KÜTÜPHANECİLİK FELSEFESİ

Transkript

1 Halk Kütüphaneleri Çalışanları İçin KÜTÜPHANECİLİK FELSEFESİ Prof. Dr. İrfan Çakın 1

2 İÇİNDEKİLER FELSEFE VE KÜTÜPHANECİLİK o Felsefe Nedir? o Meslekler ve Felsefe o Kütüphanecilik Felsefesi Kütüphaneciliğin Felsefe ile İlişkisi Kütüphaneciler ve Felsefe Kütüphanecilik Felsefesinin Yararları KURUM OLARAK KÜTÜPHANE o Kütüphane Nedir? o Kütüphane Türleri o Uygarlık Sürecinde Kütüphaneler o Kütüphanenin Toplumsal İşlevleri Bilgi Kaynaklarının Korunması Eğitim ve Öğretim Araştırma Boş Zamanları Değerlendirme SİSTEM OLARAK KÜTÜPHANELER o Sistem Yaklaşımı o Kütüphane Sisteminin Oluşumu o Kütüphane Sisteminin İşleyişi KURUMSAL ÖZELLİKLERİYLE HALK KÜTÜPHANESİ o Halk Kütüphanesi Nedir? o Halk Kütüphanelerinin Gelişimi o Halk Kütüphanelerinin Amaçları ve Görevleri o Halk Kütüphanelerinin Önemi Okuma Alışkanlığı Kazandırmak Yaşam Boyu Öğrenim Becerileri Kazandırmak Yerel Kültürü Korumak ve Dijitalleştirmek Yerel Ekonomiyi Desteklemek Demokratik Gelişmeye Katkı Sağlamak Toplumsal Bütünleşmeye Yardımcı Olmak Yaratıcı Hizmetler Geliştirmek Eğitimi Desteklemek MESLEK OLARAK KÜTÜPHANECİLİK o Genel Bakış o Kütüphanecilik: Hizmet Alanı o Mesleki Gelişimde Aşamalar o Meslek Olmanın Ölçütleri ve Kütüphanecilik Özel Bilgi Birikimi Meslek Eğitimi Etik İlkeler Mesleki Örgütlenme Bilimsel Yayın Üretimi 2

3 BİLİM DALI OLARAK KÜTÜPHANECİLİK o Nasıl bir Bilim Dalı o Bilim Dalı Olarak Kütüphanecilik: Tanımı ve Nitelikleri o Kütüphanecilik Araştırmaları o Kütüphanecilik Biliminin Yanıt Aradığı Sorular PROFESYONEL OLARAK KÜTÜPHANECİ o Uygarlık Sürecinde Kütüphaneci o Kütüphanecinin Bireysel Nitelikleri o Kütüphanecinin Mesleki Yeterlilikleri KÜTÜPHANECİLİĞİN TEMEL DEĞERLERİ o Değer Nedir? Niçin Önemlidir? o Mesleki Değerler ve Kütüphanecilik o Kütüphaneciliğin Temel Değerleri Bilgi Kaynaklarını Korumak Hizmet Anlayışı Düşünce Özgürlüğü Özel Yaşamın Gizliliği Rasyonel Olmak Okuryazarlık ve Öğrenme Bilgiye Erişimde Eşitlik Demokrasi RANGANATHAN VE HİZMET İLKELERİ o S.S. R. Ranganathan Kimdir? o Hizmet İlkeleri ve Ne İfade Ettikleri o İlkelerinin Düşündürdükleri o İlkelerin Eleştirisi ve Günümüze Uyarlanmaları KAYNAKLAR 3

4 SUNUMUN AMACI Kütüphanecilik felsefesi dersi halk kütüphanesi çalışanlarına, yaptıkları işlerle ilgili olarak bilgilenmelerine, düşünmelerine ve sorgulamalarına yardımcı olacak entelektüel birikimi kazandırmak amacıyla hazırlandı. Kütüphanelerle ve kütüphanecilikle ilgili yeterli birikime sahip olmadan ne mesleğimizin varlık alanıyla ne de toplumsal amaç ve hedeflerimiz konularında sağlıklı değerlendirmelerde bulunabiliriz. Kütüphanecilikte felsefi sorgulamayı başlatan sorular genellikle kim olduğumuzla, niçin var olduğumuzla, ne yaptığımızla ve yaptıklarımızı niçin yaptığımızla ilgi sorulardır. Bu ve benzeri sorulara yanıt arayan çalışmalar açısından, mesleki literatürün sığ olduğunu söylemek abartı olmayacaktır. Hazırladığımız bu sunu tüm bu sorulara yanıt olduğu iddiasında değildir. Ancak bu konuda çalışmak isteyenler için başlangıç niteliğindedir. Ele alınan konular arasında kütüphanelerin önemi ve gelişimlerini etkileyen olaylar, bir meslek ve bilim dalı olarak kütüphanecilik, kütüphanecinin kimliği ve nitelikleri, mesleğin temel değerleri ve hizmet ilkeleri yer almaktadır. Kütüphanecilik felsefesi, kütüphaneciliği bilinçsiz bir etkinlik olmaktan uzaklaştırmakta, uygulamaları yönlendirmekte, kuramsal dayanaklarını olgunlaştırmakta ve geliştirmektedir. Bunun sonucunda, kütüphanecilik uygulamalarında rastlantının yerini plan, uyumsuzluğun yerini ahenk, karmaşanın yerini düzen, belirsizliğin yerini de kararlılık almaktadır. 4

