Ders kitaplarındaki metinlerin metinsellik ölçütleri iki biçimde ele alınır.

Transkript

1 2016 Yılı Güncel Bilgiler 1 Ders kitaplarındaki metinlerin metinsellik ölçütleri iki biçimde ele alınır. Bu ölçütler; Metin merkezli Bağdaşıklık Tutarlılık Kullanıcı merkezli Amaçlılık Kabullenebilirlik Bilgisellik Durumsallık Metinler arası ilişki Bunlar yanında metinsel iletişimi kontrol eden düzenli ilkeler vardır. Bu ilkeler; Etkinlik: En az çaba ile sözel becerilerin kullanılmasıdır. Etkililik: Amaca ulaşmak için koşulların yaratılmasıdır. Uygunluk: Metinsellik ölçütleri arasındaki uyumu ifade eder. Metin Merkezli Ölçütler Bağdaşıklık Bir öğenin yorumunun başka bir öğeye bağlanmasıdır Bütünlüğün göstergesidir ve metinselliğin temel öğesidir. Halliday ve Hassan bağdaşıklığı iki başlığa ayırır; Gönderim (Anlam) Değiştirim (Dil bilgisi) 1. Gönderim Art Gönderim: İsim, kendisi için kullanılan adıldan önce kullanılması şeklinde yapılmaktadır.

2 2016 Yılı Güncel Bilgiler 2 Hasan sürekli şiir yazardı. Ancak onun şiirlerinizi biz beğenmezdik. Ön Gönderim: Zamirden sonra isim kullanılmışsa bu gönderim yapılmış olmaktadır. Her şeyi sanki yalnızca o biliyor. Görende bilgin sanır Ferhat ı. Metindışı Gönderim (Exophoric): Yazı için pek uygun değildir. Bir durum gösterilir. Mutlu musun? Evet, o da mutlu! Metiniçi Gönderim (Endophoric): Uzak Gönderim: Gönderenle gönderilen uzaktır. Aralarında 8-10 cümle bulunabilir. Yakın Gönderim: Bir birini izleyen sözcükler arasında bulunur. Çorum u çok severim. Osmancık ı, Sungurlu su, İskilip i ayrı ayrı güzeldir. Biçimsel Sözcüksel gönderim türleri; Bağlaçlar: Bağlamanın iki türü vardır; Yanına ekleme: Ayşe eve geldi ve yattı. İçine ekleme: Eve gelen Ayşe yattı. Değiştirim: Değiştirim öğesi isim, eylem veya birçok tümlecin yerini tutabilir. Bu nedenle ada, eyleme ve tümlece bağlı çeşitleri vardır. Mehmet okula gidecekmiş. Öyle mi? Dün gelmeliydin. O böyle söyledi.

3 2016 Yılı Güncel Bilgiler 3 Yineleme Belli öğelerin çağrışımlar oluşturacak şekilde bir düzenlemede kullanılmasıdır. Aynı sözcüğün yinelenmesi Mehmet doğmuştu demek. Ve Mehmet i onun kucağına uzatmışlardı. Mehmet i öpmemişti. Yakın anlamlı sözcüklerin yinelenmesi Sen oynatıyor musun? Yavaş yavaş deliriyorum. Karşıt anlamlı sözcüklerin yinelenmesi Söyleyecek misin? Saklasak ne olacak? Sözcük türetimi Ben hiç hırsızlık yapmadım da Bütün çocuklar biraz hırsızdır. Eşdizimlilik Aynı kavram alanından olan sözcüklerin kullanılmasıdır. Hastane de doktorlar çok çalışıyor. Hemşireler de onlardan aşağı kalmıyor. Ön Varsayım Ayşe her zaman dans eder. Bu cümleden Ayşe nin daha önce dans ettiği çıkarılabilir. Sen bu işi yapabilirsin. Bu cümleden bu işin daha önce bir yerde belirtildiği anlaşılabilir. (Art Gönd.) Mantıksal Belirtme; Cebimde fil var. Bu cümleden fil in maskot olduğu anlaşılır. Cebinde akrep var. (Cimrilik.) Eksiltili Yapılar

