MEYVE ÜRETİMİNDE DEĞİŞİMLER VE YENİ ARAYIŞLAR

Transkript

1 MEYVE ÜRETİMİNDE DEĞİŞİMLER VE YENİ ARAYIŞLAR ÖZET Hatice DUMANOĞLU 1, Turgut YEŞİLOĞLU 2, Veli ERDOĞAN 1 Sedat SERÇE 3, Hüsnü DEMİRSOY 4, Emin AKÇAY 5, Keziban YAZICI 6 Cemil ERNİM 7, Sacide KARABAT 8, Özge ÖZÜPEK 1 Dünya meyve üretimi 636,5 milyon tondur ve sürecinde %5,2 oranında artış göstermiştir. Meyve üretim miktarı bakımından dünyada ilk 10 ülke arasında yer alan Türkiye, bu süreçte üretimini en fazla artıran (%5,3) ülke olmuş ve 15 milyon tonluk üretimi ile 8. sıraya yerleşmiştir (faostat.fao.org, 2014). Ülkemizde, ticari değeri yüksek önemli bir tarımsal faaliyet olan meyvecilik büyük bir gelişme eğilimindedir. Üretimimiz, olumsuz iklim olayları ve periyodisite nedeniyle bazı meyve türlerinde dalgalanmalar göstermiş ise de vişne (-%6,7) ve kestane (-%2,7) dışında periyodunda genel olarak artmıştır. Artışının en fazla olduğu türler nar (%124,1), ahududu (%99,5), kivi (%75,8), zeytin (yağlık) (%54,8), badem (%51,1), ayva (%44,7), Trabzon hurması (%31,5), çilek (%27,6), erik (%24,3), incir (%22,3), armut (%20,2) ve cevizdir (%19,7). Üretim alanlarımız yine vişne (-%5,6) ve kestane (-%3,5) dışında %0,8 (çay) ile %94 (badem) arasında değişen oranlarda artmıştır. Badem (%94), ceviz (%74,2), nar (%43,9), ahududu (%36,7), antepfıstığı (%31,2), kivi (%30,9), kiraz (%22,4) ve mandarin (%22,1), artışın en fazla olduğu türlerdir. Fındık (1,1 milyar dolar), kuru kayısı (314,1 milyon dolar), limon (299,3 milyon dolar), kuru incir (206,7 milyon dolar), mandarin (182,4 milyon dolar), portakal (183,7 milyon dolar), kiraz (154,8 milyon dolar) ve nar (111,7 milyon dolar), 4 milyar dolara yaklaşan meyve ihracatımızın %64 ünü oluşturmuştur. Turunçgiller dışındaki taze ürünlerimizden kiraz ve narda Türk kirazı ve Türk narı isimleriyle dünya pazarında yakaladığımız başarı, markalaşmanın önemi bakımından diğer türlerimiz için de örnektir. gelirimizin en fazla arttığı türler erik (%214), nar (%185,5), elma (%114), mandarin (%57,1), ayva (%54,4), fındık (%44,3), kuru incir (%37) ve taze incirdir (%34,3). Türkiye, ürettiği muzun %109 u, bademin %30 u, kivi ve cevizin %15 i kadar ürünü ithal etmiştir. Yetiştirdiğimiz meyve türleri içerisinde en yüksek ithalat bedeli ödediğimiz türler muz (115,3 milyon dolar), ceviz (106 milyon dolar) ve bademdir (88 milyon dolar). Ceviz ve bademde ithalatın yanı sıra ihracatın da yüksek olması (sırasıyla 46,8 ve 91,7 milyon dolar) ve ithalatın büyük kısmının kabuklu, ihracatın ise tamamına yakınının kabuksuz üründen oluşması dikkat çekicidir. Kuru incir (%90), kuru kayısı (%63), fındık (%60), altıntop (%60), limon (%56,4), nar (%35,4) ve mandarinde (%29,4) üretimimizin büyük kısmı ihraç edilirken, yüksek üretim değerlerine sahip olduğumuz elma (3,1 milyon ton) ve armutta (462 bin ton) üretimin sadece %4 ve %2,7 si ihraç edilebilmektedir. Ülkemizin meyve üretimindeki yeni arayışları, iç tüketimin karşılanması ve istikrarlı pazarlara ihracatın 1 Ankara Üni. Ziraat Fak.Bahçe Bitkileri Böl., Ankara 2 Çukurova Üni. Ziraat Fak.Bahçe Bitkileri Böl., Adana 3 Niğde Üni., Tarım Bilimleri ve Teknolojileri Fakültesi, Tarımsal Genetik Mühendisliği Böl., Niğde 4 Ondokuz Mayıs Üni. Ziraat Fak.Bahçe Bitkileri Böl., Samsun 5 Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü, Yalova 6 Recep Tayyip Erdoğan Üni., Ziraat ve Doğa Bilimleri Fakültesi, Pazar, Rize 7 Kayısı Araştırma İstasyonu Müdürlüğü, Malatya 8 S.S Tariş İncir Tarım Satış Kooperatifleri Birliği, İzmir 550

2 geliştirilebilmesi için pazarın isteklerine uygun çeşitlerle, verimin ve kalitenin yüksek olduğu, maliyeti düşürülmüş, geniş bir zaman diliminde süreklilik arz eden, sertifikalı üretim modellerinin (iyi tarım uygulamaları (İTU), Global GAP, organik tarım) tüm türlerde yaygınlaştırılmasıdır. Bu kapsamda meyve alanlarımızın, mekanizasyonun da etkin olarak kullanılabileceği yoğun ve modern bahçeler şeklinde yeniden yapılandırılmasıdır. Anahtar sözcükler: Meyve üretimi, ihracatı, ithalatı, yeni arayışlar YUMUŞAK ÇEKİRDEKLİ MEYVE TÜRLERİ Elma, dünyada 76.4 milyon ton ile muzdan sonra üretimi en yüksek olan, ülkemizde ise 3.1 milyon ton ile en fazla üretimi yapılan meyve türüdür (faostat. fao.org, 2014, tuik.gov.tr, 2014). Elma üretimimizin %50 sini Isparta, Karaman ve Niğde illeri karşılamaktadır. Üretim miktarı bakımından dünyada sıralarda yer aldığımız bu meyve türündeki ihracatımız 2013 yılında tona ulaşmış ise de hala dünya ihracat değerinin (8.5 milyon ton) %1,5 i düzeyindedir. Üretimimizin sadece %4 ünü oluşturan elma ihracatımız (Çizelge 1), genellikle güneyimizde yer alan az sayıdaki ülkeye gerçekleştirilmekte ve istikrarsız bir seyir izlemektedir. Ülkemizin dünya elma pazarında hak ettiği yeri alabilmesi için yeni istikrarlı pazarlar bulma ve bu pazarları elinde tutmaya ihtiyacı bulunmaktadır. Bu amaçla, pazarın isteklerine uygun çeşitlerle, yüksek kalitede ve maliyeti düşürülmüş üretim ve pazarlama modelleri yaygınlaştırılmalıdır. Gala, Fuji, Granny Smith, Scarlet Spur, Jonagold, Starkrimson Delicious, Starkspur Golden Delicious, Golden Reinders, Pink Lady, Modi vb. pazarın talep ettiği güncel çeşitlerdir. Kalite ve verim bakımından elma yetiştiriciliğimiz, çeşitler düzeyinde yapılacak bir planlama çerçevesinde sadece uygun ekolojik özelliklere sahip alanlarda yapılmalıdır. Bodur anaçlar üzerinde dallandırılmış fidanlarla verime kurulduğu yıl geçilebilen yoğun bahçelerde, modern kültürel işlemler ile pazarlanabilir meyve oranı en üst düzeye çıkartılabildiğinde ve böylece ürün fiyatları rekabet edilebilir seviyelere çekildiğinde, istikrarlı yurt dışı pazarlara elma satma şansı yakalanabilecektir. Depolama ve pazarlama sistemlerinin geliştirilmesiyle de arzda süreklilik mümkün olabilecektir. Günümüzde Modi gibi dünyaca ünlü kulüp çeşitlerinde olduğu gibi sözleşmeli üretim şekli de elmada yurtdışına satışın gelişmesinde bir fırsattır. Son yıllarda ülkemizde ihracatı yükseliş eğiliminde olan (3.418 ton ve dolar) (Çizelge 1) kurutulmuş elma da, ürünün değerlendirilmesinde önem arz etmektedir. Ayrıca, elmanın, ülkemizde meyve suyu sanayinin en fazla işlediği meyve türü olduğu ve 2010 yılı verilerine göre üretimin %14.5 inin (376 bin ton) bu sektör tarafından kullanıldığı (Akdağ, 2011) göz önünde bulundurulduğunda, coğrafik konumu sayesinde düşük maliyetli üretimin yapılabileceği yörelerde bu sanayi için uygun çeşitlerle sözleşmeli üretim de değerlendirilebilecek bir seçenektir. Dünyada en önemli ikinci yumuşak çekirdekli meyve türü olan armutta ise üretim miktarı 20 milyon tonu aşmış durumdadır (faostat.fao.org, 2014). Ülkemiz, ton ile (Çizelge 1) dünya armut üretiminde Çin, ABD, İtalya ve İspanya nın ardından 5. sırada bulunmaktadır. Türkiye, armut üretimi bakımından da dünyada ilk sıralarda yer almasına rağmen yıllara göre büyük değişkenlik gösteren ihracatı (8.527 ton ton) (Çizelge 1), dünya değerinin (2.6 milyon ton) %0,3-0,6 sını oluşturmaktadır. Almanya başta olmak üzere batı pazarlarının kalıntı nedeniyle kaybedilmesinin ardından son yıllarda doğu pazarlarına yönelim başlamış, Suudi Arabistan, İran ve Irak en fazla armut ihracatı yaptığımız ülkeler olmuştur. Ancak armut ihracatında 551

