G.L.İ. Müessesesi'nde Linyit Üretim Faaliyetleri (*)

Transkript

1 G.L.İ. Müessesesi'nde Linyit Üretim Faaliyetleri (*) Sebahattin GAZANFER* ÖZET Birkaç yıl önce uluslararası düzeyde ortaya çıkan petrol bunalımı ve genel anlamda enerji sorunu, o zamana kadar önemini gittikçe kaybetmekte olan kömüre dikkat ve çabaların tekrar yöneltilmesini gerektirmiştir. Yazıda, gerek halk yakıtı olarak, gerekse termik santralları ve diğer endüstriyel tesislerin ihtiyacı olara'k kullanılan linyit kömürü üretiminde önemli payı olan Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesi'ne bağlı ü- retim bölgelerindeki madencilik faaliyetleri kısaca açıklanmaktadır.. TARİHÇE Ülkemizde devlet eliyle linyit işletmeciliği ilk defa 6 Şubat 98 tarihinde Etibank tarafından Değirmisaz İşletmesi'nin kurulmasıyla başlar. Tavşanlı llçesi'nin 4 km. kuzeyindeki Tunçbiiek linyit sahaları bir yıl sonra bu işletmeye katılmıştır. Aynı yıl içerisinde, Soma İlçesi'nin takriben 0 km. güneyinde «Yunus Nadi» Şirketi tarafından işletilmekte olan linyit ocaklarının da imtiyazı satın alınmak suretiyle ve nihayet Ocak 940 tarihinde bu üç işletme birleştirilerek «Etibank - Mahdut Mes'uiiyetli Garp Linyitleri İşletmesi Müessesesin kurulmuştur. İlk dönemlerde merkezi Balıkesir'de bulunan Müessese, II. Paylaşum Savaşı başlangıç yıllarında Tavşanlı'ya nakledilmiş, A- ğustos 97 tarihinde Etibamk'tan 6974 sayılı-kanunla teşekkül eden «Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu» topluluğuna geçmiştir. Yukarıda adı geçen üç işletmeye ilâveten Kütahya ili sınırları dahilindeki Seyitömer havzası da tarihinde Müessese'- nin bir Böig esi olarak işletmeye açılmıştır. Değirmisaz Bölgesi ise tükenen kömür rezervi dolayısiyle 966 yılında üretim faaliyetini durdurmuştur. Kütahya İli sınırları İçinde Tunçbiiek ve Seyitömer, Manisa İli sınırları İçinde Soma olmak üzere üç büyük üretim bölgesi olan GLİ Müessesesi'nin merkezi Tavşanlı'dadır.. MÜESSESE REZERVLERİ Müessese Bölgelerinde yapılan etüd, arama ve sondajlar neticesi, muhtemel, görünür ve çıkarılmaya hazır olmak üzere linyit rezervi 976 yılı başı itibariyle ton'u bulmaktadır. Bu miktarın Bölgelere dağılımı Tablo 'de gösterilmiştir. (*) Ekim 976 da Î.T.Ü. Maden Fafcültesi'nde düzenlenen seminer bildirilerinden. (**) Mad. Y. Müh., G.L.t. Etüd - Tesis Sb. Md. Yrd. 7

2 TABLO : Çıkarılmaya Hazır Görünür Muhtemel TOPLAM Tunçbilek Soma Seyltömer Müessese TABLO : Rutubet -8 Kül (Kuru baz) 4-60 Uçucu Madde 7- Sabit Karbon. -0 Kükürt -, Kalori Değeri (Kcal/kg) Alt ısı değeri Tunçbilek Tüvenan Yıkanmış Soma Seyitömer Tüvenan Yıkanmış Tüvenan LİNYİT ÜRETİM İSTATİSTİKLERİ G.L.İ. MÜESSESESİ'NİN BUGÜNE KADARKİ TUVÖNAN LİNYİT ÜRETİMİ Yıllar Tunçbilek Soma Değirmisaz Seyitömer 40.7T Müessese MÜESSESENİN ÜRETİM BÖLGELERİ.. Tunçbilek Bölgesi... Tunçbilek Projesi : Tunçbilek Bölgesinde halen ton/- yıl tüvenan linyit üretimini öngören proje kademeli olarak uygulama aşamasına geçirilmektedir. Söz konusu projeyi oluşturan alt projeler şunlardır : a) ton/yıl tüvenan linyit üretimini öngören, «Yenileme ve Tamamlama Projesi» ton/yıllık üretimin 8

