Bölüm 8 DÖVİZ PİYASASI. Döviz Nedir? Döviz Piyasası (FOREX)

Transkript

1 Bölüm 8 DÖVİZ PİYASASI Döviz Nedir? En genel ifadesiyle, yabancı ülke paralarına veya para yerine geçen her türlü ödeme araçlarına döviz (foreign exchange) denir. Yabancı ulusal paralar nakit biçiminde olabileceği gibi banka havaleleri, ödeme emirleri, döviz poliçeleri, mevduat sertifikaları veya seyahat çekleri vs. biçiminde de olabilirler. Bunların likiditesi de oldukça yüksektir. Özetle döviz piyasalarında, bu iki tip ödeme aracı arasında bir ayırım yapılır: Doğrudan nakit şeklinde olanlara efektif; nakde dönüştürülebilen araçlar biçiminde olanlara da döviz denmektedir. 2 Döviz Piyasası (FOREX) Döviz piyasaları, yabancı paraların alınıp satıldığı ya da bir ulusal paranın başka bir paraya dönüştürülmesine olanak veren kurumsal yapılardır. Bir başka deyişle, döviz arz ve talebinin karşılaştığı piyasaya döviz piyasası denir. 3

2 Döviz Piyasasının İşlevleri Satınalma Gücü Arabulucusu Kredi Kolaylıkları Riskten Korunma 4 Döviz Piyasasının Özellikleri Döviz piyasaları alıcı ve satıcıların doğrudan karşılaştıkları piyasalar değildir. 2 Döviz piyasaları belirli bir borsa biçiminde örgütlenmiş piyasalar değildir. 3 Döviz piyasasının yapımcılığını büyük bankalar üstlenmişlerdir. 4 Döviz piyasasında müşterilerin ihtiyaçlarına göre sözleşme yapılabilmektedir. 5 Döviz piyasaları evrensel nitelikteki piyasalardır. 6 Döviz piyasaları yeryüzünde hiç kapanmayan bir piyasa durumundadır. 7 Döviz piyasaları tam rekabet piyasalarına oldukça yakın piyasalardır. 5 Döviz Piyasalarının İşlemcileri Bankalar ve Banka Dışı İşlemciler 2 Dış Ticaret ve Dış Yatırım İşlemleri Yapan Kişiler ve Firmalar 3 Spekülatörler ve Arbitrajcılar 4 Merkez Bankaları ve Hazine 5 Döviz Brokerleri 6 Gelirlerini Enflasyona Karşı Korumaya Çalışan İşlemciler 6 2

3 Döviz Piyasasında İşlem Türleri Anında Teslim İşlemleri (spot transactions) Döviz piyasasının işlemlerin anında teslim-anında ödeme esasına göre yapıldığı bölümüne günlük döviz piyasası (spot exchange market) denir. Alınıp satılan paraların ilke olarak anlaşmaya varıldığı anda teslimi kaydıyla gerçekleştirilen işlemlerdir. 2 Vadeli İşlemler Döviz piyasasının gelecekte teslim-gelecekte ödeme esasının geçerli oluğu bölümüne vadeli döviz piyasası (forward exchange market) denir. Gelecekte bir tarihte belirli miktar ulusal para karşılığında belirli miktar yabancı paranın 7 devredilmesini gerektiren işlemlerdir. Döviz Piyasasında İşlem Türleri Anında Teslim İşlemleri (spot transactions) Döviz piyasasının işlemlerin anında teslim-anında ödeme esasına göre yapıldığı bölümüne günlük döviz piyasası (spot exchange market) denir. Alınıp satılan paraların ilke olarak anlaşmaya varıldığı anda teslimi kaydıyla gerçekleştirilen işlemlerdir. 2 Vadeli İşlemler Döviz piyasasının gelecekte teslim-gelecekte ödeme esasının geçerli oluğu bölümüne vadeli döviz piyasası (forward exchange market) denir. Gelecekte bir tarihte belirli miktar ulusal para karşılığında belirli miktar yabancı paranın 8 devredilmesini gerektiren işlemlerdir. Döviz Piyasasında İşlem Türleri 3 Swaplar (Değiş-Tokuş) Bir dövizin belirli miktarının iki farklı teslim tarihi (valor) ile aynı anda hem alınması, hem de satılması olayıdır. Başka bir deyişle, bir parayı günlük piyasada satan ve vadeli piyasada yeniden satın alan işlemdir. 9 3

