XVI. YÜZYIL ANADOLUSUNDA BOZKIR/LI CEMAATLERİ

Transkript

1 XVI. YÜZYIL ANADOLUSUNDA BOZKIR/LI CEMAATLERİ BOZKIR/LI COMMUNITY IN ANATOLIA IN XVI TH CENTURY Doğan YÖRÜK * Onur KABAK ** Öz Karaman beyliğini oluşturan büyük konar-göçer grupların başında gelen Varsak boyuna mensup olan Bozkır/lı cemaatleri, genellikle Toros dağlarının eteklerine yayılmışlardır. Koçhisar ve Kırşehir gibi yerlerde de bunların izlerine rastlanılmakla birlikte daha çok Tarsus, Silifke ve Gülnar bölgelerini kendilerine yurt edinmişlerdir. Nüfuslarının az, iktisadi faaliyetlerinin de küçüklüğünden dolayı idarî ve iktisadî bir ünite oluşturamamışlar, bu yüzden farklı coğrafi alanlara dağılmışlardır. Yaşadıkları coğrafi sahanın niteliği ve yerleşiklerle olan münasebetlerine göre konar-göçer hayatı terk ederek köyler kurmaları belli bir süreç almıştır. Cemaatin beyleri Bozkır ismiyle anıldıklarından timar kadrolarındaki istihdamlarının takibi yüzyıl boyunca yapılabilmektedir. Bozkır sipahileri sadece Bozkır ve çevresinde değil Karaman eyaletinin pek çok bölgesine dağılmışlardır. Bu bağlamda, asrın başlarında Bozkır cemaat beyleri gibi diğer cemaatlerin beyleri de Osmanlı timar kadrolarında yer alabilirken, yüzyılın ortalarından itibaren devletin merkeziyetçi politikaları doğrultusunda yerel unsurlar sistem dışına itilmişlerdir. Fakat Bozkır nahiyesi bünyesinde bu cemaatin beyleri XVI. yüzyıl sonlarında dahi varlıklarını devam ettirebilmişlerdir. Anahtar Kelimeler Karamanoğulları beyliği, Karaman eyaleti, Bozkır Bey, Konar-göçer, Sipahi * Prof. Dr., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi, dyoruk@selcuk.edu.tr ** Arş. Gör., Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Elemanı, onurkabak@selcuk.edu.tr

2 792 BOZKIR/LI COMMUNITY IN ANATOLIA IN XVITH CENTURY Abstract Bozkır/lı community, which is connected to Varsak tribes which were one of the most leading nomads groups that constitute Karamanids, generally had spread out the hillsides of Toros mountains. Although it has been find trace of this community in such Koçhisar and Kırşehir regions, they had mostly settled in Tarsus, Silifke ve Gülnar regions. Because of low population and economic activity, they had not able to form an administrative and economic unit and they had dispersed different geographical areas. It had taken time establishing villages leaving the nomadic life because of the relations with resident and the nature of geographical areas which they lived. Beys (masters) of this community has been called as Bozkır, trace of employment in timars can be seen throughout century. Bozkır timariots has been spread out not only Bozkır region but also many regions of Karaman province. In this context, at the beginning of century, while beys of other communities have also taken part in timars such as beys of Bozkır community, since mid-century, these local elements have been pushed out from the timar system in accordance with the centralist policies of Ottoman state. But, within Bozkır nahiye (township), beys of this community could also keep up their existence at the end of XVIth Century. Keywords Karamanids, Karaman Province, Bozkır Bey, Nomads, Sipahi

3 XVI. YÜZYIL ANADOLUSUNDA BOZKIR/LI CEMAATLERİ 793 GİRİŞ Karamanoğulları beyliğini oluşturan konar-göçer grupların başında gelen, genellikle Toros dağlarının eteklerine yayılan Bozkırlı cemaati, Oğuz Türklerinin Üç-Ok koluna mensup Varsak 1 boyları arasında yer almaktadır. XV-XVI. yüzyıl Timar defterlerinde Varsak boy beyleri arasında birçok Bozkırlı Bey ismi geçmektedir 2. Bu çalışmada, adı geçen coğrafi saha içerisinde yer alan Beyşehir sancağına bağlı Seydişehir kazasının bir nahiyesi olan Bozkır yerleşmesi ile Bozkır/lı cemaatleri arasında nasıl bir bağ olduğu araştırılacak ve mahiyeti sorgulanacaktır. Yine, Karaman bakiyesi unsurlarından biri olan cemaatin Osmanlı yönetim aygıtı içerisinde nasıl bir yer bulduğu ve cemaatin konar-göçer veya yerleşik olarak varlığını ne kadar devam ettirebildiği sorularına cevaplar aranacaktır. Bozkır adlı cemaat ve idarî bölgenin ismi aynı adlı bir beyden geliyor olmalıdır. Zira XV. yüzyıl kaynaklarında Bozkır Bey, Bozkırlı, veled-i Bozkır, evlad-ı Bozkırlı gibi ifadelerin yer alması, bu ismin Bozkırlı cemaati ve onun reisi konumundaki kişi veya aile ile olan bağına delalet etmektedir 3. Faruk Sümer ise Bozkır kelimesinin kökeni itibariyle, boz-kır yani yen ve yok et manalarından oluştuğunu ileri sürmektedir 4. Gerek Bozkır Bey in ne zaman yaşadığına dair, gerekse ismini verdiği Bozkırlı cemaatinin siyasi faaliyetleri hakkında kaynaklarda çok fazla detaylı bilgi bulunmamaktadır. Bununla beraber onların siyasi mücadelelerinde Karamanoğulları ile *Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim üyesi, dyoruk@selcuk.edu.tr **Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü öğretim elemanı, onurkabak@selcuk.edu.tr 1 Tarsus Türkmenleri olarak da bilinen Varsakların menşei için bkz. Faruk Sümer, Çukur-Ova Tarihine Dair Araştırmalar-Fetihten XVI. Yüzyılın İkinci Yarısına Kadar, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C.1, S.1, Ankara 1963, s.72; Ali Sinan Bilgili, Osmanlı Döneminde Tarsus Sancağı ve Tarsus Türkmenleri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 2001, s Mahmud bin Bozkırlu, Mustafa bin Bozkırlu, Bozkırlu-oğlu, Aliş bin Bozkırlu, Efendi bin Bozkırlu, Ahmed bin Bozkırlu, Mahmud bin Bozkırlu. Suna bin Bozkırlu, bkz. Ali Sinan Bilgili, Osmanlı Devlet Hukukunda Boy Beyi, Hacettepe Üniversitesi 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri, Ed. Tufan Gündüz-Mikail Cengiz, Ankara 2015, s.96-97; BOA MAD 567, BOA TT Koçhisar da Bozkırlı cemaatleri içerisinde yer alan Bıçağı Uzun cemaati nüfusu içerisinde Nökerân-ı Mustafa Bey veled-i Bozkır tabiri geçmektedir. Bkz. Ayşegül Hüseyniklioğlu, Karaman Beylerbeyliğinde Konar-Göçer Nüfus ( ), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Elazığ 2008, s.114; BOA TT 32, s.223. Ayrıca 1516 tarihli bir Timar defterinde Bozkır soyundan gelen sipahizadelere çokça rastlanılmaktadır. BOA TT 58, s Faruk Sümer, Bozkır Tarihi Hakkında Bilgiler, Türk Dünyası Tarih Dergisi, S.102, İstanbul 1995, s.9.