3 ton/yıllık kısmının yeraltı isletmesinden, ton yıllık kısmı ise acık ocaklardan karşılanacaktır. b) ton/yıl tövenan linyit üretimini öngören «Açık İşletme Tevsiî Projesi» c) ton/yıl tövenan linyit üretimini öngören «Yeraltı Tevsiî Projesi». Böylece, Tunçbilek Projesi'min tam kapasiteyle üretime geçmesi beklenen 978 yılı başlarında açık ocaklardan ton/ Miktar Tüvenan (0-00 mm) Tüvenan (0-0 mm) :000 ton/yıl olan yeraltı'üretiminin tamamı lâvvar tesislerine, ton/yıllık açîk ocak üretiminin ise ton'u lâvvara, ton'u kriblâj tesislerine ton'u da doğrudan doğruya x0 MW kapasiteli termik santralına verilecektir.... Jeolojik Yapısı : Genellikle serpantinleşmiş ultrabazik sahrelerin bulunduğu subasmanm üzerinde, Miosen'e ait karasal alt seri İle Pltosen'e ait karasal üst seriden oluşmuş neojen sedimanları yer almaktadır. Üst seri tabaka-' lan, ye kadar yatımı olan alt seri sedrmanları üzerinde d'ıskordans olarak yatmaktadır. Bu sedimanlar içinde iki damar varsa da, bunlardan ekonomik değeri olanı, ortalama 9 m. kalınlıktaki ana damardır. Ana damar kömür niteliği Tablo 'de özetlenmiştir.... İşletme Yöntemleri : Tunçbilek Bölgesi'nde yeraltı ve açık işletme olmak üzere iki yöntemle üretim yaptl maktadır. Yeraltı İşletme Yöntemi : yıl, yeraltından ise ton/yıl tüvenan linyit üretimi elde edilmiş olacaktır. Tunçbitek'te halen faaliyet halinde bulunan termik santrallar x4 MW ve x 6 MW olmak üzere toplam 9 MW kapasitelidir. Söz konusu santrallara yılda toplam ton İlâve kömür verilmektedir. Kurulmasına birkaç yıl önce başlanan ve birinci ünitesinin 977 yılı başında devreye girmesi beklenen x0 MW kapasiteli termik santrallarının herbir ünitesine verilecek kömür miktar ve özelliği aşağıdaki gibi olacaktır. Kuru Kül % Rutubet AID Kcal/kg Tunçbilek Yeraltı İşletmesi dönümlü uzun ayak blok göçertme sistemiyle çalışmaktadır. Ortalama 9 m. kalınlığındaki kömür damarının üstte ve altta bulunan ikişer metrelik dilimleri tavan ve taban ayaklarıyla üretilmekte, arada kalan kısmın kömürü ise taban ayağının göçertilmesiyle alınmakta ve ayak içi zincirli konveyörüne yüklenmektedir {Şekil ). Ayak aynası dinamitle gevşetilmekte ve martopikör İle kazılmaktadır. Tavan tahkimatı olarak sürtünmeli demir direk ve mafsallı çelik sarmalar kullanılmaktadır. Taban ayaklarının tahkimatı ayrıca hem kömürün ayak arkasından çekilmesi İşlemini kolaylaştırmak, hem de ortaya çıkan tavan yükünü rahatlıkla kaldırabilmek amacıyla ağaç direk ve ağaç sarmalarla takviye edilmektedir. Tavan ayaklarda ayak içi panzeri ayna İle îlk tahkimat direkleri arasında bulunmakta ve ilerleme kaydedildikçe panzer hidrolik silindirlerle itilmektedir. Taban ayakta ise panzer orta kömürün g öçerti I meşinden sonra geriden alınması ve aynı zamanda aynada kazılan kömürün de yüklenmesi gerektiğinden panzer iki tahkimat direği a- rasında çalışmakta, panzerin ilerlemesi de- 9

