Kayseri İl Merkezinde Özürlülük, Sakatlık ve Engellilik Prevalansı

Transkript

1 Araştırma / Research Article TAF Prev Med Bull 2012; 11(1): Kayseri İl Merkezinde Özürlülük, Sakatlık ve Engellilik Prevalansı [Prevalence of Impairments, Disabilities, Handicaps: a Study from Kayseri Province] ÖZET AMAÇ: Özürlülük, sakatlık ve engellilik tüm toplumların en önemli sorunlarından biridir. Bu çalışma, Kayseri İl Merkezinde özürlü kişi sayısını bulmak, bu özürlerin nedenini belirlemek ve özürlerin yol açtığı engellilik durumunun boyutlarını saptamak amacıyla uygulandı. YÖNTEM: Özürlülük prevalansını saptamada DSÖ özürlülük sınıflaması kullanıldı. Tabakalı örnekleme yöntemiyle seçilen hanelerde yaşayanlara bu sınıflamaya göre özürlülük değerlendirmesi yapıldı. BULGULAR: Tüm yaşlarda 3443 kişi tarandı. Araştırma grubunun %10,5 inde özür, %5,0 ında sakatlık, %4,2 sinde ise engellilik saptandı. Kadınlarda özürlülük, sakatlık ve engellilik (%12,7 6,3 5,6) erkeklere (%8,3 3,6 3,4) göre anlamlı şekilde fazlaydı. SONUÇ: Araştırmamızın sonucunda, tüm özürlülerde eğitim ve sosyal seviye düşüktü ve özürlülerin eğitim sorunları ve rehabilitasyona gereksinimleri öncelikle göze çarpıyordu. Özürü ve engeli bulunan pek çok kişi rehabilitasyon hizmetlerinden yararlanamamıştı. Bu çalışma nedeniyle ilimizde özürlülerin eğitim ve rehabilitasyonuna verilmesi gereken öneme de işaret etmektedir. ABSTRACT AIM: Impairment and disability and handicap are most important problems all the world. This survey was conducted in centre of Kayseri province to obtain the prevalence of impairment, disability and handicap. METHOD: The survey also aimed to identify the causes of impairments and to analyse the nature and extent of the handicaps resulting from these impairments. WHO s impairment, disability and handicap classification was used and it was applied to those living in dwellings located in districts selected according to the population. RESULTS: 3443 person residing selected using a multistage cluster sampling method were screened. It was found that 10.5% of the population had impairment and 5.0% of the population had a disability and 4.2% of them had a handicapped. The prevalence of impairment, disability and handicap was higher in women ( %) than men ( %). CONCLUSION: Result of this study estimated, the educational and social levels were low among all the disables Educational problems and rehabilitation requirements were the major problems. A high proportion of person with impairment and handicap were not given any rehabilitation services. So that, the results of our study shows us that we have to give more importance to disables educational and occupational problems in our country. DOI: /pmb Melis Naçar 1 Fevziye Çetinkaya 2 Zeynep Baykan 1 1 Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Eğitimi AD, 2 Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Halk Sağlığı AD, Kayseri. Anahtar Kelimeler: Özürlülük, Sakatlık, Engellilik, Prevalans. Key Words: Impairment, Disability, Handicapped. Sorumlu yazar/ Corresponding author: Melis Naçar Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Eğitimi AD, Kayseri, Türkiye. mnacar@erciyes.edu.tr GİRİŞ Dünya Sağlık Örgütü nün (DSÖ) tanımladığı sağlık kavramındaki tam iyilik halinin ortadan kalkmasıyla sağlık durumu bozulan kişiye erken dönemde etkili tedavi yapılmadığı takdirde, kişi özürlü ya da engelli olarak karşımıza çıkacaktır. Özürlü birey, bedensel, zihinsel ve ruhsal özelliklerinden belirli oranda fonksiyon kaybına neden olan, organ yokluğu ve bozukluğu sonucu toplumsal rolünü gerçekleştirebilmesi için bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan kişidir (1). Sağlığın tanımındaki bu bakış açısı ve yaşlı nüfusun giderek artmasıyla birlikte özürlülük, son yıllarda giderek önemi