ÜNİTE 5: DÖVİZ KURLARININ ANLAMI VE BELİRLENMESİ DÖVİZ KURLARININ ANLAMI

Transkript

1 ÜNİTE 5: DÖVİZ KURLARININ ANLAMI VE BELİRLENMESİ DÖVİZ KURLARININ ANLAMI Döviz kurları, farklı ülkelerde üretilen mal ve hizmetlerin fiyatları arasında karşılaştırma yapılmasına olanak sağlayarak başta dış ticaret olmak üzere ekonominin pek çok alanında önemli bir yere sahiptir. Döviz kuru, bir ülkenin para biriminin, başka bir ülkenin para birimi cinsinden fiyatıdır. Döviz kuru iki farklı biçimde ifade edilir: Direk döviz kuru ve Dolaylı döviz kuru. o Direk döviz kuru: Bir birim yabancı paranın değerinin yerli para cinsinden açıklanmasıdır. (1 $ = 2,898 ) o Dolaylı döviz kuru: Bir birim yerli paranın değerinin yabancı para cinsinden açıklanmasıdır. (1 = 0,345 $) Uluslararası piyasalarda genellikle döviz kurları ABD doları ile yerel paralar arasındaki değişim oranı şeklinde ifade edildiği için, ABD doları dışındaki iki para birimi arasındaki değişim oranı bunların ABD doları cinsinden fiyatlarına göre dolaylı olarak hesaplanabilmektedir. Çapraz kur, iki yabancı para ve bu iki paranın her birinin bir üçüncü yabancı para (genellikle ABD doları) ile arasındaki parite olarak tanımlanan döviz değişim kurudur. Diğer bir ifadeyle, iki para birimi arasındaki dolaylı değişim oranına çapraz kur adı verilmektedir. İki yabancı para birimi arasındaki bu gösterim aynı zamanda parite olarak adlandırılmaktadır. Döviz kurundaki değer değişmelerini ifade etmek için değer kazanımı ve değer kaybı ifadeleri kullanılır. o Değer kazanımı (yerli paranın güçlenmesi), bir birim yerli para ile daha fazla yabancı para alınabilmesidir. Başka bir ifadeyle yerli paranın fiyatının artmasıdır. o Değer kaybı (yerli paranın güçsüzleşmesi) ise bir birim yabancı para almak için daha fazla yerli paraya ihtiyaç duymamızdır. Yani yerli paranın fiyatının düşmesidir. Döviz Kurundaki Değer Değişimleri Neden Önemlidir? Yerli Paranın Değer Kazanmasının Etkileri o Yerli paranın değer kazanmasının ülke ekonomisi üzerindeki etkisini ne tamamıyla iyi, ne de tamamıyla kötü olarak nitelendirilebilir. Bu durum karşısında bazı sektörler kazanç sağlarken bazı sektörler zarara uğrayabilir. o Yerli paranın güçlenmesinin ekonomi üzerindeki etkilerini 3 başlık altında gösterebiliriz. İthalatın Ucuzlaması: Yerli paranın değer kazanmasıyla ithal edilen mal ve hizmetlerin fiyatları yerli piyasadaki tüketiciler için ucuzlayacaktır. 1

