AFYON KOCA TEPE ÜNİVERSİTESİ YAYIN NO: 57

Transkript

1

2 AFYON KOCA TEPE ÜNİVERSİTESİ YAYIN NO: 57 Copyright Afyon Kocatepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi AFYON Her hakkı saklıdır. Bu yayının tümü ya da bir bölümü önceden izin alınmaksızın hiçbir şekilde çoğaltılamaz. basılıp yayınlanamaz, kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz. Editör Prof. Dr. M. Kemalettin ÇONKAR Yayıma Hazırlayanlar Öğr. Gör. Dr. Ali DEGİRMENDERELİ Araş, Gör. Mustafa KURT Kapak Dizaynı Araş. Gör. Sibel TiMUR Mayıs ISBN: UYUM AJANS-ANKARA Telefon: Faks:

3 11. ULUSAL YÖNETİM VE ORGANİZASYON KONGRESİ DANIŞMA KURULU Prof. Dr. Şan ÖZ-ALP (Dönem Başkanı), Anadolu Üniversitesi, İİBF Öğretim Üyesi Prof. Dr. Fulya SARVAN, Akdeniz Üniversitesi U.B.F. Dekan Yard. Prof. Dr. Hayri ÜLGEN, İstanbul Üniversitesi, İşletme Fakültesi Dekanı Prof. Dr. Ceyhan ALDEMIR, Dokuz Eylül Üniversitesi, İ.İ.B.F. Öğretim Üyesi Prof. Dr. Ümit BERKMAN, Bilkent Üniversitesi, Rektör Yardımcısı Prof. Dr. Tamer KOÇEL, İstanbul Kültür Üniversitesi, İ.İ.B.F. Dekanı Prof. Dr. Hüseyin LEBLEBICI, University of Iıninois U-C Öğretim Üyesi Prof. Dr. Selarni SARGUT, Başkent Üniversitesi İ.İ.B.F. Dekanı Prof. Dr. Muhan SOYSAL, ODTÜ İ.İ.B.F. Öğretim Üyesi Prof. Dr. Alaeddin TILEYLIOGLU, ODTÜ İ.İ.B.F. İşletme Bölüm Başkanı Prof. Dr. Behlül ÜSDIKEN, Sabancı Üniversitesi Yön. BiL. Fak. Öğretim Üyesi DEĞERLEME GRUPLARI ı. Stratejik Yönetim Prof. Dr. Tamer Koçel, Kültür Üniversitesi İ.İ.B.F. Prof. Dr. Fulya Sarvan, Akdeniz Üniversitesi, İ.İ.B.F. 2. İnsan Kaynakları Yönetimi Prof. Dr. Cavide Uyargil, İstanbul Üniversitesi, İşletme Fakültesi, Prof. Dr. Ramazan Geylan, Anadolu Üniversitesi, İktisat Fakültesi 3.Örgüt Teorisi Prof. Dr. Behlül Üsdiken, Sabancı Üniversitesi Doç. Dr. Nazlı Wasti, ODTÜ İİBF 4.Örgütsel Davranış Prof. Dr. Selami Sargut, Başkent Üniversitesi, u.b.f. Doç. Dr. Ferda Erdem, Akdeniz Üniversitesi, U.B.F. IX

4 YÜRÜTME KURULU Prof. Dr. Kemalettin ÇONKAR (Yürütme Kurulu Başkanı ) Yard. Doç. Dr. Erdal DEMİRHAN Yard. Doç. Dr. Veysel KULA Yard. Doç. Dr. Hatice ÖZUTKU Yard. Doç. Dr. Hülya ÖCAL Yard. Doç. Dr. Şuayıp ÖZDEMİR Öğr. Gör. Dr. Halil SAYLI Öğr. Gör. Veysel AĞCA Öğr. Gör. Kemal KARA YORMUK Araş. Gör. Mustafa KURT Gen. Sekr. Yard. Rasık ALTI X