3 da istikrarlı pazarların bulunması büyük önem taşımaktadır. Armut ihracatımızın tamamına yakını taze olarak yapılmakla birlikte 230 ton kadar kurutulmuş armut satışımız da bulunmaktadır. Organik armut yetiştiriciliği bazı bölgelerde yapılmakla birlikte bunun toplam üretim içerisindeki oranı %1 den düşüktür. Ülkemizde erkenci, orta mevsim, geçci standart çeşitler ve depolama ile birlikte tüm yıl boyunca pazarda armut meyvesine ulaşmak mümkündür. Armut, meyve türleri içerisinde üreticisini her yıl mutlu edebilen ender türlerden birisidir. ın darboğaza girdiği yıllarda önemli miktarlarda ürün iç pazara daha düşük fiyat ile sunulmak zorunda kalındığından, bu türde yüksek kazanç için ihracatın geliştirilmesinin önemi büyüktür. Ülkemizde eski bahçelerin tamamına yakını armut çöğür anacı üzerindedir. Çeşit olarak Deveci, Santa Maria, Akça, Ankara, Kieffer, Etrusca, Mustafabey, Hacı Hamza (Malatya), Limon (Malatya), Abbe Fetel, Williams, Akçay 77, Bahribey, yerel diğer bazı çeşitler ile Asya armutlarının (Hosui, Kosui ve Atago) yetiştiriciliği yapılmaktadır. Yerel çeşitler, pazarlamanın önündeki önemli bir engeldir. Yapılan çalışmalar sonucunda üretimi tavsiye edilen başlıca önemli çeşitler Akça, Etrusca, Akçay 77, Santa Maria, Kieffer, Deveci, Ankara ve Asya armudu (Hosui, Kosui ve Atago) çeşitleridir. Özellikle batı armutlarının yetiştirildiği ülkelerin tamamının ortak sorunu, şu an için etkili mücadele yöntemi bulunmayan ateş yanıklığı hastalığıdır. Bu nedenle her ülkede bu hastalığa karşı dayanıklı klon anaçlar üzerinde (Old Home x Farmingdale grubu vb.) kısmi tolerant çeşitlerin yetiştiriciliğine olan ilginin artış gösterdiği de göz önünde bulundurulmalıdır. Son yıllarda OHxF333, Quince-A, BA-29, Fox-11,9 vb. anaçlar üzerine aşılı fidanlar ile modern armut bahçeleri kurulmaya başlanmıştır. Bu bahçelerin sayısı artırılmalıdır. Tür Yıl Çizelge 1. Türkiye nin Meyve Üretimi ve Dış Ticaret Değerleri (T: Taze, K: Kuru) (tuik.gov.tr, 2014) Alan (da) Üretim 552 Elma Taze: T: Taze:4.237 T: Kuru: K: Kuru: 89 K: T: T: T: T: K: K: K: 167 K: T: T: T: T: K: K: K: 302 K: T: T: T: T: K: K: K: 889 K: T: T: T: T: K: K: K: 589 K: 578 Armut , , , , Ayva , ,7

4 Çizelge 1 in devamı Tür Yıl Alan (da) Üretim ,2 Kayısı T: T: Taze: 3 T: 4,3 K: K: Kuru: 580 K: 2.217, T: T: T: 9 T: 4,1 K: K: K: 479 K: 1.744, T: T: T: 9 T: 7,2 K: K: K: K: 5.489, T: T: T: 47 T: 55,4 K: K: K: 690 K: 2.934, T: T: T: 1 T: 1,1 K: K: K: 455 K: 1.757,6 Şeftali ,8 Nektarin , , ,4 Kiraz , , , ,6 Vişne Erik T: T: Taze: 2 T: 6,6 K: 617 K: 928 Kuru: 50 K: 21, T: T: T: 14 T: 27,2 K: 559 K: 776 K: 216 K: 386, T: T: T: 37 K: 306 K: 749 K: T: 41,0 K: 2.248,8 553

5 Çizelge 1 in devamı Tür Yıl Alan (da) Üretim T: T: T: 58 T: 18,2 K: 343 K: 886 K: 730 K: T: T: T: 13 T: 11,6 K: 586 K: K: 803 K: Fındık K.lu: 405 K.lu: K.lu: 16 K.lu: 38 Ksuz: Ksuz: K.suz:1.502 K.suz: K.lu: K.lu: Kabuklu: 0 K.lu: 0 Ksuz: Ksuz: K.suz: 498 K.suz: K.lu: 559 K.lu: K.lu: 0 K.lu: 0 Ksuz: Ksuz: K.suz:1.541 K.suz: K.lu: K.lu: K.lu: 0 K.lu: 0 K.suz: Ksuz: K.suz: 807 K.suz: K.lu: K.lu: K.lu: 33 K.lu: 93 K.suz: Ksuz: K.suz:1.907 K.suz: Ceviz K.lu: 19 K.lu: 42 K.lu: K.lu: K.suz: K.suz: K.suz:7.892 K.suz: K.lu: 8 K.lu: 24 Klu: K.lu: K.suz: K.suz: K.suz:3.291 K.suz: K.lu: 21 K.lu: Klu: K.lu: K.suz: K.suz: K.suz:1.141 K.suz: K.lu: 82 K.lu: 343 Klu: K.lu: K.suz: K.suz: K.suz:7.500 K.suz: K.lu: 7 K.lu: 38 Klu: K.lu: K.suz: K.suz: K.suz:2.685 K.suz: Badem Antepfıstığı K.lu: 39 K.lu: 182 Klu: K.lu: K.suz: K.suz: K.suz:3.575 K.suz: K.lu: 11 K.lu: 29 Klu: K.lu: K.suz: K.suz: K.suz:3.975 K.suz: K.lu: 23 K.lu: 88 Klu: K.lu: K.suz: K.suz: K.suz:4.771 K.suz: K.lu: 28 K.lu: 79 Klu: K.lu: K.suz: K.suz: K.suz:7.701 K.suz: K.lu: 23 K.lu: 84 Klu: K.lu: K.suz: K.suz: K.suz:5.876 K.suz: Klu:663 K.lu:

6 Çizelge 1 in devamı Tür Kestane Tür Yıl Alan (da) Üretim K.suz:1.664 K.suz: K.suz: K.lu:1.547 K.lu: K.lu:238 K.lu:1.806 K.suz:2.401 K.suz: K.suz:28 K.suz: , , , K.lu: K.lu: K.lu: 183 K.lu: 170 K.suz: 16 K.suz: 21 K.suz: 0 K.suz: K.lu: K.lu: K.lu:206 K.lu: 436 Yıl Alan (da) Üretim K.suz: 28 K.suz: 77 K.suz: 0 K.suz: Portakal Mandarin , , , , ,3 Limon Altıntop İncir T: T: Taze: 0 T: 0 K: K: Kuru:1.256 K: T: T: T: 0 T: 0 555

7 Çizelge 1 in devamı Tür Yıl Alan (da) Üretim K: K: K:713 K: T: T: T: 0 T: 0 K: K: K: K: T: T: T: 0 T: 0 K: K: K: K: T: T: T: 0 T: 0 K: K: K: 658 K: Muz , Tür Yıl Alan (da) Üretim , , , , , ,5 0 0 Trabzon ,7 0 0 Yenidünya Hurması , , , , , ,3 Nar Çay Yaş çay: Kuru çay: Kuru çay: Kivi , , , ,

8 Çizelge 1 in devamı Tür Yıl Alan (da) Üretim , Çilek Böğürtlen Ahududu , , ,2 Dünyada 540 bin ton üretilen ayva, diğer yumuşak çekirdekli meyve türlerinin oldukça gerisindedir. Türkiye, tonluk üretimi (Çizelge 1) ile bu bakımdan dünyada ilk sırada yer almaktadır. Sakarya ili üretimimizin yaklaşık %30-35 ini karşılamaktadır. Üretimimizin %9,4 ünü ihraç ettiğimiz ayvada, 2013 yılında elde ettiğimiz gelirin (11.7 milyon dolar) önceki yıllara göre yaklaşık %54,4 arttığı görülmektedir (Çizelge 1). ımızın en fazla olduğu iki ülke Rusya ve Almanya dır. Ayva yetiştiriciliğinde tamamen yerli standart çeşitlerimiz kullanılmaktadır. En fazla yetiştirilen çeşit Eşme dir. Bu çeşit ile birlikte Ege-22 (Ekmek), Limon, Gördes kapama bahçelerde, Ege-25 (İstanbul), Şekergevrek, Altın, Beyaz, Bencikli, Tekkeş, Havan, Viranyadevi, Demir vd. daha çok ev bahçelerinde veya dağınık olarak yetiştirilmektedir. Ülkemizde en fazla tercih edilen Eşme ayva çeşidinde fidanlıklarda adına doğru kalem damızlıklarının bulunmayışı nedeniyle Eşme adı altında üretilen farklı tiplerin meyveleri ile standardizasyonun sağlanamaması pazarlamada önemli bir sorundur. Bu soruna karşı fidanlıklarda adına doğru kalem damızlıkları oluşturulmalı ve bahçeler sertifikalı fidanlar ile kurulmalıdır. Ayva fidanı üretiminde bodur klon anaçların kullanılmasına önem verilmelidir. Ülkemizde yeni ayva plantasyonlarının kurulması teşvik edilmelidir. Zira, ayva üretiminde önemli bir ilimiz olan Sakarya da yaşlı bahçelerin sayısı hızla artmakta ve buna bağlı olarak meyve kalitesi ve verim hızla düşmektedir. Bu türde de önemli bir sorun olan ateş yanıklığı hastalığına karşı bahçe tesisinde hastalık ile bulaşık olmayan fidanlar kullanılmalı, doğru bakım işlemleri ile ağaçlar sağlıklı geliştirilmeli ve mücadele yöntemleri zamanında uygulanmalıdır. Ülkemizde ihraca yönelik ayva işleme sanayi (jel vb.) geliştirilmelidir. Yumuşak çekirdekli meyve türlerinde ve özellikle elma ve armutta ihracatın geliştirilmesi zorunludur. Bu amaçla; 1) bahçeler pazarın istekleri doğrultusunda seçilecek çeşitlerle ve bodur anaçlar üzerinde sık dikim sistemlerine göre kurulmalı, birim alandan elde edilecek pazarlanabilir ürün miktarı artırılmalı ve maliyet düşürülmelidir, 2) talebin olduğu çeşit ve anaçlar ile sertifikalı fidan üretiminin önündeki sorunlar (anaç ve çeşit damızlık parsellerinin yetersizliği vb.) çözümlenmeli