2 Yerli Firmaların Daha Az Satış Yapması: Yerli paranın değer kazanması tüketici için olumlu olsa da bazı firmalar için olumsuz sonuçlar doğurabilir. İki tip firma bu durumdan olumsuz etkilenecektir. Birinci tip firmalar yerli üretim yapan firmalardır. Yerli paranın değer kazanmasıyla birlikte ithal malların fiyatı azalacağından yerli üretim mallarına karşı rekabet üstünlüğü sağlayacaklardır. İkinci tip firmalar ise yurtdışına ihracat yapan firmalardır. Yerli paranın değer kazanmasıyla bu firmaların yurtdışında sattıkları malların fiyatı artacak ve bu firmaların yabancı piyasadaki rekabet gücü azalacaktır. Yabancı Finansal Varlıkları Ellerinde Tutanların Kayıpları: Yerli paranın değer kazanması portföy yatırımı olarak yabancı varlıkları tercih eden yatırımcıları da etkilemektedir. Yerli paranın değer kazanmasıyla bu varlıkların yerli para cinsinden değeri düşeceği için yabancı para cinsinden bu varlıklara yapılan yatırımlar zarar edecektir. Reel Döviz Kurları Günlük hayatta, döviz bürolarında veya ana haber bültenlerinde karşımıza çıkan ve bölümün başında tanımını yaptığımız döviz kuru nominal döviz kurudur. Reel döviz kuru, yerli para biriminin yabancı paralar karşısında satın alma gücüne göre düzeltilmiş değerdir. Reel döviz kuru ile elde etmek istediğimiz bilgi, bir ülkedeki mal sepetinin maliyeti ile aynı mallardan oluşan sepetin başka bir ülkedeki maliyetinin karşılaştırılmasıdır. Bir ülkedeki fiyatlar genel düzeyi P, yabancı ülkedeki fiyatlar düzeyi P* olsun. Her ülkedeki fiyatlar genel düzeyi o ülkenin kendi para birimiyle ölçülmektedir. Ancak karşılaştırma yapabilmemiz için ortak bir para birimi kullanmak gerekir. Bu yüzden fiyatlardan birini diğeri cinsinden yazmamız gerekir. Her bir birim yerli para ile Et kadar yabancı para alabildiğimizi varsayalım. Yerli paranın yabancı para cinsinden değeri Et x P kadar olur. Reel döviz kuru (ε), bu iki ülke mallarının fiyatlarının birbirine oranına eşittir: DÖVİZ PİYASASI Farklı ülkelere ait paraların alınıp satıldığı piyasaya döviz piyasası denir. Döviz kurlarını değeri hane halkı, firma ve finansal kurumların kararları ile belirlenen döviz arz ve talebine göre belirlenir. 2

3 Döviz piyasasının ana katılımcıları; ticaret bankaları, firmalar, banka dışı finansal kesim (emeklilik fonları, yatırım fonları), merkez bankaları. Döviz piyasaları belirli bir borsa şeklinde örgütlenmiş değillerdir. Uluslararası bir tezgâh üstü piyasadır. Eğer bir para birimi bir piyasada diğer para birimlerinden yüksek bir değere sahipse piyasa katılımcıları bu para birimini ucuz olduğu bir piyasadan satın alıp, eş zamanlı olarak pahalı olduğu piyasada satmaya başlarlar. Bu işlem her iki piyasada da fiyatlar dengeleninceye kadar devam eder. Fiyat farklılıklarından faydalanmak için yapılan bu işleme arbitraj denir. Arbitraj dünyanın farklı yerlerinde bulunan döviz piyasalarında tek bir fiyatın oluşmasını sağlar. Genel olarak döviz kuru işlemleri spot işlemlerdir. Spot döviz kuru, dövizin anında tesliminin amaçlandığı o gün belirlenen cari kurdur. Teslimat işlemi alım ve satım sonrasındaki iki gün içerisinde gerçekleştirilir. Teslimat için 30,60,90 veya 180 gün gibi belirli bir süre belirtilen işlemlere forward işlemler (vadeli işlemler) denir. Bu döviz kuruna forward kur denir. Döviz Piyasasında Denge Döviz Kurunun Oluşumu Döviz piyasasında denge döviz kurunu incelemek için Şekil 5.2 de görüldüğü gibi arz ve talep analizi kullanacağız. Bu şekilde dolar ile Türk lirası arasındaki denge kur düzeyinin nasıl belirlendiği gösterilmektedir. Şekil 5.2: Döviz Piyasasında Döviz (Dolar ) Arzı ve Talebi ve Denge Döviz Kuru o Grafiğin dikey ekseninde doların Türk lirası cinsinden fiyatı yani bir dolarla alınabilecek Türk lirası miktarı yer almaktadır. Dikey eksende yukarı doğru gidildikçe kur yükselmekte, Türk lirası değer kaybetmektedir. Dolar Arz Eğrisi (S $ ): Şekil 5.2 deki yukarı doğru eğimli olan eğri dolar arz eğrisidir. Ellerinde dolar bulunanların TL almak için satmak istedikleri dolar miktarını gösterir. Görüldüğü üzere Türk lirası değer kaybettikçe (E /$ arttıkça) satılmak istenen dolar miktarı artmaktadır. Çünkü TL nin değer 3

