Modül 2. Temel İlkeler ve Yöntemler

Transkript

1 Modül 2 Temel İlkeler ve Yöntemler

2

3 Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu İçindekiler 1 Giriş Terminoloji Çalışmasının Temel İlkeleri Terminoloji Yönetimine Başlangıç Verilerin Kapsamı (Terminolojik Kayıt Düzlemi) Verilerin Kalitesi (Kavram ve Belirtim Düzlemi) Veri Yapısının Belirlenmesi Kavram Odaklılık: Bir Kayıt, Bir Kavram Belirtimlerin Özerkliği Veri Kategorileri Seçimi ve Özellikleri Öğesellik Granüllük Veri Değişimi Terminoloji Kayıtlarının İşlenmesi Konu Alanının Belirlenmesi ve Sınırlandırılması Belgelerin Derlenmesi ve Değerlendirilmesi Belgelerin Değerlendirilmesi Kavramların Sistematize Edilmesi ve Belirtimlerin Atanması Terminoloji Kayıtlarının Hazırlanması Tanımların Yazılmasına İlişkin Genel İlkeler Açıklamaların Yazılmasına İlişkin Genel İlkeler Belirtimlerin Belirlenmesine İlişkin Genel İlkeler Kaynakların Gösterilmesine İlişkin Genel İlkeler İyi bir kaynak gösterimi için ölçütler Kaynaklar için gerekli bilgiler Veri Giriş Kuralları Terminolojinin (Terminolojik Kayıtların) Değerlendirilmesi İçeriksel Değerlendirme Yöntemsel/Biçimsel Değerlendirme Dilsel Değerlendirme Teknik Değerlendirme Kontrol... 16

4 Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler 8 Terminolojinin (Terminolojik Kayıtların) Kullanıma Sunulması Kullanıma Sunum Şekilleri Kullanıcılar ve Erişim Yetkileri Kullanıcılardan Gelen Geri Bildirimler İletişim / Pazarlama İstatistikler Kaynakça... 19

5 Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu 1 Giriş Terminoloji çalışmasının nasıl yapılacağına ilişkin yalnızca tek bir yöntem yoktur, birçok doğru yöntem vardır. Birkaç temel ilke birçok terim uzmanı tarafından kabul edilir ve bütün çalışmalarda bu ilkelere uyulur. Diğer kararlar, bir işletmenin ya da kuruluşun bilinçli olarak vardığı mutabakata bağlıdır. Önemli olan bütün katılımcıların iletişim ve bilgi aktarımı konusunda terminolojinin vazgeçilmez bir araç olduğu düşüncesiyle terminolojinin önemine inanmalarıdır. Araştırma alanına, amaca ve zamana bağlı olarak terminoloji çalışması farklı şekillerde yürütülebilir. araştırma alanına bağlı olarak konulu terminoloji çalışması: belirli bir alana ait bütün kavramların analiz edilmesi amacıyla kapsamlı ve ayrıntılı terminoloji çalışması metin temelli terminoloji çalışması: belirli bir metne ya da belgeye ait terimlerin kapsamlı ve ayrıntılı bir şekilde incelenmesi noktasal terminoloji çalışması: belirli terminolojik sorunlara çözüm bulmak amacıyla terimlerin bulunması, belgelendirilmesi ve yaratılmasıdır. amaca bağlı olarak betimleyici terminoloji çalışması: herhangi bir değerlendirme yapılmaksızın belirli bir alanda kullanılan bütün terimlerin ortaya çıkartılması; burada yalnızca terimlerin kullanım sıklıkları ile dil kurallarına uygun olup olmadıkları göz önüne alınır. belirleyici terminoloji çalışması: kullanılan alan dilinde standartlaşmayı sağlamak amacıyla belirli bir belirtimin ya da anlamın kullanımını zorunlu kılan müdahale (önerilen belirtim, kaçınılması gereken belirtim). zaman bağlı olarak sonradan yapılan terim çalışması: değerlendirilen metinler hazırlandıktan sonra terminolojinin çıkartılması ve saklanması. önceden yapılan terminoloji çalışması: yeni kavramlar henüz kullanılmadan önce bunlara ilişkin belirtimlerin belirlenmesi ve açıklanması. Terminoloji alanında yönteme ilişkin bilgiler içeren birçok ISO standartı bulunmaktadır (bkz. Kaynakça). Bu normlara uyulması terminoloji çalışması yapılırken bütün aktörlerin aynı ya da benzer kararlar vermesini sağlar ki bu durum ortak çalışmayı ve verilerin değişimini kolaylaştırır ve çalışılan ürünlerin kalitesi konusunda karar verilebilmesini kolaylaştırır. Elinizdeki Temel İlkeler ve Yöntemler modülü aşağıdaki bölümleri içerir: Terminoloji çalışmasının temel ilkeleri Terminoloji yönetimine başlangıç Veri yapısının belirlenmesi Terminoloji kayıtlarının işlenmesi Terminolojinin (kayıtlarının) değerlendirilmesi Terminolojinin (kayıtlarının) kullanıma sunulması M2-1