5 KONU I: FELSEFE VE KÜTÜPHANECİLİK 1. FELSEFE NEDİR? Felsefenin ne olduğu her dönemde tartışılan konulardan biri olup, bu konuda çok farklı açıklamalar yapılmaktadır. Ancak, hangi düzeyde ve hangi amaçla ele alınmış olursa olsun yapılan tanımlamaların özünde felsefenin bir düşünme, sorgulama, bilme, tanıma, öğrenme, anlama, anlamlandırma ve açıklama eylemi ve etkinliği bulunur. Gerçekte insanı diğer canlılardan ayıran en önemli fark, düşünme gücüdür. Her insan dünyaya geldiği andan başlayarak kendini ve içinde yer aldığı ortamı tanımaya ve anlamaya çalışır. Kişinin bu dönem içinde edindiği bilgi, beceri ve değerler onun bir dünya görüşü, geleceğe bakış açısı, yaşam biçimi, kısaca bir yaşam felsefesi oluşturmasına neden olur. Felsefe sözcüğü etimolojik açıdan sevgi anlamına gelen philia ile bilgi anlamına gelen sophia terimlerinden oluşmuştur ve bilgi sevgisi, bilgelik sevgisi anlamına gelir. Felsefe bilginin peşine düşmeyi, her nerede ve kim tarafından ortaya konulmuş olursa olsun onu aramayı, elde etmeyi ve daha da önemlisi bilgi ile sürekli bir birlikteliği öngörmektedir. Bu durumda felsefe, genel bir yaklaşımla, çevremizdeki her türlü olgu hakkında düşünme, bilme, tanıma, öğrenme, anlama, anlamlandırma ve açıklama eylemi ve etkinliği olarak düşünülmelidir. 2. MESLEKLER VE FELSEFE: Felsefe sadece genele yönelik değil, herhangi bir alana ilişkin görüşleri de ele alıp inceleme konusu yapmaktadır. Her alan, doğal olarak, kendi varlık alanı hakkında öğrenmek, doğruyu, gerçeği ve güzelliği arayıp bulmak ve bilgi birikimini geliştirmek ister. Dolayısıyla, her alan felsefe ile bağlantı kurabilir. Belirli bir alanda toplanan gerçekler, bilgiler, iyiye, güzele ve doğruya yönelik görüşler ve düşünceler o alanın adıyla birlikte anılmaktadır; eğitim felsefesi, hukuk felsefesi, tarih felsefesi, ekonomi felsefesi, yönetim felsefesi, kütüphanecilik felsefesi gibi. Her alan kendisiyle ilgili sorgulama sürecinde neler yaptığını, yaptıklarını niçin yaptığını, 5

6 yaşadığı sorunların neden kaynaklandığını, bu sorunların geleceğini nasıl etkileyeceğini, bunlara karşı çözüm önerilerini ve bu bağlamda kendisine düşen sorumlulukların neler olduğunu merak eder. Meslekler açısından felsefeyi başlatan işte bu ve benzeri sorulardır. Öznesi insan olan her meslek için felsefe önemlidir. Sistemleştirilmiş bir dünya görüşü olan felsefenin herhangi bir mesleğe ilişkin önemi, bu meslekle ilgili sorunların incelenmesine, yorumlanmasına ve değerlendirilmesine temel olacak amaç, ilke ve öğretileri kendine konu alan bir düşünce sistemi olmasından kaynaklanır. Felsefenin mesleklere kazandırdıkları arasında; anlayış birlikteliği, bilimsel yaklaşım, toplumsal saygınlık, dayanışma güdüsü ve hizmetlerde verimlilik yer almaktadır. 3. KÜTÜPHANECİLİK FELSEFESİ: Yaşama bir bakış açısı olan felsefenin başlangıç noktası sorgulamadır. Felsefenin özünde sorgulama bulunur. Herkesin yanıt aradığı soruları vardır. İnsan soru sormaya başladığı zaman düşünmeye, düşünmeye başladığında da felsefenin kapısını aralamış olur. Her meslek alanı gibi kütüphaneciler de kendilerini daha iyi tanımak, mesleki kimliklerini ortaya çıkarmak, toplumsal konumlarının ne olduğunu anlamak ve anlatmak amacıyla kapsamlı bir sorgulama sürecini başlatmak ihtiyacını duymuşlardır. Sorgulamak için doğru soruları sormak, doğru soruları sormak için de ilgili alanın kurumları ve uygulamaları konusunda bilgi sahibi olmak gerekir. Bazı durumlarda çok iyi bir soru, çok iyi bildiğini düşündüğü bir şeyi bilmediğini öğretir insana. Kütüphanecilik felsefesi, kütüphaneciliği kendisine sorgulama alanı seçen, bir başka deyişle kütüphaneciliği kendisine araştırma konusu yapan felsefedir Kütüphaneciliğin Felsefe ile İlişkisi: Kütüphaneciliğin felsefi boyutu ile ilgili sorular, kütüphanelerin ve kütüphaneciliğin varlık alanının nasıl temellendirileceğine açıklık getireceği düşünülen sorulardır. Bu süreçte merak edilen konu, kütüphanelerde gerçekleştirilen işlerin nasıl yapıldığı ya da yapılacağı değildir. Kütüphanede hangi sınıflandırma sistemini kullanmalıyım? Kütüphaneyi nasıl daha cazip bir hale getirebilirim? gibi sorular kütüphanecilik felsefesinin doğrudan ilgilendiği sorular arasında yer almaz. Kütüphanecilik felsefesinin özel ilgi alanı bunların çok daha ötesinde, kütüphanenin ve kütüphaneciliğin varlık alanıyla ilgili Niçin ile başlayan sorulardır; Niçin kütüphane?, Niçin kütüphanecilik gibi. Bu ve benzeri sorular, kütüphanelerin ve kütüphaneciliğin toplumsal düzeyde amaçlarının ve hedeflerinin saptanmasında ve tanımlanmasında yardımcı olurlar. 6