artan bir konu haline gelmiştir (2). Ülkemizde de kronik hastalıkların tedavisinde kaydedilen gelişmeler ortalama yaşamın uzamasına ve dolayısıyla da yaşlı nüfusun artmasına yol açmaktadır. Aynı zamanda çevre kirliliği, trafik kazaları, yaşam biçimi ve beslenme alışkanlıklarımızdaki değişiklikler özürlü kişi sayısını arttırmaktadır. Bu durum yalnızca özürlüler ve aileleri için değil; toplumları için de ciddi ekonomik, sosyal, fiziksel ve psikolojik sorunlar yaratmaktadır (3). Özürlülük, kişinin fizyolojik, psikolojik, anatomik yapı ya da işlevlerindeki herhangi bir eksiklik ya da anormalliktir. Yetersizlik organ düzeyinde olan bir olaydır. Psikolojik, konuşma, işitme, görme, iskelet sistemi ve iç organ (dolaşım, solunum, boşaltım vb. sistemlerin uzun süreli hastalıkları) bu gruba girer. Sakatlık, yetersizlik sonucu oluşan ve normal bir insanın başarı ile sonuçlandırabileceği herhangi bir aktiviteyi gerçekleştirmede ortaya çıkan 71

2 bir eksiklik veya sınırlamadır. Geçici ya da kalıcı olabilir, kişi düzeyindedir. Engellilik, yaşa, cinsiyete, sosyal ve kültürel etmenlere bağlı olarak özürlülük ve sakatlık sonucu oluşan, o birey için normal olan bir işlevin yerine getirilememesi, tamamlanamaması ya da eksik kalmasıdır. Eksik kalan işlev bir aktivite ile sınırlı olmayıp yaşantıyı oluşturan rollerden biridir. Engellilik toplum düzeyindedir ve sakatlık sonucu kişinin toplum içindeki rolünü gerçekleştirememesidir. Bir başka deyişle, yetersizliğin ya da sakatlığın sosyal hayata yansımasıdır (3,4). Özürlülük tüm toplumda bu kadar önemli bir sorunken, görülme oranının belirlenmesi çok önemlidir. DSÖ, 1980 yılında, özür, sakatlık ya da engel kavramlarını standartlaştırmak ve ortak bir dil oluşturmak amacıyla Yetersizlik, Özürlülük ve Engelliliğin Uluslararası Sınıflandırması (ICIDH) isimli bir sınıflandırma sistemini ortaya koymuştur (4). ICIDH, özürlülük sürecinin tanımlamasında kullanılan bir modeldir yılında DSÖ, ICIDH-2 sınıflaması yayınlanmış, bu sınıflama 2000 yılında yeniden gözden geçirilmiştir (4-6). DSÖ, gelişmiş ülkelerde nüfusun %10 unu, gelişmekte olan ülkelerde %12 sini özürlülerin oluşturduğunu bildirmektedir (1). Ülkemizde ise 2002 Türkiye Özürlüler Araştırması sonuçlarına göre özürlülük prevalansı %12.3 olarak saptanmıştır (7). Ülkelerin sağlık, eğitim ve ekonomik kalkınma göstergelerinde, özürlü nüfusun yaşam düzeyi ile özürlü nüfusa sunulan hizmetin kalitesi önemli bir yer tutmaktadır. Oysaki ülkemizde ve Dünyada bu konuda yapılan çalışmalar oldukça az sayıdadır. Özürlülere toplumsal bağlamda yapılacak faaliyetleri gerçekleştirmek için öncelikle yapılması gereken, özürlülüğün toplumda görülme boyutunun ve nedenlerinin saptanmasıdır. Bu çalışma Kayseri İl merkezinde özürlülük, sakatlık ve engellilik prevalansını, nedenlerini belirlemek ve özürlerin yol açtığı engellilik durumunun boyutlarını saptamak amacıyla yapılmıştır. GEREÇ ve YÖNTEM Kayseri İlinde 2008 yılında yapılan bu çalışma, kesitsel ve tanımlayıcı tipte bir çalışmadır. Ülkemizdeki özürlülük prevalansı %12 olarak kabul saptandığı çalışma esas alınarak, bu çalışmada %95 güvenilirlik (alfa), %80 güç (1-β) ve 1.6 lık yanılma payı (d) ile örneklem büyüklüğü 3346 olarak hesaplanmıştır (7). Araştırmaya 3500 kişinin alınması planlanmıştır. Türkiye deki ortalama hane halkı büyüklüğünün 4,2 olduğu dikkate alındığında (8) yaklaşık 850 haneye ulaşılması hedeflenmiştir. Araştırma sonunda 3443 kişiye ulaşılmıştır. Çalışmada İl merkezindeki tüm sağlık ocaklarında (14 sağlık ocağı) nüfus yoğunluklarına göre tabakalandırılmış ve örnekleme alınacak haneler ev halkı tespit fişlerinden sistematik örnekleme yöntemi ile seçilmiştir. Çalışmaya katılmayı kabul etmeyenler çalışma dışı bırakılmış, evde bulunmayanlara ikinci kez gidilmiş, tekrar bulunamaması halinde çalışma