_ ILAHiYAT FAKÜLTESI DER ISI

Transkript

1 ONDOKUZ MAYIS ÜNIVERSiTESi _ ILAHiYAT FAKÜLTESI DER ISI.,,"'" SAYI: 6 Samsun

2 TEFSIRU EBİ'l- leys TERCEMElERİ HAKKINDA KISA BİR ARAŞTIRMA Doç. Dr. İshak Y AZI CI Kaynaklann blldirdiklerine göre Ebu'l-Leys es-semerkandi'nin tefsiri üç ayn zat tarafından Osmanlı Dönemi Türkçesi'ne çevrllmi bulunmaktadır. a) Ahmed İbn Muhammed İbn Arab ah el-hanefı (v. 854/1450) nin tercemesi,(l) b) Ebu'J-Fadl Musa İbn Hacı Hüseyinel-İzniki (v. 850/1446) nin tercemesi,(2) c) Ahmed D~.'I (v.820/1417) nin tercemesi.(3}, Ebu'!-Leys'in tefsirinin İstanbul kütüphanelerinde kayıtlı bulunan terceme nüshatarı üzerinde yaptığımız arô fırma sonucundu oldukça enieresan durumlarla kaf ılıştığımızı itiraf etmeliyiz. Şöyle ki: Halet Efendi 24 nurnarada kayıtlı nüsha lle Nuruosmaniye Kütüphanesi 137 nurnarada kayıtlı nüshayı kar ıla tırdığımızda önemli sayılmayacak bazı istinsah farklılıklınnın ötesinde tamamiyle birbirine benzediğini tespit ettik. Ancak ne var ki Halet Efendi Kütüphanesindeki nüsha, kütüphane kayıtlpnna göre İbn Arab ah Ahmed İbn Muhammed ei-hanefı'ye_, Nuruosmaniye Kütüphanesindeki nüsha ic;e Ahmed D~'i'ye 5nad ettirilmektedir. Bu nüshalarda "... runrna bu fakir öa'i der ki...","... amma biz kaleme getürüb bu faideleri biraz tenbih kıldık ta ki bunu muttali olanlar faide tutup bu fakir deflye bir dua hediyye kıla...", "... amma bunun manası ne ola cevap bu fakir Oaiverür kim..."gibi ifadelerin geçmi olması bu nüshaların Ahmed D~'iye ait olma ihtimalini biraz daha kuwetlendirmektedir. 1) Hacı Halife, 1\e fu'z-zunun, I, 441; Bilmen, Tabakatu1-Müfessirin, L 392; Sezgin, GAS, L (Söz konusu bu tercemenin H tarihli Mısır Bulak baskısına ait 16 sahifelik bir bölümü günümüze kadar ulaşffil. bulunmaktadır. Bkz. İstanbul Süleymaniye Kip. Hasib Ef. Bl. nr. 33. Bu tercemenin diğer yazma nüshalarının bulunduğu kütüphaneler için aynca bkz. : Ayasofya, 86, 147, 292, 293, 294; Fatih, 160, 163, 164, 165, 166; Hacı Malunud Ef. 51,52,53,54,55,62, 68,110,111; Hale! Ef, 24; Hamidiyye, 52,53,54,55; İbrahim Ef, 129,131; Laleli; 104; Serez, 79,80,81; Yozgat 15), 2) Sezgin, GAS, L446; J. Schach~ Encyclopaedıa of İslam, Ebu1.Jeys es.semerkandı md. I, 137 (Enfesü'I-Cevahir adlı bu tercemenin yazma nüshalannın yer aldığı kütüphane ve nurnaralan için bkz.: İstanbul Üniversitesi Kip. Türkçe 81.90,108,117,119,161,185,361,935,2102,2109,3248). 3) Sursalı Mehmet Tahir, Osmanlı Müellilleri, İstanbul, 1333, Il,172; Sezgin, GAS,I,446(Bu tercemenin yazma nüshalan için aynca bkz. Beyazıt Devlet Kütüphanes~ Beyazıt Bl. 303,304,305; Nuruosmarıiye Kip. 137,138,139,140,143). \ ---~ '