7 Sonuç olarak, kütüphanecilik felsefesini çok genel bir yaklaşımla, Kütüphaneciliği bir bütün olarak ele alan, Kütüphaneleri toplumsal yapının önemli birer kuruluşları olarak düşünen ve Felsefenin gerçek, doğru, iyi ve güzele ilişkin görüşlerinden yararlanarak kütüphanecilikteki gerçek, doğru, iyi ve güzeli bulmaya çalışan özenli, eleştirici ve yöntemli çalışmaların tümü diye tanımlamak mümkündür Kütüphaneciler ve Felsefe: Kütüphaneciler uzun süre felsefeyle ilgilenmediler. Kütüphanecilerin felsefeyle ilgilenmeleri, 20. yüzyılın başlarında, kütüphanecilik eğitiminin yöntemi ve içeriği konusunda yapılan tartışmalar sonucunda başladı lu yılların hemen başlarında ABD li kütüphaneci P. Butler kütüphanecilerin mesleklerinin felsefesiyle ilgilenmemelerini şu sözlerle dile getirmektedir: Günümüz insanı yaptığı işin toplumsal açıdan ne ifade ettiğini anlamaya ve açıklamaya çalışırken, kütüphanecilerin bu konuda anlaşılmaz bir bağışıklığı bulunmaktadır. Kütüphaneciler işlerini nasıl yapacaklarını çok iyi bildikleri halde, bu işleri niçin yaptıklarını düşünmezler. Onlar için meslek felsefesinin oluşturulmasına yardımcı olacak bilimsel genellemelere ulaşma çabaları saçma olmaktan öte, tehlikelidir de. Butler dan sonra birçok kütüphaneci düşünür, mesleklerinin felsefi yetersizliğine değinmeden duramamışlardır. Onlara göre, kütüphanecinin görev bilinci anladığı biçimde gelişmiştir; bu da büyük ölçüde bilgi kaynaklarının düzenlenmesiyle ilgilidir. Bu düşünürlerden J. P. Danton, D.J. Foskett, A. K. Mukherjee, J. H. Shera ve J. M. Christ kütüphanecilerin yaptıkları işin bireysel, kurumsal ve toplumsal bağlamda ne ifade ettiğini önemsemediklerini dile getirmişlerdir. Böylelikle, bu durum kütüphaneciliğin felsefi boyutunun ihmal edilmesine yol açmış ve kütüphaneciliğin felsefi altyapısı yeterince aydınlatılamamıştır. Kütüphanecilik felsefesi, gerçekte, kütüphaneciliği bilinçsiz bir etkinlik olmaktan uzaklaştırmakta, uygulamaları yönlendirmekte ve kuramsal dayanaklarını olgunlaşmakta ve geliştirmektedir Kütüphanecilik Felsefesinin Yararları: Günlük yaşamla iç içe olan, güçlü bir tarihsel geçmişi ve derin sosyal bağları olan kütüphaneciliğin her dönemde felsefi açıdan eleştirilmeye ve yeniden değerlendirilmeye ihtiyacı vardır. Felsefi çalışmaların kütüphanecilik alanına katkıları, bu alanda çalışanlara göre çok farklı boyutlarda olabilmektedir. Buna göre, 7

8 Kütüphanecilik felsefesi kütüphaneciliği bir bütün olarak ele alır. Kütüphaneciliğe yön veren düşünce ve ilkeleri açıklamaya çalışarak, kütüphane hizmetlerinin temelinde yer alan anlayış konusunda aydınlanmamıza yardımcı olur. Kütüphanecilik felsefesi, hem meslek hem de bilim dalı olarak varlık alanımızla ilgili çalışmalar yaparken bizlere kim olduğumuzu, ne yaptığımızı ve yaptıklarımızı niçin yaptığımızı açıklar, kendimizi tanıma fırsatı sağlar. Kuramla uygulama arasındaki ilişkinin güçlenmesine ve böylelikle kütüphaneciliğin hem meslek hem de bilim dalı olarak gelişmesinde etkili olur. Kütüphanecilik felsefesi, kütüphane ile birey arasındaki etkileşimin boyutlarını geniş bir perspektif içinde inceleyip, edindiği bilgileri farklı bilim dallarının bulgularıyla bütünleştirerek kütüphanecilik uygulamalarına çok yönlülük kazandırır. Kütüphanecilik felsefesi, kütüphaneciliğin çeşitli düzeylerdeki sorunlarıyla ve bunların çözümü konusunda rasyonel açıklamalar yapmaya çalışır. Değişimin sürekli, yeniliklerin kaçınılmaz olduğu insan yaşamında, kütüphanecilerin toplumsal sorumluluklarının bilincinde olarak değişime uyum göstermelerinin önünü açar. Felsefi düşünce, kütüphane hizmetlerinin insana yönelik olduğunu ve onun ihmal edilmemesi gerektiği anlayışını canlı tutar. 8

9 KONU II: KURUM OLARAK KÜTÜPHANELER 1. KÜTÜPHANE NEDİR? Kütüphane nedir sorusunun eskiden son derece basit bir tanımı vardı. Buna göre kütüphane, yazılı ve basılı bilgi kaynaklarını barındıran ve bu kaynakları kullanıma sunan oda ya da binadır. Ancak bu tanım, kütüphanenin gerçekte ne olduğunu açıklamakta oldukça yetersiz kalmaktadır. Bilgi teknolojilerindeki gelişmeler özellikle son yıllarda kütüphaneleri çok yönlü olarak etkilemiş ve büyük değişikliklere uğratmıştır. Yaşanan değişimin, kütüphaneler açısından değişimden öte bir başkalaşım olduğu literatürde sıklıkla dile getirilmektedir. Söz konusu gelişmeler kütüphaneleri yeniden bir yapılanma sürecine girmesini zorunlu kılarken, gerçekleştirdiği hizmetlerin içeriğinde ve kapsamında büyük değişiklikler yapmasına yol açmıştır. Kütüphaneler yazılı ve basılı bilgi kaynaklarının yanı sıra büyük bir hızla artmakta olan elektronik ortamdaki bilgilere de erişimi mümkün kılan, 7/24 hizmet sunan kuruluşlar haline dönüşmüşlerdir. Hizmetlerden yararlanmak için kütüphaneye gelme zorunluluğunun ortadan kalkması, bu kuruluşların gelecekteki konumları konusunda çok farklı görüşlerin literatüre yansımasına da neden olmaktadır. Teknolojideki gelişmeler kütüphane hizmetlerinin kütüphanenin dört duvarın dışında da verilebileceğini açıkça gösterirken, kullanıcılarla daha dinamik ve daha canlı ilişki kurulmasına da fırsat sağlamaktadır. Günümüzde kütüphaneler kayıtlı bilgiye en etkin bir şekilde erişimi sağlayan bilgi merkezleri olmanın yanı sıra, hizmet verdikleri yöre insanlarına sundukları yaratıcı hizmetler yoluyla onları destekleyen ve yönlendiren toplumsal kuruluşlar (Community Centers) haline dönüşmeye başlamışlardır. 2. KÜTÜPHANE TÜRLERİ: Kütüphaneler diğer toplumsal kuruluşlar gibi her dönemde hizmet verdikleri toplumsal grupların beklentileri çerçevesinde biçimlenmiş ve çeşitlenmiştir. Her kütüphane türünün oluşumundaki temel neden, kullanıcı gruplarının bilgi hizmetlerine duydukları gereksinimler arasındaki farklılıklardır. Günümüzde çeşitli ortamlarda hizmet veren ve farklı adlarla anılan 9