4 794 BOZKIR/LI COMMUNITY IN ANATOLIA IN XVITH CENTURY birlikte hareket ettiğini düşünmek gerekmektedir. Anadolu Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubad ( ) zamanında Kilikya Ermeni Krallığının tehdidi altında bulunan İçel, Larende ve Taşili ni ellerinde tutmak amacıyla göçebe Avşar, Ağaç-eri, Salur, Varsak, Gülnar, Turgut, Bayburt Türkmenleri bu bölgeye sevk edilmişlerdir 5. Benzer şekilde Karamanlılar da 1228 tarihinde Ermenek civarına yerleştirilmiştir 6. XIII. yüzyılın ortalarından itibaren Karaman Bey in, Kilikya Ermenilerinin elinde bulunan Ermenek, Mud, Gülnar ve Silifke taraflarına sürekli akınlar düzenleyerek hâkimiyet alanını genişletmesi, civardaki diğer Türkmen boyların bu beyliğin siyasi mücadelesine katılmaya başlamasına neden olmuştur 7. Nitekim İçel bölgesinin Karamanoğulları tarafından fethi tamamlandıktan sonra bölgedeki Türkmen oymakları, onların en güvendikleri unsurlar haline gelmişlerdir. Bu oymaklar arasında başta Turgutlar olmak üzere, Bayburtlu, Oğuzhanlu, Hoca Yunuslu, Hocantılı, Bozkırlı, Bozdoğan, Bulgarlı, İgdir, Beydilli ve Yuvalılar Karamanoğullarının askerî gücü içerisinde önemli yer tutmuşlardır 8. Karamanoğulları beyliğinin, özellikle İçel bölgesinde Osmanlı devleti ile girmiş olduğu nüfuz mücadelesinde desteğini aldığı boylar arasında Bozkırlılar da bulunmaktaydı yılında Karamanoğlu Kasım Bey, beraberinde Bozkırlı, Varsak, Turgud, Çini, Kosun, Burnazoğlu, Bozdoğan, Gündüz, Koştemur, Adaluoğlu ve Gögez boy ve oymaklarının yardımı ile hareket etmiş ve bu sayede Silifke kalesini ele geçirebilmiştir 9. Bozkırlı cemaatinin asıl yurtları İçel bölgesindeki Silifke ve civarı idi. Buranın dışında Adana, Kırşehir, Tarsus sancaklarına dağıldıkları görülmekle beraber, XVI. yüzyılın başlarına ait tahrir defterlerinden elde edilen bilgiler ışığında Bozkırlı cemaatlerinin, ağırlıklı olarak Aksaray sancağına bağlı Koçhisar kazası ile İçel sancağına 5 Ahmed Eflâkî, Âriflerin Menkıbeleri, I, çev. Tahsin Yazıcı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1986, s Mehmet Neşrî, Neşrî Tarihi I, yay. Faik Reşit Unat-M. Altan Köymen, TTK, Ankara 1987, s.43-47; Şehabettin Tekindağ, Karamanlılar,İA, C.VI, İstanbul 1977, s.316; H. Fehmi Turgal, Camiüddüvele göre Karamanlılar, Konya, S.13, Eylül 1937, s.790; Tahsin Ünal, Karamanoğulları Tarihi, Yıldız Matbaacılık ve Gazetecilik, Ankara 1957, s Tekindağ, Karamanlılar, s Faruk Sümer, Karamanoğulları, DİA, C.24, İstanbul 2001, s.454; Faruk Sümer, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilâtı-Destanları, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yay., Ankara 1972, s M. C. Şehabeddin Tekindağ, Son Osmanlı-Karaman Münasebetleri Hakkında Araştırmalar, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, C.13, S.17-18, İstanbul 1963, s

5 XVI. YÜZYIL ANADOLUSUNDA BOZKIR/LI CEMAATLERİ 795 bağlı Gülnar ve Mud kazalarında izleri sürülebilmektedir 10. Cemaatin farklı coğrafyalara dağılım göstermesinin altında yatan sebep tam olarak bilinmemektedir. Ancak daha II. Bayezid devrinde İçel bölgesinden Bozkırlı cemaatine mensup önemli bir kolun muhtelif sebeplerle Koçhisar bölgesine göç ettiği görülmektedir 11. Benzer şekilde pek çok konargöçer grubun XVI. yüzyılda Orta Anadolu nun farklı yerlerine dağıldığı dikkat çekmektedir. Örneğin sadece Koçhisar kazasında bile Bozkırlı cemaatlerinin dışında asıl yurtları İçel ve Tarsus olan Bozdoğan 12 ve Runkuşlu cemaatlerinin de bulunması bu hususu teyit eder mahiyettedir. Bu tarz gidişler iç ve dış etkenler şeklinde iki başlıkta değerlendirilebilir: İç etkenleri, nüfus artışı ve ekonomik gailelere, dış etkenleri ise merkezi yönetim ile olan ilişkilere bağlanabilir. Bozkır cemaatlerinin İçel bölgesinden kalkıp Koçhisar a kadar gelmesinde her iki unsurun da etkili olabileceği söylenebilir. A-Bozkırlı Cemaatlerinin Nüfus ve Üretim Özellikleri 1-Nüfus a-koçhisar Kazası ( ) Karaman eyaletindeki konar-göçerlerle ilgili en erken arşiv kayıtları 1500 ve 1518 tarihlerini taşımaktadır. Bu dönemlerde cemaatlerin yerleşiklerden farklı olarak müstakil defterlere kaydedildiği görülmektedir 13. Sonraki tahrirlerde ise Atçeken topluluklar bağımsız 14, diğerleri de yerleşikler arasında yazılmışlardır 15. Yukarıda da zikredildiği üzere Bozkır cemaatlerinin yurtları Toros dağları ve etekleri olmasına rağmen XV. yüzyıl sonları ve XVI. yüzyıl başlarında asıl büyük grupların Aksaray sancağına bağlı Koçhisar kazasına geldikleri ve burada kaldıkları 10 Yusuf Halaçoğlu, Anadolu da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar ( ), C.1, TTK, Ankara 2009, s ; Cevdet Türkay, Osmanlı İmparatorluğu nda Oymak, Aşîret ve Cemaatlar, Tercüman Yayınları, İstanbul 1979, s.254; BOA TT 31, s ve ; BOA TT 32, s ; BOA TT 1061, s , BOA TT 83, s ve ; BOA TT 19, s ; BOA TT 998, s.662; BOA TT 177, s.166; BOA TT 69, s ; BOA 450, s ; BOA TT 1067, s ; BOA TT 229, s ; BOA 182, s.96, / ; BOA TT 272, s / ; BOA TT 128, s / ; TKGM TT 131, s Sümer, Oğuzlar, s Alpaslan Demir, 16. Yüzyılda İçel ve Çevresinde Bozdoğan Cemaati, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2000, s BOA TT 32, BOA TT TKGM TT TKGM TT 131.

6 796 BOZKIR/LI COMMUNITY IN ANATOLIA IN XVITH CENTURY anlaşılmaktadır. Zira Mud ve Gülnar kazalarına göre Koçhisar kazasındaki Bozkır cemaatlerinin çok daha kalabalık olduğu görülmektedir. Bu bağlamda, 1500 tahririnde Koçhisar kazasındaki Bozkır cemaatine bağlı zümreler an cemaat-i Bozkır şeklinde sıralanmıştır. Buna göre, Bozkırlı cemaati tam 17 alt gruptan oluşmaktadır. Ayrıca Nökeran-ı Mustafa Bey veled-i Bozkır ve Derviş Hüsam birader-i o başlığı altında 5 adet neferin kaydı verilmiştir. Kabilenin bu dönemde en kalabalık grubunu 63 neferle Cemaati Fakihler ve Çanakçılar oluşturmaktadır. Bunu sırasıyla 59 neferle Cemaat-i Gökler, 54 neferle Cemaat-i Alameddin, 53 neferle Cemaat-i Kara Esbiye takip etmektedir. Kabilenin en az nüfuslu grubunu ise 7 neferle Bıçağı Uzun cemaati oluşturmaktadır. Geriye kalan cemaatlerin nüfusları 20 ila 40 nefer arasında değişmektedir tarihinde Koçhisar daki Bozkırlı cemaatlerinin toplam nefer sayısı ise 602 yi bulmaktadır. Bu dönemde Koçhisar kazasındaki konar-göçer teşekküllerin toplam nefer sayısının 1697 olduğu düşünülürse Bozkırlı cemaatlerinin Koçhisar daki en kalabalık kesimi oluşturduğu söylenebilir ki bu %35,4 lük bir orana tekabül etmektedir 16. Cemaatin bu tarihteki tahmini bireysel nüfusu ise 1806 kişidir tarihli defterde Bozkırlı cemaatleri içerisinde yer alan Kara Esbiye, Kulfallı, Hacı Hüseyin, Cullah Ali, Kara Sultan, Kara Mehmedli cemaatlerinde kayıtlı ilk isimlerin aynı zamanda cemaatin ismiyle benzerlik göstermesi adını saydığımız teşekküllerin bu kişiler öncülüğünde yakın bir zamanda meydana geldiği fikrini uyandırmaktadır 18. Bunun yanı sıra kayıtlı isimler arasında fakih, hoca, hacı gibi ön adlar almış kişilerin bulunması ve vergi mükellefi erkeklerin 318 inin tam ve yarım çift ölçeğinde toprak tasarruf edip, ziraatla uğraşmaları yerleşik kültürün oluşmaya başladığını göstermektedir. 16 Koçhisar kazasının XVI. yüzyıldaki nüfusu için bkz. Doğan Yörük, XVI. Yüzyılda Aksaray Sancağı ( ), Tablet Yay, Konya 2005, s Tahmini nüfus hesaplamalarında hane teriminin yanında nefer de kullanılmaktadır. Yetişkin erkek anlamına gelen nefer sayısının toplam nüfusa oranı 1/3 olarak kabul edilmekte ve buna göre değerlendirmeler yapılmaktadır. Huricihan İslamoğlu İnan, Osmanlı İmparatorluğu nda Devlet ve Köylü, İletişim Yay., İstanbul 1991, s.62; Mehmet Öz, XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, TTK Yay., Ankara 1999, s.63; M. A. Cook, Population Pressure in Rural Anatolia , London 1972, s Hamza veled-i Kara Esbiye, İbrahim veled-i Kulfal, Seydi Gazi veled-i Hacı Hüseyin, Cullah Ali veledi İlyas, Mehmed veled-i Kara Sultan, Mahmud veled-i Kara Mehmed. BOA TT 32, s

