ORTAÇAĞ TARİH KAYNAKLARI

Transkript

1 ORTAÇAĞ TARİH KAYNAKLARI İbn Cübeyr ( ) Rıhle: Valencia dan yola çıkan yazar, yılları arasında hac ziyaretinde bulunmuş Mısır, Hicaz, Irak, el-cezire, Şam, Sicilya, İspanya gibi bölgelerin sosyal, siyasi, ilmi, bedi (sanat) ve ticari hayatları konusunda bilgiler vermiştir. Selahaddin devrinde bu seyahati gerçekleştirmiş ve gördüğü intizam karşısında Selahaddin den övgüyle bahsetmiştir. Haçlı şehirleri hakkında da geniş bilgi vermiş ve bu şehirlerin şimdiki halinin önceki devirlere göre daha kötü oluşundan bahsetmiştir. Haçlı hâkimiyetinde yaşamak zorunda kalan Müslümanların durumların ve sıkıntılarından bahsetmiştir. İbnü l-esir ( ) el-kamil fi t-tarih: En büyük İslam tarihçilerimizdendir. En önemli eseri 10 cilt halinde telif ettiği el-kamil fi t-tarih adlı eseridir. Eser, büyük bir İslam tarihidir. Yaratılışla başlar; peygamberler tarihinden sonra İran, Roma, Yunan, Selevkiler, Yemen, Cahiliye devri Araplarını anlatır. Eyyamü l-arab hakkında ayrıntılı bilgiler vermektedir. İlk ciltte tüm bu sayılanlar anlatıldıktan sonra Hz. Muhammed ile beraber İslam Tarihine başlar. Hicretten sonraki olaylar kronolojik olarak verilir ve eser, 1231 yılına kadarki olayları kapsar. Eser ana hatlarıyla siyasi-askeri İslam tarihidir. Biyografiye ve kültür tarihiyle ilgili konulara çok aza yer verir. Kendinden önceki kaynakları gerektiğinde eleştirir veya düzeltir. Yazarın muhakeme yeteneği ve olaylar arasındaki bağlantıyı kurmadaki başarısı göze çarpmaktadır. Gereksiz ayrıntılar ve neseb zinciri yani okuyucuya sıkacak anlatımdan uzak durur. Taberi nin eserinde olduğu gibi bu eserde de sonraki yazarlar önceki olayların anlatımından kurtulmuşlar yani onun verdiği bilgileri kısaltarak / özetleyerek vermişlerdir. Sonrasında da kendi devirlerinin olaylarını anlatmaya başlamışlardır. Türkçeye arasında bir Abdülkerim Özaydın ın başkanlığında bir heyet tarafından çevrilmiştir. İbn Şeddad (d.1145) en-nevadirü s-sultaniyye fi l-mehasini l-yusufiyye: Selahaddin in emrinde çalışmış ve çocuklarına hocalık yapmıştır. Selahaddin in hayatını anlattığı eserinin başlangıç kısmında bazı hatalar bulunmakla beraber 1182 yılından sonraki bilgiler çok sağlamdır. Özellikle III. Haçlı Seferi hakkında en önemli kaynaklardandır. Sıbt İbnü l-cevzi ( ) Miratü z-zaman fi Vefeyat el-fuzala ve l-ayan: İbnü l-cevzi nin torunudur (kızının oğlu). Dedesi tarafından yetiştirilmiştir. Eseri başlangıçtan 1256 yılına kadar gelmekte olan büyük İslam tarihidir. Yıllara göre tertib edilmiştir. 30 ciltten fazla olan eseri, Yunini 21 cilt olarak muhtasar hale getirmiş ve buna da 4 ciltlik bir zeyl yazmıştır. Selçuklu ve Eyyubi tarihleri için çok önemli bir eserdir. Hatta 1

