TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI ANONİM ŞİRKETİ. 25 Nisan 2000 tarihli HİSSEDARLAR GENEL KURULU'NA. sunulan ALTMIŞSEKİZİNCİ HESAP YILI HAKKINDA

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI ANONİM ŞİRKETİ 25 Nisan 2000 tarihli HİSSEDARLAR GENEL KURULU'NA sunulan 1999 ALTMIŞSEKİZİNCİ HESAP YILI HAKKINDA BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN FAALİYET RAPORU BİLANÇO, KÂR VE ZARAR HESABI DENETLEME KURULU RAPORU ANKARA 2000

2 31 Aralık 1999 TARİHİNDE TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI BANKA MECLİSİ BAŞKAN GAZİ ERÇEL ÜYELER PROF. DR. M. BİLSAY KURUÇ PROF. DR. RIZA AYHAN ZEKİ ŞENER TUNCAY ALTAN Z. NEVBAHAR ŞAHİN AYTEKİN TECE DENETLEME KURULU ÜYELERİ HİLMİ OKÇU M. SAİM UYSAL AYDEMİR KOÇ M. AYHAN TÜMER YÖNETİM KOMİTESİ BAŞKAN GAZİ ERÇEL BAŞKAN YARDIMCILARI AYKUT EKZEN ŞÜKRÜ BİNAY AYDIN ESEN SÜREYYA SERDENGEÇTİ

3 GÜNDEM 1. Açılış, divanın teşekkülü. 2. Toplantı tutanağının imzalanması hususunda divana yetki verilmesi. 3. Banka Meclisi ve Denetleme Kurulunun 1999 Hesap Yılına ait raporlarının okunması ve görüşülmesi yılına ait bilanço, kâr ve zarar hesabının onaylanması, kârın teklif gereğince dağıtılmasının kabulü veya reddi. 5. Banka Meclisi ve Denetleme Kurulunun ibrası sayılı Bankalar Kanunu ve 4491 sayılı Bankalar Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun ile 1211 sayılı Bankamız Kanununda yapılan değişiklikler doğrultusunda Bankamız Esas Mukavelesinde; 4. maddenin III/c bendi, 40. maddenin II/d bendi ve 44. maddede değişiklik yapılması, 4. maddenin I/j bendi, 22. maddenin 14. fıkrası ve 43. maddenin 3. ve 4. fıkralarının yürürlükten kaldırılması, 22. maddenin 14. fıkrasının yürürlükten kaldırılması nedeniyle 15. fıkra numarasının 14. fıkra olarak değiştirilmesi şeklinde değişiklik yapılmasının, Bankamız Kanununun 16. maddesi uyarınca Genel Kurulun onayına arzı. 7. Banka Meclisinde görev süreleri 30 Nisan 2000 tarihinde sona erecek iki üyelik için seçim yapılması. 8. Denetleme Kurulunda görev süreleri 30 Nisan 2000 tarihinde sona erecek iki üyelik için (A) Sınıfı Hissedarınca bir, (B-C) Sınıfı Hissedarlarınca bir üye seçimi.

4 İÇİNDEKİLER I. DÜNYA EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER I.1. DÜNYA EKONOMİSİ I.1.1. Sanayileşmiş Ülkeler I.1.2. Gelişmekte Olan Ülkeler I.1.3. Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri ve Bağımsız Devletler Topluluğu I.1.4. Dünya Ticareti I.2. ULUSLARARASI MALİ PİYASALAR I.2.1. Gelişen Piyasalar II. TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ GELİŞMELER VE PARA POLİTİKASI GİRİŞ II.1. GENEL DENGE II.1.1. Ekonominin Arz Yönü: Sektörel Üretim Gelişmeleri ve İthalat II.1.2. Ekonominin Talep Yönü: İç Talep ve İhracat II.1.3. İstihdam II.1.4. Ücret ve Maaşlar II.2. KAMU MALİYESİ VE İÇ BORÇLANMA II.2.1. Kamu Maliyesi II.2.2. Tarımsal Destekleme II.2.3. İç Borçlanma II.3. ÖDEMELER DENGESİ VE DIŞ BORÇLANMA II.3.1. Ödemeler Dengesi II.3.2. Dış Borçlar

5 II.4. PARA POLİTİKASI II.4.1. TCMB Analitik Bilançosu II.4.2. Para-Kredi Gelişmeleri II.4.3. Faiz Oranları II.4.4. Döviz Kurları II.5. FİYATLAR III. MALİ PİYASALAR III.1. BANKACILIK SEKTÖRÜ VE KREDİ POLİTİKASI III.1.1. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası III.1.2. Bankalar III.2. MERKEZ BANKASI İŞLEMLERİ III.2.1. Açık Piyasa İşlemleri III.2.2. Bankalararası Para Piyasası İşlemleri III.2.3. Döviz ve Efektif İşlemleri III.3. MENKUL KIYMET PİYASALARI III.3.1. Birincil Piyasalar III.3.2. İkincil Piyasalar III.3.3. Aracı Kurumlar III.3.4. İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) IV. YÖNETİM, PERSONEL VE İDARİ İŞLER IV.1. BANKA MECLİSİ IV.2. YÖNETİM KOMİTESİ IV.3. DENETLEME KURULU IV.4. KADRO VE PERSONEL DURUMU IV.5. EĞİTİM ÇALIŞMALARI IV.6. TEKNİK DONANIM ÇALIŞMALARI IV.7. İNŞAAT VE ONARIM ÇALIŞMALARI TÜRKİYE CUMHURİYET MERKEZ BANKASI

6 ÖRGÜT ŞEMASI V. MERKEZ BANKASI BİLANÇOSU V.1. BİLANÇO AÇIKLAMASI V YILI KÂRI VE DAĞITIMI DENETLEME KURULU RAPORU BİLANÇO KÂR VE ZARAR HESABI VI. YASAL VE İDARİ DÜZENLEMELER VII. İSTATİSTİK TABLOLARI VIII. BİLANÇO KARŞILAŞTIRMALARI GRAFİKLER EK BİLGİLER

7 GRAFİKLER Grafik II.1.1 : GSYİH ya Katkılar Grafik II.1.2 : Ücretlerde Gelişmeler Grafik II.2.1 : Faiz Dışı Kamu Dengesi ve Kamu Kesimi Borçlanma Gereği / GSMH Grafik II.2.2 : Bütçe Dengeleri / GSMH Grafik II.2.3 : Konsolide Bütçe Finansmanı Grafik II.3.1 : Dış Borç Stoku ve Vade Ayırımı Grafik II.3.2 : Dış Borç Stoku Döviz Kompozisyonu Grafik II.3.3 : Brüt Rezervler ve Kısa Vadeli Borçlar Farkı Grafik II.4.1 : Net Dış Varlıklar, Net İç Varlıklar ve Rezerv Para (X)deki Gelişmeler Grafik II.4.2 : Rezerv Para (X) ve Net Dış Varlıklardaki Yıllık Ortalama Artışlar Grafik II.4.3 : Rezerv Para (X)in Yıllık Değişimi İçindeki Paylar Grafik II.4.4 : Merkez Bankası Brüt Rezervleri ve Net Dış Varlıklardaki Gelişmeler Grafik II.4.5 : Kamuya Açılan Net Nakit Krediler ve Kamunun Döviz Mevduatındaki Gelişmeler Grafik II.4.6 : Reel Para Arzları Grafik II.4.7 : Para Çarpanı Grafik II.4.8 : Rezerv Para Çarpanının Bileşenleri Grafik II.4.9 : Üç Aylık Reel Faiz Oranları Grafik II.5.1 : Toptan Eşya ve Özel Sektör İmalat Sanayi Fiyatları Grafik II.5.2 : Dünya Ürün Fiyatları Endeksi (Petrol hariç)

8 Grafik II.5.3 : Enflasyon Beklentisi ve Etkenleri Grafik II.5.4 : Ortalama Ham Petrol Fiyatları Grafik II.5.5 : TEFE ve Özel İmalat Sanayi Fiyatları Kullanılarak Hesaplanan Reel Kur Endeksleri Grafik II.5.6 : Toptan Eşya ve Tüketici Fiyatları Grafik III.1.1 : Mevduatın Vadelere Göre Dağılımı Grafik III.1.2 : Kredilerin Banka Grupları İçindeki Payı Grafik III.2.1 : Faiz Oranları Grafik III.2.2 : İMKB Tahvil ve Bono Piyasası Kesin Alım-Satım Pazarı Faiz Oranları Grafik III.2.3 : Kur Sepeti ve TEFE Grafik III.3.1 : Yıllar İtibariyle Özelleştirme İşlemleri Grafik III.3.2 : Bileşik Endeks Birikimli Yüzde Getiriler (4 Ocak-28 Aralık 1999) Grafik III.3.3 : Bileşik Endeks Birikimli Yüzde Getiriler (4 Ocak-7 Nisan 1999) Grafik III.3.4 : Bileşik Endeks Birikimli Yüzde Getiriler (8 Nisan-11 Ekim 1999) Grafik III.3.5 : Bileşik Endeks Birikimli Yüzde Getiriler (12 Ekim- 28 Aralık 1999) Grafik III.3.6 : Bileşik Endeks 20 Günlük Hareketli Ortalama Getiri ve Risk (4 Ocak-28 Aralık 1999) Grafik III.3.7 : Bileşik Endeks Ay İçi Ortalama Günlük Getiri ve Dalgalanma Grafik III.3.8 : Riske Maruz Değer Yüzde Beş Güven Düzeyi

