* Southern New Hampshire Üniversitesi ve Atılım Üniversitesi İktisat Bölümleri

Transkript

1 yılında Amerika da tutsat (mortgage) sektöründe başlayan ve beş sene sonra bugün de halen devam etmekte olan ekonomik kriz gelişimi ve sonuçlarıyla tarihsel bir öneme sahiptir. Ekonomi yazınına Büyük Durgunluk olarak geçen kriz 250 senelik Amerikan tarihinin ikinci en yıkıcı deneyimi olmaktadır. İşsizlik oranının %15 e çıkması 1, 46.5 milyon Amerikalının hayatını sürdürebilmek için devletin dağıttığı yemek kuponlarına muhtaç kalması 2 ve 12 milyon kişinin evini kaybetmesi 3 ile sonuçlanan kriz ana akım iktisatçılar tarafından sektörel bir dengesizliğin düzelmesi (correction) olarak olumlu bir tavırla yorumlanmaktadır. Oysa ki, bu dengesizliğin ortaya çıkışı ve gelişimi daha nesnel bir gözle incelendiğinde, krizin tutsat sektörüne özgü teknik aksaklıklardan değil, Amerikan ekonomisinin son 30 yılına hakim olan neoliberal ekonomi anlayışının bireyselci kapitalizmin yarattığı iktisadi insan (homo economicus) rasyonelitesine olan yapısal uyuşmazlığından dolayı ortaya çıktığı görülecektir. Söz konusu kriz tutsat sektöründeki tüm aktörlerin kollektif faydaya hiçbir değer atfetmeksizin kısa vadeli çıkarlarının peşinde koşmaları ve bu eylemlerinin neoliberal anlayışın yarattığı küçük devletçi ekonomide kontrol edilememesi sonucunda ortaya çıkmıştır. Günümüzün hakim ekonomi görüşü olan neoliberalizm İskoç düşünür Adam Smith in bireysel hırsın ortak faydaya hizmet ettiği inancını sürdürmektedir. 4 Buna göre bir toplumda her bireyin özçıkarının peşinde koşması toplumda yaratılan kollektif faydanın da maksimize olmasıyla sonuçlanacaktır. Bugün iktisada giriş derslerinde verdiğimiz ilk kavramlardan birisi olan homo economicus bu ilkenin evrensel bir doğru gibi düşünülmesinin bir dışavurumudur. Oysa ki, günümüzün gerçekliği endüstrileşmenin ortaya çıktığı yılların Britanya sında Smith in * Southern New Hampshire Üniversitesi ve Atılım Üniversitesi İktisat Bölümleri

2 gözlemlediği gerçeklikten daha karmaşıktır. İş aktivitelerinin çeşitlenmesi ve teknolojinin büyük olanaklara imkan verecek şekilde gelişmesi ve yaygınlaşması toplumlarda farklı kesimlerin çıkarlarının çatışması olasılıklarını da beraberinde getirmiştir. 5 Böyle bir sosyoekonomik ortamda kollektif faydanın maksimizasyonu ancak işbirliği halinde istikrarlı ve huzurlu bir refaha ulaşılabileceğinin bilincinde olarak özçıkarını toplumsal bir farkındalıkla birlikte kollayan bireyler ile mümkündür. 6 Nobel ödüllü matematikçi John Nash in hayatını konu alan Akıl Oyunları filminin bir sahnesi bu ayrımı keyifli bir şekilde açıklamaktadır. Nash üç arkadaşıyla birlikte bilardo oynadığı bir bara bir tanesi sarışın dört kızın girmesiyle birlikte şunu söyler: Eğer hepimiz sarışına yönelirsek, birbirimizi bloke ederiz. Sonunda hiçbirimiz onu alamaz. Bunun üzerine onun arkadaşlarına gideriz, ama bu sefer hepsi bize soğuk davranır, çünkü hiçkimse ikinci seçenek olmak istemez. Peki, ya hiçbirimiz sarışına gitmezsek? O zaman, birbirimizin yolunu tıkamamış oluruz ve diğer kızları da aşağılamamış oluruz. Hepimizin kazanabileceği tek yol budur. 7 Nash in bu ifadesine aldığı yanıt ise bireyselci bir kültürde yetişen bir bireyin güvensizliğine örnek olurken işbirlikçi kapitalizmin ortaya çıkabilmesinde eğitimin önemine işaret eder: Nash, eğer bu senin sarışını tek başına alman için uydurduğun bir palavraysa, havanı alırsın! 2 Akıl Oyunları filminin bar sahnesi Bencillik ve güvensizlik 21. Yüzyıl ın kapitalist toplumlarında yaygın olma anlamında normal özellikler iken kaçınılmaz olma anlamında doğal özellikler değildir. Macar düşünür Karl Polanyi nin 1944 te saptadığı gibi, insan ilişkilerinin sosyalleşme amacından mübadele amacına evrilmesi ve toplumun ekonomiyi değil ekonominin toplumu yönlendirmesi insanoğlunun

