TÜRKĠYE CUMHURĠYET MERKEZ BANKASI BANKALAR ARASI PĠYASALAR VE ĠġLEYĠġĠ. Hazırlayan: M. Aykut KELECĠOĞLU, Ankara GĠRĠġ

Transkript

1 TÜRKĠYE CUMHURĠYET MERKEZ BANKASI BANKALAR ARASI PĠYASALAR VE ĠġLEYĠġĠ Hazırlayan: M. Aykut KELECĠOĞLU, Ankara GĠRĠġ 2. PARA POLĠTĠKALARI VE MERKEZ BANKASI 2.1. GENEL OLARAK PARA POLĠTĠKALARI VE MERKEZ BANKASI ĠLĠġKĠġĠ Para politikası araçlarını kullanarak para arzı ve faiz oranını etkilemeyi amaçlayan politika para politikası olarak adlandırılmaktadır. 1 Para politikasının temel amacı ulusal para biriminin yurtiçi ve yurtdışı değerini korumaktır. Bu ise ülke içinde enflasyonun istikrarlı olarak düşük bir seviyede gerçekleşmesi anlamına gelmektedir. Para otoritesi ise bu amacın gerçekleşmesi için para politikası hedeflerini ve bu hedeflere ulaşmakta kullanılacak araçlara karar vermektedir. 2 Genel olarak bir ekonomide dört temel hedef vardır. Bunlar; Kaynakların tam olarak istihdamı, Sürdürülebilir bir ekonomik büyüme, Fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesi, Ödemeler dengesindeki istikrarın sağlanması. 1 Nur Keyder, Para Teori Politika Uygulama, 11. Baskı, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2008,s Serkan Yiğit, TC Merkez Bankası Bankalar Arası Para Piyasası, TC Merkez Bankası Araştırma Genel Müdürlüğü Tebliği No:6, Ankara: 2002,s.1.

2 Bu temel ekonomik hedefler için maliye ve para politikaları koordineli olarak uygulanır.sadece maliye politikası ya da para politikası ile bu hedeflerin sağlanması mümkün değildir.çünkü, bu hedefler birbirleri ile çatışan, çelişen hedeflerdir. Örneğin, merkez bankası düşük enflasyon oranı veya güçlü bir TL'yi hedeflediği anda bunun kısa dönem maliyeti işsizlik oranının artması ve ekonomik büyüme hızının düşmesi olabilmektedir. Hedeflerin birbiri ile çatışması, para ve maliye politikası uygulamaları konusunda zamanla yeni oluşumların doğmasına neden olmuştur. Para politikası uygulamalarının merkez bankacılığı anlamında gelişimine bakıldığında, kabaca 1970 öncesi, dönemi ve 1990 sonrası olarak üç döneme ayrılabilir öncesi dönemde, ekonomi politikalarının asıl olarak maliye politikaları çerçevesinde oluşturulduğu, para politikalarının ise yukarıda sayılan temel hedeflere ulaşılmasında maliye politikalarını destekleyici bir unsur olarak görüldüğü gözlemlenmektedir. Ancak, özellikle 1970 li yılların başında petrol krizinin etkisiyle petrol fiyatlarının aşırı yükselmesi ve merkez bankalarının bu dışsal şokun ülke ekonomileri üzerindeki olumsuz etkilerini gidermek amacıyla gevşek para politikaları izlemeleri sonucu birçok ülkede enflasyonist bir sürecin yaşanması ve bu sürecin olumsuz etkilerinin birçok alanda hissedilmesi nedeniyle, merkez bankalarından beklentiler değişmeye başlamıştır. Bu süreçte, para politikalarının yukarıda sayılan hedeflerin hepsini dikkate alarak düzenlenmesinin para politikasının etkinliğini zayıflattığı, üstelik özellikle ekonomik kalkınmaya destek olması amacıyla oluşturulan para politikalarının uzun dönemde hem ekonomik kalkınmaya beklenen desteği sağlamadığı, hem de enflasyonist bir sürece yol açtığı genel kabul görmeye başlamıştır. Literatürdeki çeşitli çalışmalar, bir ülkedeki üretim düzeyinin, o ülkenin potansiyel üretim düzeyine ulaşması halinde, gevşek para politikalarının, diğer bir deyişle faizlerin yapısal göstergelerin gerektirdiği seviyelerin altında kalmasının üretim ve istihdam üzerindeki olumlu etkilerinin çok kısa süreli olduğunu, bu politikaların orta ve uzun vadede üretim ve istihdam üzerinde fazla etkili olamadığını ve sadece enflasyona yol açtığını göstermektedir.bu