2 İbnü l-esir in eserindeki eksiklikleri tamamlamaktadır. Eserin Selçuklularla ilgili kısımlarını Ali Sevim yayımlamıştır. İbnü l-adim ( ) Buğyetü t-taleb fi Tarihi Haleb: Eser, İslam boyunca Haleb de yaşayan ve Haleb e uğrayan önemli kişilerin biyografilerini içerir. Eserin Selçuklularla ilgili kısımlarının tercüme ve değerlendirmesini Ali Sevim yapmıştır. Zübdetü l- Haleb fi Tarihi Haleb: İlk eserine siyasi bilgileri de dâhil etmiş, başka kaynaklardan ilavelerde bulunmuş ve bu eserini ortaya çıkarmıştır. İbn Hallikan ( ) Vefeyatü l-ayan ve Enbau Ebnau z-zaman: Alfabetik tertib edilen eserde yazarın zamanına kadar yetişen büyük devlet adamları, âlimler, edibler, filozoflar, şairlerin biyografileri bulunmaktadır. Kişilerden bahsederken doğum ve ölüm tarihlerini, hayatının başlıca olaylarını, önemli eserlerini, şair ise şiirlerinden örnekleri kaydetmiştir. Cüveyni ( ) Tarih-i Cihan Güşa: Moğolların yanında yaşamış ve onların tarihi hakkında önemli bilgiler aktarmıştır. Bağdad ın ve Alamut Kalesi nin zaptına şahit olmuştur. Eseri Moğol tarihinin en önemli kaynaklarındandır. Bunun yanı sıra Batıniler ve Harezmşahlar hakkında da önemli bilgiler barındırmaktadır. Farsça kaleme aldığı eseri Mürsel Öztürk Türkçeye çevirmiştir. İbn Bibi, el-evamirü l-alaiyye fi l-umuri l-alaiyye (Selçukname): Türkiye Selçukluları ve Moğollar açısından önemli bir kaynaktır. Hatırat özelliği gösteren eser yılları arasını kapsamaktadır. Yazarın, en çok üzerinde durduğu hükümdar (çocukluğunda bir veya iki yılını idrak ettiği) I. Alaeddin Keykubad dır. Alaeddin Ata Melik Cüveyni nin, Tarih-i Cihangüşa sını örnek almıştır. Manadan çok, şekle önem vermiştir. Şiirde kullanılan edebi metinlerin çoğunu nesirde de kullanmıştır. İki cümlelik yeri, iki sayfada anlatmıştır. Ender kullanılan kelimeleri kullanmış, alışılmamış deyimler kullanmış, mübalağalarla manadan uzaklaşmıştır. Düşüncelerine şahit göstermek veya manaya güzellik katmak için Arapça atasözleri veya Arapça ve Farsça şiirler ile (ki her zaman manaya uygun değillerdir) anlatımın akışını kesmiş, okuyucuya bıkkınlık vermiştir ve bütün bunlarla anlamı zorlaştırmıştır. Tüm bu özellikleri sonucu eser, tek nüsha olarak kalmıştır. Eserin neşri yapılamamış ve Türkçeye Mürsel Öztürk tarafından çevrilmemiştir. Aksarayî, Müsâmeretü l-ahbâr [ve Müsâyeretü l-ahyâr]: Eser, İbn Bibi nin eserinden sonra Anadolu Selçukluları tarihi için ikinci büyük kaynaktır yılında yazılmış ve Timurtaş a ithaf edilmiştir. Kitap dört kısımdan oluşur. Birinci kısımda, hicri, Rumi, 2

3 yezdgerd ve celali takvimlerinden bahsedilir. İkinci kısımda, peygamberimiz, dört halife devri, Emeviler ve Abbasiler tarihinden, üçüncü kısımda, Büyük Selçukluların kuruluşundan yıkılışına kadar olan olaylardan ve II. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminden, dördüncü kısımda 13. yüz yılın ikinci yarısı ile 14. yüz yılın ilk yarısındaki Anadolu Selçukluları tarihi ile ilgili bilgiler anlatılır. Anadolu Selçukluları'nın yaklaşık son yetmiş beş yıllık tarihini aktarılır. Osman Turan ın neşri ve Mürsel Öztürk ün çevirisi bulunmaktadır. Ahmet Eflaki, Menakıbü l-arifin (Ariflerin Menkıbeleri): en detaylı Mevlevi menakıpnamesidir. Mevlana ağırlıklı bir anlatımı olmakla beraber mürşidleri ve Mevlana nın halefleri konusunda da detaylı bilgiler barındırmaktadır. Menakıbname türünde bir eser olmakla beraber siyasi, kültürel, ekonomik, sosyal konuları da bulmak mümkündür. Zira Selçuklu ve sultan ve devlet adamlarından da Mevla nın mürşidi olanlar var idi. Elvan Çelebi, Menakıbü l-kudsiye: yazar Babai isyanının liderinin soyundan gelmektedir. Babai isyanında dedesini haklı çıkarmak ya da bir parça olsun aklamak telaşındadır ve eserini bu amaçla yazmıştır. Türkmen ayaklanması olan Babai isyanında Türkmenlerin iskan problemi ve ekonomik sıkıntıları bulunmaktaydı. Bunun yanı sıra yazarın ifadesine göre etrafındakilerin, isyanın patlak vermesindeki etkileri daha büyüktür. İbn Haldun, Mukaddime: tarihe dair yazdığı eserinin mukaddime kısmı asıl eseri gölgede bırakmış ve dünya çapında bir şöhret kazanmıştır. Tarih kitabı rivayetlere dayanan tipik bir İslam tarihidir. Fakat Mukaddime de tarihe, coğrafyaya, ekonomiye, sosyolojiye, felsefeye dair çok önemli değerlendirmeler bulunmaktadır. Toplumsal gelişmeyi Umran kavramı ile değerlendirmiş ve tarihe sosyolojiye yeni bir bakış açısı getirmiştir. Ayrıca asabiyet kavramı da eserde büyük bir yer kaplamaktadır. İbn el-kalanisi ( ): Tahsilini tamamladıktan sonra devlet kademelerinde görev almıştır. Zeylu Târîhu Dımaşk adlı eseri, Hilâl b. el-muhassin es-sâbî nin Tarih adlı eserinin zeylidir. Eser, yılları arasını kapsamaktadır. Çağdaş müelliflerden biri olması dolayısıyla kayıtları güvenilirdir ve diğer yazarlara da kaynaklık etmiştir. Es-Sabi nin eserindeki Dımaşk tarihine dair bilgileri tamamlamak için eserini 970 yılı olayları ile başlatmıştır. Eserini 1160 yılına kadar getirmiştir. Eser, Ihşidilerin son zamanlarından başlar. Zengiler ve Selçuklular, Börüler için ilk kısımlarda olaylar valilerin (Dımaşk) devirlerine; 1057 yılından sonra da yıllara göre tertiplenmiştir. Haçlı seferleri konusunda birinci elden kaynaktır /muasırdır. Olaylara şahit olmakla beraber Dımaşk Divan er-risail ine gelen evrakları da kullanmıştır. Bazı resmi vesikalara eserinde yer vermiştir. Haçlı Seferleri, 3