3 evriminin doğal bir basamağından ziyade endüstrileşmenin ortaya çıkardığı yapay bir dönüşüm olarak düşünülmelidir. 8 Kapitalist ilkelerle yaşamasına rağmen endüstrileşmediği için çoğulcu bir kültürü muhafaza edebilen kırsal kesim insanları arasında dayanışma, duyarlılık, güven ve dürüstlük gibi erdemlerin şehirlilere kıyasla daha gelişkin olmaları Polanyi nin görüşünü destekleyen ampirik bir gerçekliktir. Ortak çıkarı (ve belki de ahlakı) ön planda tutarak tasarlanan ve insanlara erdemli davranmaları için teşvikler sunan bir düzende bencillik ve güvensizlik gibi güdülerin uyarılmaları asgaride tutulacaktır. 3 Endüstriyel kapitalizmin Britanya gibi tarihsel nedenlerle bireyselci kültüre sahip olmuş olan bir coğrafyada ortaya çıkması kapitalist mantığın da özçıkarcılık ilkesi etrafında oluşmasıyla sonuçlanmıştır. Bu toplumlarda mantıklı (rasyonel) davranma genellikle maddi olarak tanımlanabilen bireysel faydalardan en fazlasını vaat eden seçeneğe yönelmekle eş anlamlıdır. Akılcı homo economicus bu yönüyle, içinde bulunduğu topluluğun ortak çıkarının kendi özçıkarının bir öğesi olduğu inancıyla ekonomik üretim ve bölüşüme katılan homo collectivustan da, ait olduğu kültürün beklenti ve önceliklerine göre hareket eden homo sociologicustan da, kendisine yapılan muameleye benzer bir şekilde karşılık verme eğilimindeki homo reciprocantan da ayrılır. 9 Bu ayrım 2007 Büyük Durgunluğu nun temelinde yatan kültürel nedendir. Özçıkarı hiçbir kollektif kaygı duymaksızın kollamayı meşrulaştıran homo economicus rasyonelitesi onu dizginleyecek herhangi bir mekanizmanın olmadığı bir sosyoekonomik ortamda herkesin herkese karşı olduğu (all against all) bir toplum yaratır. Toplumsal sorumluluktan yoksun miyopik bir özçıkarcılığı normlaştıran bir kültürün devletin ekonomide rol almasına karşı çıkan ve kanuni düzenlemeleri refah üretimini yavaşlatan bir fren olarak gören neoliberalizm ideolojisi ile birlikteliği ateşle barutun birlikteliği gibi işlev görecektir krizinin ortaya çıkışı incelendiğinde bireyselci kapitalizm tarafından hazcı merdümgirizlere dönüştürülen bireylerin her safhada başrolde olduğu görülür. Krizin en makro düzeydeki etmenlerinden birisi Amerikan Merkez Bankası Federal Reserve ün (FED) uzun yıllar uyguladığı düşük faiz politikasıdır. Misyonu makroekonomik istikrarı sağlayarak ve kredi olanaklarını cazipleştirerek büyümeyi artırmak olan bu kurumun yöneticileri uzun yıllar reel faiz oranlarını çok düşük oranlarda tutmuşlardır. Avantajlı kariyer pozisyonlarını muhafaza edebilmek için, Amerikan ekonomisinin değişen gerçeklerini göz ardı eden bu bürokratlar

4 neoliberal politikaların uygulanmaya başladığı 1980 lerin başından bu yana reel faiz oranlarını ortalama olarak %1.71 gibi çok düşük bir seviyede tutmuşlardır. Amerikan ekonomisinde enflasyon ve federal faiz oranları ( ) Yıl Enflasyon Oranı (%) 10 Faiz Oranı (%)

