TKİ Kurumu GELİ Müessesesinde Linyit üretim Faaliyetleri

Transkript

1 MADENCİLİK Eylül September 988 Cilt Volume XXVII Sayı No 3 TKİ Kurumu GELİ Müessesesinde Linyit üretim Faaliyetleri Lignite Mining Activities at GELİ Establishment of TKİ Naki YILDIRIM(*) ÖZET Merkez Muğla olmak üzere, Yatağan, Tınaz-Bağyaka ve Milas-Sekköy İşletmeleri şeklinde tesis edilmiş olan GELİ Müessesesi yaklaşık ton görünür rezerve sahiptir. Müessese olarak öngörülen projelerin kapasitesi yılda ton linyit üretimidir. Bu yazıda sırasıyla Bölgelerin; rezervleri, jeolojik durumu, uygulanan açık işletme yöntemleri açıklanarak, kullanılan iş makinaları tanıtılacaktır. ABSTRACT GELİ Establishment which is based in Muğla has been organized as Yatağan, Tınaz-Bağyaka and Milas-Sekköy Districts with tonnes of brown coal reserves. The total capacity of the projects undertaken by GELİ Establishment is tonnes of brown coal production annually. In this paper, the reserves, geology and the surface mining methods applied are explained and the equipment used are introduced. (*) Maden Mühendis^GELİ Yatağan Bölgesi, MUĞLA

2 . MÜESSESE TARİHÇESİ Muğla ili sınırları içerisindeki potansiyelin varlığı 956 yılından itibaren bilinmesine rağmen, etüd ve sondajlı arama faaliyetlerine MTA tarafından 970 yılında başlanılmıştır. Muğla ili rezervlerinin işletmeye alınması çalışmalarına 978 tarihinde, merkezi İzmir'de olan Ege Linyitleri İşletmesi (ELİ) Müessesesinin kurulması ile başlanmış olup, işletmeler bu Müessesesinin Yatağan Bölgesi teşkilatı içinde faaliyetini sürdürmüştür. ELİ Müessesesi kurulduğunda sadece Milas-Sekköy sahası TKİ Kurumu Genel Müdürlüğü'ne bağlı bir işletme iken 7 sayılı yasanın yürürlüğe girmesi ile 979 Mayıs-Ağustos ayları içinde Eskihisar, Tınaz-Bağyaka, Hüsamlar ve Karacahisar Sektörlerinin de TKİ Kurumu bünyesine alınmasından sonra tüm sahalar ELİ Yatağan Bölge Müdürlüğü'ne dahil olmuştur. TKİ Yönetim Kurulunun 9/09/983 tarih ve 980/94 sayılı kararı ile sermayesi 0 milyar TL. olan Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi (GELİ) kurulmuş ve 0/0/984 tarihinden itibaren faaliyetini sürdürmeye başlamıştır. 3// 986 tarihi itibariyle sermayesi 37 milyar TL. sına çıkarılmış olup, bunun 3 milyar TL. sı ödenmiştir. Müessesenin Yatağan, Tınaz-Bağyaka ve Milas-Sekköy olmak üzere üç Bölge Müdürlüğü bulunmaktadır (Şekil ) milyon ton üretilebilir linyit rezervi bulunmaktadır. Bu miktarın milyon tonu açık işletme, 9.9 milyon ton ise yeraltı işletme yöntemi ile alınabilecek niteliktedir. Bölgelere göre muhtemel, görünür ve üretilebilir rezerv durumları (Çizelge ) de gösterilmiştir. ÇİZELGE. GELİ Müessesesi Rezerv Durumu _ 3. MÜESSESE'NİN ÜRETİM BÖLGELERİ Kömürlü sahaların coğrafi konumu ve rezerv durumları dikkate alınarak Müessesemiz üç üretim Bölgesi halinde faaliyetlerini sürdürmektedir. Yıllara göre GELİ Müessesesi'nin örtükazı ve kömür üretimi Şekil 'de verilmiştir. Şekil. Mevki haritası. MÜESSESE REZERVLERİ Bölgelerde yapılan etüd, arama ve sondajlar sonucunda muhtemel ve görünür rezerv 0/0/ 988 tarihi itibarı ile ton'dur. Aydın ili Söke ilçesinde.9 milyon ton, Muğla ilinde ise milyon ton olmak üzere toplam