7 XVI. YÜZYIL ANADOLUSUNDA BOZKIR/LI CEMAATLERİ yılına gelindiğinde Cemaat-i Bozkırlı tabiri Kabile-i Bozkırlı tabi-i Koşhisar a 19 dönüşmüştür. Bu başlıktan sonra Bozkırlı kabilesine ait 21 cemaate sırayla yer verilmiştir. Bir önceki defterde görülmeyen Uğru Sarulu, Güvender Hacılu, Kandamış Delülü ve Kara Kocalu adlarını taşıyan 4 yeni cemaat daha ortaya çıkmıştır tahririnde olduğu gibi bu dönemde de kabilenin en kalabalık grubunu Cemaat-i Fakihler ve Çanakçılar oluşturmaktadır. Daha önce, 63 olan cemaatin nefer sayısı iki kat artarak 126 nefere ulaşmıştır ki bu rakam 18 yıllık bir süre içerisinde doğal sebeplerle açıklanamayacak kadar yüksek bir artışı ifade etmektedir 20. Bunun yanında, 21 cemaatin 11 inde de 1500 tahririne göre nefer sayılarında artış gözlenmektedir. Cemaat-i Kara Esbiyelü 62 nefer, Cemaat-i Gökler ve Cemaat-i Alameddin de 60 neferle en kalabalık grupları oluşturmaktadırlar. Nefer adedi en az olanlar ise sırasıyla Cemaat-i Kara Mehmedlü, Cemaat-i Bıçağı Uzun ve Cemaat-i Uğru Sarulu dur. Cemaatlerin ekseriyetinde artma gözlenirken, bazılarında da eksilme dikkat çekmektedir. Özellikle Hacı Hasanlu cemaatinin nefer sayısı 50 iken 28 e kadar düşmüştür. Kabilenin vergi mükellefi nüfusu 223 neferlik bir artışla 825 e çıkmış, tahmini bireysel nüfusta ise 2475 kişiye ulaşılmış, 18 yıllık süre içinde 615 kişilik bir artış yakalanmıştır tahririnde Bozkır cemaatlerinin neredeyse tamamı yerleşik hayata geçerek köyler kurmuşlardır. Bunlar, Karakayaboğazı ve Korucukışlası, Geçidöyüğü, Sundaöyüğü maa Abdi Fakih Kışlası, Kozluca, Kavaklu, Demürcikışlası, Yaranluca, Karasenir, Karacaoğlu Kuyusu, Acıkuyu, Bostanboğazı, Mermerlüce, İlanluca, Zengibağı, Ayaşlu, Bağdadlu köyleri ile Kulfallu, Hisarbeğlü, Uğrusarılu, Kara İsalu, Gönder Hacılu, Kandamış cemaatleridir. Cemaatlerin Ankara sancağının bazı köylerine dağıldıkları ve buralarda ikamet ettikleri zikredilmektedir. Yeni kurulan köylerin hangi cemaat veya topluluklar tarafından iskân edildiğine dair açıklamalara yer verildiğinden Bozkır kabilesi/cemaatlerinin yerleşmesiyle oluşan köyler açıkça görülmektedir 21. Bu dönemde Bozkır adlı bir yerleşme ortaya çıkmasına rağmen köy 22, Bozkır cemaatlerinden biri yerine Runkuş kabilesinin alt gruplarından olan İzdivan cemaatiyle 19 BOA TT 1061, s BOA TT 1061, s TKGM TT 131, vr.132b, 145a-161a. 22 TKGM TT 131, vr.154a.

8 798 BOZKIR/LI COMMUNITY IN ANATOLIA IN XVITH CENTURY ilişkilendirilmiştir. Belki de daha önce Runkuş kabilesi içinde yer alan İzdivan cemaati 23 sonraki dönemlerde Bozkır kabilesinin cemaatleri içine girmiştir. Bu bağlamda, Bozkır kabilesinde yerleşik ve konar-göçerlerin nefer sayısı 889, bireysel tahmini nüfusları da 2667 olmuştur nüfus değerleri karşılaştırıldığında bir önceki döneme oranla imamların sayısındaki artış dikkat çekmektedir. Ayrıca imam ve fakihlerin yanında bu dönemde muhassılların, merd-i timar ve zaviyedarların da varlığı göze çarpmaktadır. Yine vergi nüfusunun 1500 yılında yaklaşık %52 sinin çift ve nim çift ölçeğinde toprak tasarruf etmesi yerleşikliğe doğru geçişin izlerini göstermektedir. Nitekim 1584 yılına gelindiğinde Bozkırlı kabilesine bağlı cemaatlerin neredeyse tamamının yerleşik düzene geçtiği görülmektedir 24. b-mud ve Gülnar Kazaları ( ) İncelediğimiz bölgede Bozkırlı cemaatleri, İçel sancağı içerisinde yer alan Mud kazasına bağlı Silifke nahiyesinde Cemaat-i Bozkırlı tabi-i Silifke 25 başlığı altında verilmiştir. Ancak 1500 yılına ait İçel sancağı mufassal tahrir defterinde Bozkırlı cemaatleri Koçhisar dakinden farklı olarak cemaat isimleriyle değil de yerleştikleri köylere göre bir sıralamaya tabi tutulmuşlardır. Bu durum, iskân sürecinde daha ileri bir adımı oluşturmaktadır. Konar-göçerler ilk safhada aşiret, kabile, cemaat başlığı altında yazılıp yurt ve mezraaları otlak ve ekinlik kaydedilmiş, sonraki süreçte bu yurt ve mezraalar köye dönüşmüştür. Aksaray, Konya ve Kayseri sancaklarında bu süreç net bir şekilde takip edilebilmektedir 26. Böyle bir iskân süreci yaklaşık yüzyıl sürerken, doğrudan köy başlığının altında yazılan cemaatlerin yerleşikliğe geçişi daha erken başlayıp, bitmektedir. Dolayısıyla Mud ve Gülnar kazasındaki Bozkır cemaatleri 23 Yörük, Aksaray, s.106; 387 Numaralı Muhasebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530), I, Haz. Ahmet Özkılınç vd., T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara 1996, s Yörük, Aksaray Sancağı, s.341, BOA TT 31, s Yörük, Aksaray, EK-VI, s ; Tufan Gündüz, XVI. Yüzyılda Kayseri de Mezraaların Köye Dönüşmesinde Konar-Göçer Aşiretlerin Rolü, Bozkırın Efendileri-Türkmenler Üzerine Makaleler, Yeditepe Yay., İstanbul 2009, s ; TKGM TT 149.