4 0

5 monte edilmek, taşınmak ve tekrar monte edilmek suretiyle gerçekleştirilmektedir. 00 m. genişliğindeki pano 0 m.'lik iki tavan ayağı ile ve 7 m.'lik 4 taban ayağı ile çalışılmaktadır. Aylık ilerlemeler tavan ayaklarında 0 m., taban ayaklarında ise. m. civarındadır. Taban ayaklar tavan ayaklan ortalama 0 m. geriden terkip etmektedir. Kömür, pano nakliye galerilerinden çift zincirli ve bandh konveyörlerle pano bürüne, oradan tan'luk vagonlarla troley nakliyatı yapılarak yeraltı tumbasına taşınmakta, tumbadan da ana ihraç bandı vasıtasiyle lâvvara nakledilmektedir ton/yıl kapasiteli Yeraltı Tevsii P- rojesine göre uygulanacak işletme sistemi ana hatlariyle halen uygulanmakta olan Yenileme ve Tamamlama Projesindeki gibidir. Bu projede farklı olarak ayak İçi tahkimatı için sürtünmen demir direklerin yerine hidrolik direklerin tatbiki de öngörülmüş ve tüm bir panonun çalışması için gerekli 70 adet hidrolik direk yurtdışından temin edilmiştir. Damarın sık sık faylarla bölünmesi, pano boylarının kısa olması, dolayısiyie ayakların kısa zamanda bitmesi ve ayak tahkimat malzemesini şık sık nakletme zaruretinin belirmesi, ayrıca jeolojik arızalar ve stk sık ortaya çrkan faylar nedeniyle kömür kesici makina ve yeraltı tahkimat ü- nltelerini üreten firmalar tarafından istenilen ilerlemenin garanti edilememesi gibi sebepler henüz mekanizasyona gemlememesinde başlıca etkenlerdir. Yakında projelendirilmesine başlanacak derin sahaların işletilmesinde, söz konusu mekanizasyona geçilebileceği ümit edilmektedir ton/yıl Yeraltı Tevsii Projesi ile ilgili olarak hazırlık işlerinde kullanılmak üzere Dasco MK II A Marka galeri açma makinası 974 yılı sonlarında bölgeye gelmiş ve monte edilerek faaliyete geçmiştir. Vardiyada ortalama. m. ilerleme sağlanabilen bu makinanın kullanıimasiyle ilgili tecrübeler arttıkça ilerleme hızının daha fazla arttırılâbileceğl beklenmektedir. Açık Ocak İşletme Yöntemi : Açık ocaklarda işletme yöntemi dekapaj ve kömür üretimi olarak iki ana safhada gerçekleşmektedir. Dekapaj : Dekapaj işlemi beş aşamada gerçekleştirilmektedir. Bunlar; a) Delme b) Ateşleme c) Yükleme d) Taşıma e) Dökme şeklinde sıralanabilir. Tunçbilek Bölgesi açık ocaklarında ekskavatör - kamyon sistemi ve draglayn sistemi uygulanmaktadır. Delme işlemi 6" ve 9" çaplı delici makinalaria gerçekleştirilmekte, delik boyları kademe yüksekliklerine göre 8- m. a- rasında değişmektedir. Patlayıcı madde olarak Amonyum nitrat - Fuel Oil karışımı kulanıldığından ve amonyum nitrat su ile temas halinde patlayıcı özelliğini kaybettiğinden, delikler kuru o- larak delinmektedir. Amonyum nitrat delik başlarında ağırlığının % 6'sı oranında mazot i!e karıştırılmakta ve «yemteme» olarak İsimlendirilen yüksek detonasyon hızına sahip başlatıcılar ve elektrikli kapsül yerleştirildikten sonra delme işleminden elde edilen malzeme sıkılama dolgusu olarak deliklere doldurulmaktadır. Sulu deliklerin patlatılmasında sudan etkilenmeyen Gom II Aı kul'anıldığı gibi, ANFO karışımının naylon torbalar içerisinde deliğe yerleştirilmesi ve ateşlenmesi yoluna da gidilmektedir. Genellikle t- kinci yöntem fazla zaman gerektirmesine rağmen diğerlerine oranla daha ucuzdur. Tunçbilek Bölgesi'nde m örtü tabakasının gevşetilmesi için ortalama 7 gr. A- monyum nitrata İhtiyaç vardır.