5 Ortalama: Uzun yıllar tavizsiz olarak sürdürülen düşük faiz politikası borçlanma maliyetinin aşırı azalması, milli borç yükünün tarihi boyutlara ulaşması ve varlık piyasalarında aşırı değerlenmelerin (balonların) ortaya çıkması ile sonuçlanmıştır. John Krainer 12, John Talbott 13 ve The Economist dergisi 14 gibi kaynaklar emlak piyasasında varlık değerlerinin satın alma gücünün açıklayamadığı kısmının aşırı boyutlara ulaştığını ve siyasi otoritenin buna bir önlem almaması halinde Amerikan ekonomisini ciddi bir krizin beklediğini ısrarla belirtmişlerdir. Ancak kapitalizm tarihinde pekçok kez görüldüğü üzere, ekonomik aktivitenin amacı olarak görülen değerlenmeyi dizginlemeye yönelik bu girişimler popüler destek bulamamış ve bu yorumcuların uyarıları felaket tellallığı olarak adlandırılıp bir kenara atılmışlardır. FED aşırı cazip kredi imkanlarının yaratılmasına katkıda bulunarak krize giden yolun temelini atarken, bu süreçte kendi bireysel performansı enflasyonun düşük, büyümenin de devamlı olmasıyla ölçülen Merkez Bankası Başkanı Alan Greenspan başarılı bir ekonomist olarak şirketler dünyasının ve onun tesiri altındaki siyasi çevrelerin büyük desteğini görmüştür. Greenspan uyguladığı politikaların ekonomiyi maruz bıraktığı risklerin örtbas edilmesinde rol oynadığını Merkez Bankası koltuğundan ayrıldıktan sonra itiraf etmiştir. 15 Greenspan in emlak piyasalarındaki balon oluşumu risklerinden bahseden doktora tezini 1987 yılında bankadaki pozisyonuna başlamadan hemen önce New York Üniversitesi nin kütüphanesinden çektirmesi bu bağlamda düşündürücü bir gerçektir krizinin bir diğer ayağında yer alan tutsat finansçıları da toplumsal sorumluluktan yoksun homo economicuslar olarak hareket ederek krizin oluşmasına katkı yapmışlardır. Kendi bireysel kazançları salt verdikleri kredilerin toplam büyüklüğüne bağlı olan bu kişiler müşterilerini

6 ödeme güçlerinin ve risk seviyelerinin ötesinde büyüklük ve risklerdeki kredilere onaylamışlardır. 17 Kimi durumlarda gelir beyanatı bile istenmeden açılan bu krediler sektörde eşikaltı (subprime) gibi bir isimle sınıflandırılarak finans sistemine eklenmişlerdir. Temsil ettikleri riskleri daha iyi açıklayacak şekilde bugün zehirli kredi (toxic loans) olarak adlandırılan bu kredileri veren tutsat kurumlarının üst düzey yöneticileri ise hem kendi şirketlerinin hem de ekonominin genel refahını tehdit eden bu mekanizmayı önlemek yerine, bu kredileri karmaşık finansal entrümanların içine gizleyip piyasaya sürmüşlerdir. Böylece sıcak patatesi başkasının eline bırakan bu kişiler genişleyen iş hacimleri sayesinde şirketlerinin karlılık ve piyasa değerlerini ve bunlara bağlı olarak da kendi bireysel gelirlerini artırmışlardır. 6 Bu enstürmanlardan ikisi olan Teminat Tutsat Yükümlülükleri (CMO, Colleteral Mortgage Obligations) ve Tutsatla Desteklenen Menkul Kıymetler (Mortgage-Backed Securities) tutsat sektörünün yasal ile yasadışı arasındaki çizgiyi nasıl incelttiklerinin birer örnekleri olmuşlardır. Countrywide Financial, Bear Sterns, Chase, National City gibi finansal kurumlar zehirli kredileri içerikleri ve performans mekanizmaları çok karmaşık olduğu için çok az yatırımcının tam olarak anlayabildiği bu enstrümanların içine atarak menkul kıymetler piyasalarına sürdüler. Hızla büyüyen emlak sektörüne endeksli olan bu finansal araçlar görünüşte cazip birer kazanç kapısı olurlarken, sorunlu tutsat kredilerinin aklanmalarının da aracısı oldular. Birbaşka Nobel ödüllü iktisatçı olan Michael Spencer in bu gelişmelere dair sözleri oldukça düşündürüdür: Riski azaltmak ve yeniden dağıtmak amacıyla ortaya çıkarılan yaratıcı finans anlayışının ağırlıklı olarak riski gizlediği görülmektedir. Önümüzdeki zorluklardan önemli bir tanesi bu dinamikleri finansal istikrara dair erken bir uyarı sisteminin analitik ayakları olarak görmek olacaktır. 18 Olağanüstü karmaşıklığı ile söz konusu gizleme güdüsünün sinyallerini vermesi gereken bu enstrümanların Amerikan Sermaye Piyasası Kurulu SEC ten işlem görebileceklerine dair lisans olmaları devletin ekonomideki rolünü kısıtlayan ve ekonomik aktörleri başıboş bırakan bir ideolojinin toplumsal düzen için nasıl birer tehdit oluşturduğunun ibret verici bir örneği olmuştur. Lobicilik adı altında özel çıkarların nüfuzlu bireyler tarafından siyasetçilere empoze edilmelerinin ve seçim kampanyası katkıları adı altında siyasetçilerin eylemlerinin satın alınmalarının meşrulaştığı Amerikan siyasi sistemi bu özellikleriyle kamu çıkarının aleyhine işlemesi olası olan mekanizmaların yasallaştırıldığı bir mecraya dönüşmüştür. Yine kendi