9 EK BİLGİLER Gelişmekte Olan Ülkelerin Krizden Çıkmalarının Dünya Ekonomisine Etkilerileri Petrol Fiyatlarındaki Gelişmelerin Ekonomik Etkileri Euronun İlk Yılı Küreselleşme, Ticaret ve Bölgesel Bütünleşme Marmara Depreminin Etkileri Özel Sektör Yatırımları Sosyal Güvenlik Sisteminde Değişiklikler ve İşsizlik Sigortası Marmara Depreminin Kamu Maliyesi Üzerine Etkileri ve Ek Vergi Düzenlemeleri Alternatif Reel Kur Göstergeleri Türkiyede İthalat ve İhracatı Belirleyen Faktörler Türkiyede Turizm Gelirlerinin Yapısı Döviz Kuruna Dayalı İstikrar Programları ve Ülke Deneyimleri Enflasyonu Düşürme Programı Çerçevesinde Para ve Kur Politikaları Çekirdek Enflasyon ve Parasal Büyüklüklerle İlişkisi Enflasyonla Mücadelede Heteredoks Önlemler Merkez Bankacılığında Yeni Gelişmeler Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu Para Politikası Araçları Parasal Takvim İle Piyasaları Yönlendiren Önemli Gelişmeler

10 İSTATİSTİK TABLOLARI Tablo 1 : Ekonominin Genel Dengesi (Cari Fiyatlarla) Tablo 2 : Ekonominin Genel Dengesi (1994 Fiyatlarıyla) Tablo 3 : Gayrisafi Milli Hasıla (Cari Üretici Fiyatlarıyla) Tablo 4 : Gayrisafi Milli Hasıla (1987 Üretici Fiyatlarıyla) Tablo 5 : Sektörler İtibariyle Sabit Sermaye Yatırımları (Cari Fiyatlarla) Tablo 6 : Sektörler İtibariyle Sabit Sermaye Yatırımları (1994 Fiyatlarıyla) Tablo 7 : İmalat Sanayii Kapasite Kullanım Oranı Tablo 8 : Sanayi Üretim Endeksi Tablo 9 : Başlıca Sanayi Ürünleri Üretimi Tablo 10 : Enerji Dengesi (Milyon Ton Petrol Eşdeğeri Olarak MTPE) Tablo 11 : Seçilmiş Tarım Ürünleri Üretimi Tablo 12 : Belediyelerce Verilen Ruhsatnamelere Göre Yeni İnşaat Tablo 13 : Belediyelerce Verilen Yapı Kullanma İzin Belgelerine Göre Yeni İlave veya Kısmen Biten Yapılar Tablo 14 : Ulaştırma Hizmetleri Tablo 15 : Haberleşme Hizmetleri Tablo 16 : İş İsteyenler ve Açık İşler Tablo 17 : İmalat Sanayiinde Üretimde Çalışanlar Endeksi Tablo 18 : İmalat Sanayiinde Üretimde Çalışılan Saat Başına Nominal Ücret Endeksi Tablo 19 : İmalat Sanayiinde Üretimde Çalışılan Saat Başına Reel Ücret Endeksi Tablo 19 : Dış Ülkelere Gönderilen İşçiler Tablo 20 : Dış Ülkelere Gönderilen İşçiler Tablo 21 : Toplu İş Sözleşmeleri

11 Tablo 22 : Grevler ve Lokavtlar Tablo 23 : Fiyat Endeksleri Tablo 24 : Fiyat Endeksleri (Aylık) Tablo 25 : Altın Fiyatları Tablo 26 : Altın Fiyatları (Aylık Ortalama) Tablo 27 : Tarımsal Destekleme Fiyatları Tablo 28 : Konsolide Bütçe Tablo 29 : İşletmeci KİTlerin Finansman İhtiyacı (Cari Fiyatlarla) Tablo 30 : Fon Kaynak ve Harcamaları (Cari Fiyatlarla) Tablo 31 : Konsolide Bütçe Ödenekleri, Harcama ve Gelirleri Tablo 32 : İç Borç Stoku Tablo 33.A : Parasal Yetkililer-Sektörel Hesaplar Tablo 33.P : Parasal Yetkililer-Sektörel Hesaplar Tablo 34 : Merkez Bankası-Krediler Tablo 35 : Merkez Bankası-Mevduat Tablo 36.A : Mevduat Bankaları-Sektörel Hesaplar Tablo 36.P : Mevduat Bankaları-Sektörel Hesaplar Tablo 37.A : Mevduat Bankaları-Mevduat Tablo 37.B : Mevduat Bankaları-Mevduat Tablo 38.A : Kalkınma ve Yatırım Bankaları-Sektörel Hesaplar Tablo 38.P : Kalkınma ve Yatırım Bankaları-Sektörel Hesaplar Tablo 39 : Kalkınma ve Yatırım Bankaları-Krediler Tablo 40 : Mevduat Bankaları-Krediler Tablo 41 : Bankacılık Sektörü-Yurtiçi Kredi Hacmi Tablo 42 : Parasal Sektör Analitik Bilançosu Tablo 43 : Merkez Bankası-Analitik Bilanço Tablo 44 : İhraç Edilen Menkul Değerler Tablo 45 : Uluslararası Rezervler

12 Tablo 46 : Dış Ticaret Tablo 47 : Uluslararası Standart Sanayii Sınıflamasına Göre İhracat (ISIC R3) Tablo 48 : Uluslararası Standart Sanayii Sınıflamasına Göre İthalat (ISIC R3) Tablo 49 : Fasıllara Göre İhracat Tablo 50 : Fasıllara Göre İthalat Tablo 51 : Ülkelere Göre İhracat Tablo 52 : Ülkelere Göre İthalat Tablo 53 : Geniş Ekonomik Kategorilere (BEC) Göre Dış Ticaret Tablo 54 : Dış Ticaret Fiyat Endeksleri Tablo 55 : Ödemeler Dengesi Tablo 56 : Ödemeler Dengesindeki Bazı Kalemlerin Ayrıntıları Tablo 57 : Dış Borç Stoku Tablo 58 : Dış Borç Stokunun Dönem Sonu Kurlarıyla Döviz Cinslerine Göre Dağılımı Tablo 59 : Kredi Mektuplu Döviz Tevdiat Hesapları Tablo 60 : Döviz Tevdiat Hesapları Tablo 61 : Orta ve Uzun Vadeli Dış Borç Ödemeleri Projeksiyonu (Borçlulara Göre) Tablo 62 : Yabancı Sermayeli Şirketlerin Sektörel Dağılımı Tablo 63 : Yabancı Sermaye İzinlerinin Yıllara Göre Dağılımı Tablo 64 : 1999 Yılı Devlet İç Borçlanma Senetleri İhale Faizleri Tablo 65 : 1999 Yılı Devlet İç Borçlanma Senetleri İhalelerinde Satılan Miktarlar Tablo 66 : Bankalararası Para Piyasası İşlemleri Tablo 67 : Döviz ve Efektif Piyasaları İşlemleri Tablo 68 : Tartılı Efektif Reel Kur