9 XVI. YÜZYIL ANADOLUSUNDA BOZKIR/LI CEMAATLERİ 799 Koçhisar kazasındakilere göre daha erken bir dönemde yerleşikliğe geçerek köyler kurdukları söylenebilir 27. Buna göre 1500 yılında Bozkırlı cemaatlerinin Silifke nahiyesinde tam olarak 6 köye yerleştikleri görülmektedir. Bunlar, Kızılcabağ (35 nefer), Tuztaş (34 nefer), Güvercinlik (31 nefer), Gökviranlu (14 nefer), Araca (10 nefer) ve Kara Şaraphane dir (11 nefer). Bunun yanı sıra 18 neferlik nökeran kaydı bulunmaktadır 28. Cemaatin yerleştiği köylerin toplamı, nökerler de dahil olmak üzere, 153 nefer ve 126 hane olup Mud kazasında yer alan toplam 140 yarı-yerleşik gruplar içerisinde %5 lik bir orana denk gelmektedir 29. Toplamda ise 1500 yılında Silifke nahiyesinde Bozkırlı cemaatine mensup yaklaşık 459 kişinin yaşadığının ileri sürebiliriz yılında, Bozkırlı cemaatinin yerleştiği bütün köylerin nefer sayılarında önemli artışlar meydana gelmiştir. Özellikle, Tuztaş ta 1500 yılında 34 olan nefer sayısı 161 e kadar yükselmiştir 30. Benzer şekilde, Kızılcabağ daki nefer sayısı 35 ten 82 ye, Kara Şaraphane de ise 11 den 47 ye yükselmiştir. Buna ek olarak, önceki tahrirde olmayan 63 neferli Çukur karyesi eklenmiştir 31. Aradan geçen kısa bir zamana rağmen cemaatin sayısındaki bu artış, beraberinde toprak yetersizliğini getirmiş, bu yüzden ufak bir dağılmaya neden olarak 24 neferlik Bozkırlı Perakendesi adı altında bir grup ortaya çıkmıştır 32. Cemaatin bu dönemdeki toplam nefer sayısı 520, hane sayısı 361, tahmini bireysel nüfusu ise 1560 tır. Bu artış, sadece Bozkırlı cemaatinde değil, kaza dâhilindeki konar-göçer grupların sayılarında da görülmüştür. Nitekim 1500 tarihinde 3856 olan toplam nefer sayısının 1518 tarihinde 6227 ye çıkması bunun en bariz göstergesidir. Kaza genelinde tüm cemaatler içerisinde ise Bozkır cemaati, %237 lik oran ile en fazla nefer artışının olduğu kesim olmuştur Şenol Çelik, Osmanlı Taşra Teşkilatında İçel Sancağı( ), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1994, s , BOA TT 31, s Hüseyniklioğlu, Konar-Göçer Nüfus, s BOA TT 83, s BOA TT 83, s BOA TT 83, s Hüseyniklioğlu, Konar-Göçer Nüfus, s.224.

10 800 BOZKIR/LI COMMUNITY IN ANATOLIA IN XVITH CENTURY 1521 yılına ait veriler aradan geçen 3 yıllık kısa bir dönemin doğal sonucu olarak 1518 yılındaki nüfus verileriyle benzerlik göstermektedir. Mud kazası dahilinde daha önce 7 köye yerleştiği görülen cemaatin küçük bir kısmının (6 nefer), bu tarihte ek olarak Bağıranlu köyünde de iskan oldukları görülmektedir 34. Diğer 7 köyle birlikte (Kızılcabağ, Araca, Karaşaraphane, Güvercinlik, Gökviranlu, Tuztaş, Çukur) toplamda 527 nefere sahip olan cemaatin, tahmini bireysel nüfusu ise 1581 dir 35. Bununla birlikte, 1554 yılına gelindiğinde Bozkırlı cemaatine mensub insanların sadece 4 köyde meskun olduklarına şahit olmaktayız. Kızılcabağ, Araca, Gökviranlu ve Bağıranlu köyleri ortadan kalkmış veyahut cemaatle olan bağı kalmamıştır. Buna rağmen nefer sayısında ciddi bir düşüşün olmaması nüfusun, Tuztaş başta olmak üzere Karaşaraphane, Güvercinlik ve Çukur köylerinde yoğunlaştığını göstermektedir. Nitekim isimlerini verdiğimiz bu köylerin nefer sayısında ciddi yükselmeler göze çarpmaktadır. Özellikle Tuztaş köyündeki nefer sayısı yaklaşık 30 yıllık süre içerisinde %58 lik bir artışla 161 den 255 e çıkmıştır. Benzer şekilde Güvercinlik köyünün nefer sayısı %78 lik bir artışla 46 da 81 e yükselmiştir. Bu tarihte diğer iki köy olan Karaşaraphane de 64, Çukur da ise 86 neferin kaydı tutulmuştur. Kaza genelinde toplamda 506 nefere sahip olan Bozkır cemaatinin 255 nin yani yaklaşık yarısının Tuztaş köyünde sakin olması yoğunluğun asıl merkezinin burası olduğunu göstermektedir. Bu tarihte cemaatin tahmini nüfusu ise 1518 dir 36. Yüzyılın son çeyreğinde, Bozkır cemaatine mensup insanların iskân mahalleri daha da daralmıştır yılındaki veriler sadece Çukur ve Tuztaş köylerinin cemaatle ilişkilendirildiğine işaret etmektedir. Her iki köyün nefer sayısında biraz artış meydana gelmiş olmasına rağmen, toplam nefer sayısında düşüş yaşanmıştır. Cemaat mensuplarının sadece iki köyde yoğunlaşmış olması ekilebilir topraklarda daralmaya sebep olmuş olmalı ki halkın bir kısmının Tarsus-Konya gibi bölgelere dağılmıştır. Nitekim Tuztaş köyünde bennak ve caba oranlarının bariz oranda değiştiği gözlenmektedir yılında 150 olan bennak sayısı 1584 tarihinde 87 ye düşerken, 60 olan caba sayısı 130 a çıkmıştır. Bu durum Tuztaş köyünde 97 neferin perakende 34 BOA TT 182, s BOA TT 182, s BOA TT 272, s

11 XVI. YÜZYIL ANADOLUSUNDA BOZKIR/LI CEMAATLERİ 801 olmasına sebebiyet vermiş olmalı. Bu tarihte 461 nefere sahip olan cemaatin tahmini nüfusu ise 1383 tür 37. Gülnar kazasındaki Bozkırlı cemaatlerine gelince, 1500 tahririnde Cecelü cemaati adlı üst bir yapıya tabi olup, Kesik Söğüt karyesi içinde gösterilmişlerdir 38. Bu durum cemaat nüfusunun azlığıyla alakalı olmalıdır. Bunun yanında, cemaat mensupları Bozkırlı Yörük ve Haymana başlığı altında iki ayrı grup şeklinde verilmiştir. Toplam 65 nefer, 50 hane ve 195 kişilik bireysel nüfusa sahip cemaatin 39 mevcudu 1518 tahririnde 168 nefer, 142 hane ve 504 kişiye çıkmıştır. Cemaat bu dönemde de Cecelü kabilesi içerisinde 40, Kesik Söğüt ve Sığırcı köylerinde ikamet ettikleri, bunlara ek olarak yörük grubu ile haymanaların da varlığını devam ettirdikleri gözlenmektedir yılında cemaatin nüfusunda ve yerleşim yerlerinde herhangi bir değişiklik meydana gelmemiştir 41. Buna karşılık 1554 tarihinde haymana grubu kayıtlarda yer almamaıştır. Ayrıca cemaatin 11 neferlik küçük bir kısmının Alaiye kazasında ikamet ettiği anlaşılmaktadır. Gülnar da bu dönemde 49 neferlik perakende yörük grubuyla birlikte, Kesiksöğüt ve Sığırcı köylerinde ikametlerini sürdürmüşlerdir. Toplam tahmini nüfusu ise bir miktar artarak 525 e çıkmıştır yılında ise tıpkı Mud da olduğu gibi cemaatin meskun olduğu köyler içerisinde bir köyün nüfus olarak daha yoğun bir hale geldiği görülmektedir. Nitekim Kesiksöğüt köyünün nefer sayısı 1554 ten 1584 yılına kadar geçen süre içerisinde 59 dan 140 a çıkmıştır. Daha önceleri Bozkırlı cemaatinin ikamet ettiği Sığırcı köyü ile perakende grubu Kesiksöğüt köyüne bağlı kaydedilmiş olmasına rağmen cemaatle olan bağlantısı kayıtlarda net değildir. Buna ek olarak Kesiksöğüt köyünden Alaiye, Selendi gibi kazalara dağılan Bulıca, Kara Cebiler, Ömerlü gibi perakende cemaatler ile Yazana, Viranköy, Küre köyleri Kesiksöğüt köyüyle ilişkilendirilmiş fakat bunların Bozkır cemaatiyle bağlantısı belirtilmemiştir. Cemaatin bu tarihteki tahmini mevcudu azalarak 420 ye gerilemiştir BOA TT 128, s BOA TT 31, s BOA TT 31, s BOA TT 83, s BOA 182, s BOA 128, s