10 birçok kütüphane olmasına karşın, bu kütüphaneleri genel bir yaklaşımla üç ana grup içinde düşünmek mümkündür: Halk Kütüphaneleri, Okul Kütüphaneleri ve Araştırma Kütüphaneleri. Halk Kütüphaneleri: Halk kütüphaneleri, her yaşta ve düzeyde insanın bilgi gereksinimini hiçbir ücret talep etmeden yaşam boyu karşılama sorumluluğunu taşıyan ve sunduğu hizmetlerle parçası olduğu toplumun eğitsel, sosyal, ekonomik ve kültürel, gelişimine yardımcı olan demokratik yaşamın öngördüğü kamu kuruluşlarıdır. Bünyesinde ayrıca çocuk kütüphanesi, gezici kütüphane gibi oluşumlarda yer alabilmektedir. o Çocuk Kütüphaneleri: Halk kütüphanelerinin bünyesinde, bilgi kaynakları yoluyla çocukların kişisel gelişimlerine ve olumlu davranışlar kazanmalarına yardımcı olan ve gelecekte onların kütüphane kullanıcıları olmalarını amaçlayan hizmetler sunan kütüphanelerdir. o Gezici Kütüphaneler: Yerleşik kütüphane hizmetlerinin çeşitli nedenlerle verilemediği yerleşim yerlerinde yaşayanlara, ortama uygun taşıt kullanımı yoluyla kütüphane hizmeti götüren oluşumlardır. Okul kütüphaneleri: İlk ve ortaöğretim kuruluşlarında, öğretim programlarını zenginleştirici ve destekleyici bilgi hizmetleriyle parçası oldukları kuruluşların amaçlarının gerçekleşmesine dinamik bir şekilde katılan, özellikle öğrenciler ve öğretmenler tarafından kullanılan kütüphanelerdir. Araştırma kütüphaneleri: Araştırma kurumlarına ya da kümelerine çeşitli boyut ve içerikte kütüphane hizmetleri vermek amacıyla oluşturulmuşlardır; milli kütüphaneler, üniversite kütüphaneleri, özel kütüphaneler bu grup içinde ele alınırlar. o Milli kütüphaneler: Hangi adla biliniyor olurlarsa olsunlar, ulusal düzeyde yayınlanan her türlü yazılı, basılı ve elektronik bilgi kaynağını derleme yoluyla sağlayan, düzenleyen ve bu kaynakları gelecek kuşakların kullanımı için koruma sorumluluğu taşıyan ve ayrıca, uygun gördüğü ulusal nitelikte kütüphane hizmetlerini yapılandıran ve sunan kütüphanelerdir. 10

11 o Üniversite Kütüphaneleri: Üniversitelerde yürütülen eğitim-öğretim ve araştırma faaliyetleriyle ilgili olarak, öğretim elemanlarının, öğrencilerin ve araştırmacıların gereksinim duydukları kayıtlı her türlü bilgiye erişimi sağlayan kütüphanelerdir. o Özel Kütüphaneler: Parçası bulunduğu mesleki, ticari, ekonomik, kültürel, endüstriyel, bilimsel, teknolojik ya da idari kuruluş çalışanlarının bilgi gereksinimlerini en etkin bir şekilde karşılamak amacıyla özel bir koleksiyon çerçevesinde, özel hizmetler sunmak amacıyla yapılandırılmış kütüphanelerdir. 3. UYGARLIK SÜRECİNDE KÜTÜPHANELER: İnsanlığın kültürel olgunlaşmasının bir ürünü olan kütüphaneler göçebelikten yerleşik düzene geçtikten sonra, bilgi kaynaklarının ilerideki kullanımlarını mümkün kılmak amacıyla kurulmuşlardır. Uygarlık tarihine koşut bir geçmişi olan kütüphaneler, hizmet verdikleri toplumlar tarafından her dönemde önemsenmişlerdir. Öyle ki, Mısır dan Mezopotamya ya, Anadolu dan Hindistan a kadar uzanan alanda kurulmuş birçok antik uygarlıklarda kütüphanelerin, çeşitli adlarla anılan tanrı ya da tanrıçalar tarafından korunan kutsal mekânlar olduğuna inanılmıştır. Kütüphanelerin gelişimine tarihsel bir yaklaşım söz konusu olduğunda, üç büyük olaya ya da teknolojiye değinmek gerekir. Bunlar yazı, matbaa ve bilgisayardır. İnsanoğlunun çeşitli yollarla edindiği bilginin paylaşımında ve aktarımında zaman ve mekân sorununun aşılması yazıyla başlamış, matbaanın icadıyla hızlanarak yaygınlaşmış, bilgisayar ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler doğrultusunda da doruk noktasına ulaşmıştır. Bu olay ya da teknolojinin baskın olduğu her dönem kurum olarak kütüphaneyi ve meslek olarak kütüphaneciliği yeniden yapılandırmış ve biçimlendirmiştir. Bugünkü zihinsel ve fiziksel özellikleriyle iki yüz bin yıldır var olan insanoğlunun yazıyı bulması hiç de kolay olmamıştır. Yazıyı bulduktan yaklaşık beş bin yıl sonra matbaayı, matbaadan yaklaşık beş yüz yıl sonra bilgisayarı yaşamının bir parçası haline getirmiştir. Bu ürünlerin uygarlığımıza kazandırılması için harcanan sürelerin katlamalı bir şekilde azalması, bilginin kayıt altına alınmasının ve aktarımındaki hızın insanlığın gelişimindeki etkisini göstermek açısından önemlidir. 11