4 2016 Yılı Güncel Bilgiler 4 Birden çok tümceyi, birbirine bağlı olarak söyleme biçimidir. Şu yollarla yapılabilir; Yüklemle cevap Sen eve gelecek misin? Geleceğim -ki nin kullanımı Benim kalemim yeşil, seninki kırmızı yazıyor. Nesnenin kullanılmaması Ağaçları kim kesti? Bahçıvan kesti. Yüklemsiz yapılar. Bu sözler senin için. (söyleniyor) Yüklemden anlam çıkarma Fırat ınki kırmızı, Aylin inki mavi yazıyor. (Kalem) Okuyucunun tamamlamasını isteyen yazarlar da eksiltili yapılar kullanmaktadır. Tutarlılık Tutarlılık, derin yapıda oluşan anlamlar arasındaki mantıksal bağlantıdır ve tutarlılığı gösteren belirli dilsel öğeler bulunmamaktadır. Oysaki Bağdaşıklık metnin yüzeyinde, dilsel öğeler aracılığıyla görülebilir. Bağdaşıklık, kendisini yalnızca metnin yüzeyinde somut bir biçimde gösterirken, tutarlılık olgusu soyut anlam düzeyinde incelenir. Tutarlılık ilk bakışta metnin yüzeyinden algılanamaz, belli bir yorum süreci gerektirir. Tutarlılık konusunda metinde mikro ve makro yapıdan bahsedilebilir; Mikro yapı: Cümlenin öncekiyle ve sonrakiyle kurduğu bağdır. Makro yapı: Cümlenin metindeki cümlelerle ve sözcüklerle kurduğu bağdır.

5 2016 Yılı Güncel Bilgiler 5 Örnek 1 Artık kışlar eskisi gibi soğuk geçmiyor. Bilim adamları küresel ısınmanın birçok olumsuz etkisi olduğunu söylüyorlar. Okyanuslardaki adalar birkaç yıla kadar sular altında kalacakmış ( ) Burada gördüğümüz gibi, hiçbir artgönderim ve bağlantı öğesi içermeyen bu tümce dizisi, yazan öznenin ve okuyucuların dış dünya gerçekleriyle ilgili bilgileriyle bütünleşip birbirlerine eklenerek, kendi içinde bir anlam bütünlüğü oluşturmaktadır. Örnek 2 Fırat ders sonrası hemen hastaneye gitti. Başı ağrıyordu ve gözleri kararıyordu. İkinci cümle ilk cümleye «neden» bağlantısıyla bağlanmıştır. Bu örnekte bütüncül tutarlılık görülmektedir. Anlamsal Tutarlılık İki önerme arasındaki var olan anlamlı ilişkidir. Çeşitleri; Neden-Sonuç: Ali gelmiyor, size darılmış. Motif Bağlantısı: Ali harp okuluna yazıldı, asker olacakmış. (Eş dizim) Özelleştirme Bağlantısı: Bizimkiler gelmeyecek. Ali ile Mert bozuşmuşlar da. Tanıya Dayanma: Yağmur yağacak. Hava bulutlandı. Düzeltme Bağlantısı: Kitabı Ayşe ye verdim. Yok Aliye verdim. Kullanımsal Tutarlılık Cümle yapısına mantıksal eklemeler yapılarak kurulan tutarlılıktır. Yarın Ayşe ye gidecek misin?

6 2016 Yılı Güncel Bilgiler 6 Annesini sevmem. Kullanıcı Merkezli Ölçütler Amaçlılık Doğrudan anlatıcının niyetiyle ilgilidir. Anlatıcı anlatmak istediğini ne kadar iyi anlatıyorsa amaçlılık o kadar belirgindir. Genel olarak 3 tane söz-eylem ilişkisi vardır; Düz Söz: Niyet ile söz birebir ilişkilidir. Burası çok sıcak. Kapıyı açar mısın? Makale, gazete yazısı, ansiklopedi Edim Söz: Dolaylı anlatımdır. Sizce de oda havasız değil mi? Deneme Etki Sözler: Şiirsel anlatımlardır. Bakış açısı değiştirmek ve duygu oluşturmak için söylenir. Şiir Kabuledilebilirlik Anlatanın anlattığı kadar dinleyenin dinlemesi de o derece önemlidir. Grice a göre ilkeleri; Nitelik: Kabul edilen ve tanınan konular Nicelik: Metnin bilgi verici olması Önem: Önermelerin önem sırasına göre sıralanması Tür ve Biçim: Açıklık: Metni amaca yönelik olarak yalınlaştırma