4 Döviz Kuru En genel ifadesiyle, yabancı paraların fiyatına döviz kuru veya döviz fiyatı denir. Bir başka deyişle, döviz kuru, bir ulusal para ile yabancı para arasındaki değişim oranıdır. Bir ülke parasının diğer ülke parası cinsinden fiyatına iki taraflı nominal döviz kuru (bileteral nominal exchange rate) denir. - iki taraflı günlük döviz kuru - iki taraflı vadeli döviz kuru Günlük kurlar ile vadeli kurlar farklıdır. Vadeli döviz kuru günlük döviz kurundan büyük ise aradaki pozitif farka vade primi (forward premium); vadeli döviz kuru günlük döviz kurundan küçük ise aradaki negatif farka vade iskontosu (forward discount) adı verilir. 0 Dolaylı ve Dolaysız Kotasyon Döviz kuru yabancı para biriminin değiştirilebildiği ulusal para miktarı biçiminde tanımlanmışsa $ =.25 TL gibi buna Dolaysız Kotasyon (Avrupa Usulü) Döviz Kuru bir birim ulusal para ile değiştirilebilen yabancı para miktarı biçiminde tanımlanmış ise TL = /.25 = 0.80 $ gibi Dolaylı Kotasyon (Amerikan Usulü) denir. Döviz Kuru Değişimleri Döviz Kuru yükselirse yabancı paranın değeri ARTAR, ulusal paranın değeri AZALIR. Döviz Kuru düşerse yabancı paranın değeri AZALIR, ulusal paranın değeri ARTAR. 2 4

5 Dolaysız Kur ve Çapraz Kur İki ulusal para arasında piyasada fiilen uygulanan değişim oranına Düz Kur (Dolaysız Kur) denir. $= TL Farklı paraların kurlarının $ gibi ortak bir payda üzerinden hesaplanmasına Çapraz Kur (Dolaylı Kur) denir. $=2 Frankfurt Piyasasında $= TL Tahtakale Piyasasında = 0.5 TL Dolaylı Kur olur 3 Nominal ve Reel Kurlar Piyasada kullanılan kur tanımı nominal döviz kurudur. Yani, yabancı para biriminin ulusal para ile ifade edilen karşılığıdır(veya tersi). Nominal kurların( nominal exchange rates) belirli bir zaman süresi içindeki dış enflasyon oranı ile yurt içi enflasyon oranına göre düzeltilmesinden elde edilen kura reel kur adı verilir. R, reel kur e, nominal kur P*, dış enflasyon oranı P, yurt içi enflasyon oranı, olmak üzere reel kur şöyle hesaplanır: ep R = P * Bu eşitlik, ulusal para birimi cinsinden nispi fiyatı temsil etmektedir. 4 Reel Döviz Kurları Gerçek hayatta çok sayıda mal olduğundan reel döviz kuru, tek bir mal itibariyle değil, belirli mallardan oluşan bir sepet itibariyle hesaplanır: YurtdışıFiyatEndeksi R = * No min aldövizkuruendeksi YurtiçiFiyatEndeksi Reel döviz kurunun yükselmesine reel değer kaybı (real depreciation), reel döviz kurunun düşmesine ise reel değer kazancı (real appreciation) denir. Reel döviz kuru bir ülkenin rekabet gücünü (competitiveness) yansıtır. 5 5

6 Efektif Döviz Kuru Bir ulusal paranın dış değeri (satınalma gücü) onunla satın alınabilecek yabancı mal, hizmet veya mali değerlere bağlıdır. Bir ulusal paranın dış değerini hesaplamak için efektif döviz kuru hesaplanır: ulusal paranın, ülkenin başlıca ticaret ortaklarının paralarıyla olan kurlarının ağırlıklı ortalamasına eşittir. 6 Döviz Piyasasında Arbitraj Arbitraj, genel olarak, döviz, menkul değer, ticari mal veya üretim faktörü gibi bir ekonomik varlığın aynı andaki fiyat farklılıklarından kar sağlamak üzere eşanlı olarak alınıp satılması veya satılıp alınması biçimindeki işlemlerdir. Dövizin aynı anda değişik piyasalardaki kur farklılıklarından kazanç elde edilmesidir. Parayı ucuz olduğu piyasadan alıp pahalı olduğu piyasada satarak kar elde edilebilir. Buna yer arbitrajı (coğrafi arbitraj-iki noktalı arbitraj) denir. İki döviz kurunun içerdiği kur, yani çapraz döviz kurları üzerinden yapılan arbitraja ise üçlü arbitraj (üç noktalı arbitraj) adı verilir. 7 Yer Arbitrajı: İki Uçlu Arbitraj Döviz Arbitrajı aynı iki para arasındaki kurların belirli bir anda çeşitli piyasalarda farklı olmasından kaynaklanabilir. İstanbul Piyasası New York Piyasası $=.5 TL $=2 TL Arbitrajcı elindeki.5tl İstanbul Piyasasından dolar alır. Aynı anda New York Borsasında $ ı 2 TL ye çevirir. Bu durumda 0.5 TL (%33 oranında kâr etmiş olur) 8 6