6 Kazı kademeleri, ekskavatör kepçe kapasitelerine göre değişmektedir. Dekapajda çalışan ekskavatörlerin hepsi elektriklidir. Dskapaj, Nisan - Kasrm ayları arasında yapılmakta, kış aylarında daha çok kömür üretimine ağırlık verilmektedir. Öte yandan genellikle yağışlı geçen kış aylarında ekskavatör - kamyon sistemi ile dekapaj yapmak imkânsızlaşmaktadır. Halen, ekskavatör - kamyon sistemi yanısıra, draglayn sistemi ile de örtü tabakasının kaldırılması işlemi yürütülmektedir. Mevcut 0 Yd kova kapasiteli draglaynın çalıştığı panolar, önceden ekskavatör - kamyon sistemi ile çalışmakta, örtü tabakası kalınlığı 8 m.'ye İndirildiğinde, draglayn devreye girmektedir. Page 76 Model draglaynın belli başlı özellikleri a- şağıda açıklanmıştır. Kepçe Hacmi m (0 Yd ) Boom uzunluğu 6. m. (0 ft) Azamî Dökme yüksekliği 9 m. Azamî Dökme mesafesi.. 9 m. Kaldırma Kapasitesi 4 Ton. Yürüme hızı, m/dak. Oalışma Ağırlığı 79 ton Kepçe Ağırlığı 6 ton Periyodu 49 saniye Yürüyebileceği max. yol meyli % 8 Enerji Tüketimi 6. kwh/m Kaldırıcı motor gücü 6 HP Ana motor gücü 00 HP Kule Dönüş Motoru ( adet) 7. HP Yürüyüş motoru 7 HP Draglayn günde 8 saatlik üç vardiya o- larak yılda ortalama 0 İş günü çalışmakta ve bu süre içerisinde m (yerinde) örtü tabakası kaldırmaktadır. Hemen hemen her türlü hava şartlarında çalışabilmesi (özellikle kış aylarında) d- raglaynı, ekskavatör - kamyon sistemine kıyasla daha avantajlı duruma sokmaktadır. Dekapai birim maliyeti de diğer sisteme kıyasla daha azdır (). Tunçbilek Bölgesi ton/yıl Açık Ocak Tevsiî Projesiyle ilgili olarak 40 Yd kova kapasiteli bir draglayn alınmıştır. Marion 780 Model olan bu draglaynın montajı 976 yılı Kasrm ayından beri devam etmektedir. Montajının tamamlanması beklenen 977 yılı Haziran ayından sonra, Beke panosunda faaliyet gösterecek olan bu draglaynın kazı derinliği m. ve çalışacağı dilim genişliği 0 m. olacaktır. Tunçbi'lek Bölgesinde açık ocaklar kömürü genellikle patlayıcı madde ile gevşetilmeyi gerektirmeden doğrudan doğruya kepçeli ekskavatör ile kazı ve yükleme yapılmaya elverişlidir. Gerek ekskavatör - kamyon sistemi, gerekse draglayn ile üzeri açılan kömür, yine ekskavatör - kamyon sistemi ile kriblâj tesislerine veya lâvvara taşınmaktadır. x 0 MW'Iik Termik Santrai'ına, kömürün bir kısmı 00 ton taşıma kapasiteli alttan boşaltmalı kamyonlarla nakledilecektir. Tunçbilek Bölgesinde dekapaj ve üretim için mevcut ve kullanılmakta oran Teçhizat kapasite ve adetleri Tablo de verilmiştir... Soma Bölgesi.., Soma Prof esi : Soma Bölgesi'nde ton/yıl tövenan üretimini öngören proje kademeli olarak uygulama safhasına geçirilmektedir. Söz konusu projenin tam kapasite ile ü- retime geçeceği 977 yılı sonlarından itibaren açık işletmelerden yılda ton, yeraltından ise ton tüvenan linyit elde edilecektir. Açık İşletmelerden üretilecek ton tüvenan kömürün ton'u kriblaj tesislerinde eleme ve ayıklamaya tabiî tutulacak, ton ise lâvvarda yıkanacoktır. Yeraltı işletmesinden üretilecek ton tüvenan kömürün tamamı isè, lâwar tesislerinden geçirilmek suretiyle

7 Dekapai : TABLO : TUNÇBİLEK BÖLGESİ AÇIK OCAK TEÇHİZATI Delme : Darbe I i delici ma kin a Rotary»» Rotary»» Ateşleme : ANFO Kamyonu Yükleme : Yürüyen Dragline Yürüyen Dragline Kepçeli Ekskavatör Kepçeli Ekskavatör Kepçeli Ekskavatör Kepçeli Ekskavatör Önden Yükleyici Önden Yükleyici Taşıma : Arkadan Damperli Kamyon Arkadan»» Arkadan»» Yardımcı Teçhizat: Buldozer Greyder Su tankeri Mazot tankeri Yağlama kamyonu Seyyar vinç Trayler Seyyar kompresör Üretim : Yükleme"! Kepçeli ekskavatör KepçeÜ ekskavatör Önden yükleyici Taşıma : Alttan boşoltmah Arkadan damperli kamyon Arkadan damperli kamyon Alttan boşaltmalı Yardımcı Teçhizat : Buldozer Greyder Kapasite 6" 6" 9" 0 Yd 40 Yd 0. Yd 0 Yd 6. Yd 4. Yd 8 Yd. Yd 6 Ton 8 Ton 8 Yd 4 Ton 0» mvdak. 4, Yd, Yd 0 Yd 00 Ton»»» Mevcut (Montaj Kullanılan safhasında) (Montaj safhasında) 4 4 (Montaj sahasında) 4 4