3 3.. Yatağan Bölgesi 3... Genel Bilgiler 3x0 MW gücündeki Yatağan Termik Santralının iki ünitesi (x0 MW) ile yörenin teshin ve sınai kömür gereksinimi Eskihisar ocağından karşılanacaktır. Projesinde; yıllık üretim kapasitesi 3,5 milyon ton olup, bunun 3.0 milyon ton'unun Yatağan Termik Santralına, geriye kalan ton'ununda piyasaya verilmesi öngörülmüştür. Eskihisar ocağında yapılan etüdler sonucunda açık işletmeye uygun ton işletilebilir linyit rezervi saptanmıştır. Toplam örtükazı miktarı m 3 olarak belirlendiğinden örtükazı kömür oranı 4, m 3 /ton'dur. Sektörde ortalama damar kalınlığı m olup, kömürün; Orjinal nemi : % 36 Kuru külü : % 3 Orjinal AID : 00 kcal/kg dır. Yıllık üretim kapasitesi olan 3,5 milyon ton'u gerçekleştirebilmek için yapılacak örtükazı m 3 dür Jeolojik Yapı Havzanın jeolojisini iki bölümde incelemek gerekir. A- Neojen öncesi temel kayaçlar Peleozoik yaşlı kristalize kayaçlar ile metamorfik şistlerden oluşur. B Neojen kayaçlar Havzada esas konuyu oluşturan neojen, ayrıntılı bir incelemeye tabi tutulmuştur. Neojen oluşumları içinde kesin yaş belirlemesi yapılabilecek fosil bulunmadığından, litolojiye dayanan bir sınıflama yapılmıştır. Neojenin bir çöküntü havzasında oluşması, neojen oluşumlarının transgresif aşamalı olması temelinden itibaren neojenin en üst seviyesine kadar izlenebilir bir profili hiç bir yerde görmek mümkün değildir İşletme Yöntemi Açık ocaklarda işletme örtükazı ve kömür üretimi olarak iki ana safhada gerçekleşmektedir (Şekil 3). - örtükazı Örtükazıyı gerçekleştirecek olan iş makinalarının tamamı temin edilmiş olup, devreye girmişlerdir. Eskihisar sektöründe kömür damarı üzerindeki tavan formasyonları silt, marn ve oldukça sert kalkerden oluşmuştur. Bu nedenle örtü tabakasının patlayıcı madde ile gevşetilmesi gerekmektedir. Gevşetilmiş örtü tabakası m 3 kapasiteli dört adet elektrikli ekskavatörle kazılıp 77 ton'luk 40 damperli kamyonla ortalama 500 m uzarlıktaki toprak harmanına taşınmaktadır. Kömürün üstündeki 30 metrelik örtü ise 50 m 3 kapasiteli dragline çalışmalarına bırakılacaktır. Ancak kömür kalınlığının arttığı kısımlarda dragline'a bırakılacak kademe yüksekliği yıllık üretilecek kömür ve dragline'nin yıllık efektif kapasitesine göre hesaplanıp artırılabilecektir. Şekil 3. Yatağan Bölgesi dragline ve ekskavatörlerin birleşik örtükazı işletme yöntemi. 3

