ürünlerin talebi Birim başına yüksek karşılık edilmesi olmaması Dağıtım ve satışların sorunsuz olması düşük olması

Transkript

1 YÖNETİCİ ÖZETİ Gündelik dilde kaçak, taklit ve sahte ürün olarak ifade ettiğimiz yasadışı üretim faaliyetleri hep birlikte geniş bir ekonomik büyüklük oluşturmaktadır. Teknolojideki gelişmeler, taklit ürünlerin üretimini kolaylaştırıp ucuzlatırken, internet kullanımı üretim bilgilerine erişimi ve ürünlerin satışını hızlandırmakta ve kolaylaştırmaktadır. Teknolojideki gelişmeler, makroekonomik politika çerçevesi, demografi, ulaştırma olanakları gibi sahteciliği teşvik eden gelişmeler karşısında taklit ve kaçak ürün piyasasında ciddi bir artış görülmektedir. Konunun önemine ve güncel hayatımızda büyük bir yer tutmasına ve basında sık işlenmesine rağmen bu konuda yapılan araştırma ve veri tabanı çalışmaları sınırlıdır. Bu nedenle kaçak, sahte ürünlerin yarattığı olumsuz sonuçların tatminkâr bir biçimde ortaya konulamaması, taklit ve kaçak ürünlerin ekonomi ve ekonomi dışı etkilerinin küçümsenmesi sonucunu doğurmakta ve etkili bir mücadeleyi zorlaştırmaktadır. Marka Koruma Grubu bu alandaki sorunları daha iyi anlamak ve paydaşlarıyla kamuoyunu bilgilendirmek amacıyla bir araştırma yürütmüştür. Doç. Dr. Ümit İzmen tarafından yürütülen bu çalışma kapsamında Türkiye de kaçak, taklit ve sahte ürün boyutu, marka ihlalleri, fikri mülkiyet ve marka korunmasına yönelik tedbir önerileri konusunda kapsamlı bir içerik ve veri seti oluşturulmuştur. Bu çalışma ile bir çok uluslararası kuruluşun kaçak, taklit, ve sahte ürün konusunda farklı yıllara ait ve farklı içerik ve metodolojide bilgi derlediği görülmüştür. MKG Raporu nda bu bilgilere yer verilmiştir. Bu noktada MKG Raporu nun kaçak, taklit ve sahte piyasasının Türkiye deki boyutunu hesaplamak üzere ise OECD nin kullandığı yöntemi temel alan bir yaklaşımı olmuştur. Kaçak, sahte ve taklit piyasasının büyüklüğüne ilişkin tahmin yapma zorluğu nedeniyle, bu çalışmada OECD tarafından hesaplanan GTRIC (General Trade-Related Index of Counterfeiting and Piracy of Economies) endekslerinin kullanılması yoluna gidilmiştir. Türkiye'de ise söz konusu alan ile ilgili veriye rastlanılmadığı için OECD veriler dikkate alınmıştır ve temel olarak en son ve en güncel olan 2012 kaynakları kullanılmıştır. OECD nin 2008 tarihli ve The Economic Impact of Counterfeiting and Piracy başlıklı bu araştırmasına ek olarak, EUIPO ile birlikte hazırladığı ve Nisan 2016 da yayınlanan "Trade in Counterfeit and Pirated Goods - mapping the economic impact" başlıklı raporunda yer alan güncel bilgiler de kitaba eklenmiştir tarihli OECD raporunun endeksleri kullanılarak yapılan analiz sonuçlarına göre, Türkiye de yurt içi (yerli) taklit piyasasının tahmini ortalama büyüklüğü 6,2 milyar dolar ve standart hatası ise yaklaşık 1 milyar dolar olarak hesaplanmaktadır. Buna göre, gerçek değerin %90 güven düzeyinde 4,7 milyar dolar ile 7,8 milyar dolar arasında olduğu söylenebilir. Modelin ikinci aşamasında, taklit ekonomisine ilişkin bu verilere ülkeye ithalat yoluyla giren taklit ürünler ve kaçak ürünler de dahil edilmiştir. İthalat veya diğer gümrük yollarıyla ülkeye giren taklit ve kaçak ürünler de hesaba katıldığında, Türkiye de taklit ve kaçak ürün piyasanın tahmini ortalama büyüklüğü 17,2 milyar dolara ve standart hatası ise yaklaşık 3,0 milyar dolara yükselmektedir. Bu durumda ise, gerçek değerin %90 güven düzeyinde 12,9 milyar dolar ile 22,2