8 ytfkama ameliyesine tabı tutulmuş olacaktır. Bütün bu işlemler sonucunda tam kapasitede yılda ton satılabilir linyit üretilecektir. Soma'da halen x MW'lik bir termik santralı bulunmaktadır. Tam kapasitedeki üretimin % 47'si Soma ve İzmir Termik santralına, %,88'i ise piyasa, DDY ve fabrikalara verilecektir.... Jeolojik Yapısı : Soma linyit havzasında Miosen'e ait alt seri ile Piiosen'e ait üst seri olmak üzere iki ayrı neojen serisi vardır. Bölgede kömür bakımından ekonomik değeri olan alt seridir. Havzada damar varsa da, bunlardan ortalama kalınlığı m. olan ana damar işletmeye elverişlidir. Ana damar kömür niteliği Tablo 'de ö- zetlenmiştir.... İşletme Yöntemleri : Soma Bölgesi'nde yeraltı ve açık işletme olmak üzere iki yöntemle üretim yapılmaktadır. Yeraltı İşletme Yöntemi : Yeraltında 8- m. kalınılığında ve kuzey - güney doğrultusunda ortalama lik e- ğimli olan damar, faylarla sık sık parçalanmış durumdadır. Bu fayların atımı genellikle 0-40 m.'den fazla değildir. Ocağın ana giriş kötü. 76 m.'dir Mumya küveti olarak isimlendirilen bu bölgenin alt sınırı 469 kotuna kadar inmektedir. Küvetin merkezinden geçecek şekilde ve ana damara ortalama 0 m. mesafede birbirine paralel iki desandre inilmiştir. Desandre meyilleri damara paraleldir. Bunlardan biri ana ihraç vinci için, diğeri havalandırma maksadiyle sürülmüştür. Desandrelerden 0 m.'lîk kot farkları ile doğu batı istikametine kat lağımları teşkil edilmiştir. Ana kat lağımlarından damara tavandan girilmekte ve tavan taşında kalmak kaydiyie, damar eğiminde başyukarılar sürülmektedir. Başyukarılardan yatay olarak tabana ulaşılacak şekilde rekuplar sürülmektedir. Rekupların birleştirilmesi suretiyle teşkil edilen ayaklar tavandan tabana doğru çalışmaktadır. Kalın ve meyilli olan damar, yatay dilimler halinde alınmaktadır. İşletme yöntemi olarak dönümlü uzun ayak blok göçertme yöntemi seçilmiştir. Dilim yükseklikleri m. olup, bunun alttaki m.'si kazı yapılarak, üstte kalan m.'lik kısmı ise göçertilerek ayak arkasından üretilmektedir (Şekil : ). Kömür genellikle yumuşak o- lup pikör ile veya gerektiğinde dinamitle gevşetilmekte, zincirli konveyörlerle ana nakliye bandına taşınmaktadır. Tahkimat malzemesi olarak sürtünme!! demir direk ve çelik sarma veya ağaç tahkimat kullanılmaktadır. Dilimlerde ayak üzerinde kalan m.'lik kısmın göçerthmesi sırasında tavan taşı çoğu zaman kömüre karışmakta, böylece lâvvar randımanını olumsuz yönde etkilemekteydi. Göçertmenin doğal bir sonucu olarak, bir kısım kömür de tavan taşına karışmakta, dolayısiyle zayî olmaktaydı. Kendi kendine yanma özelliğine sahip o- lan bu kömürler bazon ocak yangınlarının çıkmasına yol açmaktaydı. Sözü edilen bu güçlüklerin önlenmesi a- macıyla, ocakta göçük taşından kömürü ayıracak bîr yöntem üzerinde düşünülmüş ve tel halatlı sun'i tavan uygulamasına 96 yılında geçilmiştir. Önceleri bölgede mevcut hurda halatların örülmesiyle meydana getirilen ve zamanla yeni halatlar kullanılmak suretiyle daha geliştirilmiş olan sün'î tavan metodu halen başarı ile uygulanmaktadır (). Küvetin desandrelere göre doğu kanadı yangına daha az müsait ve daha küllüdür. Batı kanadındaki kömür ise daha temiz o- lup, yangına daha fazla müsaittir. Doğu kanadındaki kömürler önceki yıllarda çalışılmış, batı kanadında İse halen üretim devam etmektedir. Ancak eski imalâtlardan devam eden yangınlar bugünkü çalışmaları sık sık tehdit etmektedir. Yangınların çalışılan ayaklara ulaşmasını engellemek amacıyla 96 yılından *eri ambuvaj yönteminin de uygulnması gerekmiştir. Am- 4