3 çalışmalarla, 1970 ler ve 1980 lerde yaşanan gelişmeler, merkez bankalarının üretim ve istihdama katkılarının ancak ve ancak fiyat istikrarını gözeten politikalarla olabileceğini göstermiştir. Özellikle 1980 lerden itibaren merkez bankası politikaları açısından fiyat istikrarı asıl hedef olarak ön plana çıkmıştır. Bu çerçevede, merkez bankaları kanunları değiştirilerek, genel olarak merkez bankalarının asıl ve çoğu kez tek görevinin fiyat istikrarının sağlanması ve sürdürülmesi olduğu kabul edilmiştir. Modern merkez bankacılığı anlayışındaki değişmelerin bir uzantısı olarak, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası ndan (TCMB) beklentiler de zaman içinde değişmiş, 14 Ocak 1970 tarih, 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu muhtelif tarihlerdeki düzenlemelerin ardından son olarak 25 Nisan 2001 tarih, 4651 sayılı Kanun ile yeniden düzenlenerek, TCMB nin temel amacının fiyat istikrarını sağlamak olduğu ve bu amaca ulaşmak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisinin belirleyeceği hususları hüküm altına almıştır. 3 Mevcut durumda, TCMB aktif bir para politikası stratejisi izlemektedir. TCMB 2002 yılı başında para politikasının genel çerçevesine ilişkin yaptığı duyuruda, para politikasında nihai hedefin enflasyon hedeflemesine geçmek olduğunu, ancak gerekli ön koşullar tamamlanmadan enflasyon hedeflemesine geçilmeyeceğini duyurmuştur döneminde TCMB tarafından Örtük Enflasyon Hedeflemesi uygulanmıştır. Bu süre zarfında, dalgalı kur rejimine uyum artmış ve enflasyon hedeflemesi rejimine geçiş için elverişli bir ortam oluşmasına yönelik önemli mesafeler alınmıştır. TCMB, 2006 yılı başından itibaren para politikasının kurumsallaşması süreci çerçevesinde, enflasyon hedeflemesi rejiminin uygulamasına geçmiştir. Enflasyon hedeflemesinin ilk aşamasında, üç yıllık bütçe uygulaması ile uyumlu bir şekilde, üç yıllık enflasyon hedef patikası oluşturulmuş olup, bu uygulamaya devam edilmektedir. TCMB, gerçekleşen enflasyonun nokta hedef olarak belirlenen enflasyon hedefinin iki puan altında ya da üzerinde 3 Türkiye Sermaye Piyasası Aracı Kuruluşları Birliği, TSPAKB, Ulusal ve Uluslar arası Piyasalar Sermaye Piyasası Faaliyetleri İleri Düzey Lisans Eğitimi, Mart 2010, s.1-2.

4 çıkması durumunda, şeffaflık ve hesap verebilirlik çerçevesinde bu durumun nedenlerini ve alınması gereken önlemleri ayrı bir raporla Hükümete sunmakta ve bu raporu kamuoyu ile paylaşmaktadır yılı başında enflasyon hedeflemesi rejimine geçilmesiyle birlikte, IMF program şartlılığı kapsamında; Net Uluslararası Rezevler performans kriteri olmayı sürdürmüş, ancak Para Tabanı performans kriterinin ve Net İç Varlıklar gösterge hedefinin yerlerini enflasyon gözden geçirme kriterleri almıştır. Bu doğrultuda, 2006 yılından itibaren, standby programı çerçevesinde IMF ile gözden geçirmelerde kullanılmak üzere her yılın başında yıl sonu hedefi ile tutarlı bir politika oluşturulmaya başlanmıştır. Enflasyon hedeflemesi rejimine geçilmesiyle beraber, Para Politikası Kurulu para politikası kararlarında tavsiye veren konumdan karar alıcı konuma geçmiştir. Diğer taraftan, para ve kur politikası yıllık raporunun yanı sıra, 2006 yılında üç ayda bir yayımlanmaya başlanan Enflasyon Raporu, para politikasının temel iletişim aracı olmuştur. TCMB, enflasyon hedeflemesi rejiminde temel para politikası aracı olarak kısa vadeli faiz oranlarını kullanmakta, bu anlamda gecelik faiz oranlarını belirlemektedir. Kısa vadeli faiz kararlarının temelinde sinyal etkisi vardır. Merkez bankaları bu sinyal etkisi ile aktarım mekanizması üzerinden toplam talebi kontrol etmeyi, beklentileri yönlendirerek enflasyon hedeflerine ulaşmayı amaçlamaktadırlar. Sinyal etkisinin aktarım mekanizması kanalları üzerindeki gücü, politikalardan arzu edilen sonuçların öngörüldüğü şekilde ve öngörülen sürede alınabilmesini sağlar. Çok genel bir çerçevede, ekonominin yapısal özellikleri, mali piyasaların etkinliği ve belirsizlik alanları bu ilişkinin gücünü belirler. Faiz oranları belirlenirken, sadece enflasyon hedefleri gözetilmektedir yılından bugüne politika faizleri, sadece ve sadece enflasyonla mücadele ve fiyat istikrarını sağlamak amacına yönelik olarak, ileriye dönük