6 Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler 2 Terminoloji Çalışmasının Temel İlkeleri Terminoloji çalışması aşağıdaki kurallara göre yapılır: Kavram odaklılık: Terminoloji çalışması bir özel dile ait kavramlar ve belirtimlerle ilgilenir. Bu çalışma sırasında birer düşünce birimleri olarak kavramlar merkezi bir rol oynar ve bu kavramların açıklanması - tanımlar yani, kavramların dilsel araçlarla ifadesi - oldukça önemlidir. Kavram, belirtim ve nesne birbirleriyle ilişkilidir ve bunlar semiyotik üçgeni oluşturur: kavram belirtim nesne Şekil 1: Semiyotik Üçgen Burada çıkartılan önemli bir sonuç vardır: Her kayıt için bir kavram, her kavram için bir kayıt kullanılmalıdır. Terminolojide tutarlılık: Terminolojiden söz edilebilmesi için bütün katılanlar genel kabul görmüş terminolojiyi kullanmalı, yani üzerinde mutabakata kalınmış bir dille konuşmalıdır. Terminoloji çalışmalarında kullanılan terimler TS 1198 ve ISO 1087 standartlarında açıklanmıştır. Süreç odaklılık: İster tek bir kayıt isterse büyük bir terminoloji derlemiyle çalışılsın terminoloji çalışması bir süreç olarak ele alınır - sürecin içerdiği adımlar ve bunların sıralanışı daima aynıdır. Bu nedenle bir terminoloji çalışmasına başlangıç, bir terminoloji sürecine, terminolojinin derlenmesi, güncellenmesi ve dağıtılmasını içeren bir iş akışına başlangıçtır. Bir kuruluştaki bütün diğer süreçler gibi bu süreç de tanımlanmalı ve buna uyulmalıdır. Tüm sürece önceden dâhil edilmesi: Terminoloji çalışması bilgi zincirinin en sonuna eklenmemelidir. Katılanlar terminoloji sorunlarıyla ne kadar erken tanışırsa, belirtimler bütün düzeylerde o kadar erken tanınır ve tutarlı olarak kullanılır ve bu durum anlaşmazlıkları, geri dönüşleri ve ek soruları engeller, bu da masrafların azalmasıyla sonuçlanır. Kavramlar ve belirtimler mümkün olduğunca erken, hatta üretim aşamasında, en geç belgelerin hazırlanma ya da redaksiyon aşamasında hazır olmalıdır. Uygun araç: Terminolojik verilerin elde edilmesi, yönetilmesi ve bakımı için değişik aşamalarda kullanılan ve projenin özelliklerine, amacına ve duruma göre seçilebilen bilgisayar destekli birçok araç bulunmaktadır: Terimlerin ve tanımda kullanılabilecek öğelerin elde edilmesi amacıyla (terminoloji çıkarma araçları) Terminoloji kayıtlarının kullanılması, yönetilmesi ve değiştirilmesi amacıyla (terminoloji yönetim yazılımları, terminoloji yönetim sistemleri) Kaynak ve erek metinlerde kalite kontrolü amacıyla (terminoloji kontrol yazılımları) M2-2

7 Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu 3 Terminoloji Yönetimine Başlangıç Terminoloji yönetimine başlanılması bir süreç şeklinde gelişir. Bu nedenle işe başlamadan önce iyice düşünülerek açık bir anlayışın geliştirilmesi önemlidir. Her şeyden önce planlanan terminoloji çalışmasının alanı ve sınırları belirlenmelidir. Bu amaçla aşağıdaki sorular yanıtlanmış olmalıdır: Terminoloji çalışması neleri içerecek? Hangi diller ve alanlarda çalışılacak? Mevcutlar nedir (terminoloji varlığı, yazılım, altyapı, kaynaklar)? Aşağıdaki içerikler bir terminoloji yönetim projesinin önemli unsurlarıdır: İçerik Örnekler / Açıklamalar Amaç İletişimde bağdaşıklık Kaynak ve erek metinlerin kalitesinin yükseltilmesi Redaksiyon giderlerinin azaltılması Çeviri giderlerinin azaltılması Müşteri şikâyetlerinin azaltılması / yasal açıdan korunma Kurumsal dilin geliştirilmesi Bilgi aktarım aracı geliştirilmesi Hedef grup Belgelendirme grubu (teknik redaktörler) dil hizmetleri (ya da harici çeviri hizmeti sağlayıcıları) Pazarlama, halka ilişkiler ve iletişim Satın alma Ürün yönetimi Eğitim Ar-Ge Tasarım Özel birimler Satış Hukuk Müşteriler, tedarikçiler Bir kerelik ön hazırlık Projeye katılanlarla yapılacak kick off toplantıları (proje anlayışının hazırlanması, sorumluların belirlenmesi, kaba bir zaman çizelgesi çıkartılması, alınacak önemlere ilişkin plan yapılması) Terminoloji yönetim sisteminin ve ihtiyaç duyulan diğer araçların testi, seçilmesi ve kurulması İlgili derlemin hazırlanması (terminoloji çıkartmada kullanılacak metinler) Mevcut terminoloji kaynaklarının toplanması, sınıflandırılması ve dönüştürülmesi (sözlükçeler, parça listeleri vb.) Çalışmaya katılacak alan uzmanlarının belirlenmesi Oluşturulacak terminoloji veritabanında veri modelinin belirlenmesi ve veritabanının buna göre düzenlenmesi Terminoloji çalışma kılavuzu hazırlanması (süreçler, roller, görevler, çalışma ilkeleri, kalite ölçütleri, kayıtların değerlendirilmesi) Mevcut terminolojik kayıtların temizlenerek terminoloji yönetim sistemine aktarılması Gider tahmini ve Zamanlama konusunda tahmin ve bir kerelik işler için gider tahmini hesaplama M2-3