4 Dragline çalışmaları için bırakılan son örtü tabakası patlayıcı madde ile gevşetildikten sonra yatay dilimler halinde dragline ile bir evvel kömürü boşaltılmış dilime aktarılacaktır (Şekil 4). Böylece örtü tabakasının kamyonla nakli bu kısım için gerekmiyecektir (3,4). ton'luk alttan boşaltmalı kamyon kullanılmaktadır. Bu bölgemizde 987 yılı sonu itibariyle ton satılabilir kömür üretimi gerçekleştirilmiş olup, Yatağan Termik Santralına 983 yılı sonlarına doğru kömür verilmeye başlanmıştır. 987 yılı sonu itibariyle gerçekleştirilen satılabilir üretimin ton'u Termik Santrala,.68.6 ton'u piyasaya verilmiş, tonu'da stoğa çekilmiştir. Üretilen kömürün yaklaşık % 90'ı Termik Santrala verilmiştir. Yıllar itibari ile örtükazı ve kömür üretim miktarı Çizelge 'de, örtükazı ve kömür üretiminde kullanılan teçhizat kapasite ve sayıları Çizelge 3'de, 984 yılı örtükazı ve linyit üretim programı Çizelge 4'de verilmiştir. 3.. Tınaz Bağyaka Bölgesi 3... Genel Bilgiler 3 x 0 MW gücündeki Yatağan Termik Santralının bir ünitesi (x0 MW) ile yörenin teshin ve sınai kömür gereksinimi, Tınaz-Bağyaka ocaklarından karşılanmaktadır. Üzeri açılan kömürün kazı ve yüklenmesinde iki 7,6 m 3 kapasiteli elektrikli ekskavatör, kömür hazırlama tesisine taşınmasında altı tane 36 Projesinde; yıllık üretim kapasitesi ton olup, b unun ton'unun Termik Santrala, geriye kalan ton'unun da piyasaya verilmesi öngörülmüştür. Çizelge. Yıllar İtibari ile Örtükazı ve Kömür Üretim Miktarları YILLAR TÜVENAN TOPLAM SATILABİLİR SATILAN YATAĞAN-TEK tzmir-tek SINAİ TESHİN TOPLAM İÇ TÜKETİM STOK ÖRTÜKAZI BÖLGE OLANAClY LA İHALE YOLUYLA TOPLAM Kömür üretimleri ton. Örtükazı miktarları m olarak alınmıştır. 4

5 Çizelge 3. Yatağan Bölgesi Açık Ocak Makina ve Teçhizatı Kapasite Sayı Toplam örtükazı miktarı m 3 olup m 3 'ü Tınaz sektöründe, m 3 'ü de Bağyaka sektöründedir. Bunlara göre örtükazı / kömür oranı Tınaz sektöründe 8,56 m 3 /ton, Bağyaka sektöründe ise,3 m 3 /tondur. ÖRTÜKAZI Delik delme makinası Yürüyen dragline Elektrikli ekskavatör Yükleyici Tasıma Damperli kamyon Buldozer Gre> der Sulama tankeri Mazot tankeri Yağlama kamyonu Treyler 3 cm (delik 50 m m 3 5,4 m 3 77 ton 30 BG 00 BG 0 ton 75 ton I Ortalama damar kalınlıkları Tınaz sahasında 0 m, Bağyaka sahasında 3 m'dir. Kömürün Özellikleri: Orjinal nemi Kuru külü Orjinal AID Tınaz Bağyaka % 3 % 38 % 38 % 40 kcal/kg 807 kcal/kg ÜRETİM Elektrikli Ekskavatör Yükleyici Tasıma Alttan boşaltma!) kamyon Buldozer Çizelge 4 7,6 m 5,4 m 36 ton 30 BG 00 BG 988 Yılı Örtükazı ve Linyit Üretim Programı 5 3 Yıllık üretim kapasitesi olan ton'un, ton'u Tınaz sektöründen, tonu ise Bağyaka sektöründen üretilecektir. Bunu gerçekleştirebilmek için Tınaz sektöründe m 3, Bağyaka sektöründe m 3 olmak üzere toplam m 3 yıllık örtükazı yapılacaktır. AYLAR ÖRTÜ KAZI M 3 L t N Y M : T TON TOPLAM KAZI M Jeolojik Yapı OCAK ŞUBAT MART Tınaz-Bağyaka Bölgesinin jeolojik durumu Eskihisar, Milas-Sekköy ve İkizköy Bölgelerine benzemektedir. NİSAN MAYIS İşletme Yöntemi HAZİRAN TEMMUZ AĞUSTOS EYLÜL EKİM KASLM ARALIK Tınaz-Bağyaka Bölgesi yılında kurulmuş olup, örtükazı çalışmalarına Bağyaka ocağında 985 yılı Mayıs ayında