13 Tablo 69 : Sınıflarına Göre Fiili Personel Durumu Tablo 70 : TC Merkez Bankası Şube, Temsilcilik ve Bürolar

14 1999 ALTMIŞSEKİZİNCİ HESAP YILI HAKKINDA BANKA MECLİSİNCE HAZIRLANAN FAALİYET RAPORU Saygıdeğer Ortaklar, Merkez Bankası'nın altmışsekizinci hesap yılı sonuçlarını gösteren 1999 yılı Bilançosu ile Kâr ve Zarar Hesabını inceleme ve onayınıza sunar, Yüksek Kurulunuzu saygı ile selamlarız. Merkez Bankası işlemlerini incelemeye başlamadan önce 1999 yılındaki ekonomik gelişmeleri gözden geçirmekte yarar görüyoruz. Bu nedenle, incelemenize sunulan Raporda dünya ve Türkiye ekonomisindeki gelişmeler ayrıntılı bir biçimde ele alınmaktadır. Raporun birinci bölümünde uluslararası ekonomik gelişmeler değerlendirilmektedir. Dünya ekonomisinin başlıca ülke grupları itibariyle incelendiği bu bölümde uluslararası mali piyasalardaki gelişmelere ve ekonomik bütünleşme hareketlerine yer verilmektedir. Türkiye ekonomisinin irdelenmesine ayrılan ikinci bölümde genel denge, istihdam, kamu maliyesi, ödemeler dengesi ve fiyatlara ilişkin gelişmeler ele alınmıştır. Ayrıca, Merkez Bankası'nca uygulanan para politikası ve 1999 yılındaki parasal gelişmelerin analizi bu bölümün bir diğer konusunu oluşturmaktadır. Raporun üçüncü bölümünde mali piyasalardaki gelişmeler ele alınmaktadır. Bu bölümde; Merkez Bankası kredileri yanında bankacılık sektöründeki gelişmeler ve Merkez Bankası gözetiminde faaliyet gösteren para ve döviz piyasaları ayrıntılı biçimde incelenmektedir. Menkul kıymet piyasalarındaki gelişmeler de Raporun üçüncü bölümünde yer almaktadır. Türkiye ve dünyadaki ekonomik gelişmelerin incelendiği bölümlerden sonra, Raporun dördüncü bölümünde Merkez Bankası'nın personel ve idari işleri hakkında bilgi verilmekte, beşinci bölümünde ise 1999 yılı Bilançosu ile Kâr ve Zarar Hesabı açıklanmaktadır. Faaliyet Raporumuzun sonunda, her zaman olduğu gibi, 1999 yılında çıkartılan ekonomik ve sosyal konularla ilgili başlıca yasal ve idari düzenlemeler ile ülke ekonomisi hakkında istatistik tabloları içeren iki bölüm yer almaktadır.

15 I DÜNYA EKONOMĠSĠNDEKĠ GELĠġMELER I.1. DÜNYA EKONOMĠSĠ Dünya ekonomisi 1999 yılı baģındanitibaren, değiģik bölgelerin farklı eğilimler göstermesine rağmen, olumlu bir geliģme kaydetmiģtir. Rusya krizinin olumsuz etkileri ortadan kalkmaya baģlamıģ, yılın baģlarında meydana gelen Brezilya krizinin etkileri ise sadece Güney Amerika kıtası ile sınırlı kalmıģtır. SanayileĢmiĢ ülkeler arasında Amerika BirleĢik Devletleri'nde büyüme oldukça yüksek gerçekleģirken, Japonya iyileģmebelirtileri gösterse de sürdürülebilir bir büyüme düzeyine henüz ulaģamamıģtır. Avrupa Birliği ülkelerinde ise, özellikle 1999 yılının ikinci yarısından itibaren büyüme hız kazanmıģtır (Tablo I.1.1). Asya ekonomilerinin tekrar istikrar kazanması, Brezilya ve Rusya nın da geçirdikleri krizden kurtulmaya baģlamaları dünya ekonomisinde yeni bir kriz olasılığını azaltmıģtır. Ancak bu durum, finansal piyasalardaki yapısal sorunlar gibi krize temel oluģturan sorunların ortadan kalktığı anlamına gelmemektedir. Bono getirilerinin yüksek olmaya devam etmesi ve 2000 yılında geliģmekte olan ülkelere yönelik sermaye akımının iyileģmesi beklense de bunların miktar ve getirilerinin kriz öncesi seviyeleri aģması kolay olmayacaktır. Latin Amerika ülkelerinden Brezilya ve Arjantin de yüksek cari iģlemler açıkları sürmektedir. Bu ülkelerin açıkları, kendi hükümetleri tarafından belirlenen GSYĠH nın yüzde 4 ü olan kritik değerin üstündedir. Asya ve Latin Amerika ülkelerinde meydana gelecek iyileģmenin devamlılığı, ihracattaki artıģlara ve sanayileģmiģ ülkelerdeki büyümenin gücüne bağlı olacaktır. Yeni bir kriz olasılığını ortadan kaldıracak en önemli faktör, 2000 yılında Amerika BirleĢik Devletleri ndeki büyüme hızının ve devamlılığının sağlanmasıdır. Ancak hızlı büyüme, daraltıcı para politikalarını da beraberinde getireceğinden, geliģmekte olan ülkeleri olumsuz etkileyecek ve Avrupa'daki iyileģmenin tehlikeye girmesine neden olabilecektir. FED, 1999 yılı içinde üç kez faiz artırmıģtır ve 2000 yılının ilk yarısında faiz oranı artıģının devam etmesi beklenmektedir. FED'in faiz arttırımı kararlarını almasının ve gerekli durumlarda faiz arttırımına gideceği mesajını vermesinin enflasyonla mücadele kadar, Amerika BirleĢik Devletleri ekonomisinin uzun dönem büyüme potansiyelini etkilemeyecek bir politika izleme amacı ile iliģkili olduğu düģünülmektedir. FED'in faiz arttırımı beklentilerinin devam etmesi, bir taraftan sermaye piyasalarındaki menkul kıymetlerin gereğinden fazla değer kazanmasını önlemekte, diğer taraftan da iç talebin ve ekonomideki verimlilik düzeyinin sürdürülebilirliğini sağlamaktadır.

16 Japonya daki iyileģme mali kesime bağlı olmaya devam etmektedir ancak özel sektördeki yaygın fazla kapasite ve zayıf bilançolardan dolayı, kamu giderlerindeki artıģ güçlü ikincil harcama etkisi yaratmamaktadır. Japonya da 1999 yılı boyunca gerçekleģtirilen ekonomik canlanma paketleri beklenen etkiyi yaratmadığından, 2000 yılı için büyüme daha çok yapısal reformlara bağlı olacaktır. Euro Alanı ekonomilerindeki büyümenin dünya büyümesine katkısının sınırlı olması beklenmektedir yılı boyunca Euro Alanı ekonomileri tek paraya uyum konusunda bir çok içsel çeliģki ile karģı karģıya kalmıģlardır. Uluslararası piyasalarda dolara rakip gibi algılanan euro yıl içinde dolar karģısında yaklaģık yüzde 14 oranında değer kaybetmiģtir. Bu durum Avrupa ülkelerinin rekabet güçlerini büyük ölçüde artırsa da kredibilite konusunun tartıģılmasına yol açmıģtır. Euronun sorunlarının çoğu 1999 yılında Amerika BirleĢik Devletleri ve Avrupa ekonomileri arasında yaģanan farklı ekonomik geliģmelerden ve bir ölçüde de geçtiğimiz yıl petrol fiyatlarının beklenenden fazla artmasının Avrupa ekonomilerinde maliyetleri yükseltmesinden kaynaklanmıģtır. Bölgede sorunların giderilmesi, Euro Alanı ülkelerinin emek piyasalarında gerekli yapısal reformları gerçekleģtirmelerine ve para politikasından sonra maliye politikasında da olabildiğince uyuma gitmelerine bağlı olacaktır. Dünya ekonomisiyle ilgili 1999 ve 2000 yılları tahminleri iyimserdir, ancak finansal piyasalarda bir takım riskler hala mevcuttur. Bu risklerden en önemlisi, Japon yeninin aģırı değer kazanmasının devam etmesi durumunda, Japonya daki iyileģmenin tehlikeye girerek bölgedeki diğer ekonomileri olumsuz etkilemesi olacaktır. Ġkinci büyük risk, sanayileģmiģ bölgeler arasındaki büyümenin dengesizliğinin cari iģlemler açıklarını gerektiğinden fazla büyütecek olmasıdır. Bir diğer risk ise Asya krizinden sonra finansal ve özel sektörün yeniden yapılandırılması çalıģmalarının henüz gerçekleģtirilememiģ olmasından kaynaklanmaktadır. Son olarak, Brezilya'nın kriz sonrasında ekonomik olarak iyileģmeye baģlamasına rağmen Güney Amerika da genel ekonomik durum hassastır ve özellikle Amerika'nın faiz artırımlarına çok duyarlıdır. Gelecekte faiz oranlarının daha fazla artırılması bu ekonomilerin sıkıntıya düģmelerine neden olabilecektir. TABLO I.1.1 DÜNYA EKONOMĠKGÖSTERGELERĠ (Yıllık Yüzde DeğiĢim) (2) 2000 (2) ÜRETĠM (1) Dünya 4,2 2,5 3,0 3,5 SanayileĢmiĢÜlkeler 3,2 2,2 2,8 2,7 ABD 3,9 3,9 3,7 2,6

17 Japonya 1,4-2,8 1,0 1,5 Avrupa Birliği 2,6 2,7 2,0 2,7 Avrupa Para Birliği 2,4 2,8 2,1 2,8 GeliĢmekte Olan Ülkeler 5,8 3,2 3,5 4,8 Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri 2,2-0,2 0,8 2,8 ve Bağımsız Devletler Topluluğu DÜNYA TĠCARET HACMĠ (1) 9,9 3,6 3,7 6,2 Ġthalat GeliĢmiĢÜlkeler 9,2 4,8 5,9 5,9 GeliĢmekte Olan Ülkeler 11,4-1,3 1,1 7,2 Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomiler 7,0 2,9-2,7 8,2 ve Bağımsız Devletler Topluluğu Ġhracat GeliĢmiĢÜlkeler 10,3 3,2 3,0 6,2 GeliĢmekte Olan Ülkeler 11,4 4,9 2,4 5,6 Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomiler 5,0 5,9 2,7 7,2 ve Bağımsız Devletler Topluluğu TÜKETĠCĠFĠYATLARI (1) GeliĢmiĢÜlkeler 2,1 1,5 1,4 1,8 GeliĢmekte Olan Ülkeler 9,2 10,3 6,7 5,8 Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomiler 28,2 20,9 39,3 18,1 ve Bağımsız Devletler Topluluğu ALTI AYLIK LIBOR FAĠZLERĠ(%) (3) ABD doları 5,8 5,5 5,4 6,1 Japon yeni 0,7 0,6 0,2 0,2 Alman markı 3,5 3,7 3,0 3,5 Kaynak: IMF, World Economic Outlook, Ekim (1) World Economic Outlook, Ekim (2) Tahmin. (3) Londra Bankalararası Borçlanma Oranları (LIBOR).

