ÖZÜRLÜLÜK KORUNMA VE REHABİLİTASYON HİZMETLERİ DÜTF HSAD

Transkript

1 ÖZÜRLÜLÜK KORUNMA VE REHABİLİTASYON HİZMETLERİ DÜTF HSAD 1

2 Dersin amacı Bu ders sonunda Dönem III öğrencileri özürlülük, engellilik, sakatlık nedenleri ve korunma konularında bilgi kazanacaklardır. Öğrenim hedefleri Derse devam eden öğrenciler dersin sonunda; Toplumda özürlülük sorununun önemini açıklayabilecek Özürlülük, engellilik, sakatlık kavramlarını açıklayabilecek özürlülük nedenlerini sayabilecek özürlülerin sorunlarını bilecek özürlülükten korunma yöntemlerini sayabileceklerdir DÜTF HSAD 2

3 Önemi Toplumun önemli bir kesimini temsil etmektedir, ve öncelikli hizmet gereksinimleri vardır. Gelecekte özürlü insan sayısı azalmayacak aksine artacaktır. Bu durum yalnızca özürlüler ve aileleri için değil; toplumları için de ciddi ekonomik, sosyal, fiziksel ve psikolojik sorunlar yaratır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) verilerine göre dünya nüfusunun %10 u özürlülerden oluşmaktadır. Sakatlık oranını gelişmiş ülkeler için %10, gelişmekte olan ülkeler için %12 olarak kabul etmektedir. Buna göre tüm dünyada 500 milyon, Türkiye'de 6-7 milyon arasında sakat olduğu tahmin edilmektedir. DÜTF HSAD 3

4 Özürlülük, Sakatlık, Engellilik Kavramları DSÖ 1980 yılında, sakatlıkla ilgili terimleri standartlaştırmak ve ortak bir dil oluşturmak amacıyla Sakatlık, İş Göremezlik ve Engeliliklerin Uluslararası Sınıflandırılması (International Classifisation of Impairments, Disabilities and Handicaps, ICIDH) isimli bir sınıflama sistemini ortaya koymuştur. Hastalık sonuçlarına dayanan ve sağlık yönünde ağırlık veren bir tanımlama ve sınıflandırma yapılmış, Özürlülük, yetersizlik(impairment), sakatlık (disability), engellilik (handicap) olmak üzere üç ayrı kategoride tanım geliştirmiştir. DÜTF HSAD 4

5 Yetersizlik ya da Özürlülük (impairment): Kişinin fizyolojik, psikolojik, anatomik yapı ya da işlevlerindeki herhangi bir eksiklik ya da anormalliktir. Geçici ya da kalıcı olabilir. Yetersizlik organ düzeyinde olan bir olaydır. Şu şekilde sınıflandırılır: a) Entelektüel (zeka, hafıza ve düşünce ile ilgili) bozukluklar b) Diğer psikolojik bozukluklar c) Lisan ve konuşma bozuklukları d) İşitme bozuklukları e) Göz ve görme ile ilgili bozukluklar f) Visseral (iç organ) bozuklukları g) İskelet sistemi bozuklukları h) Şekil, görünüm bozuklukları i) Jeneralize, duyusal ve diğer bozukluklar DÜTF HSAD 5

6 Sakatlık (disability): Yetersizlik sonucu oluşan ve normal bir insanın başarı ile sonuçlandırabileceği herhangi bir aktiviteyi gerçekleştirmede ortaya çıkan bir eksiklik veya sınırlamadır. Geçici ya da kalıcı, geriye dönüşü olan (reversibl) ya da olmayan (irreversibl), ilerleyici (progressive) ya da gerileyici (regressive) olabilir. Sakatlık kişi düzeyindedir. Şöyle sınıflandırılır: a) Davranış sakatlıkları b) İletişim sakatlıkları c) Kişisel bakımla ilgili sakatlıklar d) Hareket ile ilgili sakatlıklar e) Vücut pozisyon bozuklukları sonucu oluşan sakatlıklar f) Beceri ve hünerle ilgili sakatlıklar g) Mekanik gereçlere bağımlılık gibi içinde bulunulan durumla ilgili sakatlıklar h. Özel becerilerle ilgili sakatlıklar i) Diğer sakatlıklar. DÜTF HSAD 6

