KİTAP TANITIM VE DEĞERLENDİRME. İbn-i Bezzâz, Safvetü s-safâ, mukaddime ve tashîh: Gulâm-Rızâ Tabâtabâî, Mecd, Dânişgâh-i Âzâd İslâmî 1994.

Transkript

1 KİTAP TANITIM VE DEĞERLENDİRME Hazırlayan: Serap ŞAH İbn-i Bezzâz, Safvetü s-safâ, mukaddime ve tashîh: Gulâm-Rızâ Tabâtabâî, Mecd, Dânişgâh-i Âzâd İslâmî İslâm âleminde, çeşitli sahalarda temâyüz etmiş kişilerin terceme-i hâllerinden bahseden birçok eser te lîf edilmiştir. Özellikle velîlerin kerâmetlerini, örnek hâl, hareket ve yaşama şekillerinin anlatıldığı söz ve tavsiyelerinin nakledildiği eserler demek olan menkıbeler ilk önce tasavvufî tabakat kitaplarında ve evliyâ tezkirelerinde yer almıştır. Daha sonraları yani XI. asırdan itibâren, önce Arapça, sonraları Farsça ve Türkçe büyük bir menâkıb edebiyâtı meydana gelmiştir. Muhtemelen XIII. yüzyıldan başlayarak tek bir velî hakkındaki menkıbeleri içeren ve kendilerine menâkıb, menâkıbnâme veya bazen de vilâyetnâme denilen müstakil eserler doğmuştur. İşte size bahsetmek istediğimiz Safvetü s-safâ denilen bu eser de bu gruba dahildir. Safeviyye tarîkatının kurucusu olan Safiyyüddîn-i Erdebîlî nin terceme-i hâlinin anlatıldığı el-mevâhibü s-seniyye fî menâkıbi s-safeviyye ya da kısaca Safvetü s-safâ denen bu eser, Safevîler hakkında bilgi veren eserler içinde en eski kaynak olması sebebiyle ayrı bir öneme sahiptir. Safvetü s-safâ, İbn-i Bezzâz adıyla meşhûr Dervîş Tevekkülî b. İsmaîl b. Hacı Muhammed el-erdebîlî tarafından yazılmıştır. Safvetü s-safâ dışında başka eseri olmayan müellifin hayatı hakkında ne yazık ki fazla bilgiye sâhip değiliz. Nisbesini, muhtemelen doğup büyüdüğü Erdebîl şehrinden alan İbn-i Bezzâz ın kumaş tüccarlığı yapan bir babanın oğlu olması muhtemeldir. Müellif, Safiyyüddîn-i Erdebîlî nin oğlu ve halefi Şeyh Sadrüddîn (d. 794/ ) in mürîdidir. Eserin konularını Şeyh Sadrüddîn in tavsiyesi üzerine, tanıkların dilinden ve halktan güvenilir kişilerden toplayıp yazmıştır. Kendisi 726/1326 da geçen bir hikâyede üstâdı Mevlânâ Şemsü l-mille ve d-dîn Tevekkülî Vâiz Erdebîlî ile Merâğa şehrine gittiklerini ve orada Şeyh Safî yi gördüklerini îmâ etmektedir. Ancak şaşırtıcı olan şey, onun Şeyhle âlâkalı hiç bir sözü ve hikâyeyi zikretmemesi olmuştur. Kitabın hiç bir yerinde İbn-i Bezzâz ın, Şeyh Safî ile o görüşmesi hakkında bir yorum yapılmamıştır. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, yıl: 8 [2007], Mevlânâ ya Armağan Sayısı