4 Selçuklular, Dımaşk Ayabeyleri tarihçileri tarafından bol miktarda faydalanılmıştır. İbn Asakir, İbn el-esir, Sıbt İbn el-cevzi ve diğerleri bu eserden çok miktarda alıntı yapmışlardır. Azimi ( ): Şehrin ileri gelen ailelerinden birinin oğlu olarak Haleb de dünyaya geldi. En önemli eseri Azimi Tarihi adıyla bilinen eserdir. Claude Cahen eserin 1063 yılı sonrasını yayınlamıştır. Daha sonra Ali Sevim eser üzerinde çalışma yapmıştır. Ali Sevim, eserin yılı arasını kapsayan kısmında Selçuklular ile ilgili kısımların tercümesini yapmış ve TTK dan yayınlamıştır. Eser çok muhtasar olmakla beraber XI. yy ın sonları ile XII. yy ın ilk yarısı hakkında orijinal bilgileri barındırır. Eser Haleb ve civarı ile ilgili başka kaynaklarda bulunmayan bazı bilgileri de barındırır. Usame b. Munkız ( ): Haçlıları tanıma imkanı bulmuştur, onlarla yakın ilişkiler geliştirmiştir. Veliahtlıktan azledilince Dımaşk atabeylerinin hizmetinde bulundu. Haçlılarla savaştı. İmadeddin Zengi nin hizmetinde bulundu. Mısır da bulunduğu sırada saray entrikalarına katıldı. Ömrünün son yıllarında Selahaddin e intisab etti, onun danışmanları arasında yer aldı. İbretler Kitabı (Kitâb ül İ tibâr)22 adlı hatıratı, Haçlılar hakkında çok ilginç kayıtlar içermektedir. el-hâfız ve ez-zâfir dönemlerinde Mısır da bulunuşu, yazarın eserini bu dönem için önemli ve birinci elden kaynak kılmaktadır. Yazar, Haçlıların Gazze yi onarmaya başlaması üzerine halife tarafından Nûreddîn Mahmûd un yardımını temin için Dımaşk a gönderilmiş, sonrasında da Gazze de Haçlılara karşı savaşan grubun içinde yer almıştır. Mısır a dönüşü sonrası saray entrikalarına dâhil olarak İbn Salâr ve ez-zâfir cinayetlerine karışmış ve sonrasında Dımaşk a kaçmak zorunda kalmıştır. Eserde Fâtımî dâhili olayları ve bu olayların Fâtımî-Haçlı ilişkilerine yansıması konusu ile Haçlıların Askalân kuşatması konusunda ilk elden bilgiler bulunmaktadır. İmadeddin Katib el-isfehani ( ): Önce Nureddin in sonra da Selahaddin in hizmetinde bulunmuştur. Selahaddin in sır katibi idi. alim, edip ve büyük bir bürokrattır. Arapçanın büyük üslupçularındandır. Kimya-i Saadet ile Anuşiran b. Halid in Selçuklular Tarihi ni Farsçadan Arapçaya tercüme etti. Nusrat el-fetre ve Usrat el-katra adlı Selçuklu tarihi vardır yılına kadar gelen eser, Selçuklu tarihinin en önemli kaynaklarındandır. Eser, Bundari tarafından Zübdet en-nusra adıyla hülasa edilmiştir. Bu muhtasarı Türkçeye Kıvameddin Burslan çevirmiş ve TTK dan yayınlamıştır. Bir diğer eseri el-feth el-kussi fi elfeth el-kudsi adını taşımaktadır. Eser yılları arasını kapsamaktadır. Kudüs ve sahil bölgesinin fethi ile Üçüncü Haçlı Seferi hakkında en önemli kayaklardandır. Tarihe dair en önemli eseri yıllarını kapsayan ve Zengiler ile Eyyubilerden bahseden el-berk eş- Şami adlı eserdir. 7 cilt olan eserin 3 ile 5. ciltleri zamanımıza ulaşmış ve Ramazan Şeşen 4