7 Engellilik (handicap): Yaşa cinsiyete sosyal ve kültürel etmenlere bağlı olarak özürlülük ve sakatlık sonucu oluşan, o birey için normal olan bir işlevin yerine getirilememesi, tamamlanamaması ya da eksik kalmasıdır. Engellilik toplum düzeyindedir ve sakatlık sonucu kişinin toplum içindeki rolünü gerçekleştirememesidir. Şöyle sınıflandırılır: a) Oryantasyonla ilgili engellilikler. b) Fizik bağımlılık yaratan engellilikler. c) Hareketle ilgili engellilikler. d) Çalışma yada iş hayatı ile ilgili engellilikler. e) Sosyal durum ve integrasyonla ilgili engellilikler. f) Ekonomik yeterliliği önleyen engellilikler. g) Diğerleri DÜTF HSAD 7

8 Özürlülük Sakatlık Engellilik Belirgin olarak artmış Dışarıya tek Sosyal anksiyete, anksiyetenin başına çıkamama izolasyon kontrolünde zorluk Bir günün kaybı Derinlik değerlendirmesi Ehliyet gerektiren işleri yapamama alamama DÜTF HSAD 8

9 DÜTF HSAD 9

10 Tanım - özida Özürlü :Doğuştan veya sonradan herhangi bir hastalık veya kaza sonucu bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yetilerini çeşitli derecelerde kaybetmiş, normal yaşamın gereklerine uyamayan kişilerdir.

11 Özürlülük aşağıdaki şekilde de sınıflandırılmaktadır: ortopedik görme işitme dil ve konuşma zihinsel eğitilebilir öğretilebilir klinik bakıma muhtaç DÜTF HSAD 11

12 Özürlülüğün Sınıflandırılmasında yeni bir yaklaşım: ICF Fonksiyonlara Göre Uluslar Arası Sınıflama Sistemi (ICF) Disiplinlerarası standart dilin oluşturulmasını hedefleyen çok amaçlı bir sınıflandırma sistemidir. ICF; özürlülüğün sınıflandırılmasında kişinin bedensel, zihinsel, ruhsal, işitsel ve duyusal azalması ve kaybedilmesi; kişinin aktivitelerinin ve katılımının sınırlanması; kişisel ve çevresel faktörleri de içine alan çok boyutlu bir değerlendirme sistemidir. DÜTF HSAD 12

13 ICF Kategorileri DÜTF HSAD 13

14 Türkiye özürlülük araştırması 2002

15

16

17

18

19 Özürlülük oranı

20

21 Özürlülüğün ortaya çıkış zamanı

22 Özürlülüğün ortaya çıkış zamanı

23 Özürlülüğün ortaya çıkış zamanı

24 Özürlülüğün ortaya çıkış zamanı

25 Özürlülüğün ortaya çıkış zamanı

26 Özürlüler araştırması ileri analiz sonuçları

27

28

29

30

31

32

33 Özürlülüğü etkileyen faktörler: 1. Doğum Öncesi ve Doğum Döneminde a. Doğumsal ve Genetik Bozukluklar (Kromozom anomalileri, doğumsal anomaliler, kalıtsal bozukluklar (Hungtington koresi, nörofibromatozis, polikistik böbrek, fenilketonüri, Marfan Sendromu)). b. Kan Uyuşmazlığı c. Riskli Gebelikler * Anne yaşının 17'den küçük, 35'ten büyük olması, * Beşten fazla doğum yapmış olmak, * Annenin sistemik hastalığının olması, Özellikle ilk gebeliklerin %15-20'inde görülen ve gebeliğin 24. haftasından sonra ortaya çıkan gebeliğe bağlı hipertansiyon gözlenmesi (beyinsel özürlü çocuklarda rastlanan temel sorundur.) * Gebelikte ortaya çıkan diabetes mellitus (yenidoğanlarda kan şekerinin hızla düşmesi nedeniyle beyinde kalıcı özürler görülebilir) DÜTF HSAD 33