12 4. KÜTÜPHANENİN TOPLUMSAL KONUMU VE İŞLEVLERİ: Kendine özgü yapısı, gücü ve özellikleri olan her toplumda, insanların gereksinimlerini karşılamak amacıyla oluşturulmuş çok sayıda kuruluşlar ya da örgütler bulunur; okul, fabrika, cami, hastane gibi. Her kuruluşun toplumda özel bir görevi vardır. Tüm bu kuruluşlar farklı işler yapmakla birlikte, toplumsal yaşam içinde bir bütünü, yani toplumu oluştururlar. Bu bütün içinde kütüphaneler birer toplumsal örgüt olarak, kayıtlı bilgi kaynakları çerçevesinde yapılandırdıkları hizmetlerle insanların bilgi gereksinimlerini karşılamaya çalışan kuruluşlardır. Bireyin bilgilenme hakkına saygı duyulduğu demokratik toplumlarda bu kuruluşlar, yediden yetmişe isteyen herkesin hiçbir sınırlama olmaksızın, serbestçe girebileceği ve bilgi kaynaklarından yararlanabileceği bilgi merkezleridir. Bu merkezler aracılığıyla insanlığın sahip olduğu kültürel birikimi gelecek nesillere aktarılabilmiş ve uygarlık gelişebilmiştir. Gerçekten de eğer bugün kendimizden önceki kuşakların kayıt altına aldıkları bilgi birikimine ulaşıyor, yararlanıyor ve bunlara yenilerini de ekleyerek toplumsal gelişmeye katkıda bulunuyorsak, bunu büyük ölçüde bu bilgilerin birikim ve iletim yerleri olan kütüphanelere borçluyuz. Kütüphaneler olmadan insanlığın bugünkü kültür düzeyine erişmesi mümkün olamazdı. Kütüphanelerin toplumsal açıdan işlevleri dört başlık altında tanımlanabilir; bilgi kaynaklarının korunması, eğitim, araştırma ve boş zamanları değerlendirme Bilgi Kaynaklarının Korunması: Bu işlev kütüphanelerin geleneksel işlevidir. Uygarlığın ilk dönemlerinden kütüphanelerin öncelikli görevi, büyük zorluklarla hazırlanmış ve az bulunur bir özellik taşıyan bilgi kaynaklarının korunması olmuştur. Bilgi kaynaklarının korunması o denli önemlidir ki, bu merkezlerde görev yapanlar, genellikle, bu düşünceyi yansıtan unvanlarla anılmışlardır. Ancak bilgi kaynaklarının korunması, uygarlığın hiçbir döneminde kütüphanelerin nihai amacı olarak görülmemelidir. Çünkü bilgi kaynaklarının korunmasını gerektiren başlıca neden, bu kaynakların kullanımını ileride mümkün kılmaktır Eğitim: Kişinin bilgilerini arttırarak kendini yetiştirmesi eğitimi, eğitimin düzenli okumayı, okumanın da bilgi kaynaklarını gerektirmesi en basit düzeyde toplumun kütüphanelere duyduğu ihtiyacı ortaya koyar. Okul kütüphaneleri çeşitli düzeylerde sundukları hizmetlerle öğrencilere öğrenimleri boyunca yardımcı olurlar. Ancak kütüphaneler, örgün öğretim kuruluşları dışında yapılandırdıkları hizmetlerle de yediden yetmişe isteyen herkesin eğitimsel etkinliğinde önemli rol oynarlar. Eğitimin kişiyi her yönü ile ele aldığı ve yaşam boyu devam ettiği düşünüldüğünde, kütüphanelerin bu süreçteki katkısı daha da belirginleşmektedir. 12

13 4.3. Araştırma: Araştırma olayı çoğu kez, varlığı hissedilen fiziksel ya da düşünsel bir sorunun çözümlenmesi nedeniyle ortaya çıkar. Araştırma eylemi ile kütüphaneler arasındaki ilişkinin özünde birinin bilgiye olan bağımlılığı, diğerinin ise bilginin sağlandığı, düzenlendiği ve kullanıma sunulduğu yer olması yatar. Araştırma sürecinde kütüphaneleri sadece gerekli olan bilgi kaynaklarını bulunduran kuruluşlar olarak da düşünmek yeterli değildir. Bilginin artış hızı, çoğu araştırmacıyı araştırma yaptığı konuda nelerin yayınlandığını izleyemeyecek bir konuma getirmiştir. Kütüphaneler bu amaçla çeşitli hizmetlerle yardımcı olurlar Boş Zamanları Değerlendirme: Kütüphaneler kullanıcıların boş zamanlarını değerlendirme amacıyla çeşitli hizmetler sunabilmektedir. Çeşitliliğin nedeni, bir yandan kullanıcılardan gelen talepler arasındaki farklılıklar, diğer yandan da kütüphanelerin bina, bütçe, personel itibariyle aralarındaki farklılıklardır. Bu hizmetler arasında ilk akla gelen, kullanıcılarının popüler nitelikli eserlere ulaşmalarına olanak sağlayan ortamların yaratılmasıdır. Ayrıca sergiler düzenlemek, konferanslara ortam sağlamak, amatör grupların oyun sahnelenmesi fırsat vermek, Internet kullanımını öğretmek, yaratıcı hizmetler yapılandırmak, vb. 13