dışı bırakılmıştır. Çalışmada DSÖ nün (ICIDH) özürlülük sınıflaması kullanılarak hazırlanan anket formu kullanılmıştır(4-7,9). Çalışmada hane halkı anketi ve özürlü birey anketi olmak üzere iki farklı anket uygulanmıştır. Hane halkı anketi, örneğe çıkan hanede en az 6 aydır oturmakta olan herkese uygulanmıştır. Anketler, hanede en iyi bilgiyi verebilecek kişi ile yüz yüze görüşülerek doldurulmuştur. Tercihen evin hanımı ile görüşülmüş olup, yeterli bilgi verebilecek kimse bulunmayan haneler tekrar ziyaret edilmiştir. Anketler, eğitilmiş intern doktorlar tarafından doldurulmuştur. Hane halkı anketinde, bireylerin yaş, cinsiyet, öğrenim durumu, medeni durumu, çalışma durumu, sosyal güvenlik durumu ve özürlülük durumuna ilişkin bilgiler alınmıştır. Hane halkı anketinin son kısmında hanedeki ortopedik, görme, işitme, dil, konuşma, zihinsel özür ve iç organ hastalığı ile ilgili sorular yer almaktadır. Tespit edilen her bir özürlü birey için özürlü değerlendirme formu doldurulmuştur. DSÖ nün sınıflamasında özürlülük, sakatlık ve engellilik kavramları farklı düzeylerde belirlemek üzere kullanılmaktadır. Araştırmamızda DSÖ nün 7 gruba ayırdığı engellilik durumu özürlü olduğu tespit edilen bireylere tek tek sorularak belirlenmiştir. Özürlülük değerlendirilirken, gözlüğünü çıkardığı zaman görme fonksiyonunu, işlerini ve günlük aktivitelerini yapamayacak derecede kaybeden, başka bir deyişle ileri derecede kırma kusuru olan kişiler ve tamamen görme kaybı olanlar özürlü kabul edilmiştir. Ancak hafif ve orta derecede görme bozukluğu olanlar klinik muayene olanağı olmadığı için değerlendirmeye alınmamıştır. İşitme bozukluğu olarak tamamen işitme kaybı veya konuşulanı anlamayacak şiddette işitme bozukluğu olanlar özürlü kabul edilmiştir. İç organ hastalıkları olan özürlülerin tespitinde daha önce bir sağlık kuruluşunda tanı konmuş olması esas alınmıştır. Araştırma verileri SPSS 13.0 programı kullanılarak değerlendirilmiş, istatistiki analizlerde ki kare testi ve lojistik regresyon analizi yapılmıştır. Lojistik regresyon analizinde yaş ve eğitim yılı 72

3 sürekli değişken olarak alınmış, diğer değişkenler kategorilendirilmiştir. Araştırma Helsinki prensiplerine uygun olarak planlanmış, Erciyes Üniversitesi Etik Kurul onayı tarihinde 2008/115 karar no ile alınmış olup, çalışmaya dâhil olan kişilere bilgilendirilmiş onam formu imzalatılmıştır. BULGULAR Çalışmada özürlülük prevalansı %10,5 (361 kişi) olup, kişilerin %70,1 inin bir, %19,1 inin iki, ve %10,8 inin üç ve üzerinde özrü olduğu saptanmıştır. Özürlülük oranı erkeklerde %8,3, kadınlarda %12,7 dir. Araştırmamızda tespit edilen özürlülerin %48,5 i sakat, sakatların da %82,9 u engelli idi. Grubun %89,5 i sağlıklı, %5,4 ü özürlü ancak sakat değil, %5,1 i sakat, %2,3 ü engelli idi. Araştırma grubumuzdaki 14 yaş ve üzeri özürlerin çalışma oranı (%17,3), aynı yaş grubundaki özürlü olmayanlara (%39,6) göre anlamlı ölçüde düşüktü (Ki kare= , p=0.0001). Araştırma grubuna alınan 14 yaş üzerindeki özürlülerin %27,0 ı özürlü olmayanların %59,2 si beş yılın üstünde eğitim almıştı (Ki kare= , p=0.0001). Araştırma grubuna alınan 14 yaş üzerindeki sakatların %19,6 sı, sakat olmayanların %33,3 ü beş yılın üzerinde eğitim almıştı (Ki kare=7.849, p=0.005) (Tablo 1). Tablo 1: Kayseri İlinde kişilerin sosyodemografik özelliklere göre özürlülük, sakatlık, engellilik prevalansı. Özürlülük Sakatlık Engellilik n Sayı % Sayı % Sayı % TOTAL , , ,2 Cinsiyet Erkek ,3 63 3,6 59 3,4 Kadın , ,3 86 5,6 Ki kare/p 18,192 p< ,444 p< , Yaş grupları ,6 7 1,7 7 1, ,6 11 2,0 11 2, ,1 9 1,4 9 1, ,5 35 3,1 34 3, , ,5 48 8,8 > , , ,1 Ki kare/p 609,096 p< ,422 p< ,652 p<0.001 Medeni durum* (n=2473) Evli , ,2 90 5,1 Bekar ,5 14 2,3 14 2,3 Dul/boşanmış , , ,5 Ki kare/p 161,651 p< ,371 p< ,512 p<0.001 Çalışma durumu* (n=2473) Çalışıyor ,3 14 1,5 13 1,4 Çalışmıyor , , ,1 Öğrenci ,0 4 1,1 4 1,1 Ki kare/p 155,15 p< ,861 p< ,308 p<0.001 Eğitim yılı* (n=2473) , , , ,6 13 4,0 12 3,7 > ,2 17 1,7 15 1,5 Ki kare/p 120,175 p< ,217 p< ,578 p<0.001 *Toplam kişiden 0 14 yaş grubu çocuklar çıkarılmıştır. 73