2 410 Kitap Tanıtım ve Değerlendirme İbn-i Bezzâz ın eserini yazmaya başladığı tarih, tam olarak belli değildir. Ancak Safvetü s-safâ dan elde edilen bilgilere göre kitabını Şeyh Sadrüddîn in orta yaşlarında olduğu bir dönemde başlamış ve yavaş yavaş yazdıktan sonra 759/1358 yılında tamamlamıştır. Safvetü s-safâ on iki bâb ve bir çok fasıldan müteşekkildir. Safvetü s-safâ Dîbâçe ile başlamaktadır. Ardından iki fasıldan oluşan Mukaddime gelmektedir. Bâbların muhtevâsı şu şekilde gelmiştir: I. Bâb: Şeyh Safiyyüddîn in hayatının başlangıcındaki hâdiselerden bahsetmektedir. Nesebî, doğumu, çocukluğu, talebeliği, Şeyh Zâhid e varması gibi konuları içermektedir. On bir fasıldan oluşmaktadır. II. Bâb: Şeyh Safiyyüddîn in bir takım zorluklara ve sıkıntılara maruz kalan kişi ya da kişilerin kurtulmasına yönelik kerâmetlerinden bahsedilmektedir. Üç fasıldan oluşmaktadır. III. Bâb: Şeyh Safiyyüddîn in cemâl ve celâl yönüyle alâkalı kerâmetlerinden bahsedilmektedir. Üç fasıldan oluşmaktadır. IV. Bâb: Şeyh Safiyyüddîn in Kur ân a, hadîs e ve âriflerin sözlerine ilişkin yaptığı tahkîkleri içermektedir. Altı fasıldan oluşmaktadır. V. Bâb: Şeyh Safiyyüddîn in hayvanlar ve hayvanlar hâricindeki şeyler üzerindeki kerâmetlerini içermektedir. Üç fasıldan oluşmaktadır. VI. Bâb: Şeyh Safiyyüddîn in semâsı ve vecdi hakkındadır. VII. Bâb: Şeyh Safiyyüddîn in çeşitli kerâmetlerini içermektedir. Beş fasıldan oluşmaktadır. VIII. Bâb: Şeyh Safiyyüddîn in mezhebi, mücâhedesi ve riyâzatı gibi değişik konularda bilgi verilmektedir. Yirmi yedi fasıldan oluşmaktadır. IX. Bâb: Şeyh Safiyyüddîn in hastalığı ve vefâtını anlatmaktadır. İki fasıldan oluşmaktadır. X. Bâb: Şeyh Safiyyüddîn in vefâtından sonra görülen kerâmetleri hakkındadır. Üç fasıldan oluşmaktadır. XI. Bâb: Şeyh Safiyyüddîn in azameti, şöhreti ve halîfelerinden bahsedilmektedir. Üç fasıldan oluşmaktadır. XII. Bâb: Şeyh Safiyyüddîn in mürîdlerinin menkıbeleri hakkındadır. İki fasıldan oluşmaktadır. 1. Eserin Tahlîli Safvetü s-safâ yı, Esrârü t-tevhîd ve Menâkıbu l-ârifîn gibi eserlerle birlikte değerlendirmek mümkündür. Onu diğer menâkıblarla örneğin, Kuşeyri nin er-

3 Kitap Tanıtım ve Değerlendirme 411 Risâle si Hucvîrî nin Keşfu l-mahcûb u ve Feridüddîn Attâr ın Tezkiretü l-evliyâ sı ile kıyaslamak doğru olmaz. Çünkü zikrettiğimiz bu eserler muhtevâ ve yazılış bakımından farklılık arzetmektedir. İbn-i Bezzâz ın Safvetü s-safâ sı bize başta mezhebî, târihî ve toplumsal olmak üzere çok kıymetli bilgiler vermektedir. Öncelikle Şeyh Safiyyüddîn-i Erdebîl in yanı sıra şeyhi ve aynı zamanda kayınpederi İbrâhim Zâhid-i Gîlânî ile çağdaş Mevlânâ Şemseddîn Akmiyûnî ve Şemseddîn Kâseger Erdebîlî gibi başka şeyh ve ârifler hakkında bilgiler sunmaktadır. İbn-i Bezzâz, Safvetü s-safâ da yalnız Safiyyüddîn-i Erdebîlî nin hayatını anlatmakla kalmıyor, aynı zamanda çok geniş mânâda emîrlerin, toplumun ileri gelenlerin, ekâbirin özetle halkın muhtelif tabakalarının hayatları hakkında da bilgi vermektedir. Meselâ, o dönemin ünlü pehlivanları ve kavvâlleri hakkında bilgi verildiği gibi birçok Ahî nin isimleri de zikredilmiştir. Safvetü s-safâ da yer alan bazı hikâyelerde çeşitli meslekler göze çarpmaktadır. Meselâ, dokumacı, ayakkabıcı, fırıncı, aşçı, demirci, derici, sarraf ve terzi bunlardan bazılarıdır. Eserde ayrıca Âzerbâycân ın geçim kaynağı, çiftçilerin durumu, özellikle Erdebîl ve ona yakın köyler çok sade biçimde okuyucuya anlatılmaktadır. 2. Eserin Mevsûkiyeti Safvetü s-safâ konusunda önemli ve tartışılacak iki husustan birincisi eserin mevsûkiyeti yani orijinal metnin tahrîf meselesidir. İkincisi ise bu tahrîfin nerelerde yapıldığıdır. Yapılan araştırmalar, eserde bir takım tasarruflarda bulunulduğunu ortaya çıkarmıştır. Bu tahrîf işi bazılarına göre Şah I. Tahmâsb döneminde, Ebu l-feth-i Hüseynî tarafından yapılsa da konu hakkında ileri sürülen çeşitli görüşler nedeniyle tam bir netlik söz konusu değildir. İkinci önemli mesele ise bu tahrîfin nerelerde yapıldığıdır. Musahhihimiz Gulâmrızâ Tabatıbâî, dokuz nüsha üzerinde çalışmıştır. Bu dokuz nüshayı iki gruba ayıran Musahhih, birinci gruba h. 900 den önce kaleme alınan altı nüshayı, ikinci gruba ise Mîr Ebu l-feth-i Hüseynî tarafından işlem görmüş üç nüshayı koymuştur. Önce altı nüshayı birbirleriyle, sonra da elde edilen bu metni üç nüshayla karşılaştırmıştır. Böylece farkların nerede olduğu ortaya çıkmaktadır. Birinci ve ikinci grup nüsha arasında üç önemli fark vardır. Bunlar, Ebu l- Feth-i Hüseynî tarafından Safvetü s-safâ nın başına eklenmiş önsöz, sonuna eklenen hâtime ve bazı hikâyelerin ortadan kaldırılmasıdır. Bu üç ihtilâfı saymazsak çok büyük başka ihtilâflarla karşılaşmamaktayız.