3 ---- Bursalı Mehmed Tahir de Ahmed Da'1'nin söz konusu bu tercemesinin Nuruosmaniye Kütüphanesinde kayrtlı olduğuna i aret etmekte(4), aynca Fuat. Sezgin de Nuruosmaniye Kütüphanesi 137,138,139,140 ve 143 numaralarda kayrtlı nüshalann Ahmed Da'i'ye ait olduğunu söylemektedir(s). "Fakir dıif' ifadesinin, matereimin ''bu aciz duacınıi" anlamında kullandığı bir tevazu ifadesinden ibaret olabileceği ihtimalini de gözden ırak tutmaksızın Ahmed IJal}'nin diğer terceme eserlerinde de aynı ifadeyi kullanıp kullanmadığını ara tırdık. Şöyle ki: O, Ebu Nuaym Ahmed İbn Abdillah İbn Ahmed İbn İshak Hafız el-isfahanl (v. 430/1038) nin ''Kitabu'ş..Şila fı Ehadfsi1-Mustata" isimli Arapça eserini de Osmanlı Dönemi Türkçesine çevirmi tir. Söz konusu bu tercemenin iki ayn nüshası Hasan Hüsnü Paıja Kütüphanesi 1364 ve Fatih Kütüphanesi 3540 numaralarda kayıtlıdır. Bilhassa adı geçen tercemenin Hasan Hüsnü Paıja Kütüphanesindeki nüsha üzerinde yaptığımız inceleme sonucunda, tıpkı Terceme-i Tefs'fr-i Ebi'l-Leys nüshalannda olduğu gibi 'Da'f' ifadesinin geçtiğini tesbit ettik. Dördüncü varakta aynen U ifadeler yer almaktadır: "... Pes eğer Arap lügatindan Türk diline terceme olunsa mübtedi ki ilere anun ma'nisinden faide dutmak ve anun mazmuni birle amel id üp ihya-i sünnet-i Nebevi fazileti birle mü erref olmak kim dünli ulusidür müyesser olaydi bu ı::ja'i muhlıs dahi ol emr-i cihanmuta'a sem'an ve taah imtisal idüb bu kitabı Arabıden Türkıye terceme kıldı...". Bu da gösteriyor ki 'DA 1" bir tevazu ifadesi olmayıp mütercirnin kimliğini ortaya koyan bir isim ve mahlas olarak kullanılmaktadır. Yanılma ihtimalini de gözönünde bulundurarak bu kısa ara tırmamız neticesinde söz konusu 'TERCEME-İ TEFSİR-İ EBİ'L-LEYS" nüshalannın mütercimin büyük bir ihtimalle Ahmed DA'İ olabileceği konusunda bir kanaaata vardığımızdan dolayıdır ki bu ara iırmamıza es~ aldığımız adı geçen nüshalann mütercimi olarak Ahmed DA1'nin hayat hikayesine yer verrni olduk. 4) Bkz. Osmanlı MüeJliJ!eri, ) Bkz. GAS, I,