8 Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Projenin uygulanmasından sonra gerekli olacak giderlerin tahmini (terminoloji çalışmasını yürütecek, güncelleyecek, bakımını yapacak, hazır tutacak personel, diğer araştırmalar, toplantılar) Ekonomik açıdan yararının tahmini (masraf/yarar oranı) Tablo 1: Terminoloji Projelerinde İçerik Ayrıca, kalite ölçütleri ile terminolojik verilerin büyüklüğü de proje aşamasında belirlenmelidir. 3.1 Verilerin Kapsamı (Terminolojik Kayıt Düzlemi) Terminolojik kayıt nasıl olacak, hangi veri kategorileri gerekir (kaydın yapısı)? Hangi veri kategorileri zorunlu olacak? Verilerin betimleyicileri ne kadar kapsamlı olacak? 3.2 Verilerin Kalitesi (Kavram ve Belirtim Düzlemi) Terminolojik verilerin seçimi Kavramlar, belirtimler ve diğer veri kategorileri (kaynaklar, tanımlar vb.) hangi ölçütlere göre seçilecek? Çok dilli terminoloji çalışmasında sorunlu durumlarda (örneğin, çakışmalarda ya da bir dilde ya da değişik dillerde belirtimler arasında eşdeğerliğin tam sağlanamadığı durumlarda, terminolojik boşluklarda, farklı dil düzlemlerinde, yarı eş anlamlılıklarda) hangi ilkeler uygulanacak? Başka hangi ölçütler (kullanım sıklığı, kurum içi tercihler, yönergeler, uzmanların görüşü vb.) dikkate alınacak? Belirtimlerin oluşturulması Belirtimler - önemli olanlar - hangi ölçütlere göre oluşturulacak? Belirtimlerin oluşturulmasına ilişkin kurallar nasıl belgelendirilecek? Belirtimler için hangi değerlendirme (kalite) ölçütleri kullanılacak? Verilerin kaynağı Hangi kaynaklar kullanılacak (belgeler, pazarlama materyalleri, eğitim malzemeleri, parça listeleri, ulusal distribütörlere ait belgeler, çeviriler, terim sözlükleri)? Verilerin biçimi Özellikle değişken içeriklerine sahip veri kategorileri için hangi kurallar tanımlanacak (biçimsel yapı, formülasyon, terminolojik kayıt içindeki yeri)? Verilerin değerlendirilmesi Terminolojik verilerin değerlendirilme süreci nasıl olacak? Alan uzmanlarının rolü ne olacak ve bunlardan ne zaman ve nasıl yararlanılacak? Verilerin güncelliği Revize edilmemiş veriler veritabanında ne kadar süreyle kalacak? Arşivleme nasıl yapılacak? Internet bağlantıları kontrol edilecek mi, eski bağlantılar (önemliyse) yenilenecek mi? Verilerin güvenliği ve (Hassas) terminolojik verilere erişim nasıl düzenlenecek? güvenilirliği Tablo 2: Kavram ve Belirtim Düzleminde Veri Kalitesi M2-4

9 Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu 4 Veri Yapısının Belirlenmesi Terminoloji çalışmasını yürüten ve bu çalışmadan yararlanan kişilere ve terminoloji çalışmasının yapıldığı çevresel koşullara bağlı olarak terminoloji yönetimi konusunda bazı kararlar alınmalıdır. Bunların içinde en önemlilerinden birisi de hangi tür veriler yönetilecek ve bu veriler nasıl yapılandırılacaktır. Bu tür kararlar başlangıçta araçlardan bağımsız olarak verilmelidir. Karar sürecinde, terminoloji yönetim biçimi ve seçilen aracın terminolojik yapı üzerinde, yani kullanılan veri kategorileri ve terminolojik kaydın yapısı üzerinde etkili olduğu görülecektir. 4.1 Kavram Odaklılık: Bir Kayıt, Bir Kavram Bir terminolojik kayıt bir kavrama ait tek dilli ya da çok dilli bütün bilgileri içerir. Kaydın yapısı kavram odaklılığı yansıtmalıdır. Yani, belirtimler ve bunlara ait bilgiler de dahil olmak üzere bir kavrama ait bütün bilgilerin bir kayıtta toplanması ve uygun veri kategorilerine kaydedilmesi mümkün olmalıdır. Farklı kavramlara ait bilgiler farklı kayıtlara girilmelidir. 4.2 Belirtimlerin Özerkliği Belirtimlerin özerkliğinden her önerilen ya da yasaklanan belirtim bir terminolojik kaydın bağımsız alt birimi olarak görülmesi ve bu belirtimin (kendisine bağımlı) bir dizi veri kategorisi ile belgelendirilmesi anlaşılır. M2-5

10 Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Şekil 2: Kavram, Dil ve Belirtim Düzlemlerine Sahip Bir Excel Kaydı Belirtime yönelik veri kategorilerine örnek olarak belirtimin kaynağı, dilbilgisel veriler, coğrafi ve biçemsel kısıtlamalar ve bağlam verilebilir. 4.3 Veri Kategorileri Seçimi ve Özellikleri Genel olarak kavram, dil ve belirtim düzlemlerine ait veri kategorileri birbirlerinden ayrılır. Her düzlemde veri yönetimiyle ilgili bilgiler bulunur, örneğin kayıt numarası, verinin ilk sahibi, oluşturulma ve değiştirilme tarihi (araçların çoğu bu tür yönetimsel bilgileri otomatik olarak ekler). Aşağıdaki veri kategorileri terminoloji yönetiminde birçok soruna çözüm getirebilir. Sunulan liste somut uygulamalara bağlı olarak geliştirilebilir. Ayrıca, hangi veri kategorilerinin zorunlu olacağı ve veri girişlerindeki tutarlılığın nasıl sağlanacağı konusunda karar verilmelidir (örneğin, seçimlik listeler). M2-6