14 KONU III: SİSTEM OLARAK KÜTÜPHANELER Kütüphanelerin ne olduklarını daha iyi anlamak için bu kuruluşları başlı başına birer sistem olarak düşünüp değerlendirmek gerekir. Çünkü kütüphaneler hem iç dinamikleri (yani onu oluşturan ögeler ve bu ögelerin birbirleriyle etkileşimi) hem de dış dinamikleri (yani hizmet verdiği toplumun ya da kuruluşun bilgi merkezine yaklaşımı) itibariyle oldukça karmaşık ilişkiler içinde faaliyet gösteren kuruluşlardır. Bu kuruluşlar tarafından gerçekleştirilecek hizmetlerin niteliği, sözü edilen iç dinamikler ile dış dinamiklerin uygunluğuna ve etkileşimine büyük ölçüde bağımlıdır. Çünkü kütüphane, rastgele bir araya gelmiş parçacıklardan oluşmayıp, birbirleriyle anlamlı bir bağ ya da karşılıklı ilişkileri bulunan gerçeklerin birleşiminden ortaya çıkan bir bütündür. Bir başka deyişle kütüphaneler parçası oldukları ve denetleyemedikleri çevresel koşullardan etkilenirler. Kütüphaneleri biçimlendiren iç ve dış dinamiklerin farkındalığında olmadan, hizmetlerin geliştirilmesi konusunda gerçekçi politikalardan söz etmek oldukça zordur. 1. SİSTEM YAKLAŞIMI: Sistem olgusunun birbirinden çok farklı alanlara da konu olmasından ötürü, sistemin ne olduğu konusunda yapılmış birçok tanım bulunmaktadır. Sistem, oldukça genel bir yaklaşımla, birbirleriyle anlamlı ilişkiler içinde bulunan parçaların oluşturduğu bir bütündür. Parçası oldukları toplumsal yapıyla yoğun ilişkiler içinde bulunan tüm kuruluşlar gibi kütüphane de çevresel koşullardan etkilenen ve onları etkileyen bir açık sistem olarak karşımıza çıkar. Açık sistemler çevreden girdi diye tanımladığımız enerji ya da madde alıp, bu madde ya da enerjiyi bir grup işlemlere tabi tuttuktan ve toplumsal açıdan beklenilen değişimi gerçekleştirdikten sonra, çıktı olarak çevreye geri verirler. Her sistemin alt sistemleri ve üst sistemleri bulunur. Gerçekte alt sistem, sistem ve üst sistem kavramları göreli kavramlardır. Bunlardan her biri birbirleriyle etkileşim içindedir. Herhangi birinde yapılacak değişiklik diğerlerini doğal olarak etkilemektedir. 14

15 2. KÜTÜPHANE SİSTEMİNİN OLUŞUMU: Kütüphanenin başlı başına bir sistem olarak ortaya çıkmasının temel nedeni, insanların hizmetlerine gereksinim duymasıdır. İnsanlar kütüphane hizmetlerine hangi nedenlerden ötürü gereksinim duyarlar? Önceki bölümde kütüphanelerin toplumsal işlevleri diye adlandırdığımız etkinliklerden en az birine talebin olduğu ortamlarda, kütüphane kurmak için yeterli nedenler var demektir. Bir başka deyişle, her hangi bir toplumda; Kayıt altına alınmış bilgilerin ilerideki kullanımları için düzenlenmelerine ve korunmalarına, Örgün ve yaygın eğitim hizmetlerinin gerçekleştirilmesine, Yeni bilgi üretmek ve sorun çözmeye odaklı araştırma etkinliklerinin yürütülmesine ve ayrıca, İnsanların boş zamanlarını etkin bir şekilde değerlendirilmesine gereksinim duyuluyorsa, böyle bir toplumda kütüphanenin/kütüphanelerin oluşturulması gerekliliğinden söz edilebilir. Kütüphanenin oluşumunda hizmetlerine gereksinim duyulması önkoşul olmakla birlikte yeterli değildir. Kütüphane kurmak için gerekli olan maddi ve manevi desteklerin kütüphane hizmetlerine gereksinim duyan toplum tarafından ya da toplum adına bu sorumluluğu taşıyanlar kuruluşlar tarafından sağlanması gerekir. Bunlardan maddi destek kütüphane oluşturmak için gereken finansman, insan gücü ve hizmetlerin yapılandırılacağı fiziksel ortam, yani binadan oluşur. Manevi destek ise, kütüphane hizmetlerinin yürütülmesinde gözetilecek amaçları, bu amaçlara ulaşmada izlenecek politikaları tanımlayıcı ve açıklayıcı özelliğe sahip, kütüphaneleri doğrudan ya da dolaylı olarak ilgilendiren yasa ve yönetmeliklerle sağlanır. Burada dikkate alınması gereken husus, maddi ve manevi desteklerin içeriği ve boyutu, kaçınılmaz olarak, ortaya çıkacak kütüphaneyi çok yönlü etkileyeceği ve biçimlendireceğidir. Kütüphanenin Oluşum Şeması 15

16 3. KÜTÜPHANE SİSTEMİNİN İŞLEYİŞİ: Kütüphane sisteminin işlerlik kazanması, sistemin girdi si olan bilgi kaynaklarının sisteme kazandırılmasıyla başlar. Çoğu kez toplumsal bilgi diye nitelendirilen bu kaynaklar, yazılı, basılı ya da elektronik ortamda varlık bulan bilgidir. Sisteme bir şekilde kazandırılan toplumsal bilgiye hızlı ve kolay bir şekilde erişilmesi için bu bilgi ortamlarının tanımlanması, sınıflandırılması ve diğer teknik işlemlerinin yapılması gerekir. Genellikle profesyonel kütüphaneciler tarafından gerçekleştirilen bu işlemler teknik hizmetler olarak bilinir. Kullanıcıların kütüphaneden yararlanması amacıyla yürütülen hizmetler, okuyucu ya da kullanıcı hizmetleri diye adlandırılmıştır. Bu hizmetler kütüphane sisteminin çıktısı olup, kullanıcıların kütüphane ile ilişkisi bu aşamada olur. Kütüphane sistemi bu süreçte sunduğu bireysel hizmetlerle toplumsal yükümlülüğünü gerçekleştirmeye çalışır. Kullanıcıların kütüphane hizmetlerine duydukları gereksiniminin karşılanmasındaki başarı düzeyi, toplum tarafından kütüphaneye verilen desteğin boyutlarını etkilemekte ve biçimlendirmektedir. Kütüphane Sisteminin İşleyişi 16