12 802 BOZKIR/LI COMMUNITY IN ANATOLIA IN XVITH CENTURY Tablo I- Bozkır/lı Cemaatlerinin Nüfusları ( ) 43 Koçhisar Mud Gülnar Nefer Hane Nüfus Nefer Hane Nüfus Nefer Hane Nüfus Üretim a-koçhisar Kazası ( ) Osmanlı devletinde timar sisteminin uygulandığı bölgelerde vergi ünitesinin ana kaynağını çift-hane sistemi oluşturmaktadır 44. Çiftçi köylünün temel vergisi özelliğini taşıyan çift resmi toprağın verimine göre 60 ila 150 dönüm arasında değişen araziyi ifade etmektedir. Böyle bir toprağı elinde bulunduran köylü, toprağı işlemesi karşılığında kanunnamelerde belirtilmiş olan ve bölgeye göre değişebilen oranda çift resmini ödemekle yükümlüdür. Eğer elindeki toprak bunun yarısı kadarsa nim çift olarak kabul edilir ve çift resminin yarısını ödemekle mükelleftir. Hiç toprağı olmayan yahut nim çiftten daha az toprağı bulunan çiftçi ise devlet tarafından bennak olarak kaydedilir ve nim çiftin yarısı kadar bir vergi öderdi 45. Karaman eyaleti kanunnamelerine göre çift resmi hane başına 36 akçe, nim çift 18 akçe, bennak resmi 12 akçe ve caba resmi ise 6 akçe olarak belirlenmiştir 46. Koçhisar kazasındaki göçerlerden alınan raiyyet resminin toplamı 1500 de akçe iken, 1518 de akçeye çıkmıştır. Çift ve nim çift kalemleri daha çok yerleşik unsurun 43 BOA TT 32, s ; BOA TT 1061, s ; BOA TT 31, s / ; BOA TT 83, s / ; BOA 182, s.96, / ; BOA TT 272, s / ; BOA TT 128, s / ; TKGM TT 131, s Ayrıca daha ayrıntılı tablo için bkz. Hüseyniklioğlu, Konar- Göçer Nüfus, s , , Halil İnalcık, Köy, Köylü ve İmparatorluk, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yay., İstanbul 1993, s Halil İnalcık, Osmanlılar da Raiyyet Rüsûmu, Belleten, C.XXIII, S.92, Ankara 1959, s Feridun Emecen, Çift Resmi, DİA, C.8, İstanbul 1993, s.310. Neşet Çağatay, Osmanlı İmparatorluğunda Reayadan Alınan Vergi ve Resimler, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, C.5, S.5, Ankara 1947, s M. Akif Erdoğru, Karaman Vilâyeti Kanunnâmeleri, OTAM, S.4, Ankara 1993, s.474.

13 XVI. YÜZYIL ANADOLUSUNDA BOZKIR/LI CEMAATLERİ 803 toprak tasarruf etmesine binaen ödedikleri vergiler olmasına rağmen, konar-göçerlerde bu tip vergilerin varlığı, söz konusu toplulukların göçerlikten yerleşikliğe doğru geçişin adımları olarak görülebilir. Ayrıca asıl ekonomik uğraşları küçükbaş hayvancılık olan göçerlerin iki koyuna bir akçe üzerinden alınan resm-i ağnâm veya adet-i ağnâm vergisini 47 ödemeleri, hatta bu verginin önemli bir yekûn tutması beklenirken, 1500 tahririnde sadece Bıçağı Uzun cemaatinde görülmesi ve 700 akçelik 48 bir hasılatın varlığı, bu bağlamda değerlendirilebilir. Bu husus, çift ve nim çift vergisine bağlı olarak görmemiz gereken bir başka vergi kalemine, öşüre yer açmaktadır de 102 çift, 216 nim çift 1518 de 45 çift, 284 nim çiftin varlığı bir nevi toplam vergi nüfusunun yıllara göre sırasıyla % 52,82, % 39,87 arasının toprakla uğraşıyor ve ziraat yapıyor olması buğday, arpa gibi hububat ürünlerini ve öşür kalemini ortaya çıkarması gerekirdi. Oysa 1500 tahririnde Koçhisar, Mud ve Gülnar kazalarındaki Bozkır cemaatlerinin hiç birinde hububat öşrü görülmemekte ve az miktarda da ağnam resminin varlığı tespit edilebilmektedir. Buna karşılık, 1518 tahririnde her iki vergi kaleminin öşr-i galle 4800 akçe 49, resm-i ganem akçe varlığı ve miktarlarının da azımsanamayacak bir yekûn tutması, bu vergilerin bir önceki tahrirde başka bir kalem veya ünite içine alınma ihtimalini gündeme getirmektedir. Zira 18 yıllık süre içinde öşür ve koyun vergi hasılatındaki bu artışı başka türlü izah etmek mümkün değildir yılına gelindiğinde cemaat büyük oranda yerleşik hayata geçerek köyler oluşturmasına rağmen raiyyet vergisi önceki yıllara oranla düşmüştür. Özellikle çift vergisi arasında yarı yarıya gerilemiştir. Bu gerileme, Bozkırlı cemaatleri içerisinde yer alan 5 cemaat ve 2 köyün vergi kalemlerinin ayrı ayrı belirtilmeyip hâsıl başlığı ile yazılmasından kaynaklanmıştır. Yüzyılın sonlarına doğru cemaatten toplam 7050 akçe raiyyet vergisi alınmıştır. Raiyyet vergisindeki düşüşe karşılık hububat üzerinden alınan vergide ise büyük bir artış görülmektedir Bu tarihte cemaatin akçesi buğday ve akçesi arpadan alınmak üzere toplam akçe hububat vergisi ödediği görülmektedir ki bu bir önceki döneme göre % 415 oranında oldukça yüksek bir 47 Feridun Emecen, Ağnam Resmi, DİA, C.1, İstanbul 1988, s BOA TT 32, s tahririnde zikredilmeyen mezraalar 1518 tahririnde verilmiş, hatta hangi cemaatin ekinliği olduğu dahi belirtilmiştir. Bkz. Mezra-i Demürkara ve Bağgedüğü cemaat-i mezbure ziraat ider. BOA TT 1061, s

14 804 BOZKIR/LI COMMUNITY IN ANATOLIA IN XVITH CENTURY artışı ifade etmektedir. Bu durumu yerleşikliğe geçiş ile birlikte cemaat mensuplarının ziraî faaliyetlerle olan ilişkisindeki değişimin bir yansıması olarak değerlendirmek gerekir. Nitekim konar-göçer yaşamın bir parçası olan koyun (ganem) vergisindeki düşüş de bu görüşü doğrular niteliktedir. Cemaatin koyun üzerinden ödediği vergi, arasında akçeden akçeye gerileyerek yarı yarıya azalmıştır. Yine ziraatla bağlantılı vergiler içerisinde bulunan bağ, bahçe, bostan ve çayır öşründen toplam akçelik bir vergi alındığı anlaşılmaktadır. Bunun dışında önceki kayıtlarda rastlamadığımız akçelik tapu resmi ve 346 akçelik kovan (arıcılık) öşrü eklenmiştir. Son olarak, resm-i arûs, yava, kaçgûn, adet-i deştbâni, tapu resmi, cürm-i cinâyet vs. gibi zuhurata bağlı vergileri içeren bâd-ı hevâ vergisi 50 nüfusa göre farklılık arz etmektedir yılında akçe olan bu vergi 1518 tahririnde akçeye çıkmış fakat 1584 yılında akçeye gerilemiştir. Cemaatin Koçhisar kazasında toplamda ödediği vergi ise yüzyıl içerisinde sürekli artış göstermiş, 1518 yılında akçeden akçeye, 1584 yılında ise akçeye çıkarak en yüksek seviyesine ulaşmıştır. b-mud ve Gülnar Kazaları Koçhisar dan sonra Bozkır/lı cemaatlerinin en kalabalık oldukları yer Mud, ardından da Gülnar kazasıdır. Bu husus, vergi toplamlarında da açıkça görülmektedir tahririnde her iki kazada da çift ve nim çiftler olmasına rağmen zirai vergiler bulunmamakta, hububat vergisi ancak 1518 de karşımıza çıkmaktadır. O da her iki kazada değil, Mud da ortaya çıkacak ve akçelik bir yekûna karşılık gelecektir. Fakat 1521 yılından sonraki veriler, bize hem Mud da hem de Gülnar da hububat üretiminden alınan vergi miktarını göstermektedir. Mud da hububat vergisi 3 yıl gibi kısa bir süre içerisinde akçeye çıkmasına rağmen yüzyılın sonlarına doğru akçeye kadar gerilemiştir. Kaza genelinde cemaatin nüfusunda büyük oranda bir düşüş yaşanmamış fakat yarım çiftlik (nim çift) arazi tasarruf edenlerin sayısındaki düşüş ile caba sayısındaki artış bu duruma sebebiyet vermiştir. Gülnar da da bu rakam 1554 yılında akçeye ulaşsa da 1584 te akçeye düşmüştür. 50 Halil Sahillioğlu Bâd-ı Hevâ, DİA, C.4, İstanbul 1991, s