5 tarafından 5. cildi yayınlanmıştır. Nureddin in son yılları ile Selahaddin dönemi için önemli eserlerdendir. Bundari bu eseri Sena el-berk eş-şami adıyla muhtasar hale getirmiştir. Yazarın XII. yy şair ve ediplerinden bahsettiği Haridet el-kasr ve Ceridet el-asr adlı antolojisi bulunmaktadır. eser 10 cilt ve 3 zeylden oluşmaktaydı. Süryânî Mihail ( ): Süryânî Mihail in kendi adıyla anılan Vakayiname si, olaylara bakış açısının farklılığıyla dikkat çekmektedir. Diğer Ermeni ve Süryânî kaynakları gibi kronolojik hatalar görülmektedir. Anonim Süryânî Vakayinamesi ile rivayetleri uyum içinde olmasına karşın bu eser, daha detaylıdır. Yazarın anlatımında tam bir Bizans aleyhtarlığı göze çarpar ve yazar, her fırsatta Bizans ı eleştirir. Haçlı Seferlerinin sebebi olarak gösterilen Doğu Hıristiyanlarına zulmedildiği yönündeki anlatımı, Latin kaynaklarıyla uyum içindedir. Rivayetleri, çoğunlukla Abû l-farac a dayanır. Hrant D. ANDREASYAN ın tercümesini yaptığı nüsha TTK da yayınlanmamış haldedir. Yazar, Süryani Kilisesi tarihi etrafında bir Dünya Tarihi yazmıştır. Süryanice yazılan eser İslam ve Selçuklu tarihleri hakkında önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Urfalı Mateos (ö.1136 dan sonra): Urfalı Mateos, yıllarını kapsayan bir Vakayiname yazmış ve kendisinden sonra Papaz Grigor, bu esere yazdığı Zeyl ile eserin anlatımını 1162 yılına kadar getirmiştir. Yıllara göre düzenlenmiştir. Haçlı Seferlerine dair zengin malzeme sunmaktadır. Fakat kronolojisi genelde hatalıdır. Eserde koyu bir Bizans aleyhtarlığı göze çarpmaktadır. Hrant D. ANDREASYAN ın tercümesi TTK dan yayınlanmıştır. Anna Kommena, Alexiad (Anadolu da ve Balkan Yarımadası nda İmparator Alexias Kommenos Dönemi nin Tarihi, Malazgirt in Sonrası), Çev. Bilge Umar, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1996 Urfalı Mateos, Urfalı Mateos Vakayi- Namesi ( ) ve Papaz Grigor un Zeyli ( ), Çev. Hrant D. Andreasyan, TTK Yay. Ankara 2000 Süryanî Mihail, Süryanî Patrik Mihail in Vakâyinâmesi ( ), Çev. Hrant D. Andreasyan, TTK da Yayınlanmamış Nüsha 1944 Kaşgarlı Mahmud, Divan-ı Lügati t-türk Nizamülmülk, Siyasetname İbn Batuta, Seyahatname 5

6 Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig 6

7 ORTAÇAĞ TARİHİNİN KAYNAKLARI KAYNAKLAR 1 İSLAM ÖNCESİ TÜRK TARİHİNİN KAYNAKLARI A-BULUNTU VE KALINTILAR Mekân ve Eşyaları (mutfak eşyaları) Savaş Aletleri (Silahlar, At Koşum Takımları vs.) Elbise, Süs Eşyası, Takı vs. Tarım Aletleri Kaya (duvar) Resimleri Heykeller Buluntular, yazılı kaynakları teyit eder. İslam öncesi tarihimizin kaynakları çoğunlukla buluntu-kalıntılardır. Kalan birçok malzeme bilgi vermek için yapılmamıştır. İhtiyaçların sonucudur. En doğal kaynaklardır. Ait olduğu toplumun kültürü, gelenekleri, inancı, karakteri, dünya görüşü, medeniyet seviyesi hakkında bilgilere ulaşılabilir. Güvenilir kaynaklardır. Heykellerin başı koparılmıştır. Heykeller, Göktürklerde görülür. Kıyafetleri medenidir. 840 ta Kırgızlar, Ötüken i (Ötüken-Yiş)aldılar. Kitan tahribatında büyük zararlar verdiler. Büyü yaptıklarına inandıkları için heykellerin başlarını kopardılar. Sonrasında Moğollar, taş vs. şeyleri kutsadıklarından bu heykellere dokunmadılar. B-SÖZLÜ (ŞİFAHİ) HABERLER Mit(olojiler) Ninni Tekerleme Destan Dua Atasözleri Ağıt Türkü Mani Manzum oluşları bir parça kalıcılığı sağlamıştır. Yazıya geçirilebilirler. Nesilden nesile aktarılarak zenginleşmiştir. 1 Geçmişe dair bilgi veren her türlü malzemeye kaynak denir. Yazar-Kitap Adı-Dili-Türü bilinmesi gereken bilgilerdir. (Diline-türüne (malzemeye)-devrine göre sınıflandırılır.) 1