34 Özürlülüğü etkileyen faktörler: * Çoğul gebelikler * Kötü obstetrik öykü d. Uteroplasental Nedenler (Plasentanın primer yetmezlikleri (genetik, edinsel) ve uterusun yapısı ile ilgili bozukluklar) e. Annenin Hamileliğinde Karşılaştığı Sorunlar * Gebelikte ateşli, döküntülü hastalık geçirilmesi (kızamıkçık), * Doktor önerisi dışında ilaç kullanımı (tetrasiklin, talidomid), * Annenin kötü ve yetersiz beslenmesi * Annenin sigara, alkol kullanması * Röntgen ışınıyla karşılaşma * Aşırı stres DÜTF HSAD 34

35 2. Doğum Sırasında Karşılaşılan Sorunlar Doğumun biçimi, yeri ve zamanı yenidoğan sağlığı açısından çok önemlidir. Doğum sırasında karşılaşılan sorunlar şunlardır: * Zor doğum: Doğumun normalden daha yavaş ilerlemesi ve uzun süren doğum sonucu bebeğin oksijensiz kalmasıdır. * Doğum travmaları: Doğum eylemi sırasında bebekte görülen fiziksel yaralanmalardır. * Doğumda yanlış uygulamalar * Erken ve geç doğum DÜTF HSAD 35

36 3. Doğum Sonrasında Karşılaşılan Sorunlar * Kazalar * Zehirlenmeler * Yanlış ve geç kan değişimi DÜTF HSAD 36

37 4. Geç dönem ortaya çıkabilen durumlar Bulaşıcı Hastalıklar (Polio, trahom, lepra) Kazalar: Trafik kazaları, iş kazaları, ev kazaları (düşme, yanık) Mental Bozukluklar: (şizofreni, demans, epilepsi, mental retardasyon, alkol ve ilaç bağ.) Beslenme Bozuklukları: Özellikle gelişmemiş ve gelişmekte olan ülkelerde sakatlık nedenlerinin en önemlilerinden biri de çocukluk çağındaki malnütrisyondur. Mental retardasyondan gelişme geriliğine, kronik hastalıklardan körlüğe kadar pek çok sakatlığın ve ölümün nedenidir. Yaşlılık-Kronik Hastalıklar: Yaşlı nüfus, 65 yaş ve üzeri bireyler olarak tanımlanmaktadır. Yaşlanma, özürlülüklerin artması ve başkalarına daha fazla bağımlılaşma anlamına gelmektedir. DÜTF HSAD 37

38 Özürlülüğe yol açabilen diğer bazı hastalıkları Akdeniz anemisi (talasemi) Hemofili Down sendromu Turner sendromu Klinifelter sendromu Spina bifida Hiperaktivite ve dikkat eksikliği bozukluğu Otizm Konjenital hipotiroidi DÜTF HSAD 38

39 Özürlülerin Sorunları Eğitim sorunları Sağlık bakımı sorunları Rehabilitasyon sorunları İstihdam sorunları Sosyal güvenlik sorunları Çocuk/birey haklarına ulaşmada sorunlar DÜTF HSAD 39

40 Özürlülük/Sakatlıklardan Korunma: 1. Birincil Korunma: Sakatlık nedenleri göz önüne alındığında bu nedenleri yok etmek ya da en aza indirebilmek amacıyla yapılan etkinliklerin tümüdür ve koruyucu hizmetlerin en önemli bölümünü oluşturmaktadır. Birincil korumada yapılabilecekler; 1. Aşılama, çevre sağlığı, bulaşıcı hastalıklarla savaş, 2. Anne ve çocuklar arasında malnütrisyon, vitamin ve mineral eksikliklerinin önlenmesi, 3. Gebe- çocuk izlem ve eğitimi, uygun koşullarda doğum, 4. Kazaları önleme çalışmaları, iş ve işçi sağlığı, ilk ve acil yardım, 5. Alkolizm ve ilaç alışkanlıklarına karşı savaş, 6. Kronik hastalıkların önlenmesi için diyet, egzersiz, yaşam biçimini değiştirmek, 7. Akraba evliliklerinin önlenmesi, genetik danışmanlık (Bu konuda yalnızca üçüncü basamak sağlık kurumlarının, devlet hastaneleri ve üniversite hastanelerinin değil, temel sağlık hizmetlerinde görevli doktor, hemşire, ebe gibi sağlık çalışanlarının da eğitilmesi, hizmetin halka yaygınlaştırılması yönünden önemlidir.) DÜTF HSAD 40