4 412 Kitap Tanıtım ve Değerlendirme 3. Musahhihin kullanıldığı nüshalar ve tashîh metodu Daha önce toplam dokuz nüsha kullanıldığını ve bu dokuz nüshanın da ikiye ayrıldığını ifâde etmiştik. Birinci grupta yer alan altı nüsha ve özellikleri şunlardır: 1. Ayasofya nüshası. Bu nüsha, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya bölümü 3099 numarada kayıtlıdır. Nüshanın yazılış tarihi 18 Cemâde lûlâ hicri 896 dır. 2. Divan-ı Hind nüshası. Musahhih, Tahran Üniversitesi Merkez Kütüphanesi 2563 numarada kayıtlı mikrofilmi ile 5772 numarada kayıtlı fotoğrafı kullanmıştır. Nüshanın kâtibi belli değildir. Nüshanın son cümlesi Şa bâni l-muazzam 759 Tevekkül b. İsmâîl b. Hacı el-erdebîlî olarak gelmiştir. Musahhih, nüsha tarihinin çoğu araştırmacıyı yanılttığını ve onu yanlışlıkla müellif nüshası sandıklarını belirtmektedir. 3. Leningrad nüshası. Leningrad ın Saltîkof Şeçedrin Kütüphanesi ndedir. Tarihi ve yazarı belli değildir. 4. Pûr Hodâbahş nüshası. Pür Hodâbahş Merkez Kütüphanesi nin nüshasıdır. Tebrîz Üniversitesi Merkez Kütüphanesi 1034 numarada kayıtlı mikrofilmde saklanmaktadır. Nüshanın kâtibi Mîr Halîl el-câmî olup 1035 yılında yazılmıştır. 5. Âsitâne-i Kuds nüshası. Nüsha 260 numarada korunmaktadır. Yazılış tarihi Hicrî 1042 dir. Divan-ı Hind nüshası gibi büyük ihtimalle orijinal nüsha üzerinden yazılmıştır. 6. Mirza Ahmed b. Hâc Kerîm Tebrîzî tarafından 1329 h. de taş baskısı olarak basılmış nüshadır. Bu nüsha, beş nüshayla karşılaştırılıp basılmıştır. Birinci nüsha, Erdebîl Dârü l-irşâd ına aittir. İkinci ve üçüncü nüsha Dâru l-âlem Şîrâz a âittir. Dördüncü nüsha yazarın dediğine göre, başka nüshadan bir kaç sayfaymış. Beşinci nüsha ise Erdebîl deki Şeyh Safiyyüddîn Kütüphanesi ne âittir ve çok karışık bir nüshadır. Bu nüshalar üstüste ciltlenmiş ve Bombay da 1329 da basılmıştır. İkinci grupta yer alan üç nüsha ve özellikleri şunlardır: 1. Britanya nüshası. Britanya Müzesi, numarada saklanmaktadır. Musahhih, Tahran Üniversitesi, Merkez Kütüphanesi nde saklanmakta olan nüshayı kullanmıştır. 2. Hâc Hüseyn Nahcivânî tarafından Tebrîz in Milli Kütüphanesi ne hediye edilmiştir. Tebrîz Milli Kütüphanesi 655 numarada saklanmaktadır. Yazılış tarihi hicri 950 dir. 3. Tebrîz Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Kütüphanesi ndeki nüshadır.