15 XVI. YÜZYIL ANADOLUSUNDA BOZKIR/LI CEMAATLERİ 805 Çift, bennak ve mücerredlerden oluşan raiyyet vergilerinin toplamı 1500 tahriri için Mud da akçe iken Gülnar da 816 akçedir de nüfus artışına bağlı olarak vergiler de artacak Mud da akçeye, Gülnar da ise akçeye çıkacaktır tarihinde Mud da akçe ile en yüksek seviyesine çıkan bu vergi 1554 te 5.352, 1584 te ise akçeye gerilemiştir. Gülnar da da bu rakam 1554 yılında akçeye çıkmasına rağmen yüzyılın son çeyreğinde akçeye kadar düşmüştür. Raiyyet resminden sonra en fazla vergi geliri ise koyun üzerinden alınmıştır tahririnde Mud da akçe, Gülnar da akçe iken, bir sonraki tahrirde Mud da akçe, Gülnar da akçe olmuştur yılından itibaren koyun vergisinin Mud da sürekli olarak gerilediğine şahit olmaktayız. Nitekim bu vergi 1521 den 1584 yılına kadar neredeyse yarı yarıya azalarak akçeden akçeye düşmüştür. Gülnar da ise 1554 yılında akçeyle en yüksek seviyesini görmüş fakat 1584 yılında burada da bir hayli azalarak 180 akçeye inmiştir. Hayvancılıkla ilgili vergilerden biri de sürü başına alınan resm-i otlaktır 51. Bozkırlı yörük cemaati ve haymanalara yüklenen bu vergiden sadece 1500 yılında Gülnar kazasında 65 akçelik bir hasılat elde edilmiştir 52. Yine aynı kazadaki iktisadi faaliyetlerden bir diğeri de arıcılık faaliyetidir. Karaman eyaletinde iki kovana bir akçe üzerinden yapılan vergilendirme sonucunda 1518 de 180 akçelik bir vergi tahakkuk etmiştir. Ancak kovan vergisinin 1521 yılından sonra her iki kazadan da alındığını görmekteyiz. Buna göre Mud ve Gülnar da cemaatin gerçekleştirmiş olduğu arıcılık faaliyetlerine bağlı olarak 1521 de 480, 1554 te 475 ve 1584 te 460 akçe vergi alındığı görülmektedir. Zuhurata bağlı olan bâd-ı hevâ vergilerinde de ciddi bir artış gözlenmektedir de Mud kazasında akçe, Gülnar da 355 akçe iken, 1518 de Mud da akçe, Gülnar da ise 705 akçe olmuştur (bkz. Tablo II). Fakat bu durum yüzyılın ortalarına doğru değişmeye başlamıştır. Nitekim Mud da bu vergi 1554 te akçeye 1584 yılında da akçeye gerilemiştir. Gülnar da da benzer bir eğilim içinde 250 akçeye düşmüştür. Son olarak Gülnar da bir miktar pamuk üretimine bağlı olarak alınan Penbe öşrü ile Mud da değirmen taşı üretimi kapsamında alınan bir vergi olan 51 Kadîmden otlak içün korunı gelüb resm-i otlak alına gelmiş yerlerden süriden sürüye bir orta koyun alınur Bkz. Erdoğru, Karaman Vilâyeti Kanunnâmeleri, s.474; Bayram Ürekli Doğan Yörük, Karaman Eyâletine Ait Bir Kânûnnâme Sûreti, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.8, Konya 2002, s BOA TT 31, s.184; Çelik, İçel Sancağı, s.111.

16 806 BOZKIR/LI COMMUNITY IN ANATOLIA IN XVITH CENTURY resm-i seng-i asiyab kaydı bulunmaktadır. Pamuk vergisi Gülnar da yüzyıl içinde 250 akçe ile 110 akçe arasında değişirken, Mud da üretilen değirmen taşından 50 akçe vergi alınmıştır. Tablo 2- Bozkır/lı Cemaatlerinin Vergi Hâsılları Koç Mud Gül Koç Mud Gül Koç Mud Gül Ö. Galle R. Çift R. Bennak R. Ekinlü R. Caba R. Ganem R. Otlak Ö. Kovan Bâd-ı hevâ Ö. Bağ Ö. Bostan Ö. Bağ, bahçe ve çayır Ö. Penbe Tapu-yu Zemin ve Deştbani Hâsıl Toplam Yekûn Bozkır cemaatlerinin yayıldığı Koçhisar, Mud ve Gülnar kazalarındaki toplam vergi hasılatı 1500 de akçe olup, bunun % 59 u Koçhisar, % 31 i Mud ve %10 u da Gülnar kazasına aittir. Yine, 1518 deki toplam akçelik hasılatın % 61 i Koçhisar, % 31 Mud, % 8 i de Gülnar dan elde edilmiştir yılına gelindiğinde, Bozkır/lı cemaatlerinin her üç kazadaki toplam vergi hasılatının akçeye çıktığını 53 BOA TT 32, s ; BAO TT 31, s , ; BOA TT 1061, s ; BOA TT 83, s , ; TKGM TT 131, s Bozkırlı cemaati içerisinde yer alan Hisarbeylü, Uğrusarılu, Kara Esbiyalu, Gönder Hacılu cemaatleri ile Bağdadlu ve Ayaşlu köylerinin toplam vergi hasılıdır.

17 XVI. YÜZYIL ANADOLUSUNDA BOZKIR/LI CEMAATLERİ 807 görmekteyiz. Bu tarihte cemaatin toplam vergi hasılatı içerisinde Koçhisar ın payının daha da arttığı anlaşılmaktadır. Nitekim daha önceki tahrirlerde % 59 ve % 61 olan bu oran, 1584 yılında % 75,8 e kadar yükselmiştir. Buna mukabil Mud un payı % 18,5 e, Gülnar ın ki ise % 5,6 ya gerilemiştir. Bu rakam ve yüzdelerden de anlaşılacağı üzere gerek nüfus, gerekse vergi hasılatındaki en büyük payı Koçhisar kazası oluşturmaktadır. 84 yıllık süre içinde toplam vergi hasılatında meydana gelen artış % 207 oranındadır. Bu artış, sıradan olmaktan çok olağanüstü bir nitelik taşımaktadır. Zira bu süre içinde bu oranda bir artışın olabileceğini düşünmek pek mümkün değildir. Onun yerine 1500 yılındaki bazı vergi kalemlerinin göz ardı edildiği, vergi muafiyeti getirildiği veya farklı üniteler içine alındığından hareketle böyle bir artışın gerçekleştiği söylenebilir % 59% 18% 6% 31% Koçhisar Mud Gülnar 76% Koçhisar Mud Gülnar Şekil 1: 1500 yılı vergi oranları Şekil 2: 1584 yılı vergi oranları B- Anadolu nun Diğer Bölgelerine Dağılmış Bozkır/lı Cemaatleri Yukarıda izah edildiği üzere Bozkırlı cemaati XVI. yüzyılda ağırlıklı olarak Koçhisar, Mud ve Gülnar kazalarında ikamet etmekteydiler. Bununla birlikte cemaatin bu yüzyılda farklı bölgelerde de izlerine rastlamak mümkündür. Bu bölgelerin başında ise Tarsus sancağı gelmektedir. Mud ve Gülnar a da coğrafi olarak yakın olan Tarsus bölgesini, Bozkırlı cemaatinin asıl yurtları içerisinde değerlendirmek gerekmektedir yılına ait tahrirde Cemaat-i Bozkırlı adı altında kaydedilen 61 neferlik cemaat mensupları, herhangi bir köy başlığı altında verilmese de Zeytun adlı köye ait bir mezraada ziraat ettikleri anlaşılmaktadır. 61 neferden 60 ı tam çift ölçeğinde toprak tasarruf etmektedirler. Tarsus sancağında resm-i çift 80 akçe 55 olduğuna göre kendilerinden toplamda akçelik bir çift vergisi alınmıştır. Toplamda 183 kişilik bir nüfusa sahip oldukları ve akçe Ve defterde çift ve nim çift kayd olunan reayadan yılda nevruz-ı sultânide Haleb akçası ile seksener akça resm-i hane alına. Bkz. Bilgili, Tarsus, s