18 GELĠġMEKTE OLAN ÜLKELERĠNKRĠZDEN ÇIKMALARININ DÜNYA EKONOMĠSĠNE ETKĠLERĠ Asya ülkelerinin paralarını devalue etmeleri, ihraç ürünlerinin fiyatlarını düģürürken uluslararası rekabeti arttırarak diğer geliģmekte olan ülkelerin ihracat olanaklarını da kısıtlamıģtır. Ayrıca Asya ülkeleri cari iģlemler fazlalarını artırmak için ithalat kısıtlamalarına gitmiģlerdir. Bu geliģmelerin, 1997 yılında yüzde 9,9 olarak gerçekleģen dünya ticaret hacmi büyüme hızının 1998 yılında yüzde 3,6 ya gerilemesinde etkisi olmuģtur (Tablo I.1.1). Brezilya gibi ekonomisi kısa vadeli sermaye hareketlerine duyarlı olan ülkeler Asya krizinden daha olumsuz etkilenmiģlerdir. Yükselen piyasalara duyulan güvenin azalmasına bağlı olarak Brezilya dan önemli ölçüde sermaye çıkıģları olmuģtur. Bu durum reel faizlerin yükselmesine yol açarak finansman olanaklarını, dolayısıyla da yatırımları ve büyüme performansını olumsuz yönde etkilemiģtir. Rusya da Ağustos 1998 de ortaya çıkan krizin etkileri eski merkezi planlı Avrupa ekonomilerinde de hissedilmiģtir yılınında daralma yaģayan Rusya ekonomisinin ve eski merkezi planlı Avrupa ekonomilerinin 2000 yılında iyileģme sürecine girmeleri beklenmektedir. Ayrıca, 1999 yılı içinde petrol fiyatlarında gözlenen artıģ Rusya gibi petrol ihraç eden geliģmekte olan ülkelerin gelirlerinin önemli ölçüde artmasına yol açacaktır. Asya krizinden geliģmiģ ülkeler, geliģmekte olan ülkelere ve eski merkezi planlı Avrupa ekonomilerine oranla daha az etkilenmiģtir. Petrol dıģındaki diğer ara malları fiyatları 1998 yılında yüzde 14,8 oranında düģmüģtür. GeliĢmekte olan ülkelerin ihraç ettiği malların fiyatlarındaki gerileme, geliģmiģ ülkeler için ucuz kaynak giriģisağlarken, sermaye hareketleri geliģmekte olan ülkelerden geliģmiģ ülkelere yönelmiģtir. GeliĢmekte olan ülkeler krizin etkisinden kurtulmaya baģlasa da, kısa ve uzun dönem faizler arasındaki fark yüksek seviyesini korumaktadır. GeliĢmekte olan ülkelere giren sermaye miktarının 2000 yılında artması ancak, bu miktarın kriz öncesi dönemlerin altında kalması beklenmektedir. Kriz sırasında bölgeden çıkan sermaye yeniden bölgeye geri dönmeye baģlamıģtır. Ancak, krize yol açan yapısal sorunların çözüldüğü söylenememektedir. Bankacılık sektörünün yeniden yapılandırılması ve büyük holdinglerin bilançolarının ĢeffaflaĢtırılması ile ilgili olarak yapılması gereken reformlar henüz tamamlanamamıģtır. Asya ekonomilerinde gözlenen iyileģmenin sürekliliğinin sağlanabilmesi için söz konusu reformların tamamlanması gerekmektedir. I.1.1. SanayileĢmiĢ Ülkeler

19 Amerika BirleĢik Devletleri, Avrupa Birliği ve Japonya'da üretim 1999 yılında, birbirinden farklı eğilim göstermiģtir. Japonya da bu yıl, 1997 den itibaren gözlenen ekonomik krizin etkileri yavaģ yavaģ azalmıģ, fakat tam olarak giderilememiģtir. Amerika da ise, uzun zamandan beri gözlenen düģük enflasyon ile birlikte hızlı büyüme eğilimi devam etmiģtir. Avrupa Birliği ve Para Birliği ülkelerinde ise Rusya krizi sonrasında oluģan ekonomik durgunluk büyük ölçüde ortadan kalkmıģtır. Buna göre 1998 yılında ortalama yüzde 2,2 oranında büyüyen geliģmiģ ülkelerin, 1999 yılında yüzde 2,8 oranında büyümesi tahmin edilmektedir. Ayrıca 1998 yılında yüzde 1,5 olarak gerçekleģen ortalama tüketici fiyatları enflasyonu 1999 yılında yüzde 1,4 e gerilemiģtir. Amerika BirleĢik Devletleri 1999 yılında genel olarak düģük enflasyon ile birlikte yüksek bir büyüme oranına sahip olmuģtur. Tahmini olarak yüzde 3.7 oranında büyüyen gayri safi yurtiçi hasıla, genel olarak tüketim, iģgücü verimliliği ve yatırımlardan kaynaklanan bir büyüme sergilemiģtir yılında gözlenen ekonomik canlılık iģgücü piyasalarını olumlu etkilemiģ ve iģsizlik oranı 0,2 puanlık bir gerileme ile yüzde 4,3 e inmiģtir. Öte yandan enflasyon daha çok hammadde fiyatlarındaki artıģabağlı olarak artmıģ, FED bunun karģısında uzun dönemli bir enflasyon tehlikesini dikkate alarak yıl içinde üç defa faiz artırımına gitmiģtir. Ġç talepteki canlılığın sonucunda ithalat hacmi artmıģ ve 1998 yılında yüzde 2,6 oranında gerçekleģen cari iģlemler açığının gayri safi yurtiçi hasılaya oranı, 1999 yılında tahmini olarak yüzde 3,5 e ulaģmıģtır. Japonya da, 1997 yılında diğer Güney Doğu Asya ülkeleri ile birlikte ortaya çıkan ekonomik krizin etkileri 1999 yılında kısmen azalmıģ görünmektedir yılında yüzde 2,8 oranında küçülen Japonya nın 1999 yılında yüzde 1 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Japonya da görülen bu canlanmada bölge ekonomilerinin tekrar toparlanma sürecine girmeleri, Japonya Hükümeti nin uyguladığı canlandırıcı tedbirler ve geniģletici para politikası kısmen etkili olmuģtur. Öte yandan Japonya nın canlanması ile birlikte yenin önemli ölçüde değer kazanması sonucunda ihracat olanaklarında görülen potansiyel daralma ve iç talepteki canlanmanın hala beklenenden düģük gerçekleģmesi Japonya nın canlanma eğiliminin sürekliliği ve hızı konusunda Ģüpheler uyandırmaktadır. Japon yeninin 1999 yılında diğer para birimleri karģısında değer kazanması, rekabet gücü azalan ihracatçıların uluslararası piyasalara fiyat kırarak girmesine ve buna bağlı olarak yatırım güdülerinin azalmasına yol açmaktadır. Ayrıca Japonya Merkez Bankası nın sıfır faiz politikası uygulaması ve Japonya Hükümeti nin çeģitli zamanlarda açıkladığı bankacılık sektörünün yeniden yapılandırılmasına ve iç talebi arttırmaya yönelik politika paketleri ve vergi oranlarında gözlenen düģüģler, krizin atlatılması sürecinde beklenen sonuçları yaratamamıģtır. Öte yandan alınan bu kararlar doğrultusunda 1998 yılında yüzde 5,3 olan genel bütçe açığının GSYĠH ya oranı 1999 yılında yüzde 7,3 e ulaģmıģ, gayri safi toplam borç stokunun GSYĠH ya oranı da yüzde 127 ye ulaģmıģtır. Japonya daki ekonomik krizin olumsuz etkilerinin tam olarak geçmediğinin göstergesi olarak, 1998 yılında sıfır olarak gerçekleģen enflasyon oranının 1999 yılında tahmini yüzde 0,4 oranında gerilemesi ve iģsizlik oranının önemli oranda artarak yüzde 5 e ulaģması sayılabilir. Japonya ekonomisindeki belirsizliğin yılın sonlarına doğru azalarak devam etmesine rağmen, Amerika BirleĢik Devletleri ekonomisindeki enflasyonsuz büyüme ve Latin Amerika ile Asya ülkelerinde krizin etkilerinin yavaģ yavaģ ortadan kalkması Euro Alanı ekonomilerini de olumlu etkilemiģ, özellikle yılın ikinci yarısından itibaren ekonomik büyümede artıģ gözlenmiģtir. Euro Alanı ekonomilerinde geçen yıl yapısal değiģme baģlamıģtır. Bunun baģlayıģında temel etken bölgedeki ulusal para piyasalarının tek bir Euro Alanı piyasası Ģeklinde bütünleģmesi olmuģtur. Toplam dünya GSYĠH sı içinde yüzde 15,5 civarında katkısı