2 milyar dolar arasında olduğu söylenebilmektedir. Taklit ve kaçak ürünlerin ulusal ekonomi üzerindeki etkileri arasında vergi kaybı öncelikli konulardan birisidir. Taklit ve kaçak ürün piyasasının tahmini büyüklüğü 17,2 milyar dolar olarak kabul edildiğinde, kamunun vergi kaybı yaklaşık 7,2 milyar dolar olarak hesaplanabilmektedir. Taklit ve kaçak ürünlerin ülke ekonomisi üzerindeki etkileri arasında bir diğer kayıp alanı ise istihdamdır. Ekonomi Bakanlığı tarafından yayımlanan yatırım-teşvik istatistiklerine göre, 2012 yılında Türkiye de bir birim istihdam yaratmanın ortalama maliyeti (Enerji sektörü hariç) yaklaşık dolar civarındadır. Buna göre, sahte veya taklit piyasasının mevcut büyüklüğü ile kayıtlı sektörde yaklaşık olarak istihdam yaratmak mümkündür. Ayrıca ilgili vergi kaybı ile birçok kamu yatırımı finansmanı sağlanabilirken OECD ye göre dolar yıllık kişi başı gelire ulaşıldığında kaçak, taklit ve sahte ürün kullanımı azalmaya başlamaktadır. Bu kayıplar olmasıydı Türkiye deki bu verilere göre kişi dolar gelir seviyesine getirilebilirdi. Bu da ortalama 2,5 milyon kişinin kaçak, sahte ve taklit ürünlerini kullanmayı bırakmasını sağlayabilir. Bunu yanı sıra İstanbul Ankara Hızlı Tren projesinin km başına maliyeti 3,5 milyon dolar ele alındığında bir kamu yatırımı olarak ilgili vergi kaybı ile ortalama km lik yeni hızlı tren hattı çalışması yapılabilir. Bu bağlamda bu kayıplar giderilebilirse yaklaşık 6 adet İstanbul Ankara uzunluğunda hızlı tren projesi hayata geçebilir. Bu çalışmanın bir başka özgün boyutu sahte, taklit ve kaçak ekonomisinin sektör bazında incelenmesidir. Bu çalışma, Türkiye de taklit, sahte ve kaçak ürünler piyasasında arz ve talebi belirleyen koşulları belli bir teorik çerçeve içinde ortaya koymayı hedeflemiş olan ilk çalışmadır. Orjinal markanın gücünün yüksek olduğu, üretim teknolojisinin büyük yatırımlar gerektirmediği, üretim süreçlerindeki maliyetlerin düşük olduğu, dağıtım ve lojistiğin ucuz ve kolay olduğu ürünlerde taklit, sahte ve kaçak piyasasının gelişmiş olduğunu gözlemlemekteyiz. OECD ye göre ise aşağıdaki tablo temelinde taklit, sahte ve kaçak piyasa koşullarının oluşma nedenleri sunulmuştur: Taklit ve sahte olduğu bilinen ürünlerin talebi Belirleyici faktörler Ürün özellikleri Düşük fiyat Algılanan kalitenin yüksek kabul edilmesi Ürünün taklit olduğunun belli olmaması Tüketici özellikleri Sağlık endişelerinin olmaması Emniyet endişelerinin olmaması Bütçe kısıtları Fikri mülkiyet haklarına saygının düşük olması Taklit ve sahte ürünlerin arzı Belirleyici faktörler Piyasa özellikleri Birim başına yüksek karşılık Potansiyel Pazar büyüklüğü Orijinal ürünün marka gücü Üretim, dağıtım, teknoloji Orta düzeyde yatırım ihtiyacı Orta düzeyde teknoloji ihtiyacı Dağıtım ve satışların sorunsuz olması Faaliyeti gizleme olanağının yüksek olması