4 Tablo 2: Özürlülüğü etkileyen faktörlerin lojistik regresyon analizi sonuçları. Değişkenler Odds oranı Lojistik regresyon %95 Güven aralığı p Yaş 1,071 1,060-1, Eğitim yılı 0,962 0, Cinsiyet Kadın Erkek 1,176 0,839-1, Çalışma durumu Çalışmıyor Çalışıyor/Öğrenci 2,191 1,497-3, Medeni durum Evli Bekâr/dul/boşanmış 0,699 0,488-1, Tablo 3: Sakatlığı etkileyen faktörlerin lojistik regresyon analizi sonuçları. Değişkenler Lojistik regresyon Odds oranı %95 Güven aralığı p Yaş 1,049 1,035-1, Eğitim yılı 0,895 0,846-0, Cinsiyet Kadın Erkek 0,759 0,489-1, Çalışma durumu Çalışmıyor Çalışıyor/Öğrenci 4,217 2,323-7, Medeni durum Evli Bekâr/dul/boşanmış 0,489 0,319-0, Tablo 4: Engelliliği etkileyen faktörlerin lojistik regresyon analizi sonuçları. Değişkenler Lojistik regresyon Odds oranı %95 Güven aralığı p Yaş 1,036 1,023-1, Eğitim yılı 0,884 0,831-0, Cinsiyet Kadın Erkek 0,552 0,349-0, Çalışma durumu Çalışmıyor Çalışıyor/Öğrenci 4,655 2,509-8, Medeni durum Evli Bekâr/dul/boşanmış 0,490 0,316-0,

5 Tablo 5: Araştırma grubunda cinsiyete göre özürlülük tiplerinin dağılımı. TAF Preventive Medicine Bulletin, 2012: 11(1) Erkek (n=144) Kadın (n=217) Toplam (n=361) Sıra no Özürlülük tipi Sayı %* Özürlülük tipi Sayı %* Özürlülük tipi Sayı %* 1 İç organ 87 60,4 İç organ ,9 İç organ ,6 2 Kas iskelet sistemi 39 27,1 Kas iskelet sistemi 50 23,0 Kas iskelet sistemi boz ,7 3 4 Görme İşitme 28 19,4 Görme boz ,0 Görme boz ,0 8 5,5 İşitme boz. 19 8,8 İşitme boz. 27 7,5 5 Psikiyatrik boz. 6 4,2 Psikiyatrik boz. 13 6,0 Psikiyatrik boz. 19 5,3 6 Diğer** 13 9,0 Diğer** 20 9,2 Diğer** 33 9,1 Toplam , , ,1 *Yüzdeler özürlü kişi sayısı üzerinden alınmıştır. **Dil ve konuşma, jeneralize-duyusal bozukluklar, öğrenme, şekil Lojistik regresyon analizi sonuçlarına göre, özürlülük sıklığını yaş ve çalışma durumu; sakatlık sıklığını yaş, eğitim yılı, çalışma durumu, medeni durum; engellilik sıklığını yaş, eğitim yılı, cinsiyet, çalışma durumu, medeni durum etkilemektedir. Yaş arttıkça özürlülük, sakatlık, engellilik; eğitim yılı azaldıkça sakatlık ve engellilik sıklığı artmaktadır, Çalışmıyor olmak özürlülük sıklığını 2,2 kat, sakatlığı 4,2 kat, engelliliği 4.6 kat arttırmaktadır (Tablo 2). Araştırma grubundaki özürlülerin %8,6 sının, sakatların %11,1 inin, engellilerin %10,3 ünün sosyal güvencesi yoktu. Özürlü olanların olmayanlara göre sosyal güvence açısından istatistiki olarak bir farklılık yoktu (X 2 =2.207, p=0.137). Araştırma da 361 kişide 502 özür saptanmıştır. Tablo 3 ve 4 de cinsiyete ve yaş gruplarına göre özürlülük tiplerinin dağılımı gösterilmiştir. Çalışmamızda 0-6 yaş grubunda 12, 7-14 yaş grubunda 25, yaş grubunda 16, yaş grubunda 103, yaş grubunda 222 ve 65 yaş üzeri grupta 120 özür saptanmıştır. Özürlü olarak tespit edilen kişilerin %88,9 u sonradan, %11,1 i doğuştan meydana gelmişti. Çalışmamızdaki özürlülerin %10,2 si (37 kişi) özrü nedeniyle rehabilitasyon aldığı belirlenmiştir. TARTIŞMA Araştırmaya katılanların %10,5 inde (361 kişi) özürlülük tespit edilmiş olup, bunların %70,1 inin bir, %19,1 inin iki ve %10,8 inin üç ve üzerinde özrü olduğu saptanmıştır. Dünya DSÖ, Dünyadaki özürlülük sıklığını yaklaşık %10 olarak bildirmiştir (1). Ülkemizde 2002 Türkiye Özürlüler Araştırması na göre (7) özürlü olan nüfusun toplam nüfus içindeki oranı %12,3 tür. Bu oranlar Isparta da %12,7 (10), İstanbul da %9,7 (11), Aydın da %4,9 (12), Diyarbakır da %14,8 (13) olarak tespit edilmiştir. Çalışmamızda bulduğumuz özürlülük prevalansı, DSÖ rakamlarıyla uyumlu, Ülkemizdeki çalışmaların bazılarından yüksek, bazılarından düşüktür (1,10-13). Tespitin düşük olması kişilerin bazı özürlerini gizlemiş olmasından kaynaklanabilir. Ayrıca özürlülük prevalansındaki bu farklılıklar, araştırmalarda kullanılan sınıflamaların farklılığına, özürlülük kavramının toplum tarafından algılanış biçimine, standart tarama araçlarının kullanılmamasına bağlı olabilir. 75