5 İÇİNDEKİLER BİRİNCİ OTURUM ÖRGÜT KURAMINDA EKOLOJİK VE KURUMSALCI BAKIŞ AÇILARI Örgütsel Çevrebilim, Toplumsal Yerleşiklik ve Ustalık Sektöründe Örgüt Doğumları. Doç. Dr. Şükrü ÖZEN...3 İstanbul Menkul Kıymetler Borsasında İşlem Gören Firmaların Yaşam Fonksiyonlarının İncelenmesi, Yard. Doç.Dr. Murat KASIMOGLU, Yard. Doç. Dr. Ali HALICI, Yard. Doç. Dr. Ece ÇÖKLÜ Farklı Kurumsal Mantıklar. Farklı Zamanlar, Farklı Alanlar: Türkiye'de Yükseköğretim Programlarının Oluşumu ve Değişimi, Zeynep ERDEN, Prof Dr. Behlül ÜSDİKEN Kalite Güvence Sistemlerinin Türkiye'deki Yayılımının Kurumsal ve Matematiksel Modellerle İncelenmesi. Araş. Gör. Hakkı Okan YELOGLU...31 İKİNCİ OTURUM GİRİŞİMCİLİK Girişimcilerin İşletmelerin Gelişmesinde Etkili ve Engelleyici olarak Gördükleri Faktörler: Denizli Örneği, Prof Dr. Feyzullah EROGLU, Dr. Ayşe İRMİŞ...45 Girişimcilikte Cinsiyet Faktörü: Kadın Girişimciler, Yard. Doç. Dr. Rana ÖZEN KUTANİS Mersin' deki Kadın Girişimcilerin İş Kurma Öyküsü ve İş Kuracak Kadınlara Öneriler, Yard. Doç. Dr. Avşehan ÇAKICI...71 Girişimcilikte Stratejik Bir Yaklaşım: Teknoloji İnkubatörleri Yard. Doç. Dr. Şevki ÖZGENER...91 üçü~cü OTURUM SOSYAL SORUMLULUK VE İş AHLAKI (i) Türk İmalat İşletmelerinin İş Ahlaki ve Sosyal Sorumluluğa Yönelik Tutumları, Doç. Dr. Sabalıaı BAYRAK Sosyal Sorumlulukta Yöneticinin Rolü ve Bir Araştırma, Prof: Dr. Asuınan TÜRKER, Dr. Nihat GÜLTEKİN Küçük ve Orta Ölçekli İşletme Yöneticilerinin İş Ahlakı ve Sosyal Sorumluluk Anlayışları Üzerine Bir Alan Araştırması, Doç. Dr. Ömer TORLAK. Yard. Doç. Dr. Şııavip ÖZDEMIR Paydaş Teorisi (Stakeholder Theory) ve Freeman. Donaldson-Preston, Mitchell-Angle- Wood ve Arrollun Paydaş Teorisine Yaklaşımlarının İncelenmesi, Prof. Dr. İnan ÖZALP, Yard. Doç. Dr. Zümrüt TONUS DÖRDÜNCÜ OTURUM İŞLETMELERDE ;MİSYON, VİZYON VE STRATEJİK PLANLAMA İşletmelerde Misyon ifadesinin Stratejik Yönü: Türkiye'deki Beş Yıldızlı Konaklama İşletmeleri Üzerinde Bir Araştırma. Yemi. Doç. Dr. Rıdvan YURTSEVEN Vizyon ve Misyon Bildirgeleri Sektörel Rekabet Dayanaklarını Ne Ölçüde Yansıtmaktadır". Yard. Doç. Dr. Mehmet BARCA. Melek YILDIRIM Formel Stratejik Planlama ve Şirket Performansı, Prof Dr. Ömer DİSÇER, Doç. Dr. Ekrem TATOGLU XII

6 KALİTE GÜVENCE SİSTEMLERİ NİN TÜRKİYE DEKİ YAYILIMININ KURUMSAL VE MATEMATİKSEL MODELLERLE İNCELENMESİ Hakkı Okan Yeloğlu ÖZET Bu çalışma, Kalite Güvence Sistemleri nin Türkiye deki yayılımının hem matematiksel hem de kurumsal modellerle incelenmesine yöneliktir. Çalışma, yılları arasında Kalite Güvence Sistemleri ni benimseyen 3125 örgüte ait verilerin analizine dayalıdır. Kullanılan Bass Modeli ne göre yayılımda taklitçilik etkilerinin baskın olduğu öngörülmüş ve bu etkilerin sonuçları kurumsal modellerle daha detaylı bir şekilde incelenmeye çalışılmıştır. Hem matematiksel hem de kurumsal modellerin birbiri ile uyum gösterdiği yapılan çalışmalar sonucu belirlenmiştir. GİRİŞ Yeniliğin yayılımı (Diffusion of Innovations) üzerine yapılan araştırmalar, 1980 li yıllardan bu yana sosyoloji, ekonomi, pazarlama, iletişim ve örgüt teorisi gibi bir çok bilim dalında önem kazanmıştır. Bu araştırmaların bir bölümü, yayılımın toplam sürecinin modellenmesi problemi üzerinde yoğunlaşırken bir bölümü ise bu süreç içindeki dinamikleri modellemeyi hedeflemiştir. Hem görgül hem de betimsel modellerin amacı, yeniliğin zaman içerisindeki yayılımının süre gelen değişim seviyesini belirlemektir. (Güler ve Guillen, 2000) Yeniğin Yayılımı konusunu incelemek için öncelikle temel tanımları incelemekte fayda vardır. Rogers ve Scott (1997) yeniliği bir birey ya da herhangi bir örgütün edindiği fikir, herhangi bir uygulama ya da obje şeklinde tanımlar. Bu tanımdan elde edilen yenilik yanlısı olma fikrini, çalışmanın da ana temasını oluşturması açısından ISO Kalite Güvence Sistemleri uygulamaları örnek olarak gösterilebilir. Bir başka tanım olarak Damanpour ve Gopalekrishman (2001) yeniliği, pazara giren yeni bir obje şeklinde tanımlamış ve buna dayanıklı tüketim malları örneğini vermiştir. Diğer bir yandan, yayılım ise bir yeniliğin, zaman içerisinde, iletişim kanalları sayesinde, sistemin bireylerine benimsetilme süreci olarak tanımlanır (Rogers, 1995). Wright ve Charlett (1995) ise yayılımı, popülasyonda bulunan bireyler ve örgütlerde, yeniliğin oluşturduğu mesajların iletilmesinin özel bir türü olarak tanımlamıştır. Başkent Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, İstatistik ve Bilgisayar Bilimleri Bölümü, Araştırma Görevlisi, 31