4 MÜTERCİM. AHMED DA'İ'NİN HAYATI Ahmed Da i, Osmanlılar döneminde XIV. yüzydın sonlan ile 'lw. yüzydın ba lannda ya amı.ş bulunan m~hur bir Türk airidir. Ancak onun hakkında kaynaklarda yine de pek az bilgiye rastlamaktayız. Asıl adının Ahmed İbn İbrahim İbn Muhammed oldu~ kaydedilen bu zatın doğum tarihi bilinmemekle birlikte aslen Genniyan vilayetine mensup olduğu ifade edilmektedir(6). Yddının Beyazid'in oğlu ehzade Süleyman Emir Çelebi'nin airlerinden olan(7); iyi huylu, iyi konu an, iyi yazan, edib, kalendenne reb, nazik, iyi huylu ve tatlı dilli birisi olarak da tanınan(8) Ahmed DaYnin kaddık görevinde de bulunduğu bilinmektedir(9). Şehzade Emir Süleyman Çelebi'nin meclis ve sohbet arkada ı olan Ahmed Da'fnin lideri ve beyitleri Anadolu'nun her tarafında öhret bulmu tu.(10) Onun vefatı hakkında kesin bir tarih öne sürülmemekle birlikte, Sultan I. Mahmud döneminde(ıı) takriben 820/1417 senesinde vefat etmi olduğu nakledilmektedir.(12) II - ESERLERi: ı - CENKNAME : Emir Süleyman Çelebi adına te'lif olunan manzum bir eserdir(13). 'Ali Efendi ise manzum olan bu eserin Cenkname makamında olmak üzere FERRAHNAME adı altında takdim edildiğini ve Ahmed ifa"i'nin bu manzumede cenk ve muharebe ile ilgili nice güzel benietmeler ortaya koyduğunu kaydeder(14) 2 - DİVAN :Bu eserin, Bursa'da Orhan Gazi Kitaplığında mevcut olduğu da ifade edilmektedir(15). 6) Muhammed Süreyya, Sicilli 'Osrnarll'(fezkire-i M<? ahir-i 'Osmaniyye), İstanbul, , 1,190; Kastamonulu La!lf~ Tezhlfe-i Latlfı:; Il. r. Aluned Cevde~ İstanbul, 1314, s. 85; Şernseddin Sarrli; Kamusu'l-A'larn, thk. Mihran, İstanbul, ,1,798. 7) Lalifi: a.g.e.,s.85; Hasan Çelebi Kınalıza'cle, T ezkire!u'.şuaı:s', Ankara, 1978, 1,139; Edimeli Selı( Tezkire-i Se~ Il. r. Meluned Şükrü, İstanbul, 132S,s56. 8) s~ a.g.e.,s56. 9) Sehı, a.g.e"s56; 'Ali Efendi Mustafa İbn Aluned, Künhü'l-Ahb&, (fatih-i 'Ali), ly"v, ) SeJıt ayru yer; 'Ali Efendi, ayru yer. ) ll) Muhammed Süreyya, a.g.e,l, ) Sezgin, GAS" 1, ) s~ a.g.e"s56. 14) Bkz. Künhü'l-Ahbıl'r.V, ) Bkz. Türk Ansiklopedis~ 1,254 (Aiuned Dai'ınaddesi); Bursalı Meluned Tahir, Osmanlı Müellille~ Il,