17 KONU IV: KURUMSAL ÖZELLİKLERİYLE HALK KÜTÜPHANESİ 1. HALK KÜTÜPHANESİ NEDİR? Halk kütüphanesinin ne olduğu konusunda birçok tanım yapılmıştır. Yapılan tanımların neredeyse tamamında bu kütüphanelerin hizmet götürdükleri toplumun sosyal, kültürel, eğitsel ve ekonomik gelişimine çeşitli boyutlarda katkı sağladıkları dile getirilmekte ve bu kütüphanelerin diğerlerinden farklı olarak şu özelliklerine dikkat çekilmektedir. İnsanlar arasında fark gözetmeden herkese açık olması ve hizmet vermesi, Hizmetlerinin ücretsiz ve kamu yararına olması, Yaşam boyu eğitim fırsatı sağlayan demokratik bir kuruluş olması, Yerel kültürle ilgili her türlü kayıtlı bilgiye erişimi mümkün kılması. Bu özellikler ışığında halk kütüphaneleri; her yaşta ve düzeyde insanın çeşitli konulardaki bilgi gereksinimini hiçbir ücret talep etmeden yaşam boyu karşılama sorumluluğunu taşıyan ve sunduğu hizmetlerle parçası olduğu toplumun eğitsel, sosyal, ekonomik ve kültürel, gelişimine yardımcı olan demokratik yaşamın öngördüğü kamu kuruluşlarıdır. 2. HALK KÜTÜPHANELERİNİN GELİŞİMİ: Mesleki literatürde halk kütüphanelerinin (halka açık kütüphanelerin) yazıyla başlayan bir süreç içinde var oldukları ifade edilirse de, bu dönemde var olduğu bilinen bilgi kayıt ortamlarının üretimindeki sorunlar, bilginin kayıt altına alınması ve çoğaltılması sürecinin zorlukları ve ilgili dönemlerin sosyo-kültürel özellikleri antik uygarlıklar döneminde oluşturmuş kütüphaneleri, halk kütüphanesi olarak gruplandırmanın zorlama olacağını göstermektedir. Halk kütüphanelerinin gelişiminde Sanayi Toplumu süreci ile başlayan liberal politikaların etkisi büyük olmuştur. Sanayi Toplumu na geçiş sürecinde sosyal, politik, ekonomik ve kültürel sistemlerin yapılanmalarına ve işleyişlerine ilişkin değer, norm ve davranış kalıpları büyük ölçüde değişikliğe uğrar. Zorunlu temel eğitimin Avrupa nın birçok ülkesinde ve ABD de, 19. yüzyılın ikinci yaygınlaştığı düşünülürse, sıradan insanları gerçek anlamda kütüphane ile tanışmaları liberal düşüncelerin toplumda derinlik kazanmasından sonra olmuştur. Bu dönemde liberal bir 17

18 toplum yapısı için okuryazarlık becerisinin ne nedenli önemli olduğu ve bu amaçla kütüphanelerin yaygınlaştırılması gerektiği görüşünün yaygınlık kazandığı anlaşılmaktadır. Günümüzde geniş halk kitlelerine yaşam boyu kendini geliştirme fırsatı sağlayan halk kütüphaneleri, birçok ülkede özenle korunan ve desteklenen kuruluşlar olmakla birlikte, bilgi teknolojisindeki gelişmeler bu konuda farklı görüşlerin dile getirilmesine neden olmuştur. Halk kütüphaneleri bu yeni süreçte, bir yandan geleneksel sorumluluklarıyla başa çıkmaya çalışırken, bir yandan da güncel teknolojiden hizmetlerini etkinleştirmeye ve yeni sorumluluklar yüklenmeye başladılar. 3. HALK KÜTÜPHANELERİNİN AMAÇLARI VE GÖREVLERİ: Halk kütüphaneleri çok amaçlı kuruluşlardır. Bu amaçlar kültürel gelişmeye yardımcı olmak, eğitimi desteklemek, yörenin ekonomik gelişimine katkı sağlamak, boş zamanların en verimli şekilde değerlendirmesi için uygun ortamlar sağlamak, demokratikleşme sürecine katkıda bulunmak gibi birçok şekilde ifade edilmektedir. Bu amaçlardan hangisinin öncelikli olduğu ya da olması gerektiği hem tarihsel süreç içinde hem de hizmet verilen toplumların genel karakteristikleri çerçevesinde değişmekte, zaman zaman da bunlara yenileri eklenebilmektedir. Ancak, halk kütüphanesinin var olmasına yol açan temel düşünce hiç değişmemiştir: Halk kütüphaneleri hizmetinde bulundukları toplumların ortak kültür ve standardının yükseltilmesi yolunda bireyin bilgiye erişim hakkını korumakla yükümlü toplumsal dayanışma ve etkileşim ortamlarıdır. 4. HALK KÜTÜPHANELERİNİN ÖNEMİ: Halk bilincinin mayalandığı mekânlar diye nitelendirilen halk kütüphanelerinin önemi, her yaşta ve düzeydeki insana hiçbir ücret talep etmeden sunduğu hizmetlerinin çeşitliliğinden ve niteliklerinden kaynaklanır. Bu hizmetleri örneklersek; Okuma Alışkanlığı Kazandırmak Yaşam Boyu Öğrenme Becerileri Kazandırmak Yerel Kültürü Korumak ve Dijitalleştirmek Yerel Ekonomiyi Desteklemek Demokratik Gelişmeye Katkı Sağlamak Toplumsal Bütünleşmeye Yardımcı Olmak 18