7 Tanımlara bakıldığında, yeniliklerin yayılımı kavramının sahip oldukları özellikleri kısa da olsa irdelemekte fayda vardır. Rogers a göre (1995) zaman, yeniliklerin yayılımında en önemli faktörlerden biridir. Bir yeniliğin benimsenmesi yeniliğin özelliklerinin algılanması ile doğru orantılıdır. Benimsenen yenilik verimli sonuçlar doğurduğunda, yeniliği benimsemek isteyenler benimseme zamanını kısa tutmak isteyeceklerdir. Ancak tam tersi durumda, yani yeniliğin sahip olduğu özellikler açık bir şekilde algılanmıyorsa ve bu bir kararsızlık ortamı doğuruyorsa, bu yeniliği benimseme zamanı doğal olarak uzayacaktır. İletişim kanalları, bir yeniliğin avantajlarını ve dezavantajlarını yeniliği benimsemek isteyenlere ulaştıran kanallardır. Başka bir deyişle, mesajların bir birimden başka bir birime ulaşması için gerekli olan kanallardır. Yeniliklerin yayılımı, genel olarak yeni fikirler üretmeyle ilgili bilgilerin yayılması yollarına, spesifik olarak ise bütün yayın organlarına ve iletişim kaynaklarına odaklanmaktadır (Wright ve Charlett, 1995). Bu yüzden bir yeniliğin yayılımı sırasında iletişim kanallarının son derece açık ve dolaysız olması gerekmektedir. Aksi takdirde zaman kaybı ve yeniliğin algılanamaması söz konusu olacaktır. Bir sosyal sistem, bir amaca ulaşmak için çözüm üreten ve bu yolla bir araya gelen, kendi aralarında ilişkiler içerisinde olan birimlerin oluşturduğu sistem şeklinde tanımlanır. Bir yenilik, sosyal bir sistem içerisinde oluşmakta ve yeniliği kapsayan özellikler yayılım süresi boyunca çeşitlenebilmektedir. Bu durumlar, yayılım çalışmaları yapan araştırmacılar ve bilim adamlarınca yaygın olarak bilindiği halde, pek çok farklı yayılım modelleri kurulurken, analizi basite indirgeme, elverişli hale getirme gibi nedenlerden dolayı göz ardı elde edilir. Çünkü bazı yenilikler, üstün özellikleri ile ortaya çıksa da, sisteme girerken, bu sistemde bulunan bazı üyeler arasında rağbet görmediğinden veya bireylerin yayılım için elverişli ortamlar yaratmamasından dolayı yok olabilirler (Mitsufuji, 2001). Ancak ve ancak, yenilik anlaşılabilir ve benimsenebilir hale geldiğinde, sosyal sistemde yeniliği benimseyenlerin sayısında bir artış olabilir ve geniş çaplı bir yayılım süreci ortaya çıkabilir. Bir yeniliğin karakteristik özellikleri, yeniliğin benimseme hızını etkileyebilir. Burada önemli olan ve tartışılması gereken konular şunlardır. Hangi yenilik ne zaman, nerede ve hangi koşullar altında yayılım gösterecektir? Bir yeniliği diğer alternatif yeniliklerden ayıracak özellikler nelerdir? Rogers a (1995) göre bu sorunun cevaplarını şu şekilde açıklamak mümkündür. Bir yeniliğin kazandırdığı fikirlerden çok sağladığı faydanın sosyal prestiji, maliyeti, güvenirlik derecesi göreli avantajını oluşturmaktır. Ayrıca yeniliğin uygunluk derecesi de önemlidir. Bir yenilikte elde edilen değerlerin, geçmiş tecrübelerden edilen bilgilerle uygunluğu tespit edilmediği sürece, yayılım yavaş bir şekilde olacaktır. Bir yeniliği benimsemek isteyenler, yeniliğin kendilerine yarar sağladıklarını düşündükleri sürece o yeniliğin faydaları ve uygunluğu üzerinde dururlar. Yeniliğin faydaları ve uygunluğu kesinlik kazandığı zaman benimseyenlerce konumlandırılması kolaylaşır. Karmaşıklık, bir yeniliğin kullanılmasındaki ve algılanmasındaki güçlük derecesini belirtir. Karmaşık ve bilirsiz durumların yayılımı güçleştireceği kesindir. 32