7 Yer Arbitrajı: İki Uçlu Arbitraj Döviz Arbitrajı aynı iki para arasındaki kurların belirli bir anda çeşitli piyasalarda farklı olmasından kaynaklanabilir. İstanbul Piyasası New York Piyasası $=.5 TL $=2 TL Arbitrajcı elindeki.5tl İstanbul Piyasasından dolar alır. Aynı anda New York Borsasında $ ı 2 TL ye çevirir. Bu durumda 0.5 TL (%33 oranında kâr etmiş olur) 9 Yer Arbitrajı: İki Uçlu Arbitraj Kişisel kâr sağlamanın yanında, ekonomik açıdan arbitrajın en önemli yararı, kur uyumunu gerçekleştirmesi ve Tek Fiyat Kanunun işlemesine olanak vermesidir. Arbitrajcı İstanbul da dolar satın aldıkça talep artar ve TL fiyatı yükselir. New York Piyasasında dolar sattıkça dolar arzı artar ve fiyat düşmeye başlar. 20 Çapraz Kur Farkına Dayalı Arbitraj: Üç Uçlu Arbitraj Arbitraj, bazen iki para arasındaki dolaysız kur ile çapraz kurlardan hesaplanan dolaylı kur farkından kaynaklanabilir. YTL, ve USD olmak üzere üç para arasındaki kurların aşağıdaki gibi olduğunu kabul edelim. 2$= veya $=,5 TL =2 TL Arbitrajcı 6 TL ile başlarsa 3 satın alır. 3 ile 6 $ satın alır. 6 $ ı 9 TL ye dönüştürür. 3 TL (%50 oranında) kâr eder. 2 7

8 Üç Uçlu Arbitraj: Grafikle Gösterim $=2 TL $ $= ise $ $ TL $ = X TL TL TL = X TL 2 TL = TL 2 Örneğe göre TL ile arasındaki denge kuru TL=0.5 (veya =2TL) olarak belirlenmelidir. $ 22 Eğer $ > X TL TL $ = $= = > X TL= TL=2 $= ise elinde TL olanlar bunu Euroya dönüştürecek, Euro ile dolar satın alacak ve dolar fonlarını tekrar TL ye dönüştürecektir. (Üçgen sağdan sola doğru dolaşılmıştır) Örneğin göre TL ile arasındaki denge kuru TL=0.5 (veya =2TL) olması gerekirken TL = ise elinde 20 TL olan bir yatırımcı bununla 20 alır. Bu 20 yu 20 dolara dönüştürüp 20 doları TLye dönüştürdüğünde elinde 40 TLsi olur 23 Eğer $=2 TL $= ise $ < X TL TL $ =0,25 $= = < X ise elinde TL olanlar TL=bunu dolara TL=2 dönüştürecek, $= dolar ile euro satın alacak ve euro fonlarını tekrar TL ye dönüştürecektir. (Üçgen soldan sağa doğru dolaşılmıştır) Örneğin göre TL ile arasındaki denge kuru TL=0.5 (veya =2TL) olması gerekirken TL = 0.25 ise elinde 20 TL olan bir yatırımcı bununla 0 dolar alır. Bu 0 doları 0 ya dönüştürüp 0 yu TLye dönüştürdüğünde elinde 40 TLsi olur 24 8

9 Döviz Piyasasında Spekülasyon Döviz kurundaki olası bir olumsuz değişmenin yol açtığı kayba döviz kuru riski; döviz kuru riskinin, döviz kurunda beklenen bir değişmeden kar elde etmek amacıyla, üstlenilmesine spekülasyon denir. Spekülasyon işlemi yapanlara spekülatör, döviz kurunun yükselmesini bekleyen iyimser spekülatörlere boğalar (bulls); düşmesini bekleyen kötümser spekülatörlere ise ayılar (bears) denir. 25 İstikrar Sağlayıcı/Bozucu Spekülasyon Döviz kuru düştüğünde döviz satın alınmasına veya döviz kuru yükseldiğinde döviz satılmasına istikrar sağlayıcı spekülasyon (stabilizing speculation) denir. Döviz kuru düştüğünde döviz kurunun daha da düşeceği beklentisiyle döviz satılmasına veya kur yüksek iken döviz kurunun daha da yükseleceği beklentisiyle döviz satın alınmasına ise istikrar bozucu spekülasyon (destabilizing speculation) adı verilir. 26 Döviz Spekülasyonu ve Döviz Arbitrajı Arasındaki Fark Spekülatörler, tüm kazançlarını döviz kurlarında bekledikleri değişmelerden elde etmeye çalışırken; arbitrajcılar, dövizin aynı anda değişik piyasalardaki kur farklılıklarından kazanç elde etmeye çalışırlar. Spekülasyonda kur riski üstlenilirken; arbitrajcının risk üstlenmesi konusu değildir. 27 9