7 çıkarları için toplumun refahını ikinci plana atabilen siyasiler seçilmelerinin bir koşulu olan kampanya fonlarına ulaşabilmek uğruna riskli finansal araçların lisans alarak menkul kıymetler piyasalarında işlem görmelerine göz yumdular. Bu çarpık düzen içindeki tüm aktörlerin söz konusu aranjmanların faydalarını bireysel olarak alırken olası sistemik zararlarını tüm ülkeyle paylaşmaları atıklarını doğaya bırakan şirketlerin çevre konusunda yaşadıkları ahlaki çöküntüyü anımsatmaktadır Büyük Durgunluğu na yol açan tutsat krizinin devlet, finansçılar, tutsat sektörü yöneticileri ve tüketicilerinden oluşan aktörler dörtgeninin son öğesi emlak kredilerini alan tüketicilerdir. 1990ları büyük bir genişleme ivmesiyle geçiren Amerikan ekonomisi yarattığı aşırı iyimser hava ve tüketimi körükleyen işleyişiyle kazancının üzerinde bir hayat standardı yaşamaya özenen bir tüketici neslini ortaya çıkardı. Milyonlarca Amerikalı onları hep daha fazla tüketmeye teşvik etmek için en dahiyane yolları kullanan şirketlerin pazarlama çabalarına olumlu yanıt vererek daha büyük bir eve taşınma, daha büyük bir arabaya binme, en son teknolojik ürünleri alma gibi alışkanlıklar edindiler. Bunun sonucunda dünyanın en zengin ulusu aynı zamanda en borçlu ulus haline gelirken, piyasa fiyatı tüketicilerin o mal veya hizmete biçtikleri gerçek değeri gösterir inancıyla aşırı değerlenme kavramına karşı çıkan neoliberal ortodoksi yüzünden kendi kendisini yok edecek bir konuma düşmüştür. Gösterişe yönelik tüketimin simgeleri haline gelen McMansion ve Cadillac Escalade SUV