20 bulunan Euro Alanı ekonomilerinde 1999 yılında büyüme yüzde 2,1 olarak gerçekleģmiģtir. Bölgede 2000 yılı ekonomik büyüme tahminleri ise yüzde 2,8 civarında bulunmaktadır. Euro Alanı genelindeki iģsizlik oranının 1999 yılında yüzde 10'un biraz üzerinde gerçekleģmesi tahmin edilmektedir. Bu rakam yüksek olduğu kadar, diğer sanayileģmiģ ülkelerin iģsizlik rakamlarının üstünde seyretmektedir. Euro Alanındaki ülkeler tek tek incelendiğinde ise, bu ülkeler arasında emek piyasaları açısından yapısal olarak hala büyük farklılıklar bulunduğu görülmektedir. Euronun yürürlüğe girmesinden sonraki bir yıl sonunda Euro Alanı ekonomileri emek piyasalarındaki sorunları hala yeterli ölçüde çözememiģve gerekli reformları gerçekleģtirememiģlerdir. Euro Alanı'ndaki en düģük iģs izlik oranı Hollanda ve Lüksemburg a aittir. Ġspanya, Fransa, Ġtalya ve Finlandiya da iģsizlik oranı hala yüzde 10 un üstündedir. Euro Alanında, kamu borçlarının GSYĠH ya oranı incelendiğinde, 1999 yılında bu oranın biraz düģerek ortalama yüzde 72,9 olarak gerçekleģtiği görülmektedir. Ancak bu oran Maastricht kriteri olan yüzde 60 ın hala bir hayli üstündedir. Bunun yanında bütçe açıklarının GSYĠH ya oranında da yıl içinde çok küçük miktarda bir iyileģme gözlenmiģve bu oran 1999 yılında yüzde 1,6 olarak açıklanmıģtır. Euro Alanındaki fiyat değiģmeleri incelendiğinde, 1999 yılının ikinci yarısında fiyatlarda yukarı doğru hafif bir hareket olmuģ ve uyumlaģtırılmıģ tüketici fiyatları endeksindeki (HICP) yıllık artıģ yüzde 1,6 olarak gerçekleģmiģtir. Bölgede fiyatların ikinci yarıdan itibaren, önceki yarıya oranla daha hızlı artması, Mart ayında gerçekleģen OPEC toplantısından sonra petrol fiyatlarındaki hızlı artıģtan kaynaklanmaktadır. Euro Alanında 2000 yılı içinde de HICP enflasyonunda bir artıģ olması beklenmektedir. Euro Alanındaki parasal geliģmeler gözönünde bulundurulduğunda, yıllık M3 büyüme oranları özellikle 1999 yılı sonlarına doğru referans değer olan yüzde 4,5'in oldukça üstüne çıkmıģ, 1 99 yılının üçüncü üç aylık döneminde yüzde 6 civarında gerçekleģmiģtir. Euro Alanında hem büyümenin hem de M3 büyüme oranlarının bu kadar hızlı artması, para politikasındaki ilk hedefi fiyat istikrarı olan Avrupa Merkez Bankasının 1999 yılı içinde 50 baz puan yükselttiği faiz oranlarını 2000 yılı içinde de yükseltmesi yönünde baskı oluģturacaktır. Euro Alanı içindeki en büyük ekonomi olan Almanya nın 1999 yılı itibariyle dünya GSYĠH sındaki payı yüzde 4,5 civarında bulunmaktadır. Ülkede 1999 yılı için büyüme tahminleri yüzde 1,5, 2000 yılı büyüme tahminleri ise yüzde 2,5 seviyesinde bulunmaktadır. Euro Alanında Asya krizinden en çok etkilenen Almanya ekonomisinde 1999 yılı ilk yarısında büyüme oranları düģük çıkmıģtır. Asya krizinin etkilerinin tüm dünyada yavaģlaması ve euronun zayıflığının Almanya nın ihracatını artırması ile birlikte yılın ikinci yarısından itibaren sanayi üretimi ve büyüme hız kazanmıģtır. Enflasyon tahminleri ise 1999 yılında yüzde 0,6, 2000 yılında ise yüzde 0,8 olarak açıklanmıģtır. Almanya da üretime olan dıģ talebin canlı olması ve fiyat istikrarının korunması, ülkede üretilen ürünlerin fiyat konusundaki rekabet gücünü artırmaktadır. Yıllık bazda iģsizlik oranının yüzde 10 un üstünde olduğu Almanya'da, emek piyasasıyla ilgili yapısal reformların hala yeterli ölçüde gerçekleģtirilemediği gözlenmektedir. Ġngiltere de 1999 yılı GSYĠH büyümesi yüzde 1,75 olarak tahmin edilmektedir. Ülkedeki büyümenin önemli kısmı imalat sanayii ve özellikle hizmetler sektöründeki canlanmadan kaynaklanmaktadır. Hizmet sektörü Ġngiltere ekonomisinde çok önemli bir yer teģkiletmekte ve ülke ekonomisinin beģte dördünü oluģturmaktadır. Ülkedeki iģsizlik oranı ise 1999 yılının sonuna doğru yüzde 4,1 civarına gerilemiģtir. Bu oran, ülkede son 19 yılda gerçekleģen en

21 düģük iģsizlik oranıdır. Ġngiltere de hizmet sektörünün çok hızlı geniģlemesi, imalat sanayiinin yılın sonlarına doğru canlanması ve sektördeki sipariģlerin son iki yıldır gerçekleģen seviyelerden fazla olması, ülkede 1999 yılı içinde artırılan faiz oranlarının 2000 yılı içinde de artırılma olasılığını güçlendirmektedir. I.1.2. GeliĢmekte Olan Ülkeler GeliĢmekte olan ülkelerde 1997'de yıllık ortalama yüzde 5,8 olarak gerçekleģen büyüme oranı 1998'de yüzde 3,2 ye düģmüģtür (Tablo I.1.2). Buna karģın, 1999 yılı içerisinde bu ülkelerde krizden çıkma belirtileri gözlenmiģtir. Petrol fiyatlarında görülen artıģlar petrol ihraç eden geliģmekte olan ülkelerin gelirlerinde artıģlara yol açmıģtır. Sermaye akımının yeniden Asya bölgesine ve diğer geliģmekte olan ülkelere yönelmeye baģladığının iģaretleri görülmektedir. Bu durumun dünya ticaret hacminin ve dünya ekonomisinin büyümesi açısından hem 1999 yılı hem de 2000 yılı için olumlu etkileri olacaktır. TABLO I.1.2 REEL GSYĠH veenflasyon (Yıllık Yüzde DeğiĢim) GSYĠH TÜFE (1) (1) GeliĢmekte Olan Ülkeler 3,2 3,5 10,3 6,7 Asya 3,7 5,3 8,0 3,1 Orta Doğu ve Avrupa 3,2 1,8 23,6 18,3 Latin Amerika 2,2 0,1 10,6 9,8 Afrika 3,4 3,1 8,7 9,0 Kaynak: IMF "World Economic Outlook", Ekim (1) Tahmin. Krizden etkilenen Asya ülkelerinden (Endonezya, Kore, Malezya, Filipinler ve Tayland) 1997 yılında, 19,7 milyar ABD doları sermaye çıkıģı gerçekleģirken, diğer yükselen Asya piyasalarına 22,8 milyar ABD doları girmiģtir. Krizden etkilenen Asya ülkelerinde sermaye çıkıģları 1998'de artarak 45,3 milyar ABD doları olarak gerçekleģmiģtir. Aynı dönemde yükselen piyasalara duyulan güvenin azalmasına bağlı olarak diğer yükselen Asya piyasalarından da 9,6 milyar ABD doları çıkmıģtır yılında yükselen piyasalara duyulan güvenin artması ile birlikte yeniden Asya ekonomilerine doğru sermaye akımı baģlamıģtır. Ancak krizden etkilenen Asya ülkelerine yönelik sermaye akımının 2000 yılında, kriz öncesi dönem olan 1996 yılında gerçekleģen 62,4 milyar ABD doları seviyesinin altında kalması beklenmektedir. Güney Kore ekonomisinin 1998 yılında yüzde 5,8 oranındaki daralmadan sonra 1999 yılında yüzde 6,5 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Güney Kore ekonomisinde görülen iyileģmenin arkasındaki nedenler; para birimi won'un krizin ardından Kasım 1997 itibari ile yıllık yüzde 39 oranında değer kaybetmesi sonucunda ihracat pazarlarının geniģlemesi ve 1999 yılı boyunca sanayi üretiminin hızlanarak artmasıdır. Sanayi üretiminin bir önceki yıla