9

10 bu va i, termik santralı külünün garp nefesliği yakınında su İle karıştırılması ve yangınlı yerlere gönderilmesiyle gerçekleştirilmektedir (). Kömür bandlı kanveyörlerle 468 kolundaki ana nakliye galerisi silolarına taşınmakta oradan tonluk 0 adet vagon çekebilen, treylerle km. uzaklığındaki yerüstü tumba tesislerine ve havai hatta yükleme istasyonuna getirilmektedir. Taşıma kapasitesi 0 ton/saat olan havai hattı İle yeraltı kömürü, 4 km. uzaklıkta bulunan lâwara getirilmektedir. Açık Ocak İşletme Yöntemi : Soma Bölgesi'nde dökapaj Tunçbilek Bölgesi'nde olduğu gibi, a) Delme b) Ateşleme c) Yükleme d) Taşıma e) Dökme safhalariyle gerçekleştirilmektedir. Delme işlemi 6" çaplı delik delebilen elektrikli veya dizelli olarak çalışan delici makineleriyle yapılmaktadır. Dekapaj kademeleri 0 m. ve 8 m. olarak yürütülmektedir. Patlatma işlemi Amonyum Nitrat - mazot karışımının delik başlarında hazırlanması ve deliklere insangücü ile şarj edilmesinden ve delik üst kısımları sıkılandıktan sonra gerçekleştirilmektedir. Yükleme ve taşıma işlemi ekskavatör - kamyon sistemi ile yapılmaktadır. Genellikle 0, Yd kepçe kapasiteli ekskavatörler 6 tonluk kamyonlara, 6 Yd kepçe kapasiteli ekskavatörler 4 tonluk kamyonlara ve 4 Yd kepçe kapasiteli ekskavatörler 8 ve tonluk kamyonlara yükleme yapmaktadır. Soma Bölgesi'nde örtü tabakasının büyük bir bölümünü oluşturan Miosen yaşlı marn, diğer bölgelerdeki aynı yaşlı marn'a kryasla çok serttir. Ateşleme safhasında İyice gevşet ilemeyen kademelerde yükleme işlemi güçleşmekte, bazı hallerde «taban çıkma» lariyle karşılaşılmaktadır. Yükleyici maktamın verimli çalışmasını engelleyen, hatta erken aşınma ve beklenmedik arızalanmalarına yol açabîlen bu sorunla ilgili olarak yapılmış olan çalışmalar daha önoe ayrıntılı olarak açıklanmıştı (4). Soma Bölgesi'nde m (yerinde) örtü tabakasının gevşetilmesi amacıyla kullanılan Amonyum Nitrat miktarı genellikle 0 gr. civarındadır. 97 yılında ise amonyum nitrat tüketimi 47 gr/m olarak gerçekleştirilmiştir. Soma Bölgesi'nde dekapaj ve üretim a- macıyla açık işletmede kullanılan makine ve teçhizat listesi Tablo 4'de gösterilmiştir...4. Kömür Nakliyatı ve Zenginleştirme Tesisleri Bölgenin kuzey panoları olan Elmalı Doğu ve No. vinç topuğundan 4 Yd kepçje kapasiteli ekskavatörlerle ton'luk kamyonlara yüklenen kömür, km. mesafedeki krlblâj tesislerine veya km. uzaklıkdakl hava hattı yükleme silolarına taşınmaktadır. Güneyde yeratan Kısrakdere Batı panosundan çıkarılan kömür ise km. uzaklıktaki Kısrakdere Ana Nakliye galerisi yükleme silolarına getirilmektedir. Yaklaşık olarak 6 km. uzunluğundaki ana nakliye galerisi İle kömür ton kapasiteli vagonlarla orta istasyon tumbasına taşınmaktadır. Nakliye galerisinin günlük taşıma kapasitesi demiryolu hattının tek olması nedeniyle maksimum 6000 ton o- larak sınırlanmaktadır. Yukarıda da değinildiği gibi aynı nakliye galerisi yeraltı kömürünün taşınması için de kullanılmaktadır. Orta istasyon tumba ve silosuna gelen kömür, oradaki kriblâj tesislerine veya doğrudan doğruya hava hattı ara yükleme istasyonuna gönderilmek suretiyle lâwara taşınmaktadır. 6

11 Dekapaf : TABLO 4 : SOMA BÖLGESİ AÇIK İŞLETME TEÇHİZATI Delme : Darbeli Delici makina Rotary Yükleme : Kepçeli ekskavatör Kepceli ekskavatör Kepçeli ekskavatör Taşıma : Arkadan Damperli Kamyon»»»»»»»»» Yardımcı Teçhizat : Buldozer Greyder Su tankeri Mazot tankeri Yağlama kamyonu Seyyar vinç Trayier Seyyar kompresör»» Yükleme : Üretim Kepçeli ekskavatör Kepçeli ekskavatör Önden yükleyici Taşıma : Arkadan damperli Yardımcı Teçhizat : Buldozer Greyder Kapasite 6" 6" 0, Yd 6, Yd 4 Yd 6 Ton 4 Ton 8 Ton 4 Ton 40 Ton 8 mvdak. mvdak. 4 Yd, Yd 0,7 Yd Mevcut Ton 0 Kullanılan Orta istasyon krifolâj tesislerinde elenen parça kömür piyasa kamyonlariyle yurdun çeşitli bölgelerine sevk edilmektedir. sisi ve orta istasyon krrblâj tesisi yanısıra genellikle yeraltı üretiminin ve nlsbeten kirli açık ocak kömürünün gönderildiği bir lâvvar tesisi de mevcuttur. Açık işletme yakınında kurulu krialâj te- Soma istasyonu yakınında ve mevcut 4 7