4 kaybetmesi Türk mallarının yabancılar için daha ucuz hale gelmesine ve artan ihracatla birlikte Türk lirasının talebinin artmasına neden olmaktadır. Dolar Talep Eğrisi (D $ ): Şekil 5.2 deki aşağıya doğru eğimli olan eğri dolar talep eğrisidir. Türk lirası karşılığında satın alınmak istenen dolar miktarını göstermektedir. Döviz kuru piyasasında denge döviz kuru talebi ile arzının birbiriyle eşitlendiği D noktasında oluşur. Her para biriminin değeri kendi piyasa koşullarına göre belirlenmektedir. Döviz kurundaki değer değişimi piyasalardaki arz ve talep değerlerinin değişmesiyle oluşur. Denge Piyasasında Denge Döviz Kurunun Değişmesi o Dolar arz eğrisi, yabancı piyasadaki gelir artışıyla artmaktadır. Örneğin Amerika da yaşanan mili gelir artışı, Türk malları dâhil olmak üzere Amerikalıların yabancı mallara olan talebini arttıracaktır. Bu da bu malları satın almak için ellerindeki dolarları Türk lirasıyla değiştirmek istemelerine neden olur ve dolar arz eğrisi artarak sağa kayar (Şekil 5.3). 0 Dolar arz eğrisinin kaymasıyla denge döviz kuru E /$ yeni döviz kurunda Türk lirası değer kazanmıştır. dan E 1 /$ e gelmiştir. Bu Dolar arzının azalması durumunda arz eğrisi sola kayacak ve döviz kuru yükselecektir. Bu da Türk lirasının değer kaybetmesiyle sonuçlanır. Şekil 5.3: Döviz Piyasasında Döviz (Dolar) Arzının Artması ve Denge Döviz Kuru o Dolar talep eğrisi ellerinde Türk lirası bulunanların Amerika da mal ve hizmet satın almak istemelerini arttıran her türlü faktörle artacaktır. Dolar talebinin artmasıyla dolar talep eğrisi sağa kayar (Şekil 5.4). 0 Dolar talep eğrisinin kaymasıyla denge döviz kuru E /$ ve Türk lirası değer kaybedecektir. dan E 1 /$ e doğru artacak Diğer yandan dolar talebinin azalması durumunda talep eğrisi sola kayacak döviz kuru azalacaktır. Bu durumda Türk lirası değer kazanacaktır. 4

5 Şekil 5.4: Döviz Piyasasında Döviz (Dolar) Talebinin Artması ve Denge Döviz Kuru UZUN DÖNEMDE DENGE DÖVİZ KURUNUN BELİRLENMESİ Tek Fiyat Kanunu ve Satın Alma Gücü Paritesi Tek fiyat kanunu; birbirine özdeş (homojen) olan iki ürünün farklı piyasalarda aynı fiyata satılması gerektiğini ifade eden ilkedir. Buna göre ürünün hangi piyasada üretildiğinin bir önemi yoktur. Tek fiyat kanunun uluslararası piyasalara uygulanması satın alma gücü paritesinin temelini oluşturur. Satın alma gücü paritesi; uzun dönemde iki ülke arasındaki denge döviz kurunun, bu ülkelerin fiyatları arasındaki farklılaşmaya bağlı olarak belirleneceğini savunan teorik yaklaşımdır. Mal ve hizmetlerin fiyatları, fiyatlar genel düzeyi ile ölçülür. Yerli fiyatlar genel düzeyine P, yabancı fiyatlar genel düzeyine P* dersek, yabancı para biriminin yerli para cinsinden değeri döviz kuru (E) ile yerli fiyatların (P) çarpımına eşittir. Satın alma paritesinin öngörüsü şu şekilde yazılabilir: E. P=P* Başka bir ifadeyle; E. P P = 1 Görüldüğü gibi eşitliğin sol tarafında yer alan değer reel döviz kuruna eşittir. Satın alma paritesi reel döviz kurunun her zaman 1'e eşit olması gerektiğini savunur. Eşitlikten nominal döviz kurunu elde edersek; E = P P Nominal döviz kurunun, yerli ve yabancı fiyat düzeylerinin birbirine oranlanmasıyla bulunduğunu görüyoruz. Döviz kurlarının zaman içerisinde sergiledikleri davranışlar yukarıdaki eşitliğin değişimi hesaplanarak bulunur: 5