22 oranla yüzde 26,8 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir yılında GSYĠH nın yüzde 1,8 i oranında açık veren cari iģlemler dengesinin 1998 yılında GSYĠH'nın yüzde 13,3 ü oranında fazla verdiği tahmin edilmektedir. Bu geliģmenin temelinde yatan nedenin ise, toplam iç talebin uygulanan daraltıcı politikalar sonucunda yüzde 18,7 oranında daralması olduğu düģünülmektedir. Toplam iç talepte görülen daralma, artan sanayi üretiminin dıģ pazarlarda ortaya çıkan geniģlemeye de bağlı olarak ihracata yönelmesine yol açmıģtır. Güney Kore'nin IMF ile yaptığı Yakın Ġzleme AnlaĢmasına bağlı olarak uyguladığı ekonomik reform programı, 1998/1999 döneminde de yürürlükte kalmıģtır. Temmuz 1998 den bu yana Güney Kore para birimi won, ABD doları karģısında değer kazanmıģtır. Bu politika sonucu faiz oranları kriz öncesi dönemlerdeki seviyelerine çekilebilmiģtir. Program dahilinde gerçekleģtirilmesi gereken yapısal reformlar içerisinde bankacılık sektörünün güçlendirilmesi ve holdinglerin yeniden yapılandırılması yeralmaktadır. Güney Kore, 1999 yılında, Aralık 1997 de programın uygulanmaya baģlanmasıyla birlikte aldığı dıģ borçları ödemeye devam etmiģtir. Bu olumlu geliģmelerin sonucunda tüketici fiyatlarının 1999 yılında yüzde 0,7'ye gerilediği, buna karģın iģizlik oranının, Güney Kore ekonomisi için yüksek bir oran olan, yüzde 7 olarak gerçekleģtiği tahmin edilmektedir. Güney Kore ekonomisinin 2000 yılında yüzde 5,5 oranında büyümesi beklenmektedir. Tüketici fiyatlarının 2000 yılında yüzde 2,8 oranında artacağı ve iģsizlik oranının yüzde 6'ya gerileyeceği tahmin edilmektedir. Brezilya ekonomisi, ilk belirtileri Ağustos 1998'da ortaya çıkan mali krizin olumsuz etkilerinden 1999 yılında da kurtulamamıģtır. Brezilya ekonomisinin 1999 yılında bir önceki yıla göre yüzde 1 oranında daraldığı tahmin edilmektedir. Brezilya nın yüksek bütçe açığı ve uyguladığı döviz kuru aralığı politikasının sürdürülebilirliği, uluslararası mali piyasalarda güvensizlik yaratmıģtır. Brezilya ekonomisine duyulan güvenin azalması sonucunda ülkeden yüksek miktarlarda sermaye çıkıģları gerçekleģmiģtir. Sermaye çıkıģları, reel faizlerin yükselmesine yol açarak yatırımları ve büyümeyi olumsuz etkilemiģtir. Ağustos 1998 de 2,8 milyar ABD doları ve Eylül 1998 de de21,5 milyar ABD doları tutarındaki rezerv kayıpları sonrasında Aralık 1998 de Brezilya faiz arttırımına gitmiģtir. Ayrıca, Brezilya Kasım 1998 de IMF ile 3 yıllık Yakın Ġzleme AnlaĢması yapmıģ ve bu doğrultuda faiz dıģıbütçe fazlasını artırmaya yönelik adım atmıģtır. Öte yandan, Aralık 1998 ve Ocak 1999 da ülke ekonomisi üzerindeki baskı tekrar ortaya çıkmıģ ve bu 13 Ocak 1999 da real in dalgalanmaya bırakılması ile sonuçlanmıģtır. Bu durum karģısında uygulanacak program tekrar gözden geçirilmiģ ve bu doğrultuda kamu dengelerinin sağlanması yönünde ek önlemler alınmıģtır. Ayrıca, gözden geçirilen anlaģmaile döviz kurunun nominal çıpa olarak kullanılmasından vazgeçilmiģtir. Brezilya ekonomisindeki belirsizliklerin azalması ile birlikte, ekonominin 2000 yılında yüzde 4 oranında büyümesi beklenmektedir. Tüketici fiyatlarının 1999 yılında yüzde 4,6 oranında arttığı ve 2000 yılında da yüzde 4,8 oranında artacağı tahmin edilmektedir. Asya krizinden en az etkilenen ülkelerden biri olan Çin 1998 yılında 43,6 milyar ABD doları dıģ ticaret fazlası vermiģtir. DıĢ ticaret fazlası 1999 yılında, ithalattaki hızlı artıģa bağlı olarak 29,1 milyar ABD dolarına gerilemiģtir. Ġhracat 1999 yılında yüzde 6,1 oranında artarak 194,6 milyar ABD doları olurken ithalat yüzde 18,2 oranında artarak 165,5 milyar ABD doları olmuģtur. GeliĢmekte olan ülkelerin en önemlilerinden biri olan Çin ekonomisinin 1999 yılında yüzde 6,6 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Çin ekonomisinin 2000 yılında da yüzde 6 oranında büyümesi öngörülmektedir. Krizden etkilenen Asya ülkelerinin devalüasyon yoluyla ihraç ürünlerinin fiyatlarını düģürmeleri Çin in ithalatını ucuzlatıcı etki yapmıģtır. Bununla birlikte düģük kapasite kullanım oranları, tüketici fiyatlarının 1999 yılında yüzde 1,5

23 oranında gerilemesine neden olmuģtur. Buna karģın tüketici fiyatlarının 2000 yılında yüzde 1,5 oranında artacağı tahmin edilmektedir. Asya krizinin ardından Çin in Uzak Doğu Asya ülkelerine yaptığı ihracatta görülen azalma, büyüme oranında son dönemde görülen yavaģlamada etkili olmuģtur. Buna göre geçmiģte Çin in toplam ihracatının yüzde 12 sini oluģturan Güney Kore ve Japonya ya yapılan ihracat kriz sonrasında önemli ölçüde gerilemiģtir. Kriz sonrasında Japonya ya yapılan ihracatta yüzde 5-6 oranında, Güney Kore ye yapılan ihracatta ise yaklaģık yüzde 30 oranında gerileme olmuģtur. Krizden etkilenen Asya ülkelerinde görülen iyileģme eğiliminin Çin ekonomisini olumlu etkileyeceği düģünülmektedir. Çin ekonomisini en çok etkileyecek olaylardan birisi de 1999 yılında ülkenin Dünya Ticaret Örgütü'ne (DTÖ) katılma görüģmelerine baģlamasıdır. DTÖ ye katılım Çin'in piyasalarını dünyaya açmasını sağlayacaktır, ancak bu açılma ülkedeki her sektörü eģitģekilde etkilemeyecektir. Özellikle, Amerika BirleĢik Devletleri nin etkin tarım sektörü rekabetiyle karģı karģıya kalacak olan Çin'in tarım sektöründe katılımdan bir hayli olumsuz etkilenmesi beklenmektedir. Ülkedeki devlete ait sanayi firmalarının da artık yüksek gümrük engelleri ve bariyerler arkasına sığınamayacağı ve bir çok firmanın ekonomik açıdan olumsuz etkileneceği tahmin edilmektedir. DTÖ'ye katılımın Çin e ekonomik faydadan çok politik güç sağlayacağı düģünülmektedir. PETROL FĠYATLARINDAKĠ GELĠġMELERĠNEKONOMĠK ETKĠLERĠ 1997 yılı baģlarında uluslararası piyasalarda varil baģına 25 dolara kadar çıkan ham petrol fiyatları 1997 yılında çıkan global krizin ardından dünyada talebin azalması ve petrol üreticisi ülkelerdeki üretim fazlası sonucunda düģmeye baģlamıģ ve 1999 yılının ilk aylarında 11 doların altına kadar düģmüģt ür. Krizin etkilerinin azalması ile talebin canlanmaya baģlaması ve OPEC ülkelerinin 1999 Mart'ında aldığı üretim kısıtlamasının ardından dünya petrol üretiminin 1999 yılında bir önceki yıla göre yaklaģık yüzde 3 oranında azalması sonucunda ham petrol fiyatları hızlı bir artıģ göstererek 1999 yılı Aralık ayında 28 doların üzerine çıkmıģtır yılında petrol fiyatlarının düģmesi ile, üretici ülkelerde cari iģlemler dengesi ve kamu dengesi bozulmuģ, öte yandan ithalatçı ülkelerin enflasyon oranları düģük seviyelerde kalmıģtır yılında fiyatların artması ile üretici ülkelerde bozulan makroekonomik dengelerde iyileģme görülmüģ, ithalatçı ülkelerde ise enflasyonda artıģ olasılığı ortaya çıkmıģtır. Petrol fiyatlarındaki artıģ, arz miktarı veri iken, ihracatçı ülkelerin kamu dengelerini olumlu etkilemektedir. Uluslararası Para Fonu verilerine göre petrol üreticisi Orta Doğu ve Afrika ülkelerinde petrolden elde edilen gelirlerin kamu gelirleri içindeki payı yüzde 60 ın üzerindedir. Global krizden olumsuz etkilenen Meksika da bu oran yüzde 35, Venezuella da yüzde 69,3 ve Rusya da yüzde 4 civarındadır. Petrol fiyatlarında yıllık yüzde 10 oranındaki artıģihracatçı ülkelerin tahmini ihraç gelirlerini bir yıllık dönemde yaklaģık 16 milyar ABD doları tutarında iyileģtirirken, baģta sanayileģmiģ ülkeler olmak üzere petrol ithalatçısı ülkelerin enerji maliyetlerini ve ithalat giderlerini arttırmaktadır. Ayrıca, petrol fiyatlarındaki artıģ ithalatçı ülkelerde enflasyon ve büyümeyi olumsuz yönde etkilemektedir. Uluslararası Para Fonu nun tahminlerine göre petrol