8 Toplumların homo economicus bireylerden oluşmaları zorunlu olmadığı gibi ekonomilerini neoliberal kuramla inşa etmeleri de tek seçenekleri değildir. Deneysel iktisatta yürütülen kamu faydası deneyleri insanoğlunun homo economicustan farklı davranmaya meyilli olduğunu göstermektedir. Örneğin, bu çalışmalardan çok atıf yapılan bir tanesinde, eline bir miktar para verilen ve bunun istediği kadarını kendi cebine atıp kalanını da etrafındakilerle birlikte faydalanacağı bir ortak projeye bağışlaması istenen bireylerin pekçoğu (bir homo economicusa mantıksız gelecek şekilde) paralarının önemli bir kısmını hesaplanamayan bir fayda için kesin bir gider anlamına gelen ortak projeye aktarmışlardır. 19 Benzer deneyler parasının tamamını kendi cebine indirerek ortak faydadan nemalanmayı gözeten az sayıda beleşçiye karşı diğer bireylerin çeşitli cezalandırma yollarına başvurduklarını da ortaya koymaktadır. 8 Uygulamadaki sayısız örnek ve geniş kalkınma iktisadı yazını neoliberalizmin ne gelişmekte olan ülkelerin ne de gelişmiş olanların ihtiyaçlarını karşılayabilen, yanlış varsayımlarla tasarlanmış bir kuram olduğuna işaret etmektedir. 20 Batı ekonomilerinin 2007 Büyük Durgunluğu gibi krizlerden sakınmaları da Doğu ekonomilerinin en kısa sürede gelir ve toplumsal kalkınmışlık seviyelerini artırmaları da riskli, adaletsiz ve başıboş bir sistem olan neoliberal politikalardan kaçınarak insanoğlunun doğasının bencil değil kollektif tarafını uyaran sosyal demokrasiyi benimsemeleriyle mümkün olacaktır. 21 Sosyal demokratik bir devlet yönetimi anlayışı düzenlemeler yoluyla sermaye sahiplerinin kar güdülerinin sistemik tıkanmalara yol açmasının önleyecek, eğitim sistemi yoluyla toplumsal sorumluluğu olan bireyler yetiştirecek ve kooperatif tarzı örgütlenen kapitalist şirketlere teşvikler yaratma yoluyla gelir ve servet dağılımına ve makroekonomik istikrara katkı yapacaktır. Aksi takdirde, ekonomiye dair kanuni düzenlemeleri en aza indirmeyi savunan bir makroekonomik yönetim anlayışının kollektif hissiyatın hemen hiç olmadığı benmerkezci ve kısa vadeci bir kültürle birlikteliği bugün tutsat sektöründe başlayıp yayılan krizin gelecekte farklı sektörlerde ve şekillerde ortaya çıkması ile sonuçlanacaktır. Bu krizlerin Türkiye gibi orta gelirli ülkelerde sebep olacağı tahribat ise yüksek gelirli ülkelerle kıyaslanamayacak kadar büyük olabilir. Dipnotlar: 1 Temmuz 2012 tarihli U6 işsizlik oranı. Yarı-zamanlı çalışanları ve pes edip iş aramaktan vazgeçenleri de işsiz olarak sayan bu gösterge Amerikan ekonomisindeki gerçek işsizlik oranını

9 yaygın olarak kullanılan U3 oranından daha iyi gösteren bir ölçümdür. Veri kaynağı: Amerikan İşgücü İstatistikleri Bürosu, 2 Mayıs 2012 verisi. Kaynak: Amerikan Gıda Araştırmaları ve Eylem Merkezi, 3 Realtrac emlak veri tabanı, year-end-foreclosure-market-report Smith, Adam (1977). An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, University of Chicago Press, Chicago. 5 Anderson, Elizabeth Beyond Homo Economicus: New Developments in Theories of Social Norms. Philosophy and Public Affairs 29(2), Haller, Max. ve Hadler, Marcus How Social Relations and Structures can Produce Happiness and Unhappiness: An International Comparative Analysis. Social Indicators Research 75(2), John Nash in hayatını konu alan Akıl Oyunları filminden bir sahne. 8 Karl Polanyi, Büyük Dönüşüm: Çağımızın Siyasal ve Ekonomik Kökenleri, İletişim, 2011, İstanbul. 9 US Bureau of Labor Statistics Historical Rates of Inflation,2011. Washington, DC: BLS. 10 New York Central Bank Federal Funds Rate Statistics, New York: NYCB. 11 Shalizi, Cosma Rohilla Homo Reciprocans: Political Economy and Cultural Evolution. SFI Bulletin 14(2), Krainer, John House Price Bubbles. San Francisco Federse Reserve Economic Letter, 7 Mart. 13 Talbott, John The Coming Crash in the Housing Market. New York: McGraw-Hill. 14 The Economist Betting the House. 6 Mart. 15 ABC News Avustralya Greenspan admits some guilt over financial crisis. 24 Ekim. 16 McTague, Jim Dr. Greenspan s Amazing Invisible Thesis. Barron s, 31 Mart. 17 Mian, Atif ve Sufi, Amir The Consequences of Mortgage Credit Expansion: Evidence from the 2007 Mortgage Default Crisis. Chicago Üniversitesi İşletme Fakültesi Tartışma Metni. Chicago: Chicago Üniversitesi Spence, A. Michael Lessons from the Crisis. PIMCO Viewpoints, Kasım, 1-4.

10 19 Shalizi, Cosma Rohilla Homo Reciprocans: Political Economy and Cultural Evolution. SFI Bulletin 14(2), Şenses, Fikret. Neoliberal Küreselleşme Kalkınma için Bir Fırsat mı, Engel mi? Kalkınma ve Küreselleşme, S. Dedeoğlu ve T. Subaşat (der.) içinde, İstanbul, Bağlam Yayınları, 2004, s Kotz, David M The Financial and Economic Crisis of 2008: A Systemic Crisis of 10 Neoliberal Capitalism. Review of Radical Political Economics 41(3),