6 Nominal kurdaki %değişim = P oranındaki % değişim veya; P Nominal kurdaki %değişim = (P* 'daki %değişim) - (P'deki %değişim) Fiyatlar genel düzeyinin enflasyon (π) olduğunu biliyoruz. Eşitliği şu şeklide de yazabiliriz: Nominal kurdaki %değişim = π* - π o Eğer yurtiçinde enflasyon oranı yabancı ülkeye göre daha yüksekse yerli paranın değer kaybetmesi (yabancı paranın değer kazanması), o Yabancı ülkede enflasyon oranı daha yüksekse yerli paranı değer kazanması (yabancı paranın değer kaybetmesi gerekmektedir. Satın Alma Gücü Paritesi Döviz Kuru Hareketliliklerini Açıklayabiliyor mu? o Nominal döviz kurunun iki ülke fiyat düzeyleri arasındaki orana eşit olması, gündelik hayatta pek geçerli olan bir teori değildir. o İki ülke para birimleri arasındaki döviz kurunun, iki ülke arasındaki fiyat farklılıklarına bağlı olarak belirlendiği öngörüsü ise her zaman doğru olmamakla birlikte tutarlı bir yaklaşımdır. o Satın alma gücü paritesinin zayıflıklarını şu şekilde sıralayabiliriz: Bütün mallar uluslararası ticarete konu olamaz. Bütün mallar özdeş (homojen) değildir. Hükümetler farklı kota ve tarife uygulamalarına sahiptir. Tarife: Hükümetin ithal mallara uyguladığı özel bir vergi türüdür. Kota: Bazı malların ithalatına miktar sınırlaması konmasıdır. KISA DÖNEMDE DENGE DÖVİZ KURUNUN BELİRLENMESİ Faiz Paritesi Kavramı Faiz paritesi teorisi, döviz kurlarını yatırım aracı perspektifinden değerlendirmektedir. Uluslararası sermaye hareketliliklerindeki artışın bir getirisi olarak döviz piyasalarında döviz talebinin büyük çoğunluğu yabancı finansal varlıklara portföy yatırımı yapabilmek içindir. Farklı ülkelerde ihraç edilen devlet tahvillerinin risk, likidite gibi konularda özdeş olduklarını varsayarsak bu tahvillere olan talebi belirleyen temel faktör tahvillerden elde edilmesi beklenen getiri oranı olacaktır. Faiz paritesi teorisi, farklı ülkelerde ihraç edilen tahvillerin getirisinin arbitraj olasılığına bağlı olarak birbirlerine eşit olacağını söylemektedir. 6

7 Örneğin bir Türk yatırımcının yatırımlarını değerlendirmek için Türk devlet tahvilleri veya Amerikan devlet tahvillerine yatırım yapmak gibi iki seçeneği olsun. Bu iki yatırım aracının da vade, likidite ve riskinin özdeş olduğunu kabul edelim. o Türk devlet tahvilleri i gibi bir faiz oranına tabi olacak ve bu faiz oranı bize Türk lirası cinsinden elde edilebilecek getiriyi gösterecektir. o Amerikan tahvilleri ise i $ gibi bir faiz oranına sahip olacak ve bu faiz oranı da dolar cinsinden elde edilebilecek getiriyi gösterecektir. o Bu iki yatırım seçeneğinden hangisinin seçileceğinin diğer faktörler eşit olduğu için yatırımların beklenen getirilerine bağlı olduğunu söylemiştik. Türk lirasına yatırım yapmanın beklenen getirisi (R ) oldukça basit bir şekilde Türk tahvillerine ödenen faiz oranına (i ) eşittir. Amerikan hazine bonolarına yatırım yapmanın beklenen getirisini hesaplamak ise biraz daha karışıktır. Öncelikle elimizdeki Türk lirasını piyasadaki spot döviz kurunu (Et) kullanarak dolara çeviririz. Ardından elimizdeki dolar ile Amerikan tahvilleri satın alırız. Vade süresince tahvilden faiz getirisi elde ederiz. Son olarak da vade sonunda elde ettiğimiz faiz geliri ile birlikte anaparamızı o günkü (gelecekteki) döviz kurundan tekrar Türk lirasına çeviririz. Yabancı aktifin (örneğimizde Amerikan tahvili) faiz oranı (i $ ) ile Türk lirasında beklenen değişim oranının toplamı bize Amerikan devlet tahviline yapılan yatırımın beklenen getirisini verecektir. Türk lirasının değerinde beklenen değişim oranını aşağıdaki şekilde yazabiliriz: Bu durumda Amerikan devlet tahvillerine yapılan yatırımın Türk lirası cinsinden beklenen getirisi (R $ ) aşağıdaki şekilde olacaktır: o Tahvillerden birinin beklenen getirisi diğerinden yüksek olursa talep ona yönelecek ve talebe bağlı olarak fiyatları artacaktır. Fiyatla faiz arasındaki ters yönlü ilişkiye bağlı olarak faizi düşecektir. Bu süreç her iki yatırım aracının beklenen getirisi eşitleninceye kadar devam edecektir. o Döviz piyasasında denge, yerli ve yabancı para birimlerinin beklenen getirilerinin eşit olduğu noktada oluşacaktır. 7