6 Tablo 6: Araştırma grubunda yaş gruplarına göre özürlülük tiplerinin dağılımı. 0-6 yaş (n=11) 7-14 yaş (n=20) Sıra no Özürlülük tipi Sayı %* Özürlülük tipi Sayı %* 1 Dil ve konuşma boz. 4 36,4 Kas iskelet sis. 8 40,0 2 Kas iskelet sis, boz. 4 36,4 Görme boz. 5 25,0 3 İç organ 2 18,2 Dil ve konuşma boz. 4 20,0 4 Görme boz 1 9,1 Jeneralize duyusal boz. 3 15,0 5 Jeneralize duyusal boz. 1 9,1 Öğrenme boz. 3 15,0 Diğer 3 15, yaş (n=14) yaş (n=84) 1 Kas iskelet sis. Boz. 7 50,0 İç organ 54 64,3 2 İşitme boz. 3 21,4 Kas iskelet sis, 21 25,0 3 Görme boz. 1 7,1 Psikiyatrik hast ,9 4 Konuşma boz 1 7,1 Görme boz 8 9,5 5 Jeneralize duyusal boz. 1 7,1 Öğrenme boz. 3 3,6 Diğer 3 21,4 Diğer 8 8, (n=154) 65 yaş ve üzeri (n=78) 1 İç organ ,5 İç organ 74 94,9 2 Kas iskelet sis. boz ,4 Görme boz ,8 3 Görme boz ,5 Kas iskelet sis. boz ,7 4 İşitme boz. 8 5,2 İşitme boz ,4 5 Psikiyatrik boz. 7 4,5 Jeneralize duyusal boz. 2 2,6 6 Diğer 6 3,9 Diğer 2 2,6 * Yüzdeler özürlü kişi sayısı üzerinden alınmıştır. Üç yüz altmış bir özürlünün 175 inde (%5,1) sakatlık vardı. Bunlardan 145 i (%2,3) engelli idi. Dünya ülkelerinde sakatlık sıklığı %0,2 den %20,9 a kadar değişim göstermektedir (14). Bu farklılık araştırmalarda sakatlık boyutunun dar veya geniş tutulması ile yöntem farklılıklarından kaynaklanmaktadır. Araştırmamızda tespit edilen özürlülerin %48,5 i sakat, sakatların da %82,9 u engelli idi. Isparta daki çalışmada da bu rakamlar sırasıyla %39,1-45,7 bulunmuştur (10). Engelliğin yüksek bulunması, özürlü ve sakatların erken tanı, tedavi ve rehabilitasyon hizmetlerinden yeterince yararlanamadığını göstermektedir. Oluşan özrün kalıcı bir sakatlığa dönüşmesini önleme, erken tanı, uygun müdahale ve tedaviyle olasıdır. Erken tanı ve tedavi hizmetlerinin verilmesinde eğitimden geleneklere, sosyal güvenceye kadar birçok etmen rol alır (3). Sakatlıkların oluşmasını ve ilerlemesini önlemede en önemli unsur, ilkyardım hizmetleriyle desteklenmiş nitelikli bir ilk basamak sağlık hizmetinin sağlanmasıdır (3). Ülkemizde, öncelikle özürlü kişilerin tespitinin yapılabilmesi, sonra da bu kişilere erken tanı, tedavi ve rehabilitasyon hizmetlerinin 76

7 ulaşması gereklidir. Böylece, kişilerin hem hayat kalitesini arttıracak hem de sakat ve engelli olmalarını önlenebilecektir. Benzer çalışmalarda olduğu gibi, araştırmamızda da özürlülükler, sakatlıklar ve engellilikler 45 yaşından başlayarak artmakta, 65 yaşından sonra bu artış belirginleşmektedir (9,10). Bu artış daha çok ileri yaşlarda kronik hastalıkların artmasından kaynaklanmaktadır (Tablo 5). Hayatın geç dönemlerinde ortaya çıkan özürlülüğün en sık nedeni kronik hastalıklardır (13,15,16). Bu çalışmada da benzer bulgular bulunmuştur. Ayrıca yaşlılar görme, işitme ve kas-iskelet sistemi nın sık olması nedeniyle kazalara daha eğilimlidirler (17,18). Yaşlılarda düşmelere bağlı kırıklar sıklıkla özürlülüğe neden olmaktadır (18-21). Tablo 7: Araştırma grubunda özürlerin nedenlerine göre dağılımı. Özürün nedeni n=523 Kronik hastalık Sayı % Toplumdaki prevalansı (binde)* %95 Güven aralığı ,5 70,6 (62,3±79,7) Yaşlılık 73 14,0 21,2 (16,7±26,6) Doğuştan 40 7,6 11,6 (8,3±15,8) Enfeksiyon 20 3,8 5,8 (3,6±9,0) İş kazası 14 2,7 4,1 (2,2±6,8) Ev kazası 14 2,7 4,1 (2,2±6,8) Trafik kazası 5 1,0 1,5 (0,5±3,4) Bilinmeyen ,8 33,1 (27,4±39,7) *Özür sayısına göre hesaplanmış olup, bin kişide görülen özür sıklığı verilmiştir. Çalışmamızda kadınlarda