9 ve dallandırılmış sertifikalı fidan üretimi artırılarak, bu yöndeki büyük açık hızla giderilmelidir, 3) bahçelerde destek, tül örtü, üstten yağmurlama, damla sulama vb. modern sistemler ihmal edilmemelidir, 4) kültürel işlemler (terbiye, özellikle yaz budaması, seyreltme, entegre mücadele, sulama ve gübreleme, don ve dolu ile mücadele) aksatılmadan, zamanında ve kimyasal kalıntılara sebep olmayacak bir programla uygulanmalıdır, 5) üreticilerimizin modern meyve yetiştiriciliği ile ilgili bilgi eksiklikleri hızla giderilmelidir, 6) mekanizasyondaki yeni gelişmeler yakından takip edilmeli ve uygulamaya aktarılabilmelidir, 7) ürün ve kalite kayıplarının önüne geçilebilmesi için hasat zamanı ve tekniğinde titiz davranılmalı, üretimden tüketime soğuk zincir sitemi oluşturulmalıdır, 8) ileri muhafaza tekniklerinin uygulanabildiği soğuk depoların kapasitesi artırılmalı ve yaygınlaştırılmalıdır, 9) ürününde standardizasyon ve ambalajlama geliştirilmelidir, 10) çoğu küçük işletmelere sahip olan üreticiler, üretim bölgelerinde örgütlenmelidir (üretici birlikleri, kooperatifler vb.), 11) üretim, depolama ve pazarlama aşamalarında girdi fiyatlarının yüksekliği nedeniyle rekabet şansının yükseltilebilmesi için kredi ve destek miktarları artırılmalıdır, 12) Ar-Ge faaliyetleri (çeşit ve anaç ıslahı, yetiştiricilik ve muhafaza teknikleri vb. alanlarında) geliştirilmelidir, 13) ihracatta pazarlama kolaylığı ve iç tüketimde toplum sağlığı için üretimde sertifikalı modeller (organik tarım, İTU, Global GAP) yaygınlaştırılmalıdır, 14) kalıntı analiz laboratuvarlarının sayısı ülke genelinde artırılmalıdır, 15) coğrafik işaretleme, markalaşma, tanıtım vb. faaliyetlere önem verilmelidir, 16) tüm bu unsurlardan sonra ülkemizin stratejik konumu da dikkate alınarak rekabet edilebilecek fiyatlarla ve devamlılık arz eden bol ve kaliteli ürün güvencesi ile yeni istikrarlı dış pazarlar bulunmalıdır, 17) bu türlerde sanayi geliştirilmeli ve yüksek kalitede kurutulmuş ve işlenmiş ürünlere yeterli miktarda ve düşük fiyatla ürün sağlamak üzere uygun çeşitler ile yetiştiricilik modelleri geliştirilmelidir. SERT ÇEKİRDEKLİ MEYVE TÜRLERİ Ülkemiz, tonluk kayısı üretimi ile (Çizelge 1) dünyada bu bakımdan ilk sırada yer almaktadır. Ülkemizin kuru kayısı ihracatından (100 bin tondan fazla) elde edilen yıllık gelir 300 milyon doların üzerindedir (Çizelge 1). Yaklaşık 100 ülkeye gerçekleştirilen kuru kayısı ihracatının en fazla yapıldığı 5 ülke ABD, Rusya, Almanya, Fransa ve Birleşik Krallık dır. Özellikle son yıllarda önemli gelişmelerin yaşandığı taze kayısıda ise ihracat miktarımız 2013 yılında 41,5 bin tona, ihracat gelirimiz 42,4 milyon dolara ulaşmıştır (Çizelge 1). Ülkemizde 2013 yılında 633 ton kayısı üretiminin gerçekleştirildiği örtü altı tarımı da ilk turfanda taze kayısı üretimi için büyük bir fırsattır. Bu tür yılda 40 bin ton civarında kayısı ve zerdali işleyen meyve suyu sektörü için de önemlidir (Akdağ, 2011). Türkiye kayısıda olduğu gibi dünyada kiraz üretiminde de lider konumundadır. Türkiye nin kiraz üretimi 2013 yılında tondur (Çizelge 1). ABD ( ton), İran ( ton), İtalya ( ton), İspanya ( ton) ve Şili ( ton) diğer önemli ülkelerdir (faostat.fao.org, 2014). Türk kirazının üretimi ve dış pazarlardaki itibarı, özellikle 1995 yılından sonra ihracatçılarımızın modern taşıma sistemlerini kullanmaya başlamasıyla daha da artmıştır (Demirsoy ve ark., 2013). Dünya kiraz ihracatında ABD, Şili ve Türkiye nin lider ülkeler olduğu görülmektedir. ımız döneminde ton arasında değişmiş, elde ettiğimiz gelir 155 milyon dolara ulaşmıştır (Çizelge 1). Ülkemizde kiraz üretimi en fazla Konya, İzmir, Manisa, Isparta, Bursa ve Amasya illerinde yapılmaktadır (tuik.gov.tr, 2014). 558

10 Ülkemiz vişnede de dünyanın önemli ülkelerinden birisidir. Bununla birlikte vişne tarımı yapılan alanlarımız sürecinde %5.6, üretim miktarı %6.7 oranında azalmıştır. Vişne üretimimiz 2013 yılı verilerine göre 217 bin dekar alan üzerinde 180 bin ton civarındadır (Çizelge 1). Dünyada, Türkiye, Rusya, Polonya, Ukrayna ve İran önemli vişne üreticisi ülkelerdir (faostat.fao.org, 2014). Ülkemizde meyve suyu sanayinin bu meyve türüne olan talebi oldukça yüksektir ve 2010 yılında üretilen vişnenin %38 i (74 bin ton) bu sektör tarafından kullanılmıştır (Akdağ, 2011). Esas olarak sanayide değerlendirilen bu meyve türünde taze ürün ihracatı periyodunda 135 ile ton, ihracat geliri 41 bin ile 3,2 milyon dolar arasında gerçekleşmiştir (Çizelge 1). Ülkemiz, dünyada şeftali-nektarin üretimi yönünden de önemli bir ülkedir. Alan bakımından bir değişiklik olmamasına rağmen özellikle 2012 ve 2013 yıllarında üretimimiz 600 bin tonun üzerine çıkmıştır (Çizelge 1). Dünya şeftali üretiminde Çin (12 milyon ton), İtalya (1.3 milyon ton), ABD (1.1 milyon ton), Yunanistan (760 bin ton) ve İspanya (742 bin ton), ihracatta ise İspanya, İtalya, ABD, Yunanistan, Şili, Fransa, Ürdün ve Çin ön sıralarda bulunmaktadır (faostat.fao.org, 2014). Şeftali-nektarin ihracatı bakımından Türkiye olması gereken yerde değildir sürecinde bin ton arasında değişen ihracatımız, 2013 yılında ton, gelirimiz de 28 milyon dolar civarındadır. Ülkemizde şeftali 100 bin ton ile en fazla Bursa da üretilmektedir. Bursa yı Çanakkale, İzmir ve Mersin izlemektedir (tuik.gov.tr, 2014). Şeftali-nektarin üretimimiz içerisinde nektarinin payı %30 civarındadır. Dünya ticaretinde yeri olan tüm erik türlerinin başarıyla yetiştirilebildiği Türkiye erik üretimi bakımından da önemli bir ülkedir. Dünya erik üretiminde Çin (6 milyon ton), Romanya (424 bin ton), Sırbistan (392 bin ton), Şili (300 bin ton) ve Türkiye (297 bin ton) ilk sıralardadır (faostat.fao.org, 2014). Ülkemizin erik üretimi yıllar itibariyle artış göstermiş, 2013 yılında tona ulaşmıştır (Çizelge 1). Dünya erik ihracatında ise İspanya, Şili, ABD, Güney Afrika, İtalya, Hollanda, Özbekistan, İran, Sırbistan, Çin, Fransa, Moldova ve Arjantin önde gelmektedir. Türkiye nin erik ihracatı son yıllarda büyük artış göstermiş, periyodunda 5 kat artarak 2013 yılında 23 bin tona ulaşmıştır. Elde edilen gelir 14.2 milyon dolardır (Çizelge 1). Bu başarıda ülkemizde Japon grubu erik yetiştiriciliğindeki gelişmelerin katkısı büyüktür. Erik üretiminde önemli illerimiz Mersin, Hatay, Bursa, Antalya ve Adana dır (tuik.gov.tr, 2014). Genel olarak sert çekirdekli meyve türleri tarımımız hızlı bir gelişme eğilimindedir. Ülkemizde taze tüketime yönelik ilk kayısı hasadı Akdeniz Bölgesi nde ve yıllara göre değişmekle beraber Nisan ayının son haftasında, erkenci sofralık çeşitlerle başlamakta ve son olarak Malatya ili çevresinde çok az miktarda da olsa yetiştiriciliği yapılan Levent ve Özal çeşitlerinin Eylül ayının sonunda toplanmasıyla tamamlanmaktadır. Erkenci taze kayısı yetiştiriciliği bakımından Mersin, Antalya ve Hatay, orta mevsim taze kayısı yetiştiriciliğinde Malatya ve Iğdır ile Kayseri ve Karaman illeri önemli üretim merkezleri konumundadır. Türkiye de yetiştirilen önemli sofralık kayısı çeşitleri Hasanbey, Alkaya, Aprikoz (Şalak), Şekerpare, Şam, Turfanda İzmir, Alyanak, Tokaloğlu, Ethembey, Alatayıldızı, Çağataybey, Karacabey, Mahmudun Eriği, Adilcevaz 5, İri Bitirgen, Precoce de Tyrinthe, Precoce de Colomer, Canino, Luizet, Roxana, Ninfa ve Aurora dır. Kuru kayısı üretimi ise ağırlıklı olarak Malatya ilinde gerçekleştirilmektedir. Bölgede yetiştirilen kurutmalık özelliklere sahip kayısı çeşitleri Hacıhaliloğu, Kabaaşı, Çataloğlu, Soğancı ve Çöloğlu çeşitleridir. 559