41 Özürlülük/Sakatlıklardan Korunma: 2. İkincil Korunma İkincil koruma, eğer hastalık önlenememiş ve bir zarar oluşmuşsa bunun sakatlığa yol açmasını engellemek için yapılan çalışmaların tümüdür. Erken tanı ve tedavi a. Yenidoğan döneminde rastlanılan metabolik sorunlar (hipokalsemi, hipoglisemi, hipotermi ve benzeri durumlar): Bütünüyle sağlıklı bir gebelik dönemi geçiren annelerin bebeklerinde de bu sorunlar gelişebileceğinden doğumun sağlıklı koşullarda yapılması ve doğum sonrası en az 24 saat süre ile bebeğin gözlenmesiyle bu sorunlar saptanabilir ve çok düşük giderlerle tedavi edilebilir. b. Yenidoğan sarılığı: Gebelik öncesi anne ve babanın kan grubunun bilinmesi, yenidoğan döneminde sarılık gelişme olasılığı olan bebeklerin belirlenmesine ve erken girişim yapılmasına yardımcı olur. Kern ikterus gelişimi zihinsel özürlülüğe, işitme kayıplarına neden olabilmektedir. c. Kronik hastalıkların erken tanı ve tedavisi (diabetes mellitus, hipertansiyon, kanser) d. Cinsel yolla bulaşan hastalıkların erken tanı ve tedavisi e. Gerekli ortopedik ve cerrahi hizmetlerinin bulunması, kolay ulaşılabilir olması, DÜTF HSAD 41

42 Özürlülük/Sakatlıklardan Korunma: * Gerekli ilaçların hazır bulundurulması (epilepsi, hipertansiyon, diyabet), * Kötü bakımın önlenmesi, * Psikolojik destek, * Taramalar; erken tanı için çok kullanılan ve en iyi sonuç veren yöntemlerdir. Bir tek hastalığa yönelmiş olabileceği gibi birden fazla hastalığın araştırılması amacıyla da yapılır. Özürlülük nedenleri içinde Türkiye'de akraba evliliğine bağlı olarak sık rastlanan doğumsal metabolik hastalıklar önemli yer tutmaktadır. Bunlar içinde fenilketonüri, hipotroidi oldukça önemlidir. Fenilketonüri (FKÜ) taraması : Hipotroidi taraması: Konjenital hipotroidi hastalığında erken tanı ve tedavi ile zihinsel özür gelişimi önlenmektedir. Bunun yanı sıra özellikle Türkiye'nin bazı bölgelerinde sık rastlanılan kalıtsal kan hastalıkları (talasemiler, orak hücreli anemiler vb.) için bazı bölgelerinde pilot olarak yürütülen çalışmalar yaygınlaştırılmalı ve taramaları yapabilmek için belirli merkezler kurulmalıdır. DÜTF HSAD 42

43 3. Üçüncül Koruma Üçüncül koruma rehabilitasyon hizmetlerini kapsamaktadır. Rehabilitasyon, özürlü kişinin fizyolojik, anatomik ve çevresel kısıtlılıklar içerisinde olanaklı olabilen en üst işlevsel, psikososyal ve mesleki bağımsızlığa ulaşması olarak tanımlanmaktadır. Rehabilitasyon üç aşamada gerçekleştirilmektedir; * Tıbbi rehabilitasyon: Amaç özürlü kişinin fiziksel kapasitesini arttırarak günlük yaşamda olanaklı olan en fazla işlevsel bağımsızlığa ulaşmasını sağlamaktır. * Sosyal rehabilitasyon: Amaç özürlü kişinin sosyal ve kültürel etkinliklere katılmasını sağlamaktır. * Mesleki rehabilitasyon: Amaç özürlü kişinin mesleğini sürdürebilmesini sağlamak ya da yeni bir işe yönlendirmektir. DÜTF HSAD 43