24 fiyatlarının yüzde 10 artması Avrupa Birliği ve Amerika BirleĢik Devletleri'nde tüketici fiyatlarını 0,2 puan artırıp, reel GSYĠH büyümesi 0,1 puan azaltmaktadır. GeliĢmekte olan petrol ithalatçısı ülkeler açısından fiyatlardaki artıģın enflasyon ve büyüme üzerindeki etkilerinin daha büyük olması beklenmektedir. Nitekim, petrol fiyatlarındaki yüzde 10'luk artıģın Türkiye'de TEFE'ye etkisi 0,9 puan olarak hesaplanmaktadır. Ayrıca arz kısıtlaması yolu ile petrol fiyatlarının yükseltilmesinin, petrol ihracatçısı ülkelerin GSYĠH büyümesine yapacağı olumlu katkının sınırlı bir düzeyde olacağı tahmin edilmektedir. Önümüzdeki dönemde, üretim kısıtlamasının sürdürülmesi durumunda, petrol fiyatlarının yüksek seviyesini koruması beklenmektedir. Bu durumun, ihracatçı ülkelerin makroekonomik dengelerini olumlu etkilemesi, ithalatçı ülkelerde ise enflasyon, büyüme ve dıģ ticaret dengesi açısından olumsuz geliģmelere yol açması beklenmektedir. I.1.3. Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri ve Bağımsız Devletler Topluluğu Rusya da Ağustos ayında yaģanan mali krizin etkisiyle Eski Merkezi Planlı Avrupa Ekonomileri ve Bağımsız Devletler Topluluğu ülkelerinde 1998 yılında ekonomik daralma görülmüģ ve reel GSYĠH yüzde 0,2 gerilemiģtir. Rusya da 1998 yılının Ağustos ayında ortaya çıkan mali krizin etkisi geçiģ sürecindeki eski planlı ekonomilerin hemen hemen tamamında gözlenmiģ, fakat krizden etkilenmeleri ülkelerin Rusya ile ekonomik bağlarının derecesine göre farklı boyutlarda gerçekleģmiģtir. Rusya'nın 1999 yılında toparlanma sürecine girmesi ile birlikte bölge ekonomilerinde de kısmen bir iyileģme gözlenmiģtir. Buna göre 1998 yılında ortalama yüzde 0,2 oranında daralan bölgenin GSYĠH'sının 1999 yılında yüzde 0,8 oranında arttığı tahmin edilmektedir. Rusya krizinin ardından bölge ekonomilerinde genel olarak enflasyon oranlarının arttığı ve kamu dengesinin bozulduğu gözlenmiģtir yılında yüzde 21 olan bölge tüketici fiyatları enflasyonu 1999 yılında yüzde 39 a yükselmiģtir. Bu artıģ, ülkelerin para birimlerinin kriz sonrasında hızlı bir biçimde değer kaybetmesinden kaynaklanmıģtır. Krizin ardından 1998 yılında yüzde 4,6 oranında küçülen Rusya ekonomisinin 1999 yılında yüzde 1 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir. Ayrıca ülkede tüketici fiyatları enflasyonu 1998 yılında yüzde 84 iken, 1999 yılında yüzde 37 ye gerilemiģtir. Rusya kriz sonrasında IMF gözetiminde stabilizasyon çabasına girmiģ ve bu doğrultuda kamu dengelerinin düzeltilmesi ve bankacılık sektörünün yeniden yapılandırılması için yeni kararlar almıģtır. Buna göre 1998 yılında GSYĠH'nın yüzde 2,1'i kadar açık veren faiz dıģıdengenin, 1999 yılında yüzde 2,1 fazla vermesi öngörülmüģtür. Öteyandan, politik istikrarsızlığın devam etmesi ülkenin gelecekteki ekonomik durumu hakkındakısmen belirsizlikler yaratmaktadır. Rusya krizinin olumsuz etkilerinin en fazla hissedildiği ülkeler Rusya ile daha yakın ticari iliģkilere sahip ülkeler olmuģtur. Bunda rublenin değerinin bölgedeki diğer ülkelerin para birimlerine karģı düģmesinin ve Rusya nın ithalat talebinin azalmasının etkisi büyüktür. Krizden en çok etkilenen ülkelerin baģında Ukrayna gelmektedir. Kriz sonrasında Ukrayna ekonomisi 1999 yılı ilk yarısında yüzde 3 oranında daralmıģtır. Ukrayna nın kamu dengelerini düzeltmek amacı ile vergi toplama etkinliğini arttırıcı önlemler aldığı göze çarpmaktadır.

25 Krizden olumsuz etkilenen bir baģka ülke grubu da Baltık Cumhuriyetleri dir. Rusya da yaģanan ekonomik daralmanın ardından, Estonya ve Litvanya nın Rusya ya olan ihracatlarının yüzde 10 un üzerinde gerilediği tahmin edilmektedir. Rusya da ortaya çıkan krizin bölgedeki etkileri reel sektörle sınırlı kalmamıģtır. Kriz sonrasında bölge ekonomilerinin uluslararası piyasalardan borçlanması zorlaģmıģ ve bu da finansal sektörlerin olumsuz etkilenmesi ile sonuçlanmıģtır. Ayrıca kriz sonrasında hızlı mevduat çekilmeleri ve Rusya ile ilgili menkul kıymetlerin fiyatlarının düģmesi, Baltık Cumhuriyetleri dıģında, bölgenin diğer ekonomilerinde de bankacılık sektörünün mali yapısının kötüleģmesi ile sonuçlanmıģtır. I.1.4. Dünya Ticareti Asya krizi, küresel büyümeyi oldukça olumsuz etkilemiģtir. GeliĢmekte olan ülkelerdeki büyüme kriz öncesinde yüzde 5,8 olarak gerçekleģirken, bu oran, 1998 de yüzde 3,2'ye gerilemiģtir. GeliĢmekte olan ekonomilerdeki büyümenin bu derece yavaģlamasının uluslararası ticarete önemli yansımaları olmuģtur. Ticari dengesizlikler fazlalaģırken, dünya ticareti yavaģlamıģ ve mal fiyatlarında düģüģ gözlenmiģtir (Tablo I.1.3). Ancak 1999 yılı baģından itibaren, dünya ekonomisindeki genel iyileģmeticaret hacmini de kısmen olumlu etkilemiģtir. Dünya ticaret hacminin 1999 yılında yüzde 3,7'ye yükselmesi beklenirken, bu oranın 2000 yılında yüzde 6,2'ye kadar yükseleceği tahmin edilmektedir. TABLO I.1.3 TEMEL MALLAR FĠYAT ENDEKSLERĠ (1990=100 ABD doları) Aralık(1) Enerji DıĢı Mallar 116,7 112,9 96,2 89,6 94,6 Gıda 127,7 113,9 99,6 84,3 81,5 Ġçki 124,9 165,5 140,3 110,5 117,6 Tarım Ham Maddeleri 127,7 119,0 99,5 101,5 105,7 Metaller 88,2 90,9 76,1 76,2 83,8 Gübreler 112,7 113,9 117,1 112,4 106,9 Petrol 88,6 83,8 56,9 78,9 109,2 Kaynak: IMF. (1) Geçici. Dünya ticareti, genel olarak incelendiğinde, 1999 yılı içinde ihracatın genel dünya ihracatına oranı açısından Euro Alanı yüzde 19,5 civarında bir pay ile ticarete en büyük katkıyı