11 Ülkemizde kayısı yetiştiriciliğinde en yaygın kullanılan anaç ise kayısı çöğürüdür. Son yıllarda özellikle sofralık üretimin yoğun olarak yapıldığı bölgelerde klon anaçlar (Myrobalan 29 C, Marianna GF 8-1, Saint Julien (Pixy) klon anaçları) üzerine aşılı fidan üretimleri yaygınlaşmaktadır. Ülkemizin kayısı üretim miktarı iklim koşullarına bağlı olarak yıldan yıla değişmektedir. İlkbahar geç donları bazı yıllar %70 leri aşan ürün kayıplarına sebep olmaktadır. Bu durum arz-talep dengesizliği nedeniyle fiyat istikrarsızlıklarına yol açmaktadır. İlkbahar geç donlarına karşı don riski yüksek alanların kayısı dışı tarımsal faaliyetlerde değerlendirilmesi, kayısı tarımının don riski nispeten daha az olan alanlara kaydırılması önemlidir. Ayrıca meteorolojik verilerin takibi, erken uyarı sistemlerinin yaygınlaştırılması, dona karşı alınacak önlemler ve ilkbahar geç donlarına mukavim kaliteli çeşit ıslahı konularına da öncelik verilmelidir. Kayısı tarımında Sharka virüsüne dayanıklı çeşit ıslahı, erkenci ve geçci çeşit geliştirme, bahçe tesisi ve kültürel uygulamalar (hastalık ve zararlılarla mücadelede, gübreleme, sulama, mekanizasyon kullanımı, donla mücadele), hasat ve depolama konuları büyük önem arz etmektedir. Kayısı üretiminin yoğun yapıldığı bölgelerde kuraklık son yılların önemli sorunlar arasına girmiştir. Bu anlamda basınçlı sulama sistemlerin teşvik süreci devam ettirilmelidir. ın geliştirilmesi için markalaşma sağlanmalı, ürün büyük paketler halinde hammadde niteliğinde değil, katma değeri yüksek mamullere işlenerek, küçük ambalajlarda pazarlanmalı, ürün arzı ve fiyatların kontrolü için üretici ve ihracatçı birlikleri oluşturulmalıdır. Kayısı işleme ve paketleme firmalarının büyük Böl.nde modern kurutma tesislerinin olmayışı taze kayısıları kontrollü şartlarda kurutmalarını olanaksız hale getirmekte ve firmalar üreticilerden kükürtlenmiş, kurutulmuş kayısı alarak ihraç etmektedirler. Bu da üründe kükürt oranlarındaki farklılığa sebep olmaktadır. Avrupa Birliği ülkeleri kükürt oranı 2000 ppm in üzerinde olan kayısıları ithal etmemektedir. Çeşit seçimi, dünyada yeni çeşitlerin geliştirilmesindeki hızın yüksek olduğu sert çekirdekli meyve türlerinde büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle ülkemizde kiraz, şeftali-nektarin, taze kayısı ve eriklerde genel olarak eski çeşitler ile yapılan yetiştiricilik şekli mutlaka değiştirilmelidir. Fidanlıklar, dünya pazarında talep edilen çeşitlerin fidanlarının üretimine yönlendirilmelidir. Kiraz çeşidi olarak ülkemizde 0900 Ziraat, Lambert ve özellikle 0900 Ziraat çeşidinin tozlayıcısı Starks Gold çeşitlerinin ön plana çıktığı görülmektedir (Demirsoy ve ark., 2013) Ziraat çeşidi Avrupa pazarlarında yer bulmuş, Türk kirazı olarak isim yapmış aranan bir çeşittir. Bununla birlikte yetiştiricilikte önemli problemlere sahiptir. Kendine uyuşmaz bir çeşittir ve ülkemiz şartlarında kaliteli tozlayıcıları uzun zamandır yapılan çalışmalara rağmen net olarak ortaya konamamıştır. Bu durum, kiraz yetiştiriciliğimizi sadece 0900 Ziraat çeşidine endekslememiz gerektiğini göstermektedir. Ülkemizde 0900 Ziraat çeşidinin yanında Regina, Sweetheart, Kordia, Summit gibi dış pazarda önemli yabancı çeşitler ile yetiştiricilik geliştirilmelidir. Ülkemizde kiraz yetiştiriciliği genel olarak kuş kirazı (%40) ve mahlep (%30) anaçları üzerinde yapılmaktadır. Bodur ve yarı bodur klon anaçların özellikle 2000 li yıllarda ülkemize girişinden sonra SL 64, Gisela 6, Gisela 5, Maxima serisi vb. yarı bodur ve bodur klon anaçlar üzerinde kurulu bahçelerin oranı %30 a çıkmıştır. Bakım ve hasat giderlerini düşürerek kârlı bir kiraz üretimi için toprak, iklim ve yetiştirme tekniği konularında titiz davranılarak, bahçelerin Gisela 5 gibi bodur anaçlar üzerinde kurulması gerekmektedir. Yoğun bahçeler için doğru terbiye sistemlerinin uygulanmasındaki aksaklıklar da bu türde diğer bir sorundur. Dünyada özellikle Tall Spindle Axe, Super Spindle Axe, Uprighting Fruiting Offshoots ve KymGreen Bush (KGB) gibi sistemlerle ağaç yoğunluğu yaklaşık 380 ağaç/ dekar a kadar çıkarılabilmektedir. 560