8 Denebilirlik ise bir yeniliğin deneysel, yorumsal ve bilimsel temellere dayandırılabilme derecesini belirtir. Bu derece ya da derecelerin gözlemlenebilirliği yayılım açısından önemlidir. Uygun, karmaşık olmayan, birden fazla koşulda denenebilen yenilikler gözlenebildiği sürece avantajlar ve dezavantajlar daha kısa sürede algınalacaktır. Bir birey, bir sosyal sistem ya da bir örgüt yenilik hakkında bilgi sahibi olmalıdır. Kendilerine sağlayacağı avantajları ve dezavantajları iyi belirlemeli ve ona göre hareket etmelidirler. Belirsizlik altında yeniliği benimseme ileride mutlaka sıkıntı yaratacaktır. Bir süreç olarak ele alındığında, yeniliği benimseyenler karar verilen yeniliği deneysel olarak uygulamaya koymaya başladıktan sonra yeniliğin gerçek nitelikleri ortaya çıkmaktadır. Yeniliğin benimsenip benimsenmeme kararı alınmasına gelindiğinde farklı durumlar ortaya çıkabilmektedir. Bazen verimsiz yenilikler yayılırken, verimli ya da kar sağlayan bir yenilik ret edilebilir (Abrahamson, 1991). BİR YAYILIM ÖRNEĞİ; KALİTE GÜVENCE SİSTEMLERİ VE ISO STANDARDI Verilen bilgiler ışığında bir yenilik, bir sosyal sisteme ve sosyal sistemin alt sistemi olan örgütler arasında yayılma sürecine girdiğinde iki soru gündeme gelmektedir. (Damanpour ve Gopalakrishman, 2001). 1- Örgütlerde, yeniliğin benimsenmesinin zamana göreli oranı ve hızı nedir? 2- Bu yeniliklerin benimsenmesi zaman içerisinde örgütler arasında gözlemlenebilir mi? Bu soruların cevaplarını aramak için bazı yayılımın dinamiklerini açıklamak için bazı modeller öne sürülmüştür. Bu modellerin incelenmesi için bir örnek olarak Kalite Güvence Sistemleri nin ele alınması ise uygun görülmüştür. Türkiye nin 1980 li yılların başından beri izlediği dışa açık büyüme ve liberalleşme politikaları sonucu örgütlerin, hem ulusal hem de uluslar arası piyasalarda önemli ölçüde boy gösterdiği bilinmektedir. Bu gelişmelere paralel olarak, Türk şirketleri arasında Kalite Güvence Sistemleri özellikle 1990 lı yıllarda hızlı bir yayılım göstermiştir. Bu sistemlerden en yaygın olan ISO 9000 Standardı, 1987 yılında Uluslar arası Standart Kuruluşunca (ISO), uluslar arası standart olarak onaylanıp yayınlanan ve halen Avrupa Birliği ölçeklerinde yaygın bir şekilde uygulanmakta olan bir Uluslararası Kalite Standartları serisidir. ISO nun 135 ülkede üyeleri bulunmaktadır. Bu üyeliği Türkiye de Türk standartları, Enstitüsü üstlenmiştir. TSE ayrıca Avrupa Kalite Kontrol Örgütü üyesidir. Türk Standartları Enstitüsü, Türkiye de bulunan örgütlere her türlü standartları sağlamaya çalışmaktadır. Gürol (2000) 1990 lı yılların başından bu yana Türkiye deki örgütlerin ISO Kalite Güvence Sistemlerinin yaygın bir biçimde benimsendiğini belirtmektedir. Bu sistemlerin yaygın bir biçimde benimsenmesi, Türkiye deki yönetim 33

9 uygulamaları açısından yeni ve ilginç bir gelişmedir. Bu nedenle bu yayılımın sürecinin ve dinamiklerinin açıklanması gerekmektedir. Yeniliklerin ve yönetim uygulamalarını bireyler ve/veya örgütler arası yayılımına ilişkin çok sayıda kuramsal ve görgül çalışma yapılmıştır. (Rogers 1995, Abrahamson 1991, Rosenkopf 1999, Mahaja, Muller ve Bass 1990, Güler, Guillen ve Mac Phearson 2000). Bu çalışmalarda önemli modeller öne sürülmüştür. Bu çalışmanın amacı ise bu modelleri ele almak ve açıklamaktır. Çalışmada matematiksel ve kurumsal modeller arasında bir uyum beklentisi bulunmaktadır. Çünkü matematiksel ve kurumsal modellerin birbirlerine göre avantajları bulunmaktadır. Çalışmada, ele alınan Bass modeli her şeyden önce bir öngörü modelidir. Bu modelin amacı yeniliğin içsel ya da dışsal etkenlerden dolayı yayılımını tespit edebilmektir. Kurumsal modeller ise yeniliğin yapılmasında teknik verimliliğin ya da etkinliğin tek etken olmadığını, çevresel faktörlerinde yeniliğin benimsenmesinde önemli rol oynadığı görüşünü savunur. Bu anlamda örgütsel varlık sadece yeniliğin teknik verimliliğinin bağımlılığı üzerine değil, dış çevreye ayak uydurarak kendisini meşrulaştırmaya çalışan bir varlık olarak da ortaya çıkmaktadır. Bu modelleri şu şekilde incelemek mümkündür. BASS MODELİ; Bu model Frank Bass (1960) tarafından geliştirilmiş ve yayılım literatüründe önemli bir yer edinmiştir. Model, zaman faktörünün yanı sıra, yeniliğin içsel ve dışsal faktörlerce de yayılabileceğini matematiksel bir fonksiyon olarak açıklar. Yeniliğin yayılımını etkileyen içsel ve dışsal faktörler modelin temel parametresini oluşturmaktadır. Bass modeli fonksiyon olarak şu şekilde ifade edilir. n(t) = p[m-n(t)] + (q/m) N (t) [m-n(t)] Burada; n(t), t zamanında benimseyenlerin sayısı m, yeniliği benimseyen tüm topluluğun sayısı N(t), t zamanına kadar kümülatif benimseyenlerin sayısını, p, Benimseme süreci içerisinde birbirlerinden bağımsız hareket eden yenilişçilerin etkisini temsil eden yenilik katsayısını, q, Benimseme süreci içerisinde birbirlerinden bağımsız hareket edemeyen yeniliğin özelliklerinden dolayı birbirlerini taklit etme eğiliminde olan taklitçilerin etkisini temsil eden taklitçilik katsayısı anlamına gelmektedir. Tanımdan da görüldüğü üzere Yenilikçiler ve Taklitçiler olmak üzere iki önemli tanım ortaya çıkmaktadır. Yenilikçiler, sosyal sistemde diğer bireylerin kararlarından bağımsız olarak yeni bir fikri ya da uygulamayı kullanmaya karar verirler ve yeniliği benimserler. Taklitçiler ise, bağımsız benimseme süreci 34