özürlülük, sakatlık ve engellilik görülme oranı, erkeklere göre anlamlı şekilde yüksek iken bu sonuç ülkemizdeki benzer çalışmalarla da uyumludur (7,10). Ancak, genel olarak gelişmiş ülkelerde özürlülük açısından cinsiyet farkı görülmemektedir (14). Buna neden olarak Ülkemizdeki kadınların erkeklere göre hem daha ağır işlerde çalışmasından hem de sağlık hizmetlerinden yeterince yararlanamamasından olabilir. Böylece kadınlarımız daha çok yıpranmakta ve hastalık ve sakatlık risklerine daha çok maruz kalmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü ne göre, sakatlar eşleri tarafından daha çok terk edilmektedir (1). Çalışmadaki özürlülük oranı %10,5, sakatlık oranı %5,1 iken, eşinden ayrı ya da eşi ölmüş olanlarda özürlülük %49,0, sakatlık %30,6 idi (p<0.0001). Ancak kişilerin eşlerini kaybetmeden ya da boşanmadan önce mi sonra mı özürlü ya da sakat oldukları sorulmamıştır. Bundan sonra yapılacak çalışmalarda bu konu göz önüne alınmalıdır. Yalnız yaşayan yaşlıların sakatlanmaya daha çok aday oldukları, yalnızlığın özellikle yaşlılar için bir risk faktörü olduğu bilinmektedir (3,18,19). Araştırma grubumuzda özürlüler özürlü olmayanlara göre daha az oranda çalışmaktaydı (Tablo 2-4). Bulgumuz bu konudaki diğer çalışmaların bulgularını desteklemektedir (10,12). Ülkemizde yapılan Türkiye Özürlüler araştırmasında da, özürlü olan her beş kişiden biri işgücüne katılmaktadır (7). İşgücüne katılım, oldukça büyük bir sanayisi olan ilimizde ülkemiz geneline göre daha düşüktür. Bu durum, özürlülerin istihdamına öncelik verilmemesinden kaynaklanabilir. Özürlü bireylerin çalışma yaşamına katılmaları, ekonomik olarak bütçelerine katkı sağlamasının ve sosyal güvence olanaklarının doğmasının yanı sıra, onların psikolojik ve sosyal açıdan da daha sağlıklı bir yaşam sürmelerini sağlayabilir. Bu yüzden özürlülerin işgücüne katılması yönünde daha aktif çalışmalar yapılmalıdır. Özürlü ve sakatların sosyal uyumunda ortaya çıkan güçlüklerin belki de en önemlisi eğitim sürecinin dışında kalmalarıdır. Çalışmamızda da özürlü olmayanlara göre eğitim yılı beş yıl ve üzerinde olanlar önemli ölçüde düşüktür. Bu çalışmadaki bulgularımız Ülkemizdeki ve diğer ülkelerde yapılan çalışmalarda da (7,9-12) benzer bulgular bulunmuştur. WHO sakatların sakat olmayanlara göre, daha az eğitim alabildiklerini bildirmektedir (1). Bu sonuçlar, özürlülerin büyük bir kısmının eğitimlerini ilerletemediklerini göstermektedir. Gerek fiziksel, gerek zihinsel, gerekse kronik hastalıklar kişinin eğitim olanaklarını kısıtlamaktadır. Çevrenin eğitim için uygun hale getirilmesi ile ilgili mimari engeller, özürden kaynaklanan okula devamsızlık, özel rehabilitasyon ve eğitim kurumlarının yeterli sayıda olmaması ve ailelerin sosyoekonomik düzeyinin düşük olması daha az eğitim almalarının nedeni olabilir. Özürlü kişilerin eğitimlerinin sürdürebilmeleri için toplumsal bir farkındalık ve çabaya ihtiyaç olduğu düşünülmektedir. Özellikle özürlü kişilerin mümkün olduğu kadar normal okullarda akranlarıyla birlikte eğitim görebilmeleri hem özürlü kişiye toplum içinde yaşamayı öğretecek hem de toplumda özürlülük 77

8 konusunda farkındalık yaratacaktır. Ancak bu şekilde özürlüler, toplum içinde rehabilitasyon olanaklarına sahip olabilirler. Araştırmamızda tespit edilen özür nedenlerinin %46,5 i kronik hastalıklardı. İkinci sırada ise yaşlılık gelmekteydi (%14,0) (Tablo 7). Konu ile ilgili Ülkemizde ve Dünyada yapılan çalışmalarda da benzer sonuçlar elde edilmiştir (10-13,22). DSÖ, doğuştan anomalilerin görülme sıklığını binde 9,6 olarak bildirmiştir (1). Araştırmamızda tespit edilen özürlerin nedenlerine göre dağılımında doğumsal nedenler binde 11,6 olarak bulunmuştur (Tablo 7). Bulgularımız, Isparta da yapılan çalışma ile uyumlu, DSÖ rakamlarından yüksektir (1,10). Bu sonuçlar