ihale yoluyla başlanılmıştır. Bölge açık ocaklarında işletme örtükazı ve kömür üretimi olarak iki ana safhada gerçekleşmektedir. TOPLAM Termik Santralın 988 yılı için talebi Kcal/kg bazında ton olup, Termik > Santral tarafından aylara göre talep edilen linyit miktarları bu bazda hesaplanmış ve üretim programına bu haliyle dahil edilmiştir. Tınaz-Bağyaka Bölgesinde sondajlı etüdlere 976 yılından itibaren MTA tarafından başlanmış olup, Tınaz sektöründe 50 adet 635 m, Bağyaka sektöründe adet 947 m olmak üzere toplam 6 adet sondaj yapılarak, Tınaz sektöründe ton, Bağyaka sektöründe ton olmak üzere bölgede toplam ton üretilebilir rezerv tespit edilmiştir. - Örtükazı Tınaz ocağında örtükazıya projede öngörülen iş makinalarının temin edilmesiyle birlikte 986 yılı Nisan ayında başlanmıştır. Tınaz ocağında m 3 'lük örtükazının m 3 'ünü m 3 kapasiteli elektrikli + 77 ton'luk kamyon ile, geriye kalan m 3, ü 3 m 3 kapasiteli dragline ile gerçekleştirilecektir. Bağyaka ocağında m 3 örtükazının yükleyici + hidrolik ekskavatör + 50 ton'luk kamyon ile yapılması öngörülmüştür. Projesinde öngörülen hidrolik ekskavatörlerin temin edilmemiş olmasından dolayı Bağyaka ocağında örtükazı müteahhit makinaları ile yapılmaktadır. 987 yılında yapılan örtükazı miktarı müteah- 5

6 hit olanağı ile m 3, Bölge olanakları ile m 3 olmak üzere toplam m 3 'tür. 988 yılında Bölge olanakları ile m 3 örtükazının m 3 'ü ekskavatörlerle, m 3 'ü ise 3 m 3 kapasiteli dragline ile yapılacaktır (3). - Kömür Üretimi 985 yılı ikinci yarısında üretim faaliyeti başlayan bu Bölgemizde 987 yılı sonu itibariyle ton satılabilir kömür üretimi gerçekleştirilmiş olup, bunun tonu Yatağan Termik Santralına, tonu piyasaya verilmiş, tonu da stoğa çekilmiştir. Kömür, bölgenin Tınaz sektöründe 7,6 M 3, lük elektrikli ekskavatör + 50 ton'luk damperli kamyonlarla, Bağyaka sektöründe 4,5 m 3 'lük lastik tekerlekli yükleyici + 50 ton'luk damperli kamyonlarla TEK'e ait tüvenan silolarına taşınıp, oradan da x0 MVV gücündeki Termik Santral ünitesini beslemek üzere bantla nakledilmektedir. Örtükazı ve kömür üretiminde kullanılan teçhizat kapasite ve sayıları, Çizelge 5'de verilmiştir. Çizelge 5. Tınaz-Bağyaka Bölgesi Açık Ocak Makina ve Teçhizatı ÖRTÜKAZI Delik delme makinası Yürüyen dragline Elektrikli Ekskavatör Taşıma Damperli kamyon Buldozer (Paletli) Buldozer (riperli) Lastik tekerlekli buldozer Sulama tankeri Mazot tankeri Yağlama kamyonu ÜRETİM Yükleyici Damperli kamyon Buldozer Kanal açma makinası Kapasite 3 cm (delik çapı) 3 m 3 m 3 77 ton 30 BG 40 BG 30 BG 00 BG, 4,5 m 3 50 ton 30 BG 00 BG 3.3. Milas-Sekköy Bölgesi Genel Bilgiler Sayı x0 MW gücündeki Yeniköy Termik Santralı ile yörenin teshin ve sınai kömür gereksinimi Sekköy ve İkizköy ocaklarından karşılanmaktadır ! 