10 içerisinde, diğer benimseyenlerin kararlarından ve baskılarından etkilenme ve bu yüzden verdikleri kararlarda bağımsız olamamaktadırlar. Fonksiyondan görüldüğü üzere, n(t) ve N(t) arasındaki ilişki ikinci dereceden bir polinomla verilebilir. Bu yüzden p ve q parametrelerin tahmini oldukça önem kazanmaktadır. Bu parametrelerin istatistiksel açıdan anlamlı olması yeniliğin yayılımını açıklamadaki en büyük faktördür. Bu parametrelerin birbirinden sayısal olarak farklılık göstermesi yeniliğin yayılımını açıklamada değişik yorumlara neden olacaktır. Eğer q>p ise bu, taklitçilik etkisinin yenilik etkisini domine edeceğini, tersi durumda ise yenilik etkisinin taklitçilik etkisini domine edeceği anlamına gelmektedir. KURUMSALCI MODELLER Betimleyici niteliğe sahip bu modeller (Powell ve DiMoggio, 1991), örgütlerin meşruiyet kazanma, yaşamını sürdürme gibi nedenlerle içinde bulundukları kurumsal çevrenin oluşturduğu baskılara cevap vermesi sonucu yeniliğin örgütler arasında yayıldığını savunurlar. Kurumsal teoriye göre, herhangi bir işin yapılması için gerekli olan prosedürler, teknik koşullar örgütün teknik çevresini oluşturmaktadır. Ancak örgüt içerisinde oluşan normlar, işçi işveren ilişkisi, örgütün çevreden, çevrenin örgütten beklentileri örgütün kurumsal çevresini oluşturmaktadır. Örgütlerin, birbirlerinden bağımsız hareket edemediği varsayılırsa, kurumsal bir çevre içinde yer aldıkları ve meşrulaşmaya karşı bağımlı olduklarını, kendi yaşamlarını devam ettirmek için bir çaba içerisinde bulunduklarını söylemek kaçınılmazdır. (Meyer ve Rowan 1977). Ayrıca örgütsel analizde, yeni fikirlerin uygulamaların ve diğer yeniliklerin benimsenmesi sosyal ve kültürel içerikli olması örgütlerin teknik çevresinden de farklılaştırılabilir. Teknik bağlam, örgütleri, süreçlerinin etkenliği ve verimliliği için ödüllendirir. Kurumsal bağlam ise meşruiyeti zorunlu kılmakta, başarıyı ve hayatta kalmayı sağlamak için daha önemli bir etken olarak ortaya çıkmaktadır. (Meyer ve Rowan 1977, Scott ve Meyer 1983). Kurumsallaşma, her hangi bir yapının, faaliyetin ya da uygulamanın yerleşik hal alması şeklinde tanımlanabilir (Gürol 2000). Kurumsallaşma, yeniliğin yayılımına iki şekilde temel olabilir. Birincisi, yenilikler direkt olarak örgütlerin üzerine etki edecek bir yayılım içerisinde bulunur ve buda örgütlerin varlığının devamına etki eder. İkincisi, yenilikler bir kez zorunlu olduğunda, bağımsız değerlendirme ve eksiltme yapılmadan kabul edilir (Zucher, 1987). DiMaggio ve Powell a (1983) göre, örgütlerin diğer örgütlere benzeme istekleri onların bir eş yapıya doğru yönelmelerine neden olur. Bu kavram literatürde isomorfizm (eş-biçimlilik) olarak tanımlanır. Örgütlerin yapı ve davranışları, sadece pazar koşulları tarafından değil, kurumsal nitelikteki baskılar, bekleyişler ve inançlar tarafından da etkilenir ki, bu da isomorfizme neden olur. 35