18 808 BOZKIR/LI COMMUNITY IN ANATOLIA IN XVITH CENTURY vergi ödedikleri görülen cemaatin üyeleri arasında fakihlerin sayısı da dikkat çekmektedir. 1 i imam olmak üzere toplam 7 adet fakihin varlığı Koçhisar, Mud ve Gülnar da olduğu gibi yerleşik bir düzene geçişin izlerine işaret etmektedir. Ayrıca Seydi Ahmed adında bir halifenin sülehadan olup avarızdan muaf tutulduğu görülmektedir yılına gelindiğinde ise Tarsus sancağında cemaatin nefer sayısında önemli bir artış yaşanmıştır. Bu dönemde 113 nefere ulaşan cemaatin 67 si nim çift, 44 ü mücerred olmak üzere toplamda akçe vergi ödemişlerdir ile 1543 yılları arasında ise cemaatin sancaktaki nefer sayısında çok fazla değişiklik olmamıştır yılında 88 nerefe karşılık 1543 te 85 neferlik bir kayıt tutulmuştur. Raiyyet vergisi olarak da 1536 da akçe, 1543 te akçe ödemişlerdir. Bunun yanı sıra 1543 yılında daha önce görmediğimiz hububat vergisinin de alındığı anlaşılmaktadır. Toplam akçelik vergi miktarının akçelik kısmının hububat vergisinden oluşması göçerlikten yerleşikliğe doğru geçişe işaret etmektedir 58. Bozkırlı cemaatinin dağıldığı bölgelerden bir diğer ise Kırşehir sancağıdır. Bozkırlı cemaatine dair en erken tarihli (1485) kaydın tutulduğu bu defterde 59 cemaatin Bozkır beylerinden biri olan Sülü Bey in timar ünitesi içerisinde yer aldığı anlaşılmaktadır. Bozkırlı cemaati bu tarihte toplam 10 cemaatten oluşmaktadır. Adı geçen bu cemaatler; Bozkır, Bıçağı Uzun, Mehmed, Hasan, Okçu Pusat, Güldüğünoğlu, Salur, Şahan, Karabacak, Bıçağı Uzun şeklindedir. Diğer cemaatlerde Bozkır adı geçmemesine rağmen nefer ve hâsıl yekünlerinin Bozkırlı ünitesi içinde yer alması ve Bozkırlı ailesinden gelen Sülü Bey in timarı içinde bulunmalarından dolayı bu cemaatler, Bozkırlı olarak kabul edilmiştir. Bunun yanı sıra Bıçağı Uzun cemaatinin başında bulunan kethüda Şamhili nin Bozkırlı cemaatinden olması, bu görüşü doğrular niteliktedir. Sülü Bey in timar ünitesinde yer alan Bozkır cemaatlerinin toplam nefer sayısı 91 dir. Bu da yaklaşık 273 kişilik bir nüfusa tekabül etmektedir. Tüm bu cemaatler koyun vergisi ile gerdek ve yatak gibi bir nevi evlilik vergilerinden oluşan toplam akçelik bir vergi 56 BOA TT 69, s BOA TT 450, s BOA TT 1067, s ; BOA TT 229, s BOA TT 19, s.338.

19 XVI. YÜZYIL ANADOLUSUNDA BOZKIR/LI CEMAATLERİ 809 ödemişlerdir yılında gelindiğinde ise Bozkır cemaati diğer cemaatlerden farklı bir şekilde kaydedilmiş olmalı ki yalnızca 11 nefer gözükmektedir. 61 Son olarak Adana sancağına bağlı Dündarlı nahiyesinde 15 neferden oluşan cemaat mensuplarına rastlanılmaktadır yılında mirliva hass-ı içerisinde yer alan Bozkırlı cemaatinin 950 akçe vergi ödediği görülmektedir 62. C-Bozkır Kazası ile Bozkır/lı Cemaatleri Arasındaki İlişki Osmanlı taşra teşkilat yapılanmasında Beyşehir sancağının Seydişehir kazasına bağlı bir nahiye olan Bozkır, XVI. yüzyılda idari ve coğrafi bir bölgenin adı olarak karşımıza çıkmaktadır. Nahiyenin merkezi olan köy Siristad adıyla anılmakta ve bu ismin antik dönemden geldiği belirtilmektedir 63. Siristad ın Bozkır a dönüşmesi ise muhtemelen XX. yüzyıl başları olmalıdır. Zira XIX. yüzyıl temettuat 64, nüfus 65 ve salnâme 66 kayıtlarında burası hala Siristad şeklinde geçmektedir. Şu hâlde, idari bölgenin adı olan Bozkır isminin bu coğrafyada yaşadığı düşünülen Bozkır cemaatlerinden mülhem olarak verildiği söylenilebilir. Ne var ki bölgeye ait XV ve XVI. yüzyıl tahrir defterlerinin hiçbirinde Bozkır/lı cemaatlerine rastlanılmadığı gibi, nüfusunun neredeyse tamamı da yerleşiklerden oluşmaktadır. Yukarıda da zikredildiği üzere Bozkır/lı cemaatleri Koçhisar, Mud, Silifke ve Gülnar da görülürken Bozkır ve çevresinde bu cemaate mensup bir tek göçer grup bulunmamaktadır. Hâlbuki bölgedeki otlak ve yaylaklara konar-göçerlerin geldiği 67 ve buralarda haftalık pazarların kurulduğu bile tahrir defterlerinden anlaşılmaktadır 68. Bu göçerlerin Alanya, Manavgat ve Akseki gibi çevre idari birimlerin yörükleri oldukları 60 BOA TT 19, s BOA TT 998, s BOA TT 177, s M. Akif Erdoğru, Osmanlı Yönetiminde Beyşehir Sancağı ( ), IQ Kültür Sanat Yay., İzmir 1998, s Ramazan Tosun, 1256 (1840) Tarihli Bozkır Temettuat Defteri, Palet Yay., Konya Hüseyin Muşmal, XIX. Yüzyılın Ortalarında Bozkır Kazası nın İdarî Durumu, Nüfus Özellikleri ve Nüfusun Meslekî Yapılanması, Bozkır ın Dünü ve Bugünü Sempozyumu, Konya 2007, s Hicri 1300 Konya Vilâyeti Sâlnâmesi-1883 Konya Yıllığı, ed. Hasan Yaşar-Muhammet Ali Orak, C.16, Konya Büyükşehir Belediyesi Yay.,Konya 2012, s Muhittin Tuş, Bozkır: Osmanlılar Dönemi, Bozkırın Dünü ve Bugünü Sempozyumu, Konya 2007, s M. Akif Erdoğru, Beyşehir Sancağının 1584 Tarihli Nüfus Sayımı (Beyşehir, Seydişehir, Bozkır), Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir 2004, s.382, 384, 385, 388, 393, 404.

20 810 BOZKIR/LI COMMUNITY IN ANATOLIA IN XVITH CENTURY düşünülebilir. Pekâlâ, Bozkır ile Bozkır/lı cemaatleri arasındaki bağı veya ilişkiyi nasıl açıklamak gerekir? F. Sümer, XIV. yüzyılda yaşamış bir Türkmen beyinin isminden geldiğine 69, Erdoğru ise muhtemelen Bozkır cemaatinin bölgeye kendi adını verdiğine 70 işaret ederlerken, XVI. yüzyıla ait tahrir defterlerinde bu hususu teyit eden pek çok Bozkırlı, Bozkırlıoğlu isimli sipahi ve sipahizadenin varlığı müşahede edilmektedir 71. Nitekim 1516 tarihli Timar defterinde Sıristad, Kozağaç, Çat ve Değirmenderesi gibi köylerin Bozkırlı neslinden Mehmed, Yusuf, Arslan ve Hüseyin in tasarruflarında oldukları görülmektedir 72. Aynı kişilerin yılları arasında da mevcut konumlarını muhafaza ettikleri anlaşılmaktadır 73. XVI. yüzyılın sonlarında, 1584 tarihlerinde bile Tutlu, Morsun ve Bozdam köyleri Bozkır oğlu İbrahim in çocuklarının eşkincili mülkü olarak kaydedilmiştir 74. Yine, Bozkır nahiyesi ile Bozkır cemaatleri arasındaki ilişki, Anadolu nun Türkler tarafından iskânında çoğu kez karşımıza çıkan örneklere de benzemektedir. Mesela Yüreğir cemaatinin aynı adı taşıyan idari bir ünitelerinin olması da bu bağlamda değerlendirilebilir 75. Böyle bir yapılanmanın, Bozkırlı cemaatinin daha yoğun bulunduğu Koçhisar ve İçel bölgesinde ortaya çıkması beklenirken, cemaatin çok daha az ilgili olduğu yerde kendini göstermesi oldukça ilginçtir. Bozkır isminin, Konya kazasına bağlı Saidili nahiyesinde olduğu 76 gibi buranın da Bozkır cemaatinin reisi olan Bozkır Bey e yurt olarak verilmesinden dolayı bu adla anıldığı, zamanla konar-göçer hayat tarzını devam ettiren cemaatin farklı yerlere dağıldığı veya bu sahadakilerin daha erken dönemlerde yerleşikliğe geçip köyler kurdukları düşünülebilir. Fakat bu bölgedeki köylerin sakinlerinin hiçbir şekilde Bozkır/lı cemaatiyle ilişkilendirilmemiş olduklarını da belirtmemiz gerekir. Yine, mensupları yerleşikliğe geçen toplulukların hanedan ailesinin varlığını uzun yıllar devam 69 Faruk Sümer, Bozkır, TA, I, İstanbul 1955, s Erdoğru, Osmanlı Yönetiminde Beyşehir Sancağı s BOA TT BOA TT 58, s BOA TT 392, s.141, Erdoğru, Beyşehir Sancağının, s.377, 416, Mustafa Alkan, Yüreğirler, Hacettepe Üniversitesi 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Oğuzlar: Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri, Ed. Tufan Gündüz-Mikail Cengiz, Ankara 2015, s Doğan Yörük, Osmanlı Döneminde Kadınhanı, Konya Ansiklopedisi, C.5, Konya Büyükşehir Belediyesi Yay., Konya 2013, s.16.