3 Kurumsal özellikler Yakalanma ve cezalandırılma riskinin düşüklüğü Zayıf cezalar veya ceza olmaması Kolay erişilebilir olması Sosyo-ekonomik özellikler Tüketicileri kandırmanın kolay olması Kurumsal özellikler Yakalanma riskinin düşüklüğü Yasal ve düzenleyici çerçeve Uygulama sorunları Cezalar KOM (T.C. Emniyet Genel Müdürlüğü Kaçakçılık ve Organize Suçlarla Mücadele Daire Başkanlığı) birimlerince 2014 yılı içerisinde ele geçirilen kaçak sigaraların neden olduğu vergi kaybının yaklaşık 520 milyon TL yi bulduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca taklit ve kaçakçılıktan kazanılan gelir terör örgütü vb. organize örgütlere maddi kazanç sağlamaktadır. KOM 2015 verilerine göre son yıllarda Türkiye genelinde ele geçirilen kaçak sigaraların %80 e yakın kısmının Doğu ve Güneydoğu sınırlarından giriş yaptığı tespit edilirken; bir diğer araştırma raporuna göre ise benzer durum akaryakıt sektörü için de ifade edilebilmektir. Ayrıca sahte alkol ve içecekler, temizlik ürünleri ile gıda ürünleri de bu anlamda sağlık konusunda olumsuz etkilere yol açmaktadır. Gümrükler Muhafaza Müdürlüğü nün Türkiye de 2014 te yakalanan yasa dışı ürünler listesinde elektronik eşya(%45), araç (%22), akaryakıt (%9,8), kimyevi madde (%5,9), tütün-alkol (% 4,1) dir. Akaryakıt ve sigara çok hızlı paraya dönüşebilen ürün sınıfında olması nedeniyle kaçakçılık boyutunun daha fazla görüldüğü ürün kategorileri arasındadır. PETDER verilerine göre Türkiye, 2014 yılında 19,9 milyon ton akaryakıt tüketmiştir. KOM 2015 Raporunda aynı yıl ele geçirilen kaçak akaryakıt miktarı 13,8 milyon litre olarak yer almıştır. TÜİK verilerine göre yıllık ortalama akaryakıt fiyatı 4,4 olarak gerçekleşmiştir. EPDK Petrol Piyasası Raporu na göre; akaryakıt ürünlerinden elde edilen dolaylı vergiler, tüm vergi gelirlerinin yaklaşık olarak % 13,5 ini oluşturmaktadır. Akaryakıt kaçakçılığına ilişkin vergi kaybı ise yıllık 11 milyar TL olarak öngörülmektedir. TAPDK verilerine göre 2015 Türkiye de sigara piyasasının büyüklüğü 39,6 milyar lirayı bulmuştur. Yapılan boş paket araştırmasına göre kaçak ürün oranı %13,3 olarak belirlenmiştir. Yurt içi sigara satışları kaçak ürünlerle birlikte 45,8 milyar liraya ulaşmıştır. Bu verilere göre kaçak 6,06 milyar liradır. Bu veriler ışığında devlet kaçak sigara nedeniyle yaklaşık 5 milyar lira vergi kaybına uğramıştır. Gıda ürünlerinde en fazla yakalanan kaçak, sahte, taklit ürünlerin başında alkollü ürünler yer almaktadır ve 2013 yılları kaçak alkollü içki yakalama miktarı(şişe) KOM 2015 verilerine göre toplam, 2,2 milyon şişedir. Aynı verilere göre 2015 yılında kaçak şişe ele geçirilmiştir. Ayrıca bilindiği ve kamuoyunun malumu olduğu üzere kaçak ve sahte alkol tüketimi farklı dönemlerde birçok kez ölümle sonuçlanmıştır. Kaçak, taklit ve sahte piyasasının mevcudiyetinin yol açtığı sorunlar, orijinal ürün üreticisi markanın uğradığı zararların çok ötesindedir. Her şeyden önce kaçak, taklit