7 2016 Yılı Güncel Bilgiler 7 Çokanlamlılıktan Kaçınma: Bilgilendiricilerde kaçınmak, etki sözlerinde gerekli derecede kullanmak gerekir. Bilgisellik Metnin bilgi değeri taşıdığı ilk bakışta anlaşılabilir. Konu ilk girişte basit olarak açıklanır. Konu üç boyutta değerlendirilir; Tümce düzeyinde konu: Cümlenin anlattığı konudur. Dizi düzeyinde konu: Birbiriyle ilişkili tümceler bütününe dizi denir. Dizilerde konu bütünlüğü vardır ve bu bize paragraf düzeyinde bilgi verir. Paragraf düzeni iyi değilse metin anlaşılırlığı güçleşir. Metnin bilgi değeri taşıdığı ilk bakışta anlaşılabilir. Konu ilk girişte basit olarak açıklanır. Metin düzeyinde konu: Metin ana konu ve alt konuları barındırır. Alt konuların ilişkilerden ana konu ortaya çıkar. Metinde ana konunun belirleyicisi başlıktır. Bu nedenle Türkçe etkinliklerinde başlık buldurmaya yer verilmelidir. Özet: Bir metnin konusunun ortaya çıkarılma çalışmasıdır. Özet için üç zihinsel aşama vardır. Silme: Önermeler kısaltılır. Genelleme: Silinen yerlerden tek bir önerme çıkarılır. Yeniden Kurma: Kişi metne katkı yaparak metni yeniden oluşturur ve özetler. Metinler Arası İlişki Bir metin mutlaka önceki metinle ilişkili olmalıdır. Sonraki metin için beklenti ve zemin oluşturmalıdır. Bir metnin bilgisellik açısından değeri bu bağlantılarla orantılıdır.

8 2016 Yılı Güncel Bilgiler 8 DERS KİTAPLARINDAKİ METİNLERİN TAŞIMASI GEREKEN ÖZELLİKLER Akyol (2003) metinlerin anlamlandırılmasını şu yollarla yapmıştır Metin içi Metin dışı Metinler arası Sınıf düzeyi arttıkça metin içi anlam kurma azalırken metin dışı ve metinler arası anlam kurma artmalıdır. Bir metni anlamlandırmada türü önem taşır. Türkçem öğretiminin öğrencilerde oluşturmakla sorumlu olduğu dil bilinci ve duyarlılığı dilinin özelliklerini yansıtan metinler aracılığıyla sağlamalıdır. Çalışmada kullanılacak metinler Türkçe Programı nda belirtilen ilkeler doğrultusunda belirlenmiştir. (MEB Türkçe Ders öğretimi ve Kılavuzu 2006) Buna göre bir ders kitabı şu özellikleri taşımalıdır; Türk Milli Eğitiminin genel amaçlarına ve temel ilkelerine uygun olmalıdır. Milli, kültürel ve ahlaki değerlere, milletimizin bölünmez bütünlüğüne aykırı unsurlar yer almamalıdır. Siyasi kutuplaşmalara ve ayrımcılığa yol açacak bölücü, yıkıcı ve ideolojik ifadeler yer almamalıdır. Öğrencilerin sosyal, zihinsel, psikolojik gelişimini olumsuz yönde etkileyebilecek cinsellik, karamsarlık, şiddet vb. ögeler yer almamalıdır. İnsan hak ve özgürlüklerine, insani değerlere aykırı ögeler yer almamalıdır. Dersin amaçları ile kazanımlarını gerçekleştirecek nitelikte olmalıdır. Öğrencilerin ilgi alanlarına ve seviyesine uygun olmalıdır. İşlenecek süreye uygun uzunlukta olmalıdır. Türkçenin anlatım zenginliklerini ve güzelliklerini yansıtmalıdır. Alınan metinler kendi içinde bütünlük taşımalıdır. Öğrencilerin dil zevkini ve bilincini geliştirecek, hayal dünyalarını zenginleştirecek nitelikte olmalıdır. Öğrencinin kişisel gelişimine katkıda bulunacak ve onlara estetik bir duyarlılık kazandıracak nitelikte olmalıdır. KAYNAKÇA

9 2016 Yılı Güncel Bilgiler 9 Ülper H. (2010). Türkçe Ders Kitabı Çözümlemeleri. Ankara: Pagem Akademi Yayınları. s Onursal İ. (2003). Türkçe Metinlerde Bağdaşıklık ve Tutarlılık. İstanbul: Multilingual Yayınları, Dilbilim Dizisi. s tarihinde indirilmiştir. İşeri K, Yılmaz İ. Dinleme Edimine İlişkin Etkinliklerin Değerlendirilmesi. s tarihinde indirilmiştir. Milli Eğitim Bakanlığı. (2006). İlköğretim Türkçe Dersi Öğretim Programı ve Kılavuzu (6, 7, 8.Sınıflar). Ankara: Devlet Kitapları Müdürlüğü.