3 5! Projesinde; yıllık kömür üretim kapasitesi ton olup bunun tonunun Yeniköy Termik Santralına, geriye kalan tonunun da piyasaya verilmesi öngörülmüştür. Milas-Sekköy Bölgesinde MTA tarafından rezerv tesbiti için Sekköy'de 44 adet 9,m, İkizköy' de 40 adet 3374 m olmak üzere toplam 84 adet 685 m sondaj yapılarak Sekköy sektöründe ton, İkizköy sektöründe ton olmak üzere toplam ton görünür rezerv saptanmıştır. Fizibilite çalışmaları sonucu bu rezervin Sekköy Sektöründe ton, İkizköy Sektöründe ton olmak üzere toplam tonunun açık işletme yöntemi ile işletilebilir olduğu belirlenmiştir (3). Toplam örtükazı miktarı Sekköy ocağında m 3, İkizköy ocağında m 3 olarak belirlendiğinden örtükazı/kömür oranları Sekköy'de 3,09 m 3 /ton, İkizköy'de 3,83 m 3 / ton olmaktadır. Ortalama damar kalınlıkları Sekköy sektöründe 4 m, İkizköy sektöründe 6 m olup kömürün; Sekköy İkizköy Orjinal nemi : % 34,7 % 9, Kuru kül : % 5,5 % 5,94 OrjinalAID : 86 kcal/kg 09 kcal/kg Yıllık üretim kapasitesi olan ton'u gerçekleştirebilmek için Sekköy sektöründe m 3 İkizköy sektöründe m 3 olmak üzere Bölgenin yıllık toplam örtükazı miktarı m 3 'tür. Bunun m 3 'ünün m 3 kapasiteli elektrikli ekskavatör + 77 ton'luk kamyon ile, geriye kalan m 3 'ünün her sektördeki 5 m 3 'lük birer dragline ile yapılması öngörülmüştür Jeolojik Yapı Milas havzasının jeolojisini iki bölümde incelemek gerekir. A Neojen öncesi oluşumlar Bu oluşumlar metemorfik şistler ve mermerler ile kristalize kireç taşlardır. B Neojen oluşumlar a) Kil, Şilt, Kum b) Linyit c) Marn, kireçtaşı d) Tüf ve yamaç molozları 6

7 Geniş alanlarda yüzeyler veren neojen yaşlı kaya birimleri temeli oluşturan Menderes masifinin yükselme hareketlerinden büyük ölçüde etkilenerek kıvnmlanmış ve bir çok fay oluşmuştur. Hareket pliyosende de devam ederek neojen çökelierini etkilemiş, kıvrımlanmalara ve yeni genç faylanmalara neden olmuştur. teçhizat kapasite ve sayıları Çizelge 6'da verilmiştir. Çizelge 6. Milas-Sekköy Bölgesi Açık Ocak Makina ve Teçhizatı ÖRTÜ KAZI Kapasite Adet İşletme Yöntemi İşletme, örtükazı ve kömür üretimi olarak iki grupta gerçekleşmektedir. - Örtükazı Delik delme makiııası Yürüyen dragline Elektrikli ekskavatör Taşıma Damperli kamyun Buldozer (laktik tekerlekli) Paletli-riperli buldozer Paletli buldozer Sulama tankeri Mazot tankeri Yağlama kamyonu 3 cm (delik çapı) 3 m lim ton 5 30 BG 40 BG 4 30 BG 8 00 BG 4 0 ton Milas-Sekköy Bölgesinde örtükazı çalışmalarına 978 yılında müteahhit yoluyla, projede öngörülen iş makinalarının temin edilmesiyle de 986 yılı ortalarında Bölge olanaklarıyla başlanılmıştır. 