4 ve sahte piyasasının mevcudiyeti, ülkedeki iş ve yatırım ortamını bozmakta; devletin topladığı vergi gelirlerini azaltmakta; kayıtlı ekonomide istihdam yaratılmasını sınırlamakta; Ar-Ge ve inovasyon kapasitesini düşürmekte; büyümeyi zorlaştırmakta ve kamu sağlığını olumsuz etkilemektedir. Dünya Gümrük Örgütü nün (World Customs Organization) 2014 yılı verilerin göre tüm dünyada gümrüklerde ele geçen kaçak, taklit ve sahte ürünler arasında değer cinsinden ilk beş ürün aksesuarlar (%29), saatler (%27), elektronik ürünler (%12), diğer ürünler (%8) ve giyim eşyalarıdır (%8) Yine aynı verilere göre ele geçirilen ürünlerin ekonomik değeri 1 trilyon Dolar a ulaşmıştır ve giyim ve aksesuar, gıda ürünleri, ilaç ve tıbbi ürünler, yayıncılık, görsel ve işitsel ürünler, otomotiv, elektrikli aletler, tütün- alkol ürünler, parfüm, kozmetik gibi kişisel bakım ürünleri ve akaryakıt sektörleri kaçak, sahte ve taklit ürünlerin en çok bulunduğu sektörler olarak öne çıkmaktadır. Taklit ve sahte ürün piyasasında, ilaçta Hindistan, gıdada Mısır, parfüm ve kozmetikte Türkiye nin adı öne çıkmaktadır. OECD ve EUIPO nun Nisan 2016 raporuna göre Türkiye, dünyada en çok sahte ürün ele geçirilen ülkeler sıralamasında Çin in ardından ikinci sıraya yerleşmiştir. Aynı rapora göre ülkelerin toplam ihracatları içindeki sahte ürün oranı itibariyle Türkiye yine Çin den sonra ikinci durumdadır. Ayrı rapora göre 2013 yılında tüm dünyada sahte ve korsan ürünlerin toplam değeri 461 milyar dolara ulaşmıştır. Bu rakam Avusturya nın GSMH sına eşittir. Aynı yıl toplam ihracatın 17,9 trilyon dolar olduğu dikkate alındığında 2013 yılında tüm dünya ticaretinin %2,5 i sahte ve korsan maldan oluşmaktadır. Ancak, gümrük yetkililerince sağlanan verilere dayanılarak elde edilen bu rakamlar, ülke içinde üretilen ve tüketilen sahte, taklit ve kaçak mallar ile internet üzerinden dağıtılan korsan dijital ürünleri içermemektedir. Bunlarla birlikte sahte, taklit ve kaçak ticaretinin 2015 te 1,7 trilyon dolara çıkmış olabileceği tahmin edilmektedir. Bu artışın başlıca sebepleri arasında özgürleşen ticaret, lojistik ağlarının çok gelişmiş hale gelmesi ve bilgi paylaşımının veri ağları ve internet sayesinde çok hızlanması sayılabilir. Üç boyutlu baskı teknolojisinin gelişmesi de sahte ve taklit piyasasını büyütecek bir tehdit olarak görülmektedir. Araştırmalar, sahte ürünlerin markalar için yüzde 10 civarı ortalama bir gelir kaybı yarattığını göstermektedir. Fakat aynı zamanda yatırımların da bu sorunları gidermeye kayması sonucunda, markaların yenilikçilik için ayırabilecekleri bütçe azalmaktadır. Ama sahte, taklit ve kaçak ürünlerin en büyük risk yarattığı alan markanın itibarıdır. Kullanıcıların %78 i, sahte ürün sitesinde buldukları ürünler yüzünden markanın kendisini suçlamaktadır. G20 ülkelerinde her yıl sahte ürünler yüzünden kişi hayatını kaybetmektedir. Sektör araştırmaları arasında en dikkati çekenlerden birisi olan Business Software Alliance ın (BSA) son tahminlerine göre dünyada yazılım sektöründe kaçak kullanım oranı %40, bunun denk geldiği piyasa büyüklüğü 59 milyar dolardır. Frontier Economics tarafından yapılan hesaplamalara göre ise G20 ülkelerinin hükümetlerinin