11 Bir örgüte diğer örgütler tarafından oluşturulan bilimsel ve biçimsel olmayan baskı çeşitleri zorlayıcı kurumsal baskı sınıfına girer. Finansal denetleme ile yasallaştırmış kurallar, hükümetçe oluşturulan kanunlar bu tür baskılara örnek teşkil eder. Diğer bir yandan, belirsizlik ortamı ortaya çıktığında, amaçlar, teknoloji vb. bileşenler karmaşık yapılarından dolayı oluştuğunda örgütler diğer örgütlerini bir model olarak benimseyebilirler ki bu da taklitçi kurumsal baskılara verilen önemli bir örnektir. Ayrıca, örgütün üye olduğu mesleki kurumların tavsiyeleri, örgüt içi normları ve prosedürleri sayesinde örgütler bu tür baskılara gönüllü olarak uyum gösterirler (Gürol, 2000). Bu tür baskı türüne ise Kural Koyucu Kurumsal Baskı çeşitleri adı verilir. Görüldüğü üzere matematiksel bir Model olan Bass Modeli ve kurumsalcı modeller yeniliklerin yayılımını farklı şekillerde açıklamaktadırlar. Bu modellerin açıklanması doğrultusunda Kalite Güvence Sistemlerinin yayılımını açıklamak daha kolay bir hal almaktadır. MODELLERİN UYGULANMASI VE SONUÇLAR Kalite Güvence Sistemleri nin yayılımının incelenmesine geçmeden önce 1991 yılından bu yana bu sistemleri benimseyenlerin yıllara göre dağılımı çizelgededir. Çizelge 1 Kalite Güvence Sistemleri ni Benimseyen Yıllara Göre Dağılımı YILLAR KALİTE GÜVENCE SİSTEMLERİNİ BENİMSEYEN ÖRGÜTLERİN SAYISI Öncelikle matematiksel bir model olarak ifade edilen Bass modeli; n(t) = p[m-n(t)] + (q/m) N (t) [m-n(t)] şeklinde ifade edilmektedir. Daha önceden de bahsedildiği gibi burada önemli olan p ve q parametrelerinin ne şekilde tahmin edileceğidir. Kalite Güvence Sistemleri ni benimseyenlere ait fonksiyon model oluşturulduğunda bu modele ait değerler çizelge 2 de verilmiştir. 36

12 Çizelge 2- Kalite Güvence Sistemleri nin Yayılımına İlişkin Regresyon Modeli Tahmin Ediciler Katsayı t p Sabit 28 1,50 0,172 Kümülatif Benimseyenler (1 yıl gecikmeli) 0,688 14,12 0,000 * Kümülatif benimseyenlerin karesi (1 yıl gecikmeli) -0, ,32 0,000 * R 2 (Düzeltilmiş) 0,97 F 169,42 F p 0,000 * * (p< 0,05) Modelin belirleyicilik katsayısı %97 dir. Buda bağılı değişkendeki toplam değişkenliğin %97 sinin bağımsız değişkenler tarafından açıklandığı anlamına gelmektedir. Ayrıca modelin anlamlılığı test edildiğinde modelin anlamlı olduğu bulunmuştur. Buda, hem içsel hem de dışsal faktörlerin yayılımda önemli bir rol üstlendiği anlamına gelmektedir. Bu durumda gerçek değerlerin ve öngörülen değerlerin oluşturduğu değerler ve bu değerlerin oluşturduğu yayılım grafiği çizelge 3 ve çizelge 4 teki gibidir. 37

13 Çizelge 3- Kalite Güvence Sistemleri nin Yayılımının Yıllara Gözlenen ve Beklenen Değerleri Grafiği KALİTE GÜVENCE SİSTEMLERİNİN YAYILIM GRAFİĞİ Benimseyen Şirket sayısı Gozlenen Değerler Beklenen Değerler Yıllar Çizelge 4- Gerçek Verilerle Bass Modeli ne Uygunlaştırılmış Verilerin oluşturduğu tablo Yıllar p q Kümülatif Hesaplanan Hesaplanan Benimse benimseme kümülatif kümülatif olmayan me (gerçek) benimseyenler benimseyenler ,08 0,