8 ORTAÇAĞ TARİHİNİN KAYNAKLARI C-YAZILI KAYNAKLAR Yazıtlar (Kitabeler) 2 ; Hal tercümeleri (biyografiler) Çin Yıllıkları 3 : Hatıralar 4 Seyahatnameler 5 : Vakayinameler Şecereler Ansiklopediler, sözlükler ve rehberler Resmi vesikalar Uygur Metinleri 6 : İSLAMİ DÖNEM KAYNAKLARI Arapça, Farsça 7, Ermenice, Süryanice, Gürcüce, Latince, Rusça, Moğolca, Türkçe, İngilizce, Fransızca, Almanca vs. dillerde yazılmış kaynaklar bulunmaktadır. Arapça: Brockelmann, Arap Edebiyatı Tarihi, I-III, Farsça: C.A.Storin, Perzion Literature/Gregal Perzidion Grekçe: G. Moroacsik (G. Moroacsik, Byzantino-Turcica, I-III, Berlin 1958 (Bizans kaynaklarındaki Türklerle ilgili bilgileri topladı ve inceledi.) Süryani: A. Boumstark, Süryani Literatürü Tarihi, Bonn 1922 Gürcüce: Brossett Ermenice: RHC (Haçlı Tarihçileri Külliyatı) Documania Armania XI.yy ın Türklere dair bilgi veren eserlerini Ramazan Şeşen topladı: Ramazan Şeşen, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, TTK, Ankara 2001 Melikname: Selçukluların ataları ve kuruluş ile ilgilidir. Claude Cahen, kaynaklarda geçen kısımları topladı Melikname ve Selçukluların Kökeni ismiyle yayınladı. 2 Kitabe koymak yaygın olan bir gelenektir. Herkesin görüp-okuyabileceği yerler dikilir. Yalan ve yanlışlık ihtimali azdır. Sert maddelere kazıldığı için tahrif imkanı azdır. Göktürklerden, XVI. Yy a kadar kullanılır. 3 Çinli komutanların sefer ve savaşlarının resmi belgeleridir. Sonradan toplanmışlardır. Resmidirler. Arşiv belgeleridir. Türkler için önemli kaynaklardır. Hanedan adlarına göre (Hanşu=Han Tarihi gibi) yıllıklar oluşturulur. 4 En eski hatıra örneği Bilge Kağan dır. 5 Dünya, en iyi seyahatnamelerle tanınır. (İngilizler, bir kurum kurarak seyahatnameleri topladılar.) 6 Dini, hukuki, edebi metinlerdir. (1900 lü yılların başında Arold Stain, bu konuda faaliyetlerde bulundu.) 7 Farsça, Türkiye Selçukluları için vazgeçilmezdir. Hakim dil Farsçadır, sonra Arapça. 2

9 ORTAÇAĞ TARİHİNİN KAYNAKLARI SİYER "Siyer", insanın gidişi, huyu ve ahlakı anlamına gelen "sîret" kelimesinin çoğuludur. Daha sonraları ise, genel olarak Hz. Peygamberin hayatını anlatan eserler için kullanılmıştır. "Megâzî" de Hz. Peygamberin gazalarını yani savaşlarını anlatan eserlere ad olmuştur. Bununla beraber, İslamiyet'in ilk devirlerinde fethedilmiş olan ülkeleri ve bu uğurda yapılan savaşları anlatan eserlere de "Fütüh" adı verilmiş ve genel olarak bu türde yazılan eserler de "Fütuhat" kitapları denilmiştir. İslam Tarihçiliği, "Siyer" ve "Megâzî" yazıcılığı ile başlamıştır. Müslümanların, Hz. Peygamberin yaşantısını, savaşlarını ve diğer davranışlarını bilmek ve muhafaza etmek düşünceleri, "Siyer" ilminin doğmasını sağlamıştır. Müslümanların kahramanlık duygularını geliştirmek ve onları her an savaşa hazır hale getirmek düşüncesi ile de "Megâzî" kitaplarının yazıldığı bilinmektedir. Şüphesiz bu eserlerin yazılmasını sağlayan en büyük etken, Kuran ayetleri ile Hz. Peygamberin örnek yaşayışı ve hadisleri olmuştur 8. KAYNAKLARDAKİ BİLGİNİN KULLANIMINA DAİR 1-Rivayetler nakledilir. Rivayetler/bilgiler arka arkaya sıralanır, yargıda bulunulmaz ve sonuç ya da doğruyu bulmak, okuyucunun takdirine bırakılır. Mesela Osman Turan bu şekilde yapmıştır. (bu yöntemin tersi de mümkündür. Yani rivayetler sıralanır, yazarın kendisi bir yargıda bulunur.) 2-Kaynaklardaki bilgilerden/rivayetlerden (doğru olduğu düşünülen ya da benimsenen) birisi seçilir ve konuya esas alınır. Diğer rivayetler dipnotta belirtilir. 3-Konulara dair modern araştırmacıların görüşleri de benimsenebilir. Yine aynı şekilde birisi esas alınır, diğerleri dipnotta belirtilir. Anakronizm (Tarih Yanılgısı): daha öncesiyle ilişkisini bilip bilmeden, sonrakileri onun yerine koymaktır. Mesela Avrupalılar, her geleni İskit diye zikretmişlerdir. 8 İsmail Hakkı Mercan, Türk Tarihinin Kaynaklarından Olan Bazı Menakıbname ve Gazavatnameler Hakkında, Sosyal Bilimler Dergisi, s