11 Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu Terminoloji Yönetimi İçin Veri Kategorilerine Örnekler Kavram / Kayıt Düzlemi (her kavram için) Kayıt numarası Sınıflandırma İlk Sahibi Değiştiren Oluşturulma Tarihi Değiştirilme Tarihi Tanım Tanımın kaynağı Kaydın durumu Açıklama Açıklamanın kaynağı Şekil Şeklin kaynağı Kayıtları birbirinden ayırmaya yarayan kayıt numarası Bu bilgi genellikle yazılım tarafından otomatik olarak atanır; eğer atanmıyorsa mutlaka manüel olarak girilmelidir. Kavramın sınıflandırılabileceği alan; örneğin, konu, ürün, bölüm Kaydı ilk oluşturan kişi Bu bilgi genellikle yazılım tarafından otomatik olarak atanır; eğer atanmıyorsa mutlaka manüel olarak girilmelidir. Kaydı (en son) değiştiren kullanıcı Bu bilgi genellikle yazılım tarafından otomatik olarak atanır; eğer atanmıyorsa mutlaka manüel olarak girilmelidir. Kaydın oluşturulma tarihi (ve zamanı) Bu bilgi genellikle yazılım tarafından otomatik olarak atanır; eğer atanmıyorsa mutlaka manüel olarak girilmelidir. Kaydın (en son) değiştirilme tarihi (ve zamanı) Bu bilgi genellikle yazılım tarafından otomatik olarak atanır; eğer atanmıyorsa mutlaka manüel olarak girilmelidir. Kavramın dilsel olarak tanımlanması (eğer dil düzleminde yapılmamışsa; aşağıya bakınız) Semiyotik üçgene göre tanım kavram alanına aittir; ancak kavramın dilsel araçlarla ifadesi olduğundan genellikle dil düzleminde her dil için ayrı ayrı ele alınır. Tanımda kullanılan öğelerin kaynağı Kaydın işlem durumu, örneğin, işlemde, onaylandı Kavrama ya da kaydın bütününe ilişkin açıklama Açıklamada kullanılan öğelerin kaynağı Kavramın anlattığı nesnenin bütün dil bölgelerinde geçerli olan şekli Bu şeklin kaynağı Tablo 3: Kavram ve Kayıt Düzlemindeki Veri Kategorileri Dil düzlemi (her dil için) Tanım Tanımın kaynağı Açıklama Açıklamanın kaynağı Dilin durumu Şekil Şeklin kaynağı Kavramın dilsel olarak tanımlanması (eğer kavram düzleminde yapılmamışsa; yukarıya bakınız) Tanımda kullanılan öğelerin kaynağı Dil bloğuna ilişkin açıklama Açıklamada kullanılan öğelerin kaynağı Dil bloğunun işlem durumu, örneğin, işlemde, onaylandı Kavramın anlattığı nesnenin varsa o dil bölgesinde geçerli olan şekli Bu şeklin kaynağı Tablo 4: Dil Düzlemindeki Veri Kategorileri Belirtim düzlemi (her belirtim için) Belirtim Kavramın dilsel ifadesi Belirtimin kaynağı Kavramın nereden alındığı Belirtim tipi Belirtimin tipi, örneğin açık biçim, kısaltma, slogan M2-7

12 Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Sözcük türü Cinsiyet Sayı Coğrafi Kullanım Alanı Belirtimin statüsü Geçerlilik alanı Bağlam Bağlamın kaynağı Açıklama Açıklamanın kaynağı Belirtimin dilbilgisel kategorisi, örneğin ad, eylem, sıfat Dilbilgisel cinsiyeti, örneğin eril, dişil, yansız Belirtimin sayı biçimi, yani tekil ya da çoğul Belirtimin belirli bir coğrafi bölgeye özgü kullanım özellikleri Belirtimin kullanım bilgisi, örneğin, önerilen, yasak Belirtimin kullanım alanı, örneğin üretim hattı, birim Belirtimin (tipik) kullanımını gösteren cümle Bağlamda kullanılan cümlenin nereden alındığı Belirtim hakkında açıklama Açıklamada kullanılan öğelerin kaynağı Tablo 5: Belirtim Düzlemindeki Veri Kategorileri Öğesellik Öğesellik denilince veri kategorilerinin kategorinin tanımına uygun yalnızca tek bir veri içermesi anlaşılır. Örneğin, belirtim için ayrılan alana, belirtimin kaynağı ya da dilbilgisel kategorisi girilmemelidir Granüllük Granüllük denilince, veri kategorilerinin mümkün olduğunca hassas olarak tanımlanması akla gelir. Granüllük ilkesine yeterince uyulmamasına ilişkin güzel bir örnek, sözcük türü, cinsiyet ya da sayı yerine tek bir dilbilgisi kategorisi tanımlanmasıdır. Granüllük ilkesine uyulmaması, terminolojik verilerin sistemli olarak değerlendirilmesi ve kullanılmasını ve verilerin değiştirilmesini engelleyen sorunlar çıkartır. 4.4 Veri Değişimi Birçok uygulama çerçevesinde doğrudan iletişimin yanı sıra değişik terminoloji yönetim sistemleri arasında ya da terminoloji yönetim sistemleri ile diğer sistemler arasında terminolojik kayıtların aktarılması ya da başka uygulamaların kullanımına sunulması amacıyla veri değişimi (verilerin dışarıya verilme, dışarıdan alınması) gereklidir. Özellikle heterojen uygulama koşullarında ya da bir terminoloji yönetim sisteminden bir başkasına geçiş sırasında veri değişimi sorunları ortaya çıkar. Veri değişiminde kullanılan formatlar şunlardır: CSV (Comma Separeted Values - Virgülle Ayrılmış Değerler), MARTIF (Machine-Readable Terminology Interchange Format - Makine Tarafından Okunabilen Terminoloji Değişim Formatı), MultiTerm XML, OLIF (Open Lexicon Interchange Format - Açık Sözlük Değişim Formatı), TBX (TermBase exchange - Terim Veritabanı Değişimi). M2-8