44 Neden Sakatlık Türü Önlem Poliomyelitis Hareket etmede ve Aşılama yürümekte zorluk Kızamık/Vitamin K, Seraftalmi ve körlük Aşılama, Vit. A A Eksikliği Kaps. Kızamıkçık Sağırlık, katarat Kızların aşılanması İyot Eksikliği Kretenzim ve öğrenme İyotlu tuz, zorlukları iyotlanmış yağ kapsülleri Asfiksi (zor ya da Serebral palsi Geliştirilmiş prematür doğum) antenatal bakım, doğum yap. eğitilmesi Trafik kazaları Bacak ve kollar, Hız kısıtlamaları, omurilik ve baş zarar güvenli yol görebilir kampanyaları DÜTF HSAD 44

45 Kaynakça Baykan Z. Özürlülük, Engellilik, Sakatlık Nedenleri ve Korunma. STED, Eylül Beşer E, Atasoylu G. Akgör Ş. Ergin F, Çullu E. Aydın İl Merkezinde Özürlülük Prevalansı, Etiyolojisi Ve Sosyal Boyutu. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2006: 5 (4) Uskun E, Öztürk M, Kişioğlu M, Isparta İlinde Özürlülük, Sakatlık Ve Engellilik Epidemiyolojisi, Sağlık ve Toplum Dergisi, Yıl: (15) 2005, Sayı:1 Özcebe H. Güç Koşullar Altındaki Çocuklar. İçinde; Halk Sağlığı Temel Bilgiler Güler Ç, Akın L (edit.). Hacettepe Üniversitesi Yayınları, TC Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Başkanlığı, TC Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı. Türkiye Özürlüler Araştırması www. ozida.gov.tr *Bu metnin hazırlanışında 1 nolu kaynaktan geniş ölçüde yararlanılmıştır. DÜTF HSAD 45

46 Özet DÜTF HSAD 46

47 Özürlü çocuklar Yetersizlik (impairment): sağlık bakımından psikolojik, fizyolojik ve anatomik (fiziksel) yapı ve fonksiyonlardaki eksiklik ve anormallik Sakatlık (disability): bir aktiviteyi normal tarzda ve normal kabul edilen sınırlar içinde gerçekleştirmedeki kısıtlılık veya yetersizliktir Engellilik (handicap): bir yetersizlik veya özürü nedeniyle yaşa, cinsiyete, sosyal ve kültürel faktörlere bağlı olarak kişiden beklenen rollerin kısıtlanması veya yerine getirilememesi halidir (DSÖ) 47

48 Gelişmekte olan ülkelerde özürlülük prevalansı %12, gelişmiş ülkelerde %10 Nedenler: Yetersiz beslenme (%20) Kazalar/travmalar/savaşlar (%15,6) Bulaşıcı olmayan hastalıklar (%20) Bulaşıcı hastalıklar (%11,2) Doğuştan gelen hastalıklar (%20) Nedenlerin çoğu çocukluk döneminde oluşur: Genetik hast. DÖB almaması, doğumun sağlık kuruluşunda olmaması, doğum travmaları, kong. Anomaliler, akraba evlilikleri, ev kazaları sigar, çocuk felci Yoksullarda olasılık yüksektir Silahlı çatışmalar önemli nedendir 48

49 Çalışan çocuklarda kaza ve yaralanmalara bağlı özürlülük Çocuk istismarı da özürlülük nedenlerindendir Fetal sağlık sorunları da özürlülük nedenidir Doğum ve doğum sonrasına ilişkin nedenler Türkiye de Özürlülük %12,3 (E 11,1 K 13,4) Ülkemizde doğuştan özürlülük yüksek 49

50 Özürlülükten korunma Birincil korunma önlemleri DÖB, D, DSB Anne sütü Aşılama Enf hast dan koruma Akraba evliliğini azaltma Gebelikte radyasyondan kaçınma AP İstismarda korunma Koruyucu ruh sağlığı Kazalardan korunma Kimyasallara maruziyetin önlenmesi Uyuşturucu kullanımının önlenmesi Şiddet olaylarının önlenmesi Doğal afet zararlarını önleme İçme suları sanitasyonu 50

51 ARTI Bilgilendirme, eğitim, danışmanlık hizmetleri sunulmalıdır Çevrenin olumlu hale getirilmesi için müdahaleler 51

52 İkincil korunma Erken tanı ve tedaviye yönelik müdahaleler Tarama testleri Büyüme, gelişmenin izlenmesi Üçüncül koruma Rehabilitasyon 52