10 MÜBAHAT S. KÜTÜKOĞLU, TARİH ARAŞTIRMALRINDA USÛL, TTK, ANKARA 2014, (s.22-25) Şecereler (Geneoloji) Batı da Yunan ve Roma devirlerinden itibaren şecereler tutulduğu gibi Türkler ve Araplarda da ensab cetvelleri dediğimiz cetveller mevcuttur. Hükümdar veya ulema aileleri şecereleri olduğu gibi, muayyen bir mevkii işgal edenlerin de sırayla listelerini ihtiva eden cetveller bulunmaktadır. Vakayinameler Batı dillerinde kronik adıyla anılan vakayiname türü eserlerin ilki Kayseri piskoposu Eusebios tarafından kaleme alınmış olup 323 yılına kadar olan olayları ihtiva eder. Bu tarihten itibaren örnekleri görülen tarza İslâm tarihçileri arasında da rağbet olunmuştur. Osmanlılar da bu ananeyi sürdürmüşlerdir. Vekayiin zaptı için XVIII. yüzyılda Dîvân-ı Hümâyûn a bağlı bir vakanüvis (veya daha doğru tabiri ile vekayînüvis) kalemi kurulmuş ve Naimâ Mustafa Efendi, ilk defa vakanüvis sıfatıyla bu vazifeye tayin edilmiştir. ( ) Biyografiler ve Otobiyografiler Tarihe mal olmuş şahsiyetlerin hayatlarının hikâyesi (biyografi), eski Yunan ve Roma da da örnekleri görülen tercüme-i hâl kitaplarında bulunur. İslâm devletlerinde de bu tarza önem verilmiş ve çeşitli müellifler tarafından biyografik eserler vücuda getirilmiştir. Yâkut-ı Hemevî, İbn Hallikan bunlardan sadece ikisidir. Osmanlılarda da sadrazamlar, şeyhülislâmlar, ulema, kaptan paşalar, reisül-küttablar, hattatlar gibi çeşitli meslek gruplarında isim yapmış şahsiyetler için ayrı ayrı biyografi kitapları yazılmıştır. Şuarâ tezkirelerinde ise her türlü meslek erbabından olan şâirlere yer verilmiştir. Müstakil tercüme-i hâl kitapları dışında vakayinamelerde de her yıla ait vekayî sonunda o yıl içinde ölen şahısların biyografilerini ihtiva eden vefeyat kısımları bulunmaktadır. Şahsın hayat hikâyesinin kendisi tarafından kaleme alınmasına otobiyografi denilir. Az sayıdaki müstakil otobiyografiler yanında, bazı yazarların eserlerinde ayrı bahisler açarak biyografilerini verdikleri de görülmektedir. ( ) Zaman zaman, bir münasebetini düşürerek kendilerinden veya meslek hayatlarından bahseden yazarlara da rastlanır. Bu bilgilerin bir araya getirilmesiyle ise o şahsın biyografisi ortaya çıkarılır. Ancak bu kayıtlar, ( ) hissî ve tarafgirâne de olabilir. Onun içindir ki otobiyografilerin, kullanılırken mutlak surette tenkid süzgecinden geçirilmesi gereklidir. Yine bunun gibi, devlet kademelerindeki bir şahsa takdim edilen eserdeki, o şahısla ilgili övgü, görüş ve düşünceler de ihtiyatla kullanılmalıdır. 1

11 MÜBAHAT S. KÜTÜKOĞLU, TARİH ARAŞTIRMALRINDA USÛL, TTK, ANKARA 2014, (s.22-25) Hâtıralar Devrinin olaylarına ışık tutması bakımından hatıra nevinden eserlerin kıymeti vardır. Eski çağlarda Julius Caesar'ın hatıraları meşhurdur. Bizans İmparatoru Kantakuzenos, Timur ve Bâbür de hatırat bırakanlardandırlar. XIX. yüzyıldan itibaren hatırata verilen önem artmış, Sultan II. Abdülhamid, Midhat, Said ve Kâmil Paşalar ile İttihad ve Terakki nin bir numaralı üyesi İbrahim Temo da dahil birçok mühim şahsiyet hatıralarını yazmışlardır. Cumhuriyet devrinde Nutuk, Atatürk'ün hatıraları kabul edildiği gibi, onun mesai arkadaşları İsmet İnönü ve Celal Bayar da hatıralarını yazmış veya kaydettirmişlerdir. Hatıraların da tam bir objektiflik içinde yazılması mümkün olmayıp daima hisler ve şahsî görüşler ön plânda tutularak kaleme alınacaklarından, diğer eserlerle karşılaştırılmadan, yani tenkidi yapılmadan kullanılmamalıdır. Seyahatnameler Seyahat intibaları diyebileceğimiz bu eserler, çok kere yabancı bir ülkeyi tasvir ettiklerinden, seyyahlar, orada, kendilerince enteresan gördüklerini yazmışlardır. Bazen o milletten birinin göremeyeceği veya yazamayacağı bir şeyi bulup çıkarmışlar, bazen da eseri cazip kılmak için mübalağaya kaçmışlardır. Hatta seyahatnamelerin bir kısmında, diğer eserler veya önceki seyyahlardan alınan pasajlar, seyyahın kendi intibaı veya görüşü gibi aktarılmıştır. Bu bakımdan seyahatnameler kullanılırken de dikkatli olunmalı, doğru ile yanlış veya mübalağanın ayırt edilmesine çalışılmalıdır. Seyahatname türünün ilk örneklerinden X. yüzyılda İdil havzasına seyahat eden İbn Fadlan ile XIII. yüzyılda Asya'da seyahat eden Marco Polo, XIV. yüzyılda Anadolu'yu dolaşıp çok kıymetli bilgiler veren İbn Battuta sayılabilir. Batılı seyyahlar için Yakın Doğu hayli cazip gelmiş, XVII. yüzyıldan sonra bu bölgeyi ziyaret eden seyyah sayısı da artmıştır. Diğer milletlere mensup olanlar yanında İngiliz seyyahlarının sayısı ise hayli kabarıktır. Seyahatnamelerden bahsederken XVII. yüzyıl Türk seyyahı Evliya Çelebi'yi de unutmamak lâzımdır. Zaman zaman mübalâğaya kaçan ifadesine rağmen bu seyahatname, asla vazgeçemeyeceğimiz bir kaynaktır. 2

