermenistan güvenlik ve toprak bütünlüğünün korunmasını Rusya ile tam bir ittifak içerinde yer almakta görmüştür. Azerbaycan ise, sahip olduğu doğal kaynakların zenginliği ve sorunların çeşitliliğinin de etkisiyle daha dengeci bir politika izlemeyi tercih etmiştir. Bu ülkelerin tamamının ortak noktası ise görece kırılgan ekonomik, siyasi ve toplumsal yapılara sahip olmalarıdır. Gürcistan ın etnik kompozisyonu ve bu etnik gruplar arasındaki çekişmeler, neredeyse 1990 lar boyunca yıkıcı bir etki yaratarak Gürcü yönetimini aciz, düşkün bir devlete (failed, weak state) çevirirken, bugünkü sorunlarının merkezinde yer alan Abhazya ve Güney Osetya bağlamında toprak bütünlüğüne sahip olamayan bir ülke konumuna taşımıştır. 17 İktidara gelen isimlerin de çözümü milliyetçi, militarist ve sertlik yanlısı çözümlerde görmeleri, süreci bugünkü içinden çıkılamaz noktaya getirmiştir. Gürcistan Sovyetler Birliği nin dağılmasını izleyen süreçte Abhazya ve Güney Osetya üzerindeki fiili kontrolünü birbirini izleyen savaşlar neticesinde kaybetmiştir. 18 Her iki bölgenin de Tiflis in idari ve siyasi kontrolü altına sokularak Gürcistan ın toprak bütünlüğünün tesis edilmesi Gürcü yönetimlerinin asli hedefleri olmuştur. Abhazya başta olmak üzere bu bölgelerin de geçen süre içerisinde Tiflis in kontrolünün dışında, bağımsızlık isteyen de facto devletler olarak siyasi sahnede yerlerini aldığını görmekteyiz. 17 Yaklaşık 5 milyonluk bir nüfusa sahip olan Gürcistan ın nüfusunun yaklaşık % 85 i Gürcü üst kimliği altında sınıflandırılan Acara, Mingrel, Kartvel, Svan ve Laz lardan oluşmaktadır. Azeri ler nüfusun % 6,5 u, Ermeniler %5,7 si, Ruslar %1,5 i ve geri kalan nüfus ise aralarında Türk, Asuri, Çeçen, Rum, Kabardeylerin yer aldığı diğer halklardan oluşmaktadır. Bkz Konuyla ilgili ayrıntılı bilgi için bkz. Mitat Çelikpala, Kuzey Kafkasya da Anlaşmazlıklar, Çatışmalar ve Türkiye, Mustafa Aydın ve Çağrı Erhan (der.), Beş Deniz Havzasında Türkiye, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2006, s

12 Başta ABD olmak üzere Batılı aktörlerin Gürcistan ın sağlıklı bir yapıya kavuşarak güçlü bir devlet konumuna ulaşmasının kilidini demokratik, çoğulcu ve liberal bir Gürcistan da gördükleri aşikârdır. Gürcistan bu bağlamda Gül devrimiyle, yeni devrimler sürecinin başarılı bir örneği olarak görülmüş, Mikhael Saakaşvili nin iktidara getirilmesiyle de Gürcistan da yeni bir devlet inşası projesi başlatılmıştır. Bu adımın, aralarında dondurulmuş anlaşmazlıkların da bulunduğu sorunları demokratik yollarla çözeceği ve Batılı değerleri Kafkaslara taşıyacağına inanılmıştır den itibaren Gürcistan a mali, siyasi ve eğitim desteği sağlanması ile devletin yeniden yapılandırılması bu anlayışın sonucudur. Fakat gelinen noktada atılan bir takım olumlu adımlara rağmen Gürcistan da muhalefetin yok edildiği, sorunların çözümünde önceki iktidarlardan farklı bir çizgi izlenmediği, sorunların silah zoruyla çözümlenmesinin hedeflendiği ve meselelerin Rusya ile Batı dünyası arasında küresel bir soruna dönüştürüldüğü görülmektedir. Saakaşvili nin sertlik yanlısı tutumu, her geçen gün Tiflis i Sukhum ve Tskhinval den uzaklaştırırken masada çözümü de imkânsız kılmıştır. Alternatif yönetimlerin tesisi, ayrılıkçı bölgelerin uluslararası sistemden izole edilerek Moskova ya mahkum bırakılması, Saakaşvili nin askeri gençlik kampları kurarak militarist söylemi öne çıkarması, çözüm yanlısı görülen her türlü söylemin bastırılması gibi adımlar Rusya ile gerginleşen ilişkilerle birleşerek