987 yılında yapılan örtükazı miktarı müteahhit olanaklarıyla m 3, Bölge olanaklarıyla m 3 olmak üzere toplam m 3 'dür. 988 yılı programı Bölge olanaklarıyla m 3, müteahhit olanaklarıyla m 3 olmak üzere toplam m 3 'dür. örtü katmanı patlayıcı madde iie gevşeltilip m 3 kapasiteli ekskavatör + 77 ton'luk kamyon kombinasyonu ile m 3 kazılıp harmana taşınmaktadır. Linyit damarı üzerinde ortalama 5 m kalınlığındaki örtü tabakası her sektördeki 5 m 3 kapasiteli birer dragline ile kazılıp daha önce kömürü boşaltılmış panoya boşaltılacaktır. - Kömür Üretimi Bu Bölgede 987 yılı sonu itibariyle ton satılabilir kömür üretimi gerçekleştirilmiştir. Gerçekleştirilen satılabilir üretimin tonu Yeniköy Termik Santralına, tonu da piyasaya verilmiştir. Kömür üretiminde 7,6 m 3 kapasiteli elektrikli ekskavatör, yükleyici ve kamyon kombinasyonu uygulanmaktadır. Ekskavatör ve yükleyicilerle 07 ton'luk alttan boşaltmalı kamyonlara yüklenen linyit x0 MW gücündeki Termik Santral kriblaj tesislerine nakledilip oradan da bandlarla kömür stok sahasına taşınmaktadır. Milas-Sekköy ve İkizköy sektörlerinde örtükazı ve üretim için mevcut ve kullanılmakta olan ÜRETİM Elektrikli ekskavatör Lastikli tekerlekli yükleyici Taşıma Alttan Doşaltrnalı kamyon Yardım 'i Teçhizat Paletli-riperli buldozer Kanal açma makinası Lastikli tekerlekli buldozer Söke Yeraltı İşletmesi 7,6 m 3 7.6" 07 ton 6 40 BG ı 30 BG l 00 BG Söke yeraltı işletmesi, Müessesenin Milas- Sekköy Bölge Müdürlüğü'ne bağlı bir bölümü olarak işletme faaliyetine devam etmektedir. Söke bölümünün milyon ton muhtemel,.53 milyon ton görünür ve.9 ton da üretilebilir rezervi belirlenmiştir. Yıllık satılabilir üretim kapasitesi ton olup 987 yılında ton satılabilir üretim gerçekleştirilmiştir Hüsamlar Kemerköy Termik Santralının kömür gereksiniminin karşılanması öngörülen bu sahada ton üretilebilir linyit rezervi vardır. Yıllık üretim kapasitesi ton olup proje çalışmaları tamamlanmıştır. 4. SONUÇ : 984 yılı başında faaliyete geçmiş bulunan GELİ Müessesesi ülkemiz enerji sorununun giderilmesinde çok önemli bir görev üstlenmiş bulunmaktadır. Müessesece yürütülen projeler tam kapasite ile üretime geçmiş olup ülke ekonomisine büyük katkılar sağlayacaktır Şöyleki; - Muğla-Yatağan projesinden yılda 3.5 milyon ton.00 kcal/kg bazında kömür üretilmektedir. Bu da kcai/kg bazında ton ham petrole eşdeğerdir. Ham petrolün ton fiatı 7

8 06 $ alındığında, bu miktar üretim ile yılda $ dır -Tınaz-Bağyaka projesi yılda.85 milyon ton.700 kcal/kg bazdan.85 milyon ton kömür üretecektir Bu da kcal/kg bazında ton ham petrole eşdeğerdir. Ham petrolün ton fiatı 06 $ alındığında, bu miktar üretim ile yılda Ş karşılığı enerji üretilecektir. Milas-Sekköy projesi yılda 4. milyon ton.750 kcal/kg bazında kömür üretecektir. Bu kcal/kg bazında 797. ton ham petrole eşdeğerdir. Ham petrolün ton fiatı 06 S ra alındığında, bu miktar üretim ile yılda dır. Sonuç olarak Müessesemizce yürütülen her üç projeden toplam olarak $ karşılığı enerji üretilerek ülke ekonomisine katkıda bulunulacaktır. KAYNAKLAR Muğla Yatağan-Eskihisar Kömür Yatağı x0 MW Termik Santrale Göre Revize İşletme projesi. Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Üretim Çizelgeleri. 3 Bölgelerin beş yıllık projeleri. 4 KEJANLI Haldun, Dragline (Yayınlanmamıştır.) Yatağan İşletme projesi 8