12 İSMAİL DURMUŞ, İNŞA, DİA, XXII, ANKARA 2000, (s ) İNŞÂ Resmî yazışmaları belirten edebî tür, dil bilimi ve fıkıhta haber karşıtı olarak kullanılan bir ifade kategorisi. Sözlükte önceleri ortaya çıkarmak, icat ve ihdas etmek, yaratmak manalarına gelen inşa daha sonra kurmak, üretmek ve yazmak gibi anlamlarda da kullanılmış, bu ikinci kullanımdan hareketle yazmak, yazma sanatı ve kompozisyon gibi anlamlar kazanarak zaman içerisinde resmî ve özel yazışmaların belirli bir usule göre yapılmasının inceliklerini ve mektup yazma sanatını ifade eden bir terim haline gelmiştir. Bu sanatı konu edinen disipline ilmü'l-inşâ, bu ilmin kurallarına uygun olarak hazırlanmış metinlere münşeat adı verilmiş, resmî yazışmalar ve mektuplardan örnek alınmaya değer görülenler çeşitli mecmualarda derlenerek nakledilmiştir. ( ) İnşa ile ilgili yazılar, İslâm devletlerinin bürokratik bir yapı kazanması ile birlikte görülmeye başlanan ve muhtelif devletlerde değişik isimler verilen divan kâtipliği (dîvân-ı inşa, meclisü'l-inşâ) makamının işlerinin yürütülmesinde duyulan ihtiyacı karşılamak üzere ortaya çıktığı için, bu konuda telif edilen eserler sırf yazı ve mektup yazma sanatıyla alâkalı konuları değil devletin kurumsal yapısı içerisinde bulunan makamları ve bu makamlar arasındaki hitap şekillerinin bilgisini de içermektedir. Bundan dolayı yazıldıkları dönemdeki devletlerin yapısı hakkında da bilgi veren tarihî kaynak mahiyetindeki bu eserler, müelliflerinin kabiliyetlerinin yanı sıra hem telif edildikleri dönemdeki devletin yapısına bağlı olarak hem de devletin konumuna göre farklı muhteva ve özellikler taşımaktadır. Arap edebiyatında bir tür olarak inşa ile ilgili eserler ana hatları ile iki grupta toplanabilir. Bunlardan birincisi, divan kâtipleri için resmî ve özel yazışmalarda ve mektuplarda örnek alınmak üzere derlenmiş yazı ve mektuplardan oluşan münşeat mecmuaları, ikincisi, daha çok divan kâtiplerinin görevlerini yaparken üslûp ve konu açısından kendilerine yardımcı olmak amacıyla telif edilmiş eserlerdir. ( ) Esas itibariyle inşa, resmî yazışmaların nasıl yapılacağını konu edindiği için doğrudan doğruya devlet kurumları içerisinde bu görevi üstlenen bir makamın oluşturulmasıyla birlikte bu makamın ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olarak gelişmiştir. ( )

13 HASAN HÜSEYİN ADALIOĞLU, SİYASETNAME, DİA, XXXVII, ANKARA 2009, (s.304) Siyasetname Devlet yönetimine dair eserlerin ortak adıdır. Arapça siyaset (insan topluluklarını yönetme, devlet işlerini yürütme sanatı, politika) kelimesiyle Farsça nâme (mektup, yazı) kelimesinden meydana gelen siyasetname devlet adamlarına siyaset sanatı hakkında bilgi vermek, devlet yönetiminde dikkat edilmesi gereken hususlara dair tavsiyelerde bulunmak amacıyla yazılmış kitap veya bu kitapların oluşturduğu tür anlamında kullanılır. Bu eserlere devlet başkanları için yazılmışsa nasîhatü l-mülûk, âdâbü l-mülûk, tuhfetü l-mülûk, ahlâku lmülûk, enîsü l-mülûk, vezir, emîr veya diğer devlet adamlarına yönelikse nasîhatü l-vüzerâ, tuhfetü l-vüzerâ, mir âtü l-vüzerâ gibi adlar da verilmiştir. Siyasetnamelerde devlet yönetiminin temel ilkeleri, devlet başkanında bulunması gereken başlıca özellikler, yönetimde dikkat edilmesi veya kaçınılması gereken hususlar, devlet görevlilerinin tayin ve denetimleri, beytülmal idaresi, devletlerarası ilişkilerde uyulması gereken kurallar, hükümdarın Allah a ve halka karşı sorumlulukları, devletin ayakta kalmasının temel şartları gibi konular üzerinde durulur. Konuların işlenişinde teorik yaklaşımın yanı sıra pratik hayata yönelik hususlara ağırlık verilir. Ayetler, hadisler ve hikmetli sözler, meşhur hükümdarların, halife ve sultanların söz ve davranışlarından örnekler kaydedilerek yöneticilere tavsiyelerde bulunulur. Bu konulara genel âdâb, ahlâk ve tasavvufa dair eserlerle nasihatnamelerde de yer verildiği görülmektedir. Âdâb literatürü içerisinde özellikle âdâbü l-mülûk ve âdâbü l-vüzerâ türü eserler birer siyasetnamedir. İslam dünyasında hicretin ilk asırlarından itibaren devlet yöneticilerine tavsiye ve öğütleri ihtiva eden siyasetnameler kaleme alınmıştır. Kur ân-ı Kerîm ve hadislerde vurgulanan devlet yönetimine dair temel ilkeler (ülü l-emre itaat, adalet, ehliyet, doğruluk, halka güzel muamele, zulüm ve haksızlıktan kaçınma vb.), Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn devri başta olmak üzere çeşitli dönemlerde gerçekleştirilen uygulamalar, siyasî ve idarî mektuplar, sözlü rivayetler bu eserlerin başlıca kaynaklarıdır. Devlet yönetimine dair eski Yunan, Hint, İran ve Çin kültürlerine ait kitaplar veya nasihatnameler de (pendnâme) bu eserlerin kaynakları arasında önemli bir yer tutar. ( )