26 sağlamıģtır. Bu oran ABD için yüzde 15, Japonya için ise yüzde 8,5 civarında gerçekleģmiģtir. Ayrıca Asya ekonomilerindeki güçlü büyüme 1999 yılı içinde ithalat taleplerini büyük oranda artırmıģtır. Ancak bu talep artıģıfirmaların ithalat ağırlıklı planlanmıģstoklarını yeniden oluģturmaya baģlamalarıyla ortaya çıktığından, stokların uyum süreci tamamlandığında ithalattaki artıģın tekrar eski seviyesine dönmesi beklenmektedir. I.2. ULUSLARARASI MALĠ PĠYASALAR Güney Doğu Asya krizinin ve 1998 yılında ortaya çıkan Rusya krizinin ardından geliģmekte olan piyasalara olan güvenin azalması, bu gruptaki ülkelerden geliģmiģ ülkelerin tahvil ve bono piyasalarına doğru sermaye çıkıģı ile sonuçlanmıģtır. Bunun etkisiyle Amerika BirleĢik Devletleri ndeki uzun vadeli getirilerde 1998 yılında gözle görülür bir düģüģ gerçekleģmiģtir yılında para birliğine geçiģ sürecinde Avrupa Merkez Bankası da faiz indirimine gitmiģ ve bunun etkisi bono ve tahvil getirilerine de yansımıģtır. Öte yandan 1998 yılında Japonya nın krizden çıkmak için geniģletici para politikası uygulaması, bono ve tahvil getirilerinin düģmesi ile sonuçlanmıģtır. TABLO I.2.1 UZUN DÖNEM GETĠRĠLER 10 Yıllık Devlet Tahvilleri (Dönem sonu, Yüzde) ABD Almanya Japonya 1998 Aralık 4,65 3,87 2, Ocak 4,65 3,64 2, ġubat 5,29 4,02 1, Mart 5,23 4,01 1, Nisan 5,34 3,88 1, Mayıs 5,62 4,12 1, Haziran 5,79 4,51 1, Temmuz 5,90 4,81 1, Ağustos 6,04 4,89 1, Eylül 5,94 5,08 1, Ekim 6,02 5,16 1, Kasım 6,19 5,13 1, Aralık 6,37 5,34 1,67 Kaynak: Bloomberg yılında ise özellikle Amerika BirleĢik Devletleri ve Avrupa da enflasyon tehlikesini önlemek için para otoritelerinin çeģitli zamanlarda faiz arttırımına gitmeleri ve enflasyonist beklentilerin devam etmesi sonucunda genel olarak uzun vadeli menkul kıymetlerin getirileri artmıģtır. Buna göre 1998 sonunda ABD ve Almanya da sırasıyla yüzde 4,7 ve 3,9 olan 10 yıllık getiriler, 1999 yılı sonunda sırasıyla yüzde 6,4 ve 5,3 seviyesine ulaģmıģtır. Amerika BirleĢik Devletleri ve

27 Avrupa da getirilerde gözlenen belirgin yükselme eğilimine karģılık, Japonya da geniģletici para politikasının devam etmesinin etkisi ve enflasyon beklentilerininolmaması sonucunda getiriler genel olarak yatay bir seyir izlemiģtir. Buna göre 1998 yılı sonunda kısa süreli bir yükselme ile yüzde 2,2 ye ulaģan Japonya 10 yıllık devlet tahvili getirisi, 1999 yılı sonunda yüzde 1,7 seviyesine gerilemiģtir. (Tablo I.2.1) Döviz piyasalarında 1999 yılında genel olarak farklı eğilimler gözlenmiģtir yılının baģında Avrupa da 11 ülkenin Para Birliği ne geçmesi bu gruba dahil ekonomiler açısından bir takım belirsizliklere yol açmıģ, bu durum ise yıl genelinde euronun ABD doları karģısında değer kaybetmesi ile sonuçlanmıģtır. Ayrıca 1999 yılı boyunca Amerika BirleĢik Devletleri nin ileri teknolojiye sahip ürünlerde gösterdiği sürekli performans, ABD dolarını euro karģısında destekleyen bir baģka faktör olmuģtur. Ayrıca Amerika BirleĢik Devletleri ndeki uzun vadeli getirilerin Avrupa ya göre daha yüksek olması, "Euro/ABD doları" paritesindeki geliģmelerle paralel bir seyir izlemiģtir. Buna göre 1998 yılı sonunda 1,175 olan parite, 1999 yılı sonunda 1,011 e gerilemiģtir (Tablo I.2.2). Öte yandan, Avrupa Birliği ülkelerinin ekonomik performansında 1998 yılında gözlenen yavaģlamanın ardından 1999 yılında kısmen canlanma eğilimi göstermesi euronun ABD doları karģısında değer kaybetmesini engelleyememiģtir. Japonya nın 1999 yılı içinde kısmen canlanma eğilimi göstermesi sonucunda kriz öncesi Japonya dan çıkan sermayenin kriz sonrasında ülkeye geri döndüğü ve bunun da önemli ölçüde Japon yeni talebi yarattığı görülmüģtür yılının ilk yarısında genel olarak 120 seviyesine yakın olan "ABD doları/japon yeni" paritesi, 1999 yılının ikinci yarısında hızla gerilemeye baģlamıģtır. Bu eğilim karģısında döviz piyasalarında sıklıkla müdahalelerde bulunan Japonya Merkez Bankası, Temmuz ayının ikinci yarısından itibaren müdahalelerinin sıklığını gözle görülür bir biçimde azaltmıģ ve bu durum Japon yeni nin ABD doları karģısında değer kazanmasında etkili olmuģtur. Buna göre 1998 yılı sonunda 117,6 olan "ABD doları/japon yeni paritesi", 1999 yılının sonunda 102,6 seviyesine gerilemiģtir (Tablo I.2.2). Yenin 1999 yılında değer kazanması uluslararası piyasalarda gereğinden erken bulunmuģ vejaponya nın bundan sonraki büyümesini olumsuz etkileyecek bir faktör olarak yorumlanmıģtır. EURONUN ĠLK YILI Euro, ilk yılında, Euro Alanında önemli değiģikliklere yol açmıģtır. Bu değiģikliklerden en önemli iki tanesi, Euro Alanındaki farklı yapıdaki ulusal piyasaların tek piyasa olarak bütünleģmesi ve ikincisiise euro bazlı bono piyasasının hızla büyümesi olmuģtur. Euro Alanı para piyasaları çerçevesinde, bir yıl sonra tamamen entegre olamamıģ tek piyasa repo piyasasıdır. Bunun nedenleri arasında; bonoların fiyatlarının ve likiditelerinin farklılık göstermesi, repo anlaģmaları için kullanılan yasal dokümantasyonun uyumlaģtırılmasındaki sorunlar, bonolara uygulanan değiģik vergilendirme yöntemleri ve Euro Alanındaki maddi teminatların kullanılabilirliği konusundaki eģitsizlik bulunmaktadır.

28 Bono piyasalarındaki büyüme, özellikle Euro Alanındaki firmaların finansmanı açısından oldukça önemlidir. Özel bono piyasasında yoğun bir bütünleģme gözlenmiģ, bölgede kur riskinin ortadan kalkması sonucunda, yatırımcılar bono portföylerini çeģitlendirmiģlerdir. Bono piyasasındaki bu geliģmenin enönemli sonucu özel firmaların fon talebini artırarak Euro Alanındaki firmaların yeniden yapılandırılmasının hızlanması olmuģtur. Sermaye piyasalarındaki bütünleģme hızlanırken, bölgedeki firmalar birleģerek daha güçlü bir yapı haline gelmiģlerdir. Döviz piyasalarında euro, baģlangıçtan itibaren dolar karģısında devamlı olarak değer kaybetmiģ, özellikle yılın ilk yarısında bu değer kaybı çok hızlı olmuģ veyıl içinde değer kaybı yüzde 14 civarında gerçekleģmiģtir ancak yılın sonlarına doğru euro bir miktar kendini toparlamıģtır. Euronun zayıflama nedenlerinin baģında, 1997 yılında meydana gelen Asya krizinin Avrupa yı özellikle Rusya dolayısıyla Almanya ekonomisini oldukça olumsuz etkileyerek 1999 yılının ilk yarısında tüm Avrupa daki büyüme oranlarını aģağıya çekmiģ olması ve Amerika'daki büyümenin özellikle yılın ilk yarısında Avrupa daki büyümeye oranla daha güçlü olması bulunmaktadır. Euronun zayıf bir para birimi olması ilk bakıģta çok fazla tercih edilir görünmese de, özellikle yılın ikinci yarısında bölgedeki ihracatın artmasına yardımcı olarak büyüme oranlarının tekrar hızlanmasına büyük ölçüde katkıda bulunmuģtur. Euro Alanı ekonomilerindeki büyüme oranlarının 1999 yılının son aylarında yukarı doğru revize edilmesi ve 2000 yılı içinde öngörülerin oldukça olumlu olması, euronun gelecekte diğer para birimleri karģısında değer kazanacağına iģaret etmektedir. TABLO I.2.2 ÇAPRAZ KURLAR (Dönem sonu) Euro/ ABD Doları/ ABD Doları Yen 1998 Aralık 1, , Ocak 1, , ġubat 1, , Mart 1, , Nisan 1, , Mayıs 1, , Haziran 1, , Temmuz 1, , Ağustos 1, ,60