19 Yaratıcı Hizmetler Geliştirmek Eğitimi Desteklemek Okuma Alışkanlığı Kazandırmak: Halk kütüphanelerinin yöre insanların okuma alışkanlıklarını geliştirmesi konusunda girişimlerde bulunması, her dönemde önemsenmiş geleneksel yükümlülüklerden biridir. Bunun başlıca nedeni, okuma alışkanlığına sahip kişilerin kütüphaneleri daha çok kullanacağı, daha çok okuyacağı ve bu eylemin kişilik gelişimine olduğu kadar toplumsal gelişime de katkı sağlayacağıdır Yaşam Boyu Öğrenme Becerileri Kazandırmak: Bireyin kendini düzenli ve sürekli bir şekilde yenilemesi yaşam boyu öğrenme yoluyla mümkün olmaktadır. Halk kütüphanelerinin yabancı olmadığı bir konudur. Halk kütüphaneleri amaçları gereği yaşam boyu öğrenme becerilerinin kazandırılmasıyla yakından ilgilenmişlerdir Yerel Kültürü Korumak ve Dijitalleştirmek: Hizmet verilen yörede kuşaktan kuşağa aktarılarak gelen eserler ve değerler o yörenin kültürel mirasıdır. Hizmet verdiği yörenin yerel belleği diye nitelendirilen halk kütüphanesinin bu bağlamda yükümlülükleri vardır. Somut Olmayan Kültürel Miras ögelerinin dijital ortama aktarılarak koruma altına alınması birçok ülkede halk kütüphaneleri tarafından gerçekleştirilmektedir. Günümüz gelecek bilimcilerinden (fütürist) Thomas Frey, yerel kültür ögelerinin korunması ve yaşatılması olayının, yakın gelecekte halk kütüphanelerinin en önemli görevlerinden biri olacağını ileri sürmektedir Toplumsal Bütünleşmeye Yardımcı Olmak: Toplumsal bütünleşme, farklı toplumsal unsurlarının birbirini anlama ve dayanışma olayıdır. Amaç, toplumsal birlikteliğin ve işleyişin sürdürülmesinin sağlanmasıdır. Halk kütüphanelerinin çeşitli nedenlerle dışlanmış grupları saptama, onlara ulaşma, beklentilerini anlama ve uygun hizmetleri yapılandırma sorumlulukları bulunmaktadır. Halk kütüphanelerin tarafından toplumun dezavantajlı kesimine sunulan bilgi teknolojilerini kullanmayı öğretme, çeşitli sosyal faaliyetlere katılma, sanatsal ilgilerini geliştirme vb. hizmetler halk kütüphanelerini toplumsal bütünleşme yolunda birer cazibe merkezi haline dönüştürmektedir Yerel Ekonomiyi Desteklemek: Uygarlık sürecinin her aşamasında gücün önemli bir parçası olan bilgi, günümüzde alışılagelmiş üretim faktörlerinin eki olmaktan çıkarak üretim sürecinde stratejik bir faktör haline gelmiştir. Birçok ülkede iş çevrelerinin bilgilendirilmesi amacıyla halk kütüphaneleri bünyesinde yerel düzeyde faaliyet gösteren özel hizmet birimleri 19

20 kurulmuştur. ABD de halk kütüphanelerinin her geçen yıl artan maliyetleri konusundaki tartışmalar bu bağlamda somut verilere dayalı değerlendirmeler yapılmasını gündeme getirmiş ve görülmüştür ki: Florida da halk kütüphaneleri için yapılan her 1 dolarlık harcamanın ekonomiye katkısının 6.54 $ değerinde olduğu hesaplanmıştır. Bu miktar Wisconsin de 4.0 $, Indiana da 2.38 $, Vermont ta 5.0 $ olmuştur Demokratikleşmeye Katkı Sağlamak: Halk kütüphanelerinin demokratikleşme sürecine katkısı, sadece insanlar arasında fark gözetmeden ve ücret talep etmeden hizmetler sunmasından değil, ayrıca her konuda farklı görüşlere erişimi sağlayan bilgi kaynaklarını bulundurmalarından kaynaklanır. ABD de halk kütüphanelerinin gelişimini çok yönlü etkilemiş olan Andrew Carnegie nin Yeryüzünde halk kütüphaneleri gibi demokrasiye beşiklik etmiş bir başka kurum yoktur sözleri bu bağlamda anlamlıdır Yaratıcı Hizmetler Geliştirmek: Değişen toplumsal koşullar, halk kütüphanelerini kullanıcı beklentilerine karşı çok daha duyarlı olmak zorunda bırakmıştır. Bu kütüphaneler yerel beklentilerden haberdar olarak geleneksel hizmetlerin dışında yaratıcı ve yenilikçi hizmetlerle görünürlüklerini arttırmaktadır. Bu hizmetlerin kütüphanelerinin geleceği açısından yaşamsal önemi bulunmaktadır. Günümüz insanının kütüphaneden beklentisi geçmiştekilerden farklıdır. Kütüphane kullanıcıları bilgi tüketen olmanın yanı sıra bilgi üretmekte, müzik dinleyenler beste yapmakta, video izleyenler video üretmekteler. Halk kütüphanelerinin böyle etkinlikler için gerekli donanımları sağlamaları, desteklemeleri ve bazı durumlarda da yönlendirmeleri beklenmektedir Eğitimi Desteklemek: Halk kütüphanelerinin her yaşta ve düzeyde insanın bilgi gereksinimini hiçbir ücret talep etmeden yaşam boyu karşılama sorumluluğu bu kuruluşların hem okul hem de okul sonrası dönemde eğitimle iç içe olmasını gerekli kılmaktadır. Eğitimin yaşam boyu sürmesi, halk kütüphanelerinin okul sonrası dönemde de dinamik bir rol oynamasını zorunlu kılmıştır. Halk kütüphanelerinin bu nitelikteki hizmetleri bu kuruluşların halkın üniversiteleri diye adlandırılmalarına yol açmıştır. 20