5 3 - UKUDU'L-CEVAHİR : Bu da edeb1 bir Üslupla yazılm! manzum bir eserdir. Bursalı Mehmed Tahir, Arapça ve Farsça lafızlardan meydana gelen bu marızum eserin, R0jid-i Vatvat'ın marızum lugatini taklit düşüncesi ile Ahmed Da1 tarafından kaleme alındığını söyler. (16) 4 - TERCEME-İ TEFSİR-İ EBİ'L-LEYS (17) 5- MİFfAHU'L-CENNE (18) 6- KİTABU'Ş-ŞİFA Fİ EHAÔISİ'L-MUSTAFA (19) Hz. Resuluilah (AS.M.)'ın tıbbından bahseden ve Ebu Nu'aym Ahmed ibn ~bdillah ibn Ahmed ibn İshak Hafız ei-isfemn1 (v.430/1038) tarafından yüz fasdüzere tertip olunan bu eser, Timurtaş'ın oğlu 'Demirtaş Paşazade Umur Bey'in emriyle ve onun adına terceme edildiği ifade edilmektedir.(2o) Bütün bu bilgileri, ilgili kaynaklanndan olduğu gibi aktaran Sadeddin Nüzhet Ergun, Ahmed DA1'nin hayatıyla ilgili şu uyarıcı bilgileri vermektedir: " Görülüyor ki Ahmed Dai hakkındaki bilgilerimiz çok sath1cfır. Ve bu şaire dair muahhar devirlerde yazdan bazı eserlerdeki malumatın bir kısmı ise tamamıyle asdsızdır. Mesela: Hammer'in "Osmanlı Şür Sanatı Tarihi" adlı eserinde (c.i,s.72) şairin Karaman'da doğduğunu, Emir Süleyman'ın kard0ji olduğunu ve 815/1412'de öldüğünü yazması bu kabildendir. Şairi Karaman'lı gösteren Hammer, ihtimal ki I\e fu'z-zunun'un yani! bazı nüshalannda mevcut Ahmed el-kirmani kaydına aldanml tır. Bu eserin İstanbul tabında da aynı hatayı görüyoruz.(21) Ahmed Dai, XIV. asnn son yarısında yetişen kıymetli şairlerimizden biridir Ahmed! ve Şeyh! derecesinde büyük bir sanatkar olmamakla beraber, vücuda getirdiği manzumelere nazaran ona mümtaz bir mevki vermek zorundayız".(22) 16) Bkz. Osmanlı Müellifleri, ll, ) Bursalı Mehmed Tahir, ayru yer, Sezgin, GAS., I, ) Bursalı Meluned Tahir, ayru yer. 19) Türk Ansiklopedis~ L 254 (Aluned Oru maddesi). 20) Bu eseıin yazma nüshalan için bkz.: Hasan Hüsnü Pa. a Ktp. nr ve Fatih Ktp,nr ) S. Nüzhet Ergun'un da ifade ettiği gibi Katip Çeleb~ 815!1412'de vefat eden Ahmed el-kiımfuı1'nin Divan'ından sö: etmektedir. Bkz. ~fu'z.zunun, 1, ) J3kz. Türk Şairleri, ID,

6 "" B.İ BLİYOGRAFYA 'ALİ Efendi, Mustafa İbn Ahmed ibn 'Abdilmevla (v. 1008'1599) Künhü'l- Ahbar (larih-i Ali), t.y.,y.y. BilMEN, Ömer Nasfıh'i (v. 1391/1971). Büyük Tefsir Tarihi ve Tabakatu'I-Müfessinn, I,II İstanbul, , Bilmen Yayınevi. BURSAU, Mehıned Tahir (v.1204/1789), Osmanlı Müellifleri, I-III, İstanbul, 1333, Matbaa-i Amire HACI HALİFE(KatipÇelebi), Mustafa İbn'Abdillah (v.1067/1659), Ke fu'z-zunun'an Esami'I-Kütübi ve'i-fünun, I-II, İstanbul, 1971, Milli Eğitim Basım Evi. KINALIZADE, Hasan Çelebi(v.l016/1607), Tezkiretu' -Şu'ara,eleyirmeli baskıya hazırlayan Dr. İbrahim Kutluk, Ankara, 1978, Türk Tarih Kurumu yayınlan.... latifi, Kastamonulu (v.990/1582), - Tezkire-i Latlft, n r. Ahmed Cevded, İstanbul, 1314, İkdfun Matbaası. MUHAMMED SÜREYYA, - Sicilli Osmani (Tezkire-i Me ahir-i Osmaniyye)J-IV, İstanbul, , Matbaa-i Amire. -. SCHACHT,J., - Ebu'l-l.eys maddesi, The Encyclopaedıa of Islam (new Leıden, 1%0. Edrtıon), SEHİ, Edirneli (v. 955/1548), - Tezkire-i Selfı, n r. Mehmed Şükrü, İstanbul, 1325, Matbaa-i Amire. SEZGİN, Fuat, - Geschichte des Arabischen Schriftums (GAS), I-V, Leıden, 1% ŞEMSEDDİN sami (v. 1322/1904), - Kamlısu'I-Aiam, ilik. MmranJ-VI, İstanbul, L 83