5 Kitap Tanıtım ve Değerlendirme 413 Musahhihin Tashîh metoduna gelince metnin tashîhinde ilk önce ilk gruptaki 6 nüsha karşılaştırılmış ihtilaflar aynı sayfanın dipnotunda gösterilmiştir. Musahhih birinci aşamanın tashîhinden sonra, tashîh olunmuş metni ikinci grubun üç nüshasıyla yani Mîr Ebu l-feth in nüshasıyla karşılaştırmış, ihtilâflı konuları kitabın sonunda yer alan İhtilâflı nüshalar bölümünde getirmiştir. 4. Safvetü s-safâ nın Türkçe Tercümeleri Yaptığımız araştırmalarda Türkiye deki kütüphanelerde Safvetü s-safâ nın cüz î bir kısmı hariç baştan sona bir tercümesi bulunmamaktadır. Yapılan tercümelerin ortak özelliği, Safvetü s-safâ nın sadece dördüncü bâbını ihtivâ etmesidir. Bununla birlikte Muhammed b. Hüseyin Kâtib Neşatî tarafından yapılmış baştan sona bir tercümenin varlığı bilinmektedir. Elimize son anda Neşâtî nin yapmış olduğu tercümenin Âzerice olarak basılmış şekli geçmiştir. Şeyh Safî Tezkiresi adıyla basılmış bu kitapta konu ile alâkalı son derece derli toplu bilgiler sunulmuştur. Buna göre Neşâtî nin Şeyh Safî Tezkiresi nin el yazma nüshaları beş tanedir. Bunlardan ikisi mütercimin bizzat kendisi tarafından yazılmıştır. 1. St. Petersburg nüshası (Saltikov-Şedrîn ktp., Hanikov, 91) 949/1543 tarihini taşımaktadır. 2. Tebrîz nüshası (Millî Ktp., Hacı Hüseyin Nahcivânî nin hediye ettiği el yazması, no: 750). 950/1544 tarihini taşımaktadır. 3. Mahmûd Şîrâzî adlı bir hattât tarafından 949/1543 tarihli tercümeyi istinsah ederek oluşturduğu nüshadır (Tahran Millî Ktp., no: 2761). İstinsâh tarihi mütercimin birinci nüshası ile aynıdır. Yani aynı nüshadan istinsâh edilmiştir. 4. Britanya Müzesinde saklanan nüsha. Bu nüshanın başı ve sonu nâkıs olduğu için yazılış tarihi belli değildir. Bununla birlikte Charles Rieu XVI. yüzyıla âit olduğunu söylemektedir. 5. St. Petersburg nüshası (Doğu Bilimleri Ens. Kütüphanesi, no: c-568). St. Petersburg daki mütercim nüshasından yazılmıştır. 1272/1855 tarihini taşımaktadır. Türkiye deki kütüphanelerde yer alan, Safvetü s-safâ nın sadece dördüncü bâbına ait bu tercüme nüshalara gelince, tesbit edebildiğimiz kadarıyla şunlardır: 1. Hacı Selim Ağa Ktp., Kemânkeş, no: 412; Müstensihi Osman b. Mustafâ olup istinsâh tarihi Receb 1048 (1638) dir. 2. Hacı Selim Ağa Ktp., Kemânkeş, no: 247; Müstensihi belli değildir. İstinsâh tarihi 26 Rebîu l-âhir 766 (20 Ocak 1365 Pt) dır.

6 414 Kitap Tanıtım ve Değerlendirme 3. İzmir Millî Ktp., no: 1483/3, vr. 43 b -133 a ; Noksan bir nüsha olduğu için ne müstensihi ne de istinsâh tarihi bellidir. 4. Manisa İl Halk Ktp., no: 1383/1; Müstensihi ve tarihi kaydedilmemiştir. 5. Sadberk Hanım Müzesi, Yazmalar Efendi, no: 171; Müstensihi belli değildir. 1241/ tarihini taşımaktadır. Eser 122 varak olup satır sayısı 15 tir. 6. Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, no: 2716, vr. 34 b -68 b ; Müstensihi ve tarihi kaydedilmemiştir. 7. Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, no: 2642, vr. 154; Müstensihi ve tarihi belli değildir. 8. Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud, no: 6491, vr. 121; Müstensihi Mustafa Efendi, istinsah tarihi ise 1254 tür. 9. Süleymaniye Ktp., İzmir, no: 465, vr. 108; Müstensihi ve istinsah tarihi kaydedilmemiştir. Ayrıca Safvetü s-safâ nın 8. bâbının Almanca tercümesinin de bulunduğunu zikredelim. Safiyyüddîn-i Erdebîlî nin sîretinin anlatıldığı 8. bâb, 27 fasıldan oluşmaktadır. Almanca bu eser 282 sayfa olup son bölümünde 8. bâbın farsça metnine de yer verilmiştir.