5 ve vatandaşlarının her yıl uğradıkları zarar 125 milyar Euro yu, istihdam kaybı ise 2,5 milyonu bulmaktadır. Bu kayıpların yaygınlaşmasıyla ekonomik ve sosyal kayıpların yanı sıra ülkenin yatırım cazibesi azalmaktadır. Yabancı sermaye kaçışı ve istihdam kaybı gibi zincirleme reaksiyonlara yol açarak gelişimi engellemektedir. Ekonomi üzerindeki etkiler arasında, kamuoyunda en az bilineni ve literatürde de en az işleneni, taklit, sahte ve kaçak faaliyetlerinin yasal alanda faaliyette bulunan ve yeni geliştirdikleri ürünlerle bir çıkış imkânı arayan, kendi markasını yaratmak için çabalayan KOBİ lerin gelişmesinin önünü tıkamasıdır. Ülkede fikri hak ihlallerinin yaygınlığı marka olma çabasındaki KOBİ lerin tasarım ve marka üreterek gelişmesine ket vurmaktadır. Dünya Ekonomik Forumu nun yılı Küresel Rekabetçilik Raporu na göre Fikri mülkiyet haklarının korunması konusunda Türkiye 144 ülke arasında 72. Sırada yer almıştır. Bu konuda yapılan çalışmalar, kaçak, sahte ve taklit ürünlerin yaygınlığı ile ekonomik gelişme arasında ters U biçimi bir ilişki olduğu hipotezini desteklemektedir. OECD, kişi başına gelirin dolar civarına ulaşmasıyla taklit ve sahte ürünlerin üretiminin azalacağını hesaplamaktadır. Bu eşik aynı zamanda Orta Gelir Tuzağı eşiğidir. Türkiye nin Orta Gelir Tuzağı nı aşma hedefini tutturması, taklit, sahte ve kaçak faaliyetlerinin de azalması anlamına gelecektir. Türkiye nin Orta Gelir Tuzağı ndan çıkması ile taklit ve kaçakla mücadelesinin birlikte ve birbirlerini destekleyerek süreceği açıktır. Farklı sektörlerde taklit, sahte ve kaçak ürün piyasasının nasıl çalıştığı konusunda yapılan bu analiz, sektörler arasındaki büyük farklılıklara rağmen, bazı temel noktaların ortak olduğunu ortaya koymuştur. Her şeyden önce, taklit, sahte ve kaçak ürünün hiçbir sektörde nihai net etkisinin olumlu olmadığını, ülkenin bir bütün olarak ele alındığında bu yasa dışı faaliyet nedeniyle ciddi bir zarara uğradığı ve bu zararın zannedildiği gibi orijinal marka üreticileri ile sınırlı olmayıp, küçük üretici ve esnaftan tüketicilere kadar çok geniş bir kesime yayıldığı anlaşılmıştır. Ayrıca yaygın kanının aksine bu tür faaliyetlerin büyük bir organizasyon gerektirdiği ve küçük üretici ve esnafın bu piyasadaki rolünün ve payının çok küçük olduğu görülmüştür. Neredeyse bütün sektörlerde bu yasadışı faaliyetin, büyük çapta bir suç örgütlenmesini de gerektirdiği, taklit, sahte ve kaçak ürün piyasasında esas karın, süreci organize edenler tarafından alındığı, küçük üreticilerin ve satıcıların bu işlerden gelirinin çok sınırlı olduğu anlaşılmıştır. Sektörel analiz, bu tür faaliyetlerin ortaya çıkmasında fiyat etkisinin önemini ortaya koymuştur. Piyasaların rekabetçi yapıdan uzaklaştıkları, vergi vb yüklerin yüksek olduğu, piyasanın sığ olduğu sektörlerde orijinal ve taklit, sahte ve kaçak ürün arasındaki fiyat marjı artmakta, bu da söz konusu faaliyetleri cazip kılmaktadır. Bu tür

6 ürünlerin piyasaya sunulmasını ve talep edilmesini teşvik eden koşulların yanısıra, piyasanın kurumsal yapısında da bazı sorunlar olduğu dikkati çekmektedir. Taklit ve sahte ürünler fikri mülkiyet hak ihlallerinin bir parçasıdır. Taklit ve sahte ürünlerle ilgili hukuki çerçevenin genel olarak AB mevzuatına uygun olduğu tespit edilse de hukuki zeminde KHK lardan kaynaklanan sıkıntılar görülmüştür. Uygulamadaki sorunlar ise daha dikkat çekicidir. Tüm taklit ürün piyasalarında ciddi bir ekonomik etki ortaya çıkmaktadır. Markaların uğradığı kayıpların yanısıra makroekonomik etkiler ve özellikle vergi kayıpları dikkat çekici boyuttadır. Bu faaliyetlerin yol açtığı sorunlar arasında