13 Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu 5 Terminoloji Kayıtlarının İşlenmesi Terminoloji kayıtlarının işlenmesi tematik / sistematik terminoloji çalışmasında aşağıdaki iş adımlarını içerir: Konu alanının belirlenmesi ve sınırlanması Kullanılacak belgelerin derlenmesi Belgelerin değerlendirilmesi Kavramların sistemleştirilmesi, sıralanması ve belirtimlerin belirlenmesi Terminoloji projesinin kapsamına ve amacına bağlı olarak bazı adımlar atlanabilir. 5.1 Konu Alanının Belirlenmesi ve Sınırlandırılması Projenin net olarak görülebilmesi için terminoloji çalışmasının konusu kesin çizgilerle belirlenmelidir. Bu, referans belgelerin okunması ve kavram sisteminin oluşturulmasıyla gerçekleşir. Kavram sistemleri terminoloji çalışmasını kolaylaştırır, çünkü kavramlar arasındaki ilişkileri açık bir şekilde gösterir ve böylece hangi kavramların ortak özelliklere sahip olduğu ya da bir tanımın hazırlanmasında hangi üst kavramdan yola çıkılacağı kolayca tespit edilebilir. 5.2 Belgelerin Derlenmesi ve Değerlendirilmesi Terminoloji çalışması açısından, kullanılan kaynakların kalitesi ve bu kaynakların belgelendirilmesi çok önemlidir. Kaynakların belirtilmesinin iki amacı vardır. Bunlar bir yandan hiçbir şeyin uydurulmadığını, bir kavrama ilişkin mevcut bilgilerin bir sentezi yapıldığını gösterir. Öte yandan bunlar ayrıntılı bilgi edinmek isteyen kullanıcılar için başvuru kaynaklarıdır. Kaynakların türü ya da özelliği yapılan terminoloji çalışmasının konusuna ve amacına bağlıdır. Oluşturulan derlemden terminoloji çıkartmak için yapılan belirleyici terminoloji çalışmasında öncelikle güncel ve genel kabul görmüş ya da yürüyen projelerden alınan kaynaklar kullanılır. Bu kaynaklar terminoloji çalışması için belirlenen kalite standartlarına uymak zorundadır. Hatalar içeren ya da terminoloji çalışmasının yapıldığı alan için temsil özelliği olmayan kaynaklar terminoloji çalışması için uygun değildir. Kaynaklar orijinal olmalıdır, yani başka kaynaklardan alıntı olmamalıdır. Yazarların ana dilinde yazdığı kaynaklar çevirilere tercih edilmelidir. Yazılı kaynaklara (hangi ortamda olursa olsun) sözlü kaynaklara göre öncelik tanınmalıdır. Web sayfalarından yararlanılırken dikkatli olunmalı, bilgilere eleştirel gözle bakılmalıdır. Web sayfasının sahibi kimdir? Sayfaların hazırlanışı ve tasarımı profesyonelce midir? Kullanılan dilin kalitesi nasıldır? İçerik ciddi ve yansız mıdır? Genel olarak aşağıdaki kaynaklardan yararlanılabilir: Normatif özelliği olan kaynaklar: yasalar, standartlar Eğitici özelliğe sahip kaynaklar: ders kitapları, seminer yansıları, bilimsel makaleler, bilimsel kitaplar, bilimsel dergiler, el kitapları, kongre sunumları, veritabanları Resmi kaynaklar: resmi kurumlar, kuruluşlar ve üniversitelerin yayınları M2-9