son gelişmelere yol açmıştır. Son gelişmelerden sonra Gürcistan ın iç siyasal yapılanmasında da hareketlenme beklenmelidir. Karşı karşıya kalınan karmaşık ve keyifsiz durumun değerlendirmesi Gürcistan iç siyasetinde ve kamuoyunda henüz yapılmamıştır. Gürcistan ın Batı yanlısı duruşunda herhangi bir değişiklik beklenmese de Saakaşvili nin attığı adımın zamanlaması ve gerekliliği, meseleyi ele alış biçimi ve sonuçları bir süre sonra değerlendirmeye alınacaktır. Bu süreçte Saakaşvili nin elinin zayıflayacağı, iktidarını tartışmalı bir hal alacağı beklenebilir. Muhalif hareketlerin birleşmesi ve Saakaşvili nin görevden uzaklaştırılması yönünde faaliyet yürütmesi muhtemeldir. İç siyasi süreç ve rekabette başta ABD olmak üzere Batılı müttefiklerin tavrı kadar Rusya nın takınacağı tavrın da dikkate alınması gerekmektedir. 10

13 B. Rusya Algısı, Abhazya ve Güney Osetya ya Bakış: Abhazya ve Güney Osetya nın siyasi arenadaki konumlarının bağımsızlığın ilanından bu güne Gürcistan ın Rusya ile olan siyasi ilişkilerine paralel olarak değişim gösterdiği görülmektedir. Gürcü yönetimlerinin Rusya ya yakınlaşarak dengeli bir siyasi politika izlemeye başladığı dönemlerde Rusya nın bu bölgeleri baskı altına aldığı ve sınırlandırdığı, Batı dünyasına yaklaştıkça da destekleyerek bağımsızlıklarını kabul yönünde umutlandırdığı görülmektedir. Sürecin Abhazya özelindeki yansıması, sınırlama ve denge mücadelesi içerisinde Abhazya nın siyasi kurum ve kuruluşlarıyla devletleşerek konumunu sağlamlaştırmasıdır. Bu süreçte, Saakaşvili nin iktidara geldiği günden itibaren izlediği mücadele stratejisi Gürcistan ın toprak bütünlüğü meselesinin uluslararası bir meseleye dönüştürülerek çözülmesi üzerine kuruludur. Bu bağlamda Saakaşvili, Rusya yı Gürcistan ın toprak bütünlüğünün önündeki asli engel biçiminde tanımlamaktaydı. Rusya nın da Gürcistan ın Batı yanlısı tutumu ve NATO üyeliği vizyonunu kendisine doğrudan tehdit biçiminde değerlendiren yaklaşımı, bölgesel sorunları kendisini yeniden ve yeniden üreten bir tür döngüye mahkûm etmiştir. Gürcü yönetiminin iddia ve vurgusu, son iki yılda artan bir biçimde, Rusya nın bölgesel sorunların tarafı, hatta tetikleyicisi olduğu, dolayısıyla sorunların çözümünde rol oynayabilecek tarafsız bir müzakereci ya da barışı koruma unsuru olamayacağı merkezindeydi. Saakaşvili nin bu yaklaşımı sürekli biçimde vurgulayarak Rus-Gürcü ilişkilerinde gerginliği tırmandıran bir politik çizgiyi tercih ettiği görülmektedir. Bu bağlamda diğer bir deyişle Saakaşvili nin kendisi ironik (hatalı) biçimde Abhazya ve Güney Osetya meselelerini Rusya-Gürcistan meselesi olarak ele aldı, fiili Abhaz ve Oset yönetimlerini göz ardı etti. Hatta alternatif sürgünde yönetimler tesis ederek fiili yapıları yok sayma politikasını geliştirerek bir adım öteye taşıdı. Bu yaklaşım, Abhaz ve Osetleri Tiflis e yabancılaştırarak, müzakereleri imkânsız kılmanın ötesinde, Rusya nın siyasi bir manevra alanı görerek oyunun belirleyici aktörü konumunu elde etmesine yol açtı. Gürcistan ın BDT üyeliği karşılığında Abhazya ya ambargo uygulayan Rusya dan Abhazya nın bağımsızlığını tanıyan Rusya ya geçiş bu yaklaşımın sonucudur. Son çatışmalar ve Rusya nın bu iki bölgenin bağımsızlığını tanımasıyla gelinen noktadan sonra artık, Abhazya ve Güney Osetya nın Gürcistan ın idari/siyasi/toprak bütünlüğüne geri dönmesini beklemek hayalcilik gibi gözükmektedir. Güney Osetya nın Kuzey Osetya ile birleşmesi ve dolayısıyla öngörülebilir yakın bir gelecekte Rusya nın bir 11