8 Faiz paritesi koşulu, yerli ve yabancı para birimi cinsinden yapılan yatırımların beklenen getirisinin aynı para birimi cinsinden ölçüldüğünde birbirine eşit olması gerekliliğidir. Şu şekilde gösterilebilir: R = R $ Faiz paritesi koşuluna bağlı olarak dengede olan döviz kuru piyasası Şekil 5.5 de gösterilmektedir. Şekil 5.5: Yerli ve Yabancı Aktiflerin Beklenen Getiri Eğrisi ve Denge Döviz Kuru o Yerli para cinsinden aktiflerin getirisi, R, Türk lirasına uygulanan faiz oranı noktasında dikey eksene paralel bir eğridir. Burada, yerli aktiflerin faiz oranlarının merkez bankası tarafından belirlendiği varsayımı yapılmıştır. o Yabancı aktiflerin getirisini, R $, ise aşağı yönlü eğimli bir eğridir. Bunun sebebi ise; yabancı aktiflerin getirisi yabancı faiz oranı ile Türk lirasında beklenen değer kayıplarına eşittir. Eğer e döviz kurunun gelecekteki değerini (E t+1 ) sabit kabul edersek Et arttıkça terimi yani R $ azalacaktır. o Kısa dönemli denge döviz kuru TL aktiflerinden beklenen getiri ile yabancı aktiflerin beklenen getirinin birbirine eşitlendiği (1) noktasında belirlenecektir. o Döviz kurunun artması durumunda (2 nolu nokta) TL aktifinin beklenen getirisi, dolar aktifinden fazla olacaktır. o Döviz kurunun azalması durumunda (3 nolu nokta) ise dolar aktifinin beklenen getirisi TL aktifinden fazla olacaktır. Faiz Oranları, Beklentiler ve Denge Döviz Kuru Faiz Oranlarında Değişme ve Döviz Kuru o Öncelikle yerli faiz oranının (i ) arttığını düşünelim. Türk lirasına yatırım yapmamın beklenen getirisi faize eşit olduğundan R artacaktır. Şekil 5.6 da görüleceği gibi Türk lirası beklenen getiri eğrisi sağa kaymıştır. Türk lirasının beklenen getirisi, dolar yatırımlarından beklenen 8

9 getiriyi aşmıştır. Bu farklılık doların değer kaybetmesine ya da Türk lirasının değer kazanmasına yol açmıştır. Döviz kuru dengesi 2 noktasında oluşmuştur. Şekil 5.6: Yerli Aktifin Faiz Oranındaki Artışın Etkisi o Yabancı ülkenin faiz oranının (i $ ) artışıyla ise doların beklenen getirisi artacak, artış, Şekil 5.7 de görüldüğü gibi negatif eğime sahip olan dolardan beklenen getiri eğrimizi sağa doğru kaydıracak ve döviz kuru artacaktır. Yani dolar değer kazanacak, Türk lirası değer kaybedecektir. Döviz kuru dengesi 2 noktasında oluşacaktır. Şekil 5.7: Yabancı Aktifin Faiz Oranındaki Artışa Etkisi Beklentilerdeki Değişme ve Döviz Kuru o Faiz oranları iki faktöre bağlı olarak artabilirler; reel faiz oranındaki artış ve enflasyon beklentisindeki artış. 9

10 o Faiz oranlarındaki artış beklenen enflasyondaki artışa bağlı olarak meydana gelmişse, aslında kendisi de bir fiyat olan döviz kurunun da artması beklenecektir. Bu da yerli paranın değer kaybetmesi anlamına gelir. o Yerli paranın gelecekte değer kaybetmesi beklentisi, yabancı aktifin beklenen getirisini artıracaktır. 10