14 MENAKIBNAME Arapça, nekabe (isabet etmek, bir şeyden bahiste bulunmak) fiilinden gelen menkıbe (övünülecek güzel iş, meziyet) kelimesi; tasavvuf tarihinde, Allah ın dostluğunu kazanmış, veli denilen büyük şahsiyetlerin izhar ettikleri kerametleri anlatan küçük hikâyeler anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Aynı manada; mühim tarihi şahsiyetlerin hal tercümelerine dair yazılan müstakil eserlere de menakıbname denilmektedir. Menakıb kelimesine; peygamberin ashabının tarihen sabit meziyetlerinden bahseden hadislerin toplandığı fasılların isimlerinde, Hulefa-yı Raşidin veya bir kabilenin övünülecek işlerinden bahseden eserlerin isimlerinde, sufiler arasında tarikat kurucularının, velilerin ve şeyhlerin hal tercümelerine dair yazılan eserlerin adlarında sık sık rastlanır. Bu sonuncuda anlatılanlar; hurafeler, mucizeli hareketler ve harikuladeliklerle doludur. Bundan dolayı bu gibi eserlerde menakıb kelimesi, keramet kelimesi ile hemen hemen aynı olan bir anlam kazanmıştır. Hatta bazen keramet, menakıbın önüne geçmiştir. Bu yüzden menakıpnamelerden yararlanılırken çok dikkatli davranmak gerekir. Çok iyi bir tenkit şarttır

15 OSMAN GAZİ ÖZGÜDENLİ, VAKFİYE, DİA, 42, ANKARA 2012, (s ) VAKFİYE Bir vakfın kurucusu tarafından düzenlenen vakfın işleyişiyle ilgili resmî belgedir. Vakfedilen bir malın hangi hayır işlerinde kullanılacağını, ne şekilde yönetileceğini gösteren senet anlamındaki vakfiyenin (vakıfnâme) İslam medeniyeti tarihinde önemli bir yeri vardır. Vakıfların başlangıçta sözlü olarak yapıldığı anlaşılmaktadır. Daha sonra bazı aksaklıklar yüzünden vakıf şartlarının yazılarak belirlenmesine ihtiyaç duyulmuş, bu durum vakfiyelerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Böylece vakfiyeler tesis edilen vakfın nasıl idare edileceği, nerelere ne gibi harcamalar yapılacağı, kaç kişinin çalışacağı, bunlara ne kadar maaş ödeneceği, harcamaların hangi gelirlerle karşılanacağı, vakıftan kimlerin ne şekilde faydalanacağı gibi hususların vâkıf tarafından ayrıntılı biçimde belirlendiği belgeler haline gelmiştir. Vakıflar Müslümanlar arasındaki dayanışma ve yardımlaşmanın en güzel ifadesidir. ( ) Ortaçağ İslam devletlerine ait vakfiyeler üç şekilde günümüze ulaşmıştır. 1-Orijinal vakfiyeler: Vâkıf tarafından düzenlenen orijinal metni bugüne kadar gelen vakfiyelerdir. Zamanımıza intikal eden XIII ve XIV. yüzyıllara ait orijinal metinler vakfiyelerin umumiyetle tomar şeklindeki kâğıtlar üzerine yazıldığını göstermektedir. ( ) 2-Vakıf kitabeleri: Orijinal vakfiye metinlerinin özetlerini içerir. Bu tür kitabeler umumiyetle vakfın tesisinden kısa süre sonra tertip edilir ve ait oldukları binalar üzerine konurdu. ( ) 3-Vakfiye suretleri: Vakfiyelerin zamanla eskiyip yıpranması yüzünden sonraki dönemlerde vakfiye suretlerinin (sevâd) hazırlanmasına ihtiyaç duyulmuştur. Yine bu dönemlerde denetim ve kontrol amacıyla defterlere kaydedilen bazı vakfiye suretleri de günümüze ulaşmıştır. ( ) Gerek sahteciliğe açık olmaları dolayısıyla gerekse istinsah hataları yüzünden vakfiye suretlerinin çok dikkatli bir şekilde kullanılması gerekmektedir. Bunların dışında kroniklerde ve münşeat mecmualarında bazı vakfiyelerin suretlerine veya hulâsalarına rastlamak mümkündür.