14 Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Firmalara ait kaynaklar: ürün belgeleri, parça listeleri, sınıflandırma listeleri, grafikler Projedeki her dil için ayrı bir derlem oluşturulmalıdır. Değişik dillerdeki derlemler birbirleriyle uyumlu olmalı, özellikleri açısından aynı değerlere sahip olmalıdır. 5.3 Belgelerin Değerlendirilmesi Bir araya getirilen belgeler terim adaylarının ve terminolojik kayıtlarda kullanılacak bilgilerin elde edilmesi amacıyla sistemli bir şekilde değerlendirilir. Bu çalışmanın sonucunda bir ya da çok sözcüklü terim adayları ile bunlara ait kaynak ve bağlam bilgilerini içeren bir listedir. Terim adaylarının elde edilmesi manüel ya da - bilgisayar desteğiyle - yarı ya da tam otomatik olarak yapılabilir; günümüzde terminoloji çıkartma denilince hatalı bir şekilde genellikle tam otomatik terminoloji çıkartımı anlaşılmaktadır. Oysa bir belirtimin fosforlu kalemle işaretlenmesi de terminoloji çıkartma sayılır. Metinlerin manüel ya da yarı otomatik olarak değerlendirilmesi sırasında hangi bilgilerin tanımlar ya da açıklamalar için gerekli olabileceği ve belirtimlerin eş anlamlı olup olmadıkları üzerinde de düşünülmelidir. Bu aşamada bile terminoloji çalışmasının amacı (hedef grup, konu, betimleyici ya da belirleyici çalışma) göz önüne alınmalıdır. Ayrıca belirtimler kök biçimlerine indirgenmelidir. Tam otomatik terminoloji çıkartılmasında kullanılan araçlar genellikle terim adaylarının bir listesini verir. Sistem bir metin parçasının bilgi taşıyıp taşımadığını ya da bunun bir tanım olup olmadığını tespit edemez. Ancak, terim çıkartma araçları bağlamı, yani belirtimin kullanıldığı metin parçasını da tespit eder. Otomatik olarak seçilen bu bağlam çoğu kez işe yaramaz. Yani, sonuçlar elden geçirilmeli, metinler kontrol edilmelidir. Terminoloji varlığının kalite açısından değerlendirme süreci ve güncellenmesi açısından terminoloji çalışmasında elde edilen verilerin belgelendirilmesi oldukça önemlidir. Böylece alınan kararlar geriye dönük olarak izlenebilir ve ilerideki güncellemeler daha hızlı ve daha güvenli yapılabilir. Kayıttaki her öğe kaynak gösterilerek belgelendirilmelidir. En iyi yöntem, kaynak bilgisi terim adayı ya da bilgi öğesi ile birlikte saklanmasıdır, böylece bu bilgiler kaybolmaz ve zahmetli bir arama işlemine gerek kalmaz. Kaynaklar terim çalışması yapan kişi tarafından arşivlenir ya da herkesin kullanımına açıktır. Kaynaklardan yapılacak alıntılarda (örneğin, tanımlarda ve bağlam bilgilerinde) yasal yükümlülüklere dikkat edilmelidir. DIN 1505 standartı alıntıların nasıl yapılması gerektiği konusunda ayrıntılı bilgiler sunar. 5.4 Kavramların Sistematize Edilmesi ve Belirtimlerin Atanması Değerlendirme sırasında terim adaylarının yanı sıra elde edilen öğeler, kavrama (özellikler, açıklamalar vb.) ya da belirtime ilişkin (yazılış şekli, kullanım sıklığı, stil, kullanım şekli vb) bilgiler verir. Temel özellikler, tanımlarda kullanılır (aşağıya bakınız); tali özellikler ise gerekirse açıklama olarak eklenebilir. Bir kavram birden çok belirtim ile temsil edilebilir. Bu belirtimler aynı dilden ise bunlara eş anlamlı, farklı dillerden ise eş değerli adı verilir. M2-10

15 Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu Belirtimlerin aynı kavramı gösterip göstermedikleri kavram özelliklerinin analizi ve karşılaştırılması ile belirlenir. Eş değerlik (ya da eş anlamlılık) hiçbir zaman yüzde yüz değildir, çünkü daima dil dışı öğeler etkilidir ve bir kavramın anlaşılma şekli her zaman karşılaştırmaya uygun olmayabilir. Genellikle bir dil diğerine göre daha ayrıntılıdır ya da diller arasında duruş farklılığı bulunur. Örneğin, Türkçedeki ısı yalıtımı kavramı Almancadaki Wärmeschutz (sıcaktan korunma) ve Kälteschutz (soğuktan korunma) kavramlarının ikisini de kapsar. M2-11

16 Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler 6 Terminoloji Kayıtlarının Hazırlanması 6.1 Tanımların Yazılmasına İlişkin Genel İlkeler İyi bir tanım için aşağıdaki kurallar geçerlidir: İyi tanım kısadır, açıktır ve bütün terminoloji varlığı için geçerli ve tutarlı bir şablona uygundur. Amacı ve hedef grubu dikkate alır. İdeal durumda, tanımlanan kavramın temel özelliklerini içerir (içeriksel tanım); genellikle üst kavramla başlar ve üst kavram için kullanılan belirtim, tanımlanan kavramın belirtimiyle aynı sözcük türüne ve dilbilgisel sayıya sahip olmalı ve tanımlık (article) içermemelidir. Bunları diğer özellikler izler. Tek bir cümleden ibarettir ve tanımlanan kavramın belirtimi bu cümlede yer almaz (tanımlanan kavramın belirtimi ile tanım bir eşitlik oluşturur). Tanımda belirtim eş anlamlılar yardımıyla açıklanmaz. Tanımlar totolojik olmamalıdır, yani aynı şey farklı sözcüklerle anlatılmamalıdır (personel görüşmesi = personelle yapılan görüşme). Kısır döngüye sahip olmamalıdır (parlak = mat olmayan; mat = parlak olmayan). Tanımlarda cümle yapısı olumsuz olmaz (XYZ, ABC değildir). Tanımlar parantez içermez. 6.2 Açıklamaların Yazılmasına İlişkin Genel İlkeler Açıklamalar için aşağıdaki kurallar geçerlidir: Açıklamalar yayalı olacaksa kullanılır ve yalnızca terminolojik kayıttaki kavram ya da bu kavramı gösteren belirtimlere ilişkin bilgiler içerir. Yalnızca ait oldukları dil blokları için geçerlidir (yani, Türkçe açıklamada İngilizce belirtime ilişkin bilgi verilmez). Kavrama ya da belirtime ait temel olmayan, açıklayıcı bilgiler içerir; farklı öğelere ait açıklamaların her birisi için ayrı bir alan oluşturulur. 6.3 Belirtimlerin Belirlenmesine İlişkin Genel İlkeler Belirtimlerin doğru olarak belirlenmesinde aşağıdaki kurallar geçerlidir: Tanımlık kullanılmaz Yanlış Doğru İstisna der Jahresbericht Jahresbericht Das Beste (Tanımlık başlığa ait) ein anormaler Laborbefund anormaler Laborbefund Ein Unternehmen der XY-Gruppe (Tanımlık slogana ait) M2-12