12 MW kapasiteli termik santralı bitişiğinde kurulmuş olan lâwar ton/yıl kapasitelidir. Lâvvarda jig sistemi ile yıkanan ve çeşitli ebadlara ayrılan kömür Devlet Demiryolları vagonlarına veya piyasa kamyonlarına yüklenmekte, santral yakıtı bir kısım kömür ise bandla termik santralına taşınmaktadır... Seyitömer Bölgesi... Seyitömer Projesi Seyitömer Bölgesi, Kütahya Azot Sanayii'- nin yıllık ihtiyacı olan 0-00 bin ton kömürü ve civar kasabaların yakıt ihtiyacını temin etmek gayesiyle ton/yıl üretim kapasitesi ile 960 yılında İşletmeye açıimış, daha sonra Kütahya Azot Sanayii'nin tevsi edilmesine karar verilmesi üzerine, bölge üretiminin de ton/yıl'a çıkmasını öngören tevsiî projesi yapılarak. Beş Yıllık Plân Döneminde uygulanmasına geçilmiştir. Daha sonra memleketimizin enerji ihtiyacının karşılanmasına katkıda bulunmak gayesiyle Seyitömer'de kurulmasına karar verilen x0 MW, termik santrala yakıt temininin de söz konusu olması üzerine bölgede ton/yıl tüvenan linyit ve ton/yıl yanıcı marn üretimini öngören Seyitömer Yenileme ve Tamamlama Tevsiî Projesi yapıimış ve bu projenin gerçekleşmesi için gerekli makine ve teçhizatın İli. Beş Yıllık plân döneminde büyük bir kısmı temin edilmiş ve projenin uygulanmasına geçilmiştir. Halen ünitesi faaliyete geçmiş bulunan termik santrallann. ünitesinin de faaliyete geçmesi ile yukarıda bahsedilen maksimum üretim kapasitesine ulaşılacaktır. Elde edilecek ürünün kul'anma yerlerine göre dağılımı aşağıda belirtildiği gibi olacaktır : x0 MW Termik Santrali: ton/yıl tüvenan kömür (alt ısı değeri.800 Kcal/kg.) ton/yıl yanıcı marn'ın (alt ısı değeri 00 kcal/kg.) Azot ve piyasa için : ton/yıl tüvenan (Bunun ton'u satılabilir miktar olup, alt ısı değeri 60 Kcal/kg.) Seyitömer Projesinin yapılmasını takiben bölgede 97 yılına Dumansız Yakıt tesislerinin ihalesi yapılmıştır. Halen tecrübe çalışmaları safhasında bulunan ve yıl sonuna kadar bitirilmesi söz konusu olan bu tesislere yaklaşık ton/yıl tüvenan kömür verilecek, ton/yıl semi kok (ortalama 000 Kcal/kg alt ısı değerli) elde edilecektir. Bu tesislerin yapımı dolayısiyle bölge üretiminde ayrıca bir artış söz konusu değildir. Tesise verilecek ton/yıl tüvenan kömür piyasaya verilen miktardan karşılanacaktır.... Jeolojik Yapı : Seyitömer linyit havzası plîosen yaşlı o- lup bir göl teşekkülüdür." Seyitömer havzasrnda iki damar mevcuttur. Bunlardan üst damar örtü tabakası ince olduğundan yer yer aşınmıştır. Alt damar sadece, halen çalışmakta olan açık İşletme sahasının kuzeyinde mostra vermekte, diğer kısımları 00 m.'ye kadar derinlere inmektedir. Üst damarın örtü tabakaları genellikle a- çık renkli marnlardan, alt damarın örtü tabaka tan ise, koyu renkli marnlardan o- luşmuştur. Koyu yeşil ve gri renkli olan marnlar hidro karbonlu maddeleri ihtiva ettiğinden bazı sahalarda ortalama 00 Kcal/kg ısı vermektedir. Alt damarın tabanını mavi kil, gri ve konglomeralar teşkil etmektedir. Havza, muhtemelen alpin zamanında tektonik hareketlerin etkisi altında kalmıştır. Linyit horizonları genellikle kuzey - güney yönünde uzanan ve atımları 0-60 m. a- rasında değişen faylarla bloklara bölünmüştür. Damarların genel yatımı güneye doğrudur ve - 0 arasında değişmektedir. 8