21 XVI. YÜZYIL ANADOLUSUNDA BOZKIR/LI CEMAATLERİ 811 ettirebilmesini, üstelik devletin timar kadrolarında sürekli yer alabilmelerini de açıklamak oldukça zor. Hal böyle iken Bozkır ailesinin fertlerini erken dönemlerden itibaren Bozkır ve çevresinden ziyade Koçhisar, Aksaray, Kırşehir gibi yerlerde görmekteyiz. Öyle ki 1483 tarihli bir Timar defterinde Koçhisar daki Bozkırlı kabilesinin dışında farklı bir başlık altında yazılan Bozkırlı cemaatinin Cemaat-i Bozkırlu ki köhne defterden teftiş olundu Kızılırmak ın öte yakasında otururlar didiler 77 şeklinde tutulan kayıttan, yine 1485 tarihli Kırşehir defterindeki Sülü Beğ veled-i Bozkırlu ya ait 10 cemaati içine alan timar biriminden 78, söz konusu cemaatin çok daha önceleri buralara geldikleri anlaşılmaktadır. Hatta Mud, Gülnar ve Silifke dekilerden farklı bir biçimde buradakilerin kabile başlığı 79 altında verilmiş olması da cemaatin ağırlık merkezinin Koçhisar olduğuna işaret etmektedir. Bu dönemde kabilenin vergi gelirleri Mustafa veled-i Bozkırlı ile İbrahim veled-i Bozkırlı nın timar gelirlerine tahsis edilmiş ve yarı yarıya bölüştürülmüştür 80. İlaveten, Bozkırlı oğlu Seydi Ahmed e de Aksaray daki Ağin mezraası yurtluk olarak verilmiştir 81. Konar-göçerlerin yerleşikliğe geçtiği 1584 tahririnde Koçhisar kazasındaki Bozkır kabilesine mensup cemaatler tarafından 19 köy kurulmuş, bunlardan biri Bozkır adını almış, 5 cemaat de göçer yazılmıştır 82. Yine, günümüzde Anadolu nun farklı yerlerinde Çankırı-merkez, Manisa-Turgutlu, Niğde-Ortaköy, Sivas-Zara ve Mardin-İdil ilçelerine bağlı Bozkır adlı köyler varlıklarını halen sürdürmektedirler 83. C-Bozkır/lı Sipahiler Karamanoğullarının önemli aşiret ve nüfuzlu ailelerinden biri olan Bozkırlı cemaatleri ve aile fertleri, Osmanlı-Karaman siyasi çekişmelerinde tabi oldukları beyliğin yanında saf tutmuşlar, bu beyliğin zayıflaması ve ortadan kalkmasıyla Osmanlı timar kadrolarında yer alabilmişlerdir. Karamanoğullarının namlı ve kadim sipahilerinden olup eskiden beri dirlik tasarruf eden bu nüfuzlu beylerin 84 hukukî statüleri, Osmanlılar bölgeyi ele geçirdikten sonra da devam etmiştir. Bu husus, Osmanlı devletinin uygulamış 77 BOA MAD 567, s BOA TT 19, s BOA MAD 567, s BOA MAD 567, s BOA MAD 567, s Yörük, Aksaray, Ek-IV, s Köylerimiz-1 Mart 1968 Gününe Kadar, İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğü, Ankara 1968, s BOA TT 392.

22 812 BOZKIR/LI COMMUNITY IN ANATOLIA IN XVITH CENTURY olduğu istimâlet politikası 85 ile doğrudan ilişkilidir. Karaman topraklarının tam olarak ilhak edilmediği 1466 yılında Beyşehir, Akşehir ve Ilgın çevresinde yapılan tahrirde yerel aristokrasinin timar kadrolarında istihdamı bu grupların sorun teşkil edebileceği endişesi ile gerçekleşmezken 86, 1483 yılında yapılan tahrirde Karamanoğulları ortadan kalktığı için bu yerel unsurlara eyalet genelinde zeamet ve timar verilmesinde bir sakınca görülmemiştir 87. Ayrıca Karaman bölgesinin tamamen fethini müteakip uygulamaya konulan istimâlet politikası çerçevesinde, düşman topraklardaki ahaliyi kazanma ya da onlarla uzlaşmanın karşılığı olarak, cemaat liderlerine aileleri ve ona mensup insanlarla yerleşebilecekleri bir takım hali ve hariç topraklar, kayd-ı hayat şeklinde yurtluk olarak verilmiştir 88. II. Bayezid, 1503 tarihinde, yıllardan beri Osmanlıya karşı olumsuz tavır takınan Tarsus Türkmenlerinden Karman, Taşili ve Bulgar Dağı nda yaşayan pek çok boy beyine çeşitli ihsanlarda bulunmuştur. Osmanlı devleti, takip ettiği bu siyaset çerçevesinde boy beylerine alaybeyliği, zaimlik ve sipahilik vermiştir 89. Bu bağlamda, Bozkırlı ailesinin fertleri de 1483 yılından itibaren Osmanlı timar kadrolarında yer alabilmişler, zamanla bu istihdam daha da genişlemiştir. Özellikle arasında yerel unsurların timar kadrolarındaki hâkimiyetini açıkça görmek mümkündür. Hatta bu kişilerin Karamanoğulları zamanındaki şöhretlerine ve aile köklerine de göndermeler yapılmıştır 90. XV. yüzyılın sonlarına doğru düzenlenen 1483 tarihli Karaman eyaleti Timar defterlerinde sadece Koçhisar ve Aksaray da karşımıza çıkan Bozkırlı sipahiler, Halil İnalcık, Osmanlı Fetih Yöntemleri, Cogito Osmanlılar Özel Sayısı, S.19, İstanbul 1999, s Doğan Yörük, 1466 Tarihli Mufassal Deftere Göre Beyşehir ve Çevresindeki Osmanlı Timar Düzeni Hakkında Bazı Görüşler, I. Uluslararası Beysehir ve Yöresi Sempozyumu Mayıs 2006 Bildiriler Kitabı, Konya 2006, s Doğan Yörük, Karaman Eyaletinde Osmanlı Timar Düzeninin Tesisi, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, C.25, S.40, Ankara 2006, s Mezraa-i Sarukoz Deresi ve Haymana Deresi ve Çordek Deresi ve Handal-öyüğü ve Karakaya ve Çölmek hâlî ve hâric mezra alardan olub Cem Sultân kâğıdıyla Koşhisar Kâdısı Bozkırlu Cemâ atine yurd yazub ta yîn idüb hüccet virmesin ve Kayıcık-viranı ve Harun-boğazı ve Mekrus-öyüğü ve Karadere ve Örtülüce Karmış nâm mevzi ler dahi hâric ez-defterdir didikleri sebebden yurd kayd olub yine defterde mestûr olub Ankara Sancağı na hükm olan yurdlarından bedel zikr olan yurdlara hâric vilâyetten Koyun gelüb kışlasa sürüden sürüye bir şişenk koyun alalar deyü defter-i köhnede mestûr yine ber-karâr-ı sâbık mukarrer bermuceb-i defter-i köhne. BOA TT 32, s.233; Yörük, Karaman Eyaletinde Osmanlı Timar Düzenini Tesisi, s Bilgili, Tarsus Sancağı, s Timar-ı Yusuf veled-i Bozkırlı, mezkûr Yûsuf Karaman ın be-nâmlarından olub kadîmden timar tasarruf ider, Timar-ı Eflâtun veled-i Emre bin Bozkırlı, mezkûr Eflâtun Karaman ın kadîmi sipâhilerinden olub kadîmden timar tasarruf ider. Bkz. BOA TT 392, s.144.