17 Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu Kök biçim: tekil, yalın Yanlış Doğru İstisna su pompaları su pompası insan kaynakları hisse senedini hisse senedi (işletmelerde bir birim adı) Cümle içindeki gibi büyük/küçük harf kullanımı Yanlış Doğru İstisna Otomatik Vites otomatik vites New Manager Initiatives Team Annualized return annualized return (özel ad) Doğal sıra Yanlış Doğru İstisna torna tezgahı, üniversal üniversal torna tezgahı hizmet gelirleri, net income, extraordinal extraordinal income (şirket bilançolarında bir kalemin adı) Parantez kullanılmamalı Yanlış Doğru İstisna yabancılaştırma (efekti) eş anlamlı olarak ele alınmalı: yabancılaştırma yabancılaştırma efekti Personel Sayısı (Tam Zamanlı) (başvurularda bir bilginin adı) 6.4 Kaynakların Gösterilmesine İlişkin Genel İlkeler Bir terminolojik kayıtta yer alan her bilgi kaynak gösterilmek suretiyle belgelendirilmelidir, çünkü kullanıcılar kaynak sayesinde içeriğin doğruluğu, niteliği ve güncelliği konusunda bilgi sahibi olabilir. Kaynaklar ayrıca ayrıntılı bilgi edinmek amacıyla kullanılır İyi bir kaynak gösterimi için ölçütler Kolay çözülebilirlik: Bir terminolojik kayıttaki kaynak bilgisi okunabilirliği artırılması amacıyla bir kod ya da kısaltma olarak verilirse kullanıcılar açık kaynak bilgisine kolaylıkla ulaşabilir. Erişilebilirlik: Kaynağa yeniden erişilebilir ve bilginin doğruluğu kontrol edilebilir. Tarih Bilgisi: Tarih (ya da yıl) aracığıyla kullanıcılar bilgilerin güncelliğine karar verebilir Kaynaklar için gerekli bilgiler Kaynağın Türü Gerekli Bilgiler Basılı Yayın Kitap: Yazar(lar), yayıncı, başlık, yayınevi, yayın yeri, yayın yılı, basım sayısı M2-13

18 Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Dergi / Gazete: Başlık, yayıncı, yayınevi, yayın yeri, baskı, tarih Alıntının alındığı yer ayrıntılı bir şekilde belirtilmelidir (sayfa, bölüm, makale) Internet Kaynağı Eksiksiz URL ya da yol, sayfanın sahibi (kuruluş/firma), bilginin sürümü, tarih PDF Dosyası Basılı yayın gibi işlem yapılır, ek olarak dosya adı verilir ya da internet kaynağı gibi işlem yapılır E-Postalar Gönderenin adı, soyadı, firması, görevi, alıcının adı, konu ve kesin gönderilme tarihi Sözel Bilgiler Bilgi veren kişinin adı, soyadı, firması, görevi, bilginin alındığı kesin tarih Tablo 6: Kayıtlar İçin Gerekli Bilgiler 6.5 Veri Giriş Kuralları Terminoloji çalışmasında bir projede, bir terminoloji varlığında ya da bir terminoloji veritabanında tutarlılığın sağlanması çok önemlidir. Bu nedenle, - en iyisi terminoloji hazırlama kılavuzunun bir parçası olarak - veri giriş kuralları hazırlanmalı ve sürekli güncellenmelidir. Kayıtların girilmesinden sorumlu bütün kişiler bu kuralları bilmeli ve bunlara uymalıdır. Veri giriş kuralları ile hangi veri kategorilerinin zorunlu olduğu, hangilerinin isteğe bağlı olduğu, bunların içeriklerinin ne olması gerektiği ve içeriklerin nasıl formüle edilmesi gerektiği belirlenir. Biçimle ilgili kurallar gerekli ve anlamlı olduğu ölçüde ayrıntılı olmalıdır; bunlar genellikle genel kurallara ve işletmenin ya da kuruluşun dilsel tercihlerine bağlı olarak düzenlenir. Örnekler Veri Kategorisi / Öğeler Olası Veri Giriş Kuralları Tanım Büyük harfle başlar, noktayla biter. Parantez içermez. Bağlam Dilsel bir çerçevede yer alan belirtimin gösterildiği doğrudan alıntı. Büyük harfle başlar, noktayla biter. Atlama İşareti [ ] ya da ( ) ya da şeklinde gösterilir. Kaynak Temel karar: Açık mı yazılacak, kodlanacak mı? Dil bloğuna özgü mü bütün kayıt için mi? Sayfa numarası: Kaynak, s. 4 ya da Kaynak 4 ya da Kaynak p. 4 Doğrudan yapılmayan alıntılar: - e göre Birkaç kaynağın birleştirilmesi: Kaynak1 e göre, Kaynak2 ve Kaynak3 Tarih Temel karar: dillere özgü ya da genel? 09 Mayıs 1945, , , Tablo 7: Veri Kategorileri/Öğeleri Giriş Kuralları M2-14