13 ... İşletme Yöntemi : Seyitömer Bölgesi'nde sadece açık işletme yöntemi uygulanmaktadır. Bölgede yapılan dekapaj işleri TunçbÜek ve Soma Bölgelerinde olduğu gibi beş safhada gerçekleşmektedir. Yükleme ve taşıma işlemi ise ekskavatör - kamyon sistemi ile yapılmaktadır. Örtü tabakası olan marn genellikle döner kepçe I i ekskavatörle kazılabllecek türde ise de, arada 0-0 om. kalınlığında ve baskı mukavemeti 000 kg/cm 'ye ulaşan çok sert ve aşındırıcı özellikte sileks bajıdları mevcut olduğundan sürekli kazı fmkânı veren döner kepcelt ekskavatör - bandlı konveyör - dökücü sistemi kullanılamama'ktadır. TABLO : SEYİTÖMER BÖLGESİ ACIK İŞLETME TEÇHİZATI Dekapaj : Delme Darbeli delme makinası Rotary delme makinası Kapasite 6" 6" Mevcut 4 Kullanılan 4 Yükleme : Kepçeli ekskavatör 0, Yd 0 Yd 6 Yd Taşıma Arkadan Damperli Kamyon»»»»»» 6 Ton 0 Ton 8 Ton Yardımcı Teçhizat : Buldozer Greyder Su tankeri Mazot tankeri Yağlama kamyonu 9 Üretim : Delme : Rotary Delme makinası Yükleme :»»» Taşıma : Alttan Boşaltmalı kamyon Arkadan Damperli Kamyon»»»»»» Yardımcı teçhizat Buldozer Greyder Su tankeri 6", Yd 4, Yd, Yd 00 Ton Ton 8 Ton Ton

14 4. GELECEĞE YÖNELİK FAALİYETLER Tunçbilek Bölgemizde yeraltı ile çalışılması gerekli sahalar geniş sahaya yayılmış olup, bu sahaların tamamının mevcut yeraltı işletmesiyle almması ekonomik görülmemektedir. Bilhassa bölgenin kuzey kesimmde imtiyaz sahamız dışına kadar uzanan ve kömürün m. derinliğe indiği sahalarda müstakil bir yeraltı işletmesinin açılması gerekecektir. Bu bakımdan bu kesimdeki derfn sahaların tümünü kapsayacak şekilde, kuyu ile ihraç sistemine yönelik bir yeraltı projesinin yapılabilmesi bakımından gerekli jeolojik, jeofizîksel ve sondajlı etüdlerle görünür kömür rezervinin ve arazinin tektonik yaprsının belirlenim esin e çalışılmakta, aynı zamanda bu sahaların kömür derinliğinin nisbeten daha az olduğu kesimlerinde desandre ile ihraç yapılmasına imkân verebilecek bir pro e hazırlanması fle ilgili çalışmalar sürdürülmektedir. İleride açılması öngörülen bu yeraltı işletmesinde komple ayak mekanizasyonunun uygulanabilmesi için gerekli ön etüdlere devam edilmektedir. Bölgelerimiz açık ocaklarında uygulanmakta olan ekskavatör - kamyon sistemi yerine daha az dışa dönük yatırımı gerektirecek ve daha ekonomik olabilecek kazı ve nakliye sistemlerinin yerleştirilmesi ile ilgili etüd ve çalışmalar sürdürülmektedir. KAYNAKLAR () ERGUN, F. ve PARLAK, T. «GLİ Tunçbilek Bölgesi'nde Yürüyen D- ragline Tatbikatı Türkiye Madencilik Bilimsel ve Teknik II. Kongresi, Şubat, 97» () DOKUZOĞLU, H. «GLl Soma Bölgesi'nde Tel Halat Örgülü Sun'î Tavan Tatbikatı, Türkiye Madencilik Bilimsel ve Teknik. Kongresi, Şubat 69» () KARAKURUM, A. «GLİ Soma Bölgesi'nde Yapılan Ambuvaj Çalışmaları, Madencilik Mart (97)» (4) GAZANFER, S. «GLİ Soma Bölgesi'nde Delme, Ateşleme, Yükleme ve Taşıma Faaliyetlerine İlişkin A- raştırmalar. Madenci I fk Bilimsel ve Teknik IV. Kongresi, Şubat 97.» 40