da Ülkemizde doğum öncesi bakım ve doğum hizmetlerinin genel olarak yetersiz olması ile açıklanabilir (23). Doğum öncesi bakım ve doğum hizmetlerinin nitelik ve niceliğinin arttırılması, doğumsal anomalilerin erken tanı ve tedavisini sağlar ve özürlülük oranlarını azaltabilir. Çalışmamızda iş kazaları tüm özürlerin %2,7 sinden, ev kazaları %2,7 sinden, trafik kazaları %1,0 ından, sorumlu bulunmuştur (Tablo 7). DSÖ, tüm dünyada sakatlığa ve engelliliğe yol açan nedenler içinde, kazaların %15,1 lik bir yer aldığını bildirmektedir. Bunların %5,8 i ev kazaları, %5,8 i trafik kazaları ve %2,9 u iş kazalarıdır (1). Kazalar sonucu meydana gelen yaralanmalara bağlı sakatlıklar, başka bir çalışmada da DSÖ nün verilerine benzer şekilde %15,1 olarak bildirilmiştir (24). Tüm kazaların çalışmamızda bulunan sıklıkları DSÖ nün verilerinden düşüktür. Bunun nedeninin de kronik hastalık ve yaşlılıkla ilgili yeterli bakımın olmamasından kaynaklanmış olabileceği düşünülmektedir. Çalışmamızda nedeni bilinmeyen özürler oldukça fazla idi ve tüm özürlerin %21,8 ini oluşturmaktaydı. Bu rakamın fazla olması düşündürücüdür ve toplumun genel olarak özürlülükle ilgili fazla bilgili olmadığını gösterebilir. DSÖ nün %19,3 (24) olarak belirttiği beslenme bozukluğu ise çalışmamızda neden olarak hiç gösterilmemiştir. Bunun nedeni beslenme bozukluğunun toplumda bir hastalık olarak görülmemesi ve bu konudaki bilgi yetersizliği olabilir. Bilinmeyen sebeplerin gerçekte beslenme, psikiyatrik bozukluklar, bazı somatik hastalıklar gibi gruplara dağılacağı düşünülmektedir. Çalışmamızdaki özürlülerin %10,2 si rehabilitasyon hizmetlerinden yararlandığını belirtmişti. Aynı oran İstanbul ilinde yapılan benzer bir çalışmada da %8 olarak tespit edilmiştir (25). Ülkemizdeki çeşitli çalışmalar özürlülerin rehabilitasyon gereksiniminin çok az oranda karşılandığına işaret etmektedir (7,9-13). Rehabilitasyon, henüz toplumumuz için çok bilinen bir kavram değildir. Bu konuda tüm toplumun bilgilendirilmeye ihtiyacı vardır. Günümüzde oldukça pahalı olan rehabilitasyon hizmetleri yerini toplum tabanlı rehabilitasyon programlarına bırakmaktadır (26). DSÖ, yerel örgütlere ve topluma entegre edilmiş rehabilitasyon hizmetlerinin hem daha yararlı hem de ucuz olduğunu bildirmektedir (1). Bu değişim ile özürlü bireylere yaşadığı koşullara uygun, oldukça ucuz ve kolay temin edilebilir olanaklar sağlanabilecektir. Ülkemizde de rehabilitasyon hizmetlerinin ilk basamak sağlık birimlerine entegre edilmesi, gönüllü kuruluşların ve diğer yerel örgütlerin işbirliği gerekmektedir. Kişiler tek tek muayene edilemediğinden bazı ailedeki kişiler hanedeki özürlü veya sakatları gizlemiş olabileceğinden bu vakaların kaçırılması araştırmanın sınırlılığıdır. Çalışma sonucunda bulunan özürlülük prevalansı %10,5 olup, DSÖ nün verileri ile uyumludur. Özürlülüğün sakatlık ve engelliliğe dönüşme oranı diğer çalışmalardan yüksek bulunması özürlülerin erken tanı, tedavi ve rehabilitasyon hizmetlerinden yeterince yararlanamadığını göstermektedir. Kadınlarda, 65 yaş ve üzerinde, dul ve eşinden ayrılmışlarda, çalışmayanlarda, 0-5 yıl eğitim alanlarda özürlülük, sakatlık ve engellilik oranı daha yüksektir. Bu gruplar, özürlülük açısından daha iyi değerlendirilmelidir. Ayrıca özürlülerin daha iyi eğitim alabilmeleri için gerekli şartlar iyileştirilmelidir. Ayrıca, özürlülerin işgücüne katılması yönünde daha aktif çalışmalar yapılmalıdır. Tespit edilen en sık özürlülük nedeni iç organ dır. Bu hastalıkların önlenmesine yönelik stratejilere ülke çapında gereken önem verilmesi ve bu hastalıkların iyi rehabilite edilmesi özürlülük oranını da azaltacaktır. KAYNAKLAR 1. Disability Prevention and Rehabilitation. Technical Report Series No: 668, Geneva: WHO; Güleç M, Tekbaş ÖF. The health of elderly. T Klin J Med Sci. 1997; 17: Baykan Z. Özürlülük, engellilik, sakatlık nedenleri ve korunma. Sürekli Tıp Eğitimi Dergisi. 2000; 9(9):