14 Çizelge 4 te görüldüğü üzere hem içsel hem de dışsal faktörler göz önünde bulundurulduğunda benimsemenin son yıllarda bir doygunluk noktasına ulaştığı söylenebilir. Ayrıca taklitçilik katsayısının (p), yenilik katsayısından (q) daha yüksek bir değerde çıkması farklı nedenlerle açıklanabilir. Örgütlerin imaj oluşturma çabaları kendi aralarında bir rekabet ortamı yaratmaktadır. Bu rekabet ortamında, örgütlerin diğer örgütlerin yapılarını formal veya informal bir şekilde taklit etmeleri doğaldır. Ancak taklit eden örgütün yeniliğe kendine göre adapte etmesinin mümkün olmadığı durumlarda, yenilik kendi amacının dışına çıkarak bir amaç değil, araç haline gelmektedir. Kalite Güvence Sistemleri nin müşteri memnuniyetinin artmasına, firma imajının güçlenmesine, rekabette üst sıralara yerleşmesine, belirsizliklerin azaltılmasına ve etkin iletişim sağlamasına neden olduğu bilinmektedir (Kavrakoğlu ve Bakır, 2000). Ancak bu koşulların sağlanması bu tip matematiksel modellerle çok fazla detaylı bir şekilde açıklanamamaktadır. Bu nedenden dolayı dinamiklerin daha net bir şekilde açıklanabilmesi için kurumsal modellerin incelenmesi önemlidir. Kurumsal Bağlamda, 1980 li yıllarda ekonomik ve siyasal değişimler, uluslararasılaşmanın ve rekabetin artması, Türkiye nin Avrupa Birliği ne uyum sağlama isteği bir belirsizlik ortamı yaratmıştır. Bu belirsizlik ortamının aşılması için örgütler diğer örgütlerin yönetim uygulamalarını bir model olarak almaya başlamışlardır. Bu da doğal olarak bir taklitçilik etkisi yaratmıştır. Ayrıca Tusiad, Kalder gibi kuruluşların gerek Toplam Kalite Yönetimi, gerek Kalite Güvence Sistemleri uygulamalarını Türkiye çapında yürütme çabaları örgütler üzerinde büyük bir etki yaratmıştır ve bu yüzden yayılım etkin bir şekilde devam etmiştir. Diğer bir yandan, Kalite Güvence Sistemleri ni benimseyen örgütlerin karşılaştıkları yasal zorunluluklardan dolayı yayılım farklı bir boyut kazanmıştır. Örnek olarak TEK ve TEDAŞ resmi kuruluşları, Türkiye de yüklenici tarafından temin edilecek tesis malzemesine ilişkin ihalelere katılacak olan firmaların bir Kalite Güvence Sistemi ne sahip olmalarını şart koşmuştur. Ayrıca, Türkiye de en büyük müşterilerden biri olan Türk Silahlı Kuvvetleri nin bir çok malzeme alımında AQAP (Allied Quality Assurance Publicaitons) belgesini, ihalelere girebilmek için bir ön şart olarak istediği bilinmektedir. Bundan dolayı örgütlerin bu şartları benimsemesi onları baskı altında tutmaktadır. Bu da örgütler arasında bir eş biçimliliğe neden olmaktadır. Türkiye de Elektrik, Endüstri, Makine ve İmalat sektörü büyük önem taşımaktadır. Ancak Kalder in web sitesinden elde edilen verilere göre belge alan kuruluşlara bakıldığında sağlık, eğitim,turizm, ulaştırma, bankacılık ve sigortacılık sektörlerinde önde gelen kuruluşlarında bu sistemleri benimsedikleri gözlenmiştir. Sistemlerin benimsenme süreci (prosedürleri, kurallar, dokümantasyonu vb.) dikkate alındığında bu şirketlerin de aynı yollarla temin ettikleri kaçınılmazdır. O halde eş biçimlilik sektör içi değil sektörler arası da oluşabilen bir olgudur. Ayrıca, Özen e (2000) göre, Türkiye de kalite hareketlerinin yayılmasında medyanın büyük önemi vardır. Medya, kalite kongrelerini ve ödüllerini belirli zaman aralıklarında kamuoyuna duyurmaktadır. Kalder, ISO, Tusiad ın internet sitelerindeki önemli duyurular, ilanlar, yayınlar ve önemli bilgiler yayılımda büyük 39