19 Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu 7 Terminolojinin (Terminolojik Kayıtların) Değerlendirilmesi Değerlendirme aşamasında terminolojik kayıtların önceden belirlenen kalite standartlarına ne kadar uygun olduğu tespit edilir. Yani, terminolojik kayıtların girilmesi sırasında bölümlerde açıklanan temel ilkelere ve yöntemlere ve işletmenin ya da kuruluşun veri giriş kurallarına uyulup uyulmadığı kontrol edilir. Terminolojik kayıtların değerlendirilmesi çevirideki redaksiyon aşamasına benzer. Bir terminolojik kayıta ya da terminolojik varlığın tümüne yönelik değerlendirme şekillerinden söz edilebilir. Değerlendirme, içeriksel, yöntemsel-biçimsel, dilsel ya da teknik olarak yapılabilir. Bu adımlar birlikte yapılabildiği gibi terminoloji projesinin kapsamına ve amacına bağlı olarak bunlardan bazıları atlanabilir. 7.1 İçeriksel Değerlendirme İçeriksel değerlendirme kavramın bütünüyle ilgilidir. İlk olarak bu kavramın terminoloji derlemine alınıp alınmayacağı kontrol edilir. Daha sonra kavramın doğru tanımlanıp tanımlanmadığına, içeriğin doğru olup olmadığına bakılır (ISO 15188:2001, Madde uyarınca teknik doğruluk ). Burada ayrıca, tanımda sayılan özelliklerin temel özellikler olup olmadığı ya da tali özelliklere yer verilip verilmediği kontrol edilir. Ayrıca, verilen bilgilerin (örneğin, açıklamalar ya da bağlam) uygun ve yararlı olup olmadıkları denetlenir. Değerlendirme sırasında önemli olan noktalardan birisi de tanımlanan kavramın terminoloji çalışmasına temel oluşturan kavram sistemi içine yerleştirilme şeklidir. Bu nedenle seçilen üst kavramın tanımda temel alınmasına uygun olup olmadığı, yapılan tanımın eşdüzeyli kavramlardaki tanımlara uygun olup olmadığı kontrol edilir. İçeriksel değerlendirmede bir ya da birkaç dilde belirlenen belirtimlerin birbirleriyle uyumlu olup olmadıklarının kontrolü açısından eş değerlik ya da eş anlamlılıkların onaylanması oldukça önemlidir. Ayrıca, belirlenen sınıflandırma bilgisinin doğruluğu denetlenir. 7.2 Yöntemsel/Biçimsel Değerlendirme Bu aşamada, gerek yöntemsel ilkelere gerekse kuruluş için geçerli kurallara (veri giriş kuralları) uyulup uyulmadığı kontrol edilir. Örneğin: Gerekli bütün diller mevcut mudur? Belirtimlerin arkasında parantez var mıdır? Terminoloji kontrolü sırasında, belirlenen onaylanma sürecine uyulmuş mudur? Ciddi bir terminoloji çalışması için kaynakların hassasiyetle belirtilmesi zorunludur. Kaynaklar ne kadar hassas bir şekilde belirtilmişte, kullanıcılar bilgilerin nereden alındığını o kadar kolaylıkla izleyebilir, redaktörler bilgileri o kadar kolaylıkla kontrol edebilir. Kaynakların değerlendirilmesinde önemli olan belgelerin kalitesi ve terminoloji çalışması açısından önemlerinin değerlendirilmesi değildir, çünkü bu değerlendirme zaten daha önce yapılmış olmalıdır. Önemli olan, terminolojik kayıtlarda verilen kaynak bilgilerinin kontrolüdür: Girilen bilgi gerçekten belirtilen kaynaktan mı alınmıştır? Verilen sayfa, bölüm ya da makale bilgileri doğru mudur? M2-15

20 Terminoloji Çalışması - Uygulama Kılavuzu Modül 2: Temel İlkeler ve Yöntemler 7.3 Dilsel Değerlendirme Dilsel değerlendirmede belirtimlerin dilbilimsel kalitesi, tanımların, kaynakların ve bağlamın redaksiyonel kalitesi kontrol edilir. Bu sırada, dil kullanımının hedef gruba uygun olup olmadığının kontrolü oldukça önemlidir. Ayrıca, kayıtların dilsel doğruluğu (söz dizimi, dilbilgisi, biçem, noktalama) denetlenir, yazım hataları giderilir. 7.4 Teknik Değerlendirme Terminolojik kayıtlar günümüzde çoğunlukla görüldüğü gibi bir yazılım aracığıyla hazırlanmışsa, teknik özellikler de değerlendirmeye tabi tutulmalıdır. Bir kayıtta bir başka kayda gönderme yapılmışsa, gönderme yapılan yerin gerçekten mevcut olup olmadığı kontrol edilmelidir. Ayrıca, tek tek kayıtlara ve tüm terminolojik derleme ait okuma ve değiştirme yetkilerinin doğru verilip verilmediği, özel dillerde karakterlerin doğru kodlanıp kodlanmadığı denetlenir. 7.5 Kontrol Buradaki ilkelere göre kontrol (ve ardından gerekirse eğitim) yapılır: Sürekli olarak hatalı belirtimleri öneren kim? Dışarıdan alma işlemini kim hatalı yapıyor? Verileri kim hiç girmiyor ya da hatalı giriyor? Kontrol sayesinde güncellemelerin sıklığı ve tamamlanmamış kayıtların oranı hakkında da bilgi edinilir. M2-16