9 4. International classification of impairments, disabilities and handicaps: a manual of classification relating to the consequences of disease. Geneva: World Health Organization; Classification internationale des handicaps: déficiences, incapacités, désavantages manuel de classification des conséquences des maladies. Paris: Institut national de la Santé et de la Recherche médicale and Centre technique national d'education et de Réadaptation des Handicapés et Inadaptés; International classification of functioning, disability and health. Geneva: World Health Organization; Turkey Disability Survey [Erişim Tarihi: ]. 8. Ünüvar N, Mollahaliloğlu S, Yardım N, Bora Başara B Eds. Ulusal Hane Halkı Araştırması 2003 Temel Bulgular. Sağlık Bakanlığı Yayın No: 700, Ankara. Aydoğdu Ofset Matbaacılık, 2006, s Simeonsson RJ, Lollar D, Hollowell J, Adams M. Revision of the International Classification of Impairments, Disabilities, and Handicaps: developmental issues. J Clin Epidemiol. 2000; 53(2): Kisioglu AN, Uskun E, Ozturk M. Sociodemographical examinations on disability prevalence and rehabilitation status in southwest of Turkey. Disabil Rehabil. 2003; 25(24): Yılmaz H, Kesiktaş N, Eren B, Köse R. İstanbul İlinde özürlülük oranı ve özürlülerin durumu. Türkiye Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Dergisi. 1998; 2: Beşer E, Atasoylu G, Akgör Ş, Ergin F, Çullu E. Aydın il merkezinde özürlülük prevalansı, etiyolojisi ve sosyal boyutu. TAF Prev Med Bull. 2006; 5(4): Nas K, Çevik R, Gür A, Erdoğan F, Saraç AJ, Turhanoğlu AD. Diyarbakır bölgesinde özürlülük prevalansı. Romatoloji ve Tıbbi Rehabilitasyon Dergisi. 2000; 11(3): Chamie M. Survey Design strategies For The Study of Disability. World Health Statistics querterly. 1989; 42(3): Schroll M, Ferry M, Lund-Larsen K, Enzi G. Assessment of health: self-perceived health, chronic diseases, use of medicine. Euronut SENECA investigators. Eur J Clin Nutr. 1991; 45: Baggio G. Occurrence of chronic diseases and their impact on physical disability over the whole spectrum of aging: from 65 to over 100 years of age. Z Gerontol Geriat. 1999; 32: Damian J. M, Schwab C.W, Kauder D. Comorbidity and the Elderly Trauma Patient. World J. Surg. 1996; 20: Turhanoğlu AD, Saka G, Karabulut Z, Kılınç Ş, Ertem M. Diyarbakır İl merkezinde 55 yaş ve üzeri bireylerde özürlülük ve kronik hastalık sıklığı. Türk Geriatri Dergisi. 2000; 3(4): Berker E. Yaşlı Özürlülüğün boyutları. Türkiye Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Dergisi. 2006; 52(A): Kanari Y, Yasumura S. A review of intervention studies for prevention of falls in older people. Nippon Koshu Eisei Zasshi. 2002; 49(4): Kempen GI, Scaf-Klomp W, Ranchor AV, Sanderman R, Ormel J. Social predictors of recovery in late middle-aged and older persons after injury to the extremities: a prospective study. J Gerontol B Psychol Sci Soc Sci. 2001; 56(4): Barbotte E, Guillemin F, Chau N; Lorhandicap Group. Prevalence of impairments, disabilities, handicaps and quality of life in the general population: a review of recent literature. Bull World Health Organ. 2001; 79(11): Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü; Murray CJ, Lopez AD. Global mortality, disability, and the contribution of risk factors: Global Burden of Disease Study. Lancet. 1997; 349(9063): Yılmaz H, Kesiktaş N, Eren B, Köse R. İstanbul İlinde özürlülük oranı ve özürlülerin durumu. Türkiye Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon Dergisi. 1998; 1(2):

10 26. Kayhan Ö. Yaygın Toplumsal Rehabilitasyon. Beyazova M, Gökçe kutsal Y. (Ed) Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon. Ankara. Güneş Kitabevi, 2000, s