15 pay sahibidirler. Türkiye de büyük sermaye ile medyanın iç içe olmasından dolayı, kalite bilincini üst düzeyde oluşturmak isteyen büyük sermayeye destek vermesi olağandır. Bu da yayılımdaki hızın yüksek olmasına neden olmaktadır. Normatif benimseme süreçlerinde profesyonelleşmenin payı büyüktür. Kalite Güvence Sistemleri konusunda danışmanlık yapan danışmanlık şirketlerin, örgütleri bu sistemleri benimsemeleri için uyguladıkları yöntemler de normatif süreçler içerisinde yer almaktadır. Danışmanlık şirketleri ve Kalite Güvence Sistemleri eğitimi veren kuruluşlar hem gazetelere verdikleri ilanlarla hem de internet sitelerinde örgütlerin bu sistemleri benimsemelerine yardımcı olmak için büyük çaba sarf ederler. Ancak şu konu gözden kaçmamalıdır. Bu tür danışmanlık hizmeti veren kuruluşlar sistemlerin benimsetilmesinde farklı metotlar izlememektedirler. Danışmanlık şirketlerinde eğitilen personeller, örgütlere sistemlerin ilkelerini benzer bir şekilde benzetmeye çalışırlar. Benzer yöntemlerle Kalite Güvence Sistemleri ni benimseyen örgütlerde, zaman içerisinde birbirlerine formal olarak benzemeye başlarlar ki bu da eşbiçimliliğin en büyük özelliğidir. SONUÇ Bass modeli, yeniliklerin yayılımının açıklanmasında önemli bir modeldir. Her şeyden önce bir regresyon modeli olduğundan yayılımın ileriki zamanlarda nasıl bir seyir izleyeceği hakkında fikir verebilmektedir. Sahip olduğu parametrelere bakıldığında yenilik ve taklitçilik katsayılarının birbirine olan sayısal karşılaştırmaları sayesinde yayılımın içsel ya da dışsal etkenlerden etkilendiği ölçülebilmektedir. Kalite Güvence Sistemleri uygulamasında yayılımın daha çok içsel etkenlerden dolayı olduğu bulunmuştur. Ancak burada karıştırılmaması gereken bazı konular vardır. Bir yeniliğin yayılımında içsel etkenlerin baskın olması sadece bireylerin ya da örgütlerin birbirlerini taklit etmesi anlamına gelmemektedir. Yeniliğin sağladığı teknik avantajlar, yeniliğin sahip olduğu teknolojik özelliklerinin baskın olması, maliyetinin düşük olması, diğer yeniliklere göre üstün olması da yeniliğin içsel nedenlerle yayılımına sebep olabilir. Bu yüzden içsel dinamiklerin sağlıklı bir şekilde irdelenmesi gerekmektedir. Diğer yandan kurumsal yaklaşımlar da matematiksel modeli desteklemiştir. Örgütlerin belirsizlik ortamında birbirlerini taklit etme olasılıkları yüksektir. Bu süreç içerisinde yeniliklerin avantajları algılanmasa bile moda akımından etkilenebilineceği için yayılım devam edecektir. Tam tersi bir durumla da karşılaşılması mümkündür. Yani, yenilik oldukça avantajlı, etkili ya da karlı olsa bile bu özellikler algılanamadığı halde yayılım başlamadan duracaktır. Kalite Güvence Sistemleri nin yayılımında Kalder, Tusiad ve Ordunun payının büyük olduğu yapılan çalışmalarda bulunmuştur. Ayrıca medyanın, danışmanlık şirketlerinin verdikleri eğitimlerin ve hizmetlerin doğrultusunda örgütler bu sistemleri benimsemeye günümüzde halen devam etmektedir. Ancak özellikle son yıllardaki hızın ne şekilde olacağı diğer çalışmalarda irdelenecek bir konudur. 40

16 KAYNAKÇA Abrahamson, E. & Rosenkopf, L., (1993), Institutional and Competitive Bandwagons: Using Mathematical Modeling as a Tool to Explore Innovation Diffusion. Academy of Management Review, 18(3): Damanpour, F. & Gopalakrishnan, S. (2001), The Dynamics of the Adoption of Product and process Innovations in Organizations. Journal of Management Studies, 38(1): DiMaggio, P. & W. Powell (1983), The Iron Cage Revisited: Institutional Isomorphism and Collective Rationality in Organizational Fields. American Sociology Review 48: Guler, I., M. F. Guillen, et al. (2000), Global Competition, Institutions, and the Diffusion of Organizational Practices: The International Spread of the ISO 9000 Quality Certificates. The Wharton School, University of Pennsylvania Gürol, Y. (2000), Türkiye de ISO 9000 Uygulamasının Kurumsallaşması. Erciyes Üniversitesi, 8.Ulusal Yönetim ve organizasyon Kongresi: Bildiriler, Kavrakoğlu, İ. & Balkır, M. (1996), ISO 9000 Deneyimi: Türkiye, Belçika, İsrail. Istanbul:Kalder Yayınları No: 11 Mahajan, V., Muller M., Bass, Frank M. (1990), New Product Diffusion Models in Marketing : A Review and Directions for Research. The Journal of Marketing, Vol 14, 1-26 Mitsufuji, T. (2001), How an Innovation is Formed: A case Study of Japanese Word Processors. Paper presented at the 5 th International Conference on Technology, Policy and Innovation, Holland. Özen, Ş. (2000), Kuramsal Kuram Işığında TKY nin Türkiye deki Yayılım Sürecinin Dinamikleri, Erciyes Üniversitesi, 8.Ulusal Yönetim ve organizasyon Kongresi: Bildiriler, Powell, W. Walter & DiMaggio, P. Ed (1991), The New Institutionalism in Organization Analysis. Chicago: The University of Chicago Press. Rogers, Everett M. (1995), Diffusion of Innovations, Free Pres, New York Rogers, Everett M. & Scott Karyn L. (1997), The Diffusion of Innovations Model and the National Network of Libraries of Medicine to Native American Communities, Draft paper prepared for the National Network of Libraries of medicine, pacific Northwest Region, Seattle. Rosenkopf, L. & E. Abrahamson (1999), Modeling Reputational and Informal Influences in Threshold Models of Bandwagon Innovation Diffusion. Computational & Mathematical Organization Theory, 5(4): Rowan, B & Meyer J. (1977), Institutionalized Organizations: Formal Structure as Myth and Ceremony. American Journal of Sociology, 83(2): Wright, M. & Charlett, D. (1995), New product Diffusion Models in Marketing: An Assesment of Two Approaches. Marketing Bulletin, 6,