çalışan sağlığı ve çevre açısından risk yaratan üretim koşulları, kayıt dışı istihdam, çocuk işçi çalıştırılması gibi sorunlar dikkati çekmektedir. Bu faaliyetler, yaratıcılığı öldürmekte, gelişmeyi engellemekte, yaratıcı firmaların ortaya çıkmasına engel olmaktadır. Ancak, taklit, sahte ve kaçak ürün piyasasının mevcudiyeti, ekonomik etkinin yanısıra, güvenlik, sağlık, kültürel hayat, etik değerler, toplumsal hayat, teknolojik ilerleme gibi çok geniş bir alana yayılabilmektedir. Taklit ve kaçak faaliyetlerinin önlenmesi konusunda atılabilecek birçok adım olduğu da ortaya çıkmıştır. Marka suçunun kanunla düzenlenmesi, denetimlerin, kontrollerin artırılması, yargılama sürecinin hızlandırılması, sahte ürünlerin imhasının kolaylaştırılması, yaptırımların uygulanması, cezaların caydırıcı hale getirilmesi gibi önlemler İncelenen tüm sektörlerde taklit ve kaçak faaliyetlerinin önlenmesinde etkili olacaktır. Taklit ve kaçak faaliyetlerinin çoğu kez uluslararası boyutu da olan organize örgütlenmeler olduğu dikkate alındığında, bu faaliyetlerle mücadelede başarılı olunabilmesi, ilgili tüm tarafların sürekli olarak koordinasyon içinde bulunmasını gerektirmektedir. Sektörlerin nerdeyse tamamı için geçerli olan bu ortak noktalarda iyileştirme sağlanması ile Türkiye de taklit ve kaçak ürünlerle mücadelede büyük bir ilerleme görülecektir. Türkiye de taklit ve kaçak ürünlerle mücadele stratejisi, bu ortak sorunların çözümlenmesinden sonra tek tek sektörler bazında önlemlerle devam etmek durumundadır. Taklit ve sahte ürün bulunan sektörlerin bu kadar yaygın olmasıyla birlikte bu durumdaki ürünleri tercih eden ya da maruz kalan kişilere /ülkelere olumsuz etkisi geniş bir çevrede izlenmektedir. Taklit ve kaçak faaliyetlerinin yol açtığı sorunların başında insan sağlığı ve güvenliği açısından yol açtığı riskler gelmektedir. Bu ürünler, orijinal ürünlerle aynı tasarıma ve pakete sahip olsalar bile içeriği farklı olmakta ve orijinal ürüne kıyasla daha düşük kalitede hammadde kullanılmaktadır. Bu da ürünlerde gözle gözlemlenemeyen bir dizi sağlık sorununa yol açabilmektedir. Standartlara uyma zorunluluğu gözetilmeden üretiliyor olması, bu ürünlerin ekonomik boyutunun yanında, yol açabileceği ciddi sağlık ve güvenlik sorunlarının çok önemsenmesini gerektirmektedir. Bu nedenlerden dolayı, taklit, sahte ve kaçak faaliyetlerinin yol açtığı diğer sorunlar, ekonomik etkilerinin yanında çok daha önemlidir. Buna rağmen, ekonomik etkinin ortaya konulması, ne çapta bir ekonomik sorunla uğraşıldığını anlamak açısından anlamlı bir çabadır.

7 Türkiye de taklit, kaçak ve sahte ürünlerle mücadele verimini arttırmak için; Yasal düzenlemelerin yanısıra cezaların caydırıcılığı arttırılmalıdır. Türk mercileri, hak sahiplerinin birlikleri ve diğer paydaşlar arasında etkili diyalog ve işbirliği kurulmalıdır. Orijinal üreticinin ve tüketicinin desteklenmesine yönelik programlar desteklenmelidir. Arzı ve talebi şekillendiren toplumun bilinçlendirilmesi ve eğitilmesine yönelik çalışmalar tamamlanmalıdır. Kaçak, sahte ve taklide karşı kolluk kuvvetleri arasındaki işbirliği iyileştirilmelidir. Fikri mülkiyetle ilgili idari ve teknik kapasite oluşturma faaliyetleri yaygınlaştırılmalıdır.