12 Çok sayıda yeni çeşidin her yıl dünya pazarında yerini aldığı şeftali ve nektarinde üretim hedefimiz, pazarın talep ettiği çeşitlere yönelerek ihracatımızı yükseltmek olmalıdır. Şeftalide Flored, Francoise, Rich May, Spring Crest, May Crest, Royal Gem, Rich Lady, Blazing Gold, Red Haven, Glohaven, Red Globe, Rome Star, Elagent Lady, J.H. Hale, Monreo, Rio Oso Gem, Red Star önemli çeşitlerdir. Tüketim kolaylığı ve uzun raf ömrü nedeniyle şeftaliye göre talebin daha fazla arttığı nektarinde Early Sprite, May Glo, May Free, Big Bang, Silver King, Super Red, Armking, Adriana, Silver Splended, Big Top, Star Red Gold, Fantasia, Venus, Silver Late, Fairlane önemli çeşitlerdir. Ülkemizde şeftali ve nektarin yetiştiriciliğinde şeftali çöğürü ve nemaguard gibi generatif anaçlar yaygın olarak kullanılmaktadır. Bununla birlikte GF 677, Garnem, Cadaman gibi klon anaçların kullanımı da her geçen gün artış göstermektedir. Erik yetiştiriciliğinde de çöğür anaçlar yerine şeftalide olduğu gibi toprak özellikleri (nematod, kireç, nemlilik vd) ve üretim şekline göre seçilecek uygun klon anaçlar üzerinde yetiştiricilik önerilmektedir. Erikte klon anaç olarak Myrobalan 29 C, Myrobalan B, Saint Julien-A, Marianna GF 8-1, Pixy tercih edilmelidir. Ülkemiz erik yetiştiriciliğinde özellikle Japon grubu eriklerde üretimimizi geliştirmemiz gerekmektedir. Uygun ekoloji, erkenci ve geçci çeşitler ve örtü altı tarımıyla 6 aylık periyotta ülkemizde üretimi mümkün olabilen ve soğukta depolama ile ürünün tüketiciye sunulma periyodu uzatılabilen Japon erikleri yüksek fiyatla pazarlanabilme potansiyeli yüksek bir türdür. Red Beauty, Obilnaja, Black Beauty, Black Star, Santa Rosa, Red Hearth, Black Amber, Formosa, Black Diamont, Friar, Fortune, Tracy Sun, Angeleno, October Sun, Autumn Giant önemli Japon erik çeşitleridir. Erken dönemde yeşil ürüne halkımızın yoğun talebi nedeniyle Can grubu erikler de özellikle iç pazar ve vatandaşlarımızın yoğun olarak bulunduğu ülkelerde dış pazar için önemlidir. Can-1, Havran, Orta Can ve Papaz, bu grupta önde gelen çeşitlerdir. Kış ve ilkbahar geç donlarının yaşandığı ekolojiler için uygun bir meyve türü olan Avrupa eriklerinin üreticiye kazanç sağlayabilmesi arz-talep dengesine göre ülkemiz genelinde iyi bir üretim planlamasına bağlıdır. Taze tüketiminin yanında kurutmalık olarak da değerlendirilebilen, muhafaza ömrü uzun olan Avrupa eriklerinde Karagöynük, Göynük, Köstendil, Üryani, D Agen, R.C. Verte, R.C. Violet, Firenze 90, Giant, Stanley, President önemli çeşitlerdir. Sert çekirdekli meyve türlerinde turfanda yetiştiricilik, ürünün yüksek fiyat ile pazarlanabilirliğini artırdığı için üzerinde durulması gereken önemli bir konudur. Akdeniz Bölgesi gibi erkencilik için uygun ekolojilerde soğuklama gereksinimi düşük, erkenci, kaliteli çeşitler ile ilk turfanda üretim, örtü altı tarımı ile daha da geliştirildiğinde ve yaygınlaştırıldığında taze kayısı ihracatımızı artıracaktır. Ayrıca, kayısı gibi muhafaza ömrü kısa ürünlerde uygun alanlarda geçci çeşitler ile son turfanda yetiştiriciliğin geliştirilmesi de ürünün yüksek fiyatla iç ve dış pazarlarda kolaylıkla yer bulmasına ve ülkemizin ihracat değerlerinin artırılmasını sağlayacaktır. Ülkemizde sert çekirdekli meyve türlerinde organik üretim yapan üreticilerimizin sayısı her geçen gün artmaktadır. Ayrıca kayısıda kurutmalık çeşitlerin kimyasal bir uygulamaya tabi tutulmadan güneş altında kurutulmasıyla elde edilen gün kurusu kayısılara olan talepte de önemli artışlar gözlenmektedir. Vişne, şeftali ve kayısı (zerdali) meyve suyu sektörü için önemli türlerdir. Bu türlerde genel olarak çeşit ayrımı yapılmadan meyve kalitesi iyi olmayan ürünler düşük fiyattan meyve suyu sektörüne pazarlanmaktadır. Ülkemizde özellikle şeftali ve kayısıda meyve suyu sanayine uygun çeşitlerin geliştirilmesine, yaygınlaştırılmasına, anlaşmalı üretim 561

13 modeliyle üretimin teşvik edilmesine ihtiyaç bulunmaktadır. Sert çekirdekli meyve türlerinde yeni kurulacak bahçelerde klon anaçlar üzerinde sık dikim sistemleri tercih edilmelidir. Böylece birim alandan elde edilen kaliteli ürün miktarı artırılmalı, bakım ve hasatta sağladığı kolaylık nedeniyle üretim maliyeti düşürülerek kârlılık düzeyi yükseltilmelidir. Bahçelerde kültürel uygulama (modern terbiye, budama, seyreltme, gübreleme, sulama, tarımsal mücadele, toprak işleme, yağış ve donla mücadele), hasat, soğuk zincirin oluşturulması, depolama, sınıflama ve ambalajlama faaliyetlerinde titiz davranılmalı, bu alanlarda eğitim ve araştırma çalışmalarına önem verilmelidir. Ürünlerde kimyasal madde ve ilaç kalıntılarına karşı takip edilebilir doğru tarım teknikleri uygulanmalı, sertifikalı üretim modelleri (organik tarım, İTU, Global GAP) yaygınlaştırılmalı, kalıntı analiz laboratuvarlarının sayısı artırılmalıdır. Üretim alanlarının küçük olmasından kaynaklanan yüksek üretim maliyeti ve düşük verimlilik sorununa karşı arazi toplulaştırma çalışmalarına ve üreticilerin örgütlenmelerine (üretici birlikleri, kooperatifler vb.) önem verilmelidir. Üretimde kalite ve verim artışına yapacağı katkıdan dolayı Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından geliştirilen «Havza Bazlı Ürün Destekleme Modeli» üzerinde önemle durulmalıdır. SERT KABUKLU MEYVE TÜRLERİ Fındık: Türkiye dünya fındık üretimi ve ticaretinde lider konumdadır. Ülkemizde 2013 yılında 7 milyon dekar alan üzerinde 549 bin ton fındık (kabuklu) üretilmiştir (Çizelge 1). Türkiye, dünya fındık üretiminin ( ton) %70 inden fazlasını karşılamaktadır. Üretime katkı yapan diğer ülkeler İtalya (%9), ABD (%3,3), Azerbeycan (%3,2), Gürcistan (%2,7), Çin (%2,5), İran (%2,3) ve İspanya (%1,5) dır (faostat.fao.org, 2014). Türkiye de en fazla fındık üreten iller Ordu, Giresun, Samsun, Sakarya, Düzce ve Trabzon dur (tuik.gov.tr, 2014). Ülkemizde üretilen fındığın %15-20 si iç piyasada tüketilmektedir (Anonim, 2014). Dünya fındık ihracatının (kabuksuz ton) %70 ini elinde bulunduran Türkiye nin (faostat.fao.org, 2014), döneminde ihracat miktarı %27 artarak 2013 yılında 163 bin tona, geliri de %44 artarak 1,02 milyar dolara ulaşmıştır (Çizelge 1). ın yapıldığı başlıca ülkeler fındığın %80 oranında çikolata ve şekerleme sanayinde hammadde olarak kullanıldığı Almanya, İtalya, Fransa, Avusturya vd. Avrupa ülkeleridir. Fındık üretimimiz ise sürecinde büyük dalgalanmalar göstererek 430 bin ile 660 bin ton arasında gerçekleşmiştir (Çizelge 1). Bu aşırı değişkenliğin başlıca nedenleri yetersiz uygulanan kültürel işlemler, periyosite, ilkbahar geç donları, yaz aylarında yaşanan kuraklık ve kış aylarında görülen dengesiz hava koşullarıdır. Üretimde yaşanan düzensizlik piyasaya da yansımaktadır. Bu açıdan düzenli stoklama ile fındıkta fiyat dengesi kurulmalı ve piyasa regüle edilebilmelidir. Ülkemizde fındık tarımında çok düşük olan kâr oranının yükseltilmesi için birim alandan elde edilen ürün miktarı ve kalitesi (randıman) artırılmalı, üretim maliyeti düşürülmelidir. Ülkemizde fındık üretiminin büyük kısmı toprak üstü aksamı genç, kök sistemi yaşlı bitkilerden sağlanmaktadır. Verimliliğin düşük olduğu bu bahçeler yenilenmelidir. Yenileme çalışmaları sırasında eğimli alanlar teraslanmalıdır. Yeni plantasyonlar pazarın talepleri doğrultusunda Tombul, Giresun Melezi ve Okay-28 gibi yeni çeşitler ile kurulmalıdır. Öncelikle bu çeşitlerde fidan üretim miktarı artırılmalıdır. Tozlayıcı olarak meyveleri yuvarlak şekilli tip ve çeşitlerin kullanımı yaygınlaştırılmalı, üretimde standardizasyona gidilmelidir. Eğimin sorun olmadığı yerlerde dikim sistemi olarak, maksimum güneşlenmeye olanak sağlayan ve çiçek tomurcuğu oluşumunu önemli miktarda artıran tek sıra çit dikim yöntemi vb. değerlendirilmelidir. Bahçelerde budama, toprak analizleri doğrultusunda gübreleme, entegre mücadele, hatta sulama 562

14 gibi kültürel uygulamaların zamanında ve tekniğine uygun olarak yapılmasına özen gösterilmelidir. Erken hasattan kaçınılmalıdır. Fındıkta üretim maliyetini çok fazla artıran elle hasat tekniği yerine ürünün daldan düşürülmesi ve yerden toplanmasına olanak sağlayan makinalardan yararlanılmalıdır. Çotanakların soldurulması ve ürünün kurutulması sırasında yağmura karşı alınan hatalı önlemlerin neden olduğu kızışma, küflenme, çürüme ve kararmalar ürün kaybına ve aflatoksin riskinin artmasına neden olmaktadır. Bu soruna karşı suyu geçirmeyen, ancak havalanmayı sağlayan yeni örtü tipleri fındık tarımında kullanılmalı, ürünün harmanda kurutulması yerine ileri bir teknik olarak kurutma makinelerinden yararlanma olanakları geliştirilmelidir. Uzun süre (3 yıl) depolanması mümkün olan fındık, ürün kayıplarına karşı büyük yığınlar yerine 1x1x1m ebatlarındaki ahşap sandıklarda istiflenerek depolanmalı veya çelik silolarda muhafaza edilmelidir. Bu kapsamda lisanslı depoculuk geliştirilmelidir. Fındık yetiştiricileri üretim ve pazarlama aşamalarında kazanım sağlamak ve daha fazla söz sahibi olmak üzere örgütlenmelidir. Doğu Karadeniz Bölgesi nde fındığa alternatif ürün söz konusu değildir. Ancak ürün çeşitliliğini ve gelir seviyesini arttırmak mümkündür. Bu anlamda kivi bölgede önemli gelişme göstermiştir. Üretim planlaması kapsamında taban arazilerde fındık tarımından vazgeçilmeli, daha kârlı olabilecek tarım ürünlerinin yetiştiriciliğine yönelmelidir. Ceviz: Türkiye, 3,4 milyon ton olan dünya ceviz üretiminde Çin (%49,7), İran (%13,2) ve ABD nin (%12,8) ardından %5,7 lik pay ile dördüncü sırada yer almaktadır (faostat.fao.org, 2014). Her ne kadar periyodunda ceviz alanlarımız %74 artışla 639 bin dekara ve üretimimiz %20 artışla 212 bin tona ulaşmış ise de iç piyasanın talebi karşılanamamakta ve her yıl Ukrayna başta olmak üzere değişik ülkelerden ceviz ithal edilmektedir. Ceviz ithalatımız 2013 yılı verilerine göre ton kabuklu ve ton kabuksuz üründür ve bunun karşılığında ödenen bedel 106 milyon dolardır. Aynı yıl 7 ton kabuklu ve ton kabuksuz ürün ihraç ederek 46,8 milyon dolar gelir elde etmemiz ise dikkat çekicidir (Çizelge 1). Ceviz tarımımızda verim düşüklüğü önemli bir sorundur. Dünyada ortalama ceviz verimi 344 kg/da dır. İran 703 kg/da, ABD 430 kg/da, Çin 400 kg/da verim değerlerine sahiptir. Ülkemizde ise bu değer 195 kg/da dır (faostat.fao.org, 2014). Genellikle ceviz plantasyonlarımızın uç tomurcukları verimli olan ve ilkbahar geç donlarından etkilenen yerli ceviz çeşitleri ile kurulmuş olması ürün kayıplarına ve verimsizliğe neden olmaktadır. Bununla birlikte son 10 yıldır özellikle Chandler ve Pedro gibi uç ve yan tomurcukları verimli çeşitler ve Franquette, Fernor ve Fernette gibi daha geç yapraklanan çeşitlerle bahçeler tesis edilmeye başlanmıştır. Ancak bir kısım yetiştiriciliğin, ceviz ve badem üretimine açılmış, marjinal iklim ve toprak koşullarına sahip bozuk orman vasfındaki arazilerde yapılıyor olması, ağaç gelişimi ve verimliliğin önündeki önemli bir engeldir. Bu kapsamda ceviz yetiştiriciliğinin, Ege ve Marmara bölgelerindeki gibi nispeten sıcak-ılıman iklim koşullarına sahip, ilkbahar geç donları riskinin minimum olduğu, derin, tarım arazisi özelliklerine yakın ve düzenli bakım koşullarının uygulandığı alanlarda başarılı olarak yapılabileceği, bol ve kaliteli ürün alınabileceği bilinmelidir. Bu durum özellikle yılları arasında 5 milyon fidanın dikilmesinin öngörüldüğü ceviz eylem planı çalışmalarında (Anonim, 2012) göz önünde bulundurulmalı, değişik lokasyonlarda başlatılan adaptasyon çalışmalarının sonuçlarına göre çeşit tavsiyelerine uyularak bölgeye özgü verimli ve kaliteli yerli ve yabancı çeşitler ile ceviz alanlarımızın artışı devam ettirilmelidir. Özellikle ilkbahar geç donlarının sorun olduğu yerlerde don çukurlarında bahçe kurulmamalı ve geç uyanan ceviz çeşitleri tercih edilmelidir. Fidan olarak, tohumları 563

15 Orta Asya dan getirilen ve salkım ceviz, çok genç yaşta yüksek verim iddiaları ile aşısız olarak satılan çöğürlerle kurulan bahçelerden standart ürün alınamayacağı yönünde üreticiler bilinçlendirilmelidir. Aşırı çiçek tozunun cevizde dişi çiçeklerin dökülmesine (DÇA) ve ürün kaybına neden olabildiği ve yerli çeşitlerimizin bu olaya hassas olduğu (Gün ve ark., 2010) göz önünde bulundurularak bahçelerde tozlayıcı çeşit oranının %10 un üzerinde olmamasına özen gösterilmelidir. Üretim maliyetinin düşürülmesi için ceviz hasadında gövde sarsıcı ve dal sarsıcı alet ve makinelerden yararlanılmalıdır. Hasat zamanı doğru belirlenmeli, karasal iklimlerde ceviz içinde paket doku olgunlaştığında hasat yapılmalı, yeşil kabuğun çatlaması için 1-2 hafta beklenmemelidir. Yeşil kabuklar, soyma makinesi ile soyulmalıdır. Ceviz üretimini teşvik etmek ve üreticileri korumak amacıyla ceviz ithalatında uzun süredir uygulanan %43.2 (Ukrayna için %52) oranındaki gümrük vergisi, iç piyasada kabuklu ve iç ceviz fiyatını tüketici aleyhine yükseltmiştir. Üretimimizin iç tüketimimizi karşılar düzeye gelene kadar, bu vergiler kabul edilebilir düzeye (%20 civarı) çekilmelidir. Badem: Dünya badem üretiminde (1,9 milyon ton) Türkiye 80,3 bin ton ile ABD (720 bin ton), İspanya (215,1 bin ton), Avustralya (142,7 bin ton), İran (100 bin ton), Fas (99 bin ton), İtalya (90 bin ton) ve Suriye nin (86,3 bin ton) ardından sekizinci sırada bulunmaktadır (faostat.fao.org, 2014). Ülkemizde periyodunda badem tarımı sürekli olarak gelişme göstermiş ve üretim alanları %94 oranında artarak dekara, üretim miktarı %51 artarak tona (kabuklu) ulaşmıştır (Çizelge 1). Her ne kadar ithalatımız 2013 yılında ( ton kabuklu ve ton iç badem) 2012 yılına göre daha düşük gerçekleşmiş ise de genel olarak periyodunda artarak devam etmiştir (Çizelge 1). Bununla birlikte aynı periyotta ihracatımız da yükselmiş ve son olarak 23 ton kabuklu ve ton iç badem özellikle Kuzey Afrika ve Orta Doğu ülkelerine ihraç edilmiştir. Ülkemizde henüz meyveye yatmamış ağaçların yüksek olan sayısı, yakın gelecekte badem üretimimizin önemli derecede artacağını göstermektedir. Ancak tesis edilen alanların önemli bir kısmının özel ağaçlandırma kapsamında (Anonim, 2013a), marjinal iklim ve toprak koşullarına sahip bozuk orman vasfındaki araziler olması, bademde de verimliliğin önünde önemli bir engeldir (Erdoğan, 2014a). Ayrıca, ilkbahar geç donlarının sorun olduğu yerler için önerilen geç çiçeklenen çeşitler (Ferragness, Ferraduel gibi) kullanılmış olsa dahi don çukuru niteliğindeki alanlara bahçelerin kurulması da büyük bir sorundur. Bademin kurak ve olumsuz toprak koşullarına diğer türlere göre daha dayanıklı olduğu bilinmekle birlikte kârlı bir yetiştiricilik için badem yetiştiriciliği derin ve verimli topraklarda, sulanan koşullarda yapılmalıdır. Bahçe tesisinde tutma oranı daha yüksek olan tüplü fidanlar tercih edilmelidir. Kloroz ve/veya nematod gibi toprak kaynaklı sorunlara karşı performansları da göz önünde bulundurularak modern badem yetiştiriciliği için çöğür anaçlar yerine GF677, Garnem ve Cadaman gibi klon anaçlar ile fidan üretimi artırılmalıdır. Birim alandan elde edilen verimin ve kalitenin artırılması, üretim maliyetinin düşürülmesi için bodur yetiştiriciliğe geçilmelidir. Bu amaçla yüksek oranda bodurluk sağlayan Rootpac serisi gibi anaçlarla çeşit/anaç kombinasyonu denemeleri yapılmalıdır. Yüksek meyve tutumu için bahçelerde tozlayıcı çeşit oranı %50 ye kadar çıkartılmalı ve bahçe içerisine yeterli miktarda arı kovanı yerleştirilmelidir. Kültürel uygulamaların zamanında ve tekniğine uygun olarak yapılmasına özen gösterilmelidir. Üretim maliyetini düşürmek için hasatta mekanizasyona yer verilmeli ve ağaçlara mekanizasyonu uygun terbiye sistemleri uygulanmalıdır. Özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler için sert kabuklu bademlerin kırılmasına yönelik makinalar geliştirilmelidir. 564

16 Antepfıstığı: Dünya antepfıstığı üretiminde (1 milyon ton) Türkiye (150 bin ton), İran (472,1 bin ton) ve ABD nin (231 bin ton) ardından üçüncü sırada bulunmaktadır (faostat.fao.org, 2014). Antepfıstığı alanlarımız periyodunda %31 oranında artarak 2,8 milyon dekara ulaşmış ise de ürün miktarı yıllara göre ton ile ton arasında gerçekleşmiştir (Çizelge 1). Ürün miktarındaki bu dalgalanmaların esas nedeni şiddetli periyodisitedir. Ayrıca ilkbahar geç donları ve bölgesel kuraklıklar da üretimi olumsuz etkilemektedir. Antepfıstığında ithalat yok denecek kadar azdır. miktarı ise düşük olup ton kabuklu ve ton kabuksuz üründür (Çizelge 1). Çeşitlerimizin dar uzun şekilli olması, çıtlama aralığının ve çıtlama oranının yüksek olmaması, üretim miktarı ve dolayısıyla fiyatlardaki sert dalgalanmalar ihracatın önündeki en önemli sorunlardır. Antepfıstığı üretiminde iri, çıtlak ve periyodisite eğilimi daha az olan Siirt ve Tekin gibi çeşitlere yönelmeli (Erdoğan, 2014b), lisanslı depoculuk gündeme gelmeli ve stoklama organizasyonu ile pazar fiyatları regüle edilmelidir. Antepfıstığında üretim alanlarımızın artışı devam etmelidir. Bu kapsamda aşılı fidan üretimi artırılmalı ve öncelikle düşük aşı başarısı sorunu çözülmelidir. Sağladığı 1 aylık erkencilik nedeniyle yeşil iç tüketimine yönelik olarak geçit bölgelerine Barak Yıldızı çeşidi önerilmelidir. Batıda, Çanakkale ye kadar uzanan bölgelerde yabani melengiç ve atlantik sakızı ağaçlarının aşılanması sürdürülmelidir. Bahçelerde erkek ağaç sayısının yetersizliği nedeniyle verim düşüklüğü ve fıs meyve oluşumu halen önemli bir sorundur. Tozlayıcı olarak yeni geliştirilen ve çiçeklenme dönemi uzun olan Kaşka, Uygur, Öztürk, Atlı gibi erkek çeşitler tercih edilmeli ve 1/10 oranında dikilmelidir. Sulama, gübreleme, tarımsal mücadele başta olmak üzere kültürel uygulamaların zamanında ve tekniğine uygun olarak yapılmasına özen gösterilmelidir. Sulanan bahçelerde gençlik kısırlığı döneminin yarı yarıya azalarak ağaçların 4-5 yaşında verime başladığı ve ürün miktarının arttığı dikkate alınmalıdır. Ürünün hasat sonrasında kurutma ve çıtlatma aşamalarında yapılan hatalar nedeniyle artan aflatoksin riskine karşı hızlı ve maliyeti düşük kurutma ve çıtlatma sistemleri geliştirilmelidir. Budama artıkları, kırmızı ve sert meyve kabuklarının kompost haline getirilerek toprağa verilmesi ile organik madde içeriği yükseltilmelidir. Kestane: Dünya kestane üretiminde (2 milyon ton) Türkiye 59,8 bin ton ile Çin (1,7 milyon ton) ve Kore nin (70 bin ton) ardından üçüncü sırada yer almaktadır (faostat.fao.org, 2014). Ülkemizde sürecinde kestane alanlarında süreklilik gösteren artış, 2013 yılında %6.7 oranında azalmıştır. Bu periyotta üretim ise yıllara göre dalgalanmalar göstererek 57,9 bin ton ile 61,7 bin ton arasında kaydedilmiştir (Çizelge 1). yok denecek kadar az, ihracatımız ise artış eğilimdedir. Türkiye nin 2013 yılı verilerine göre ton kabuklu ve 28 ton kabuksuz kestane ürünü karşılığında ihracat geliri dolardır (Çizelge 1). Ülke genelinde üretim genellikle ormanlar içinde dağınık ağaçlardan veya kestaneliklerden elde edilmektedir. Toplanan kestaneler organik ürün niteliğindedir. Nazilli, Köşk ve Sultanhisar gibi bazı yörelerde az da olsa kapama bahçeler bulunmaktadır (Anonim, 2013b). Kestane üretimimizin 1/3 ünü karşılayan Aydın ili bu bakımdan ilk sırada yer alırken, sanayi açısından Bursa ili ön plandadır. Kestane üretiminde en önemli sorun kanser hastalığı nedeniyle ağaçların verimden düşmesi ve ölmesidir. Bu türde fitoftora kök çürüklüğü hastalığı da (mürekkep hastalığı) önemli zarar vermektedir. Bu hastalıkların yayılmasını önleyici tedbirlerin alınmasının yanında uzun vadeli çözüm için dayanıklı çeşit ve anaç geliştirme çalışmaları teşvik edilmelidir. Orman ve Su İşleri Bakanlığı nın başlattığı kestane eylem planı ile yılları arasında