5 bir bakış açısı ile kullanılmıştır. Enflasyonla mücadele konusundaki kararlılık enflasyonla ilgili beklentileri iyileştirirken, politikalara olan güvenin artması sonucunda faizler düşer. Borçlanma vadeleri uzarken, Hazine daha düşük faizlerle borçlanır ve risk primi azalır. Bu gelişmelerin bir sonucu olarak, kamu maliyesi ve bütçe dengesinde görülen iyileşme ile makro dengeler güçlenir, ekonominin şoklara karşı direnci artar. Buna karşılık, TCMB nin politika faizlerini belirlerken enflasyonla mücadele ve fiyat istikrarını sağlamak dışında bir amacının bulunması veya piyasalarda enflasyonla mücadele dışında bir amacın olduğuna dair bir algılamanın oluşması, ciddi bir güven kaybına neden olur. Oluşan güven kaybı, enflasyon beklentilerinin bozulması ve risk priminin artması ile başlayan bir zincirleme reaksiyon sonucunda makro dengelerin bozulması, ekonomide kırılganlıkların artması ile sonuçlanır. Faiz kararı alınırken, ekonomideki tüm gelişmelere orta vadeli bir perspektif içerisinde bakılmakta, enflasyonu etkilemesi olası temel eğilimler ve kalıcı etkiler dikkate alınmaktadır. Gelecekteki enflasyonu öngörebilmek için: Toplam arz ve talep gelişmeleri, parasal göstergeler, kredi büyüklükleri, kamu maliyesi gelişmeleri, İçsel (TCMB) enflasyon tahminleri, Beklentiler, Fiyatlama Davranışları, Döviz kurları, ödemeler dengesi gelişmeleri, Verimlilik, istihdam ve ücretler, Dış ekonomik gelişmeler gibi pek çok parametreye bakılmaktadır. 4 4 TSPAKB,s. 3-4.

6 Son yıllarda, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası nın, enflasyon hedeflemesi rejiminde temel para politikası aracı olarak bankalar arası piyasaları yoğun ve etkin bir şekilde kullanmaya hız vermesi konunun önemini artırmıştır T.C. MERKEZ BANKASININ GÖREV VE YETKĠLERĠ Cumhuriyet döneminin, bankacılık ve dolayısıyla banka hukuku ile ilgili en önemli kanunu 30 Haziran 1930 tarihli ve 1715 sayılı T. C. Merkez Bankası Kanunu dur. T. C. Merkez Bankası 15 milyon lira sermaye ile kurulmuş ve bankanın istisnai görev ve yetkileri dışında özel hukuka bağlı olma ilkesi kabul edilmiştir. İlk Merkez Bankası Kanunu 14 Ocak 1970 de 1211 Sayılı T.C. Merkez Bankası Kanunu ile yürürlülükten kaldırılmıştır. Bu kanunun bazı maddeleri daha sonra 3098, 3291 ve 4651 sayılı kanunlarla değiştirilmiştir. Merkez Bankası nın esas sözleşmesinde, Bakanlar Kurulu nun 1985 yılında aldığı kararla bazı değişiklikler yapılmıştır yılında 3985 sayılı yasa ile Merkez Bankası nın Hazineye vereceği kısa vadeli avans tutarının zaman içinde kademeli olarak 1998 yılına kadar her yıl cari yıl genel bütçe ödenekleri toplamının bir önceki mali yıl genel bütçe ödenekleri toplamını aşan tutarının % 3 üne düşürülmesi hükmü getirilmiştir. Ayıca kamu kurumlarına verilebilecek yıllık iskonto ve avans miktarının da Hazineye verilebilecek kısa vadeli avans limitlerinin yarısından fazla olamayacağı belirtilmiştir. Böylece Merkez Bankası kaynaklarının Hazine tarafından kullanımı konusunda bir kısıtlama getirilmiş ve Merkez Bankası nın özerkleştirilmesi yolunda bir adım atılmıştır. 5 T.C. Merkez Bankası nın temel görevleri kanununun 4. Maddesine göre şunlardır. 5 Berna Kocaman, Finansal Piyasalar (Kurumlar, Teknikler, Araçlar),Ankara: Siyasal Kitapevi,2004, s

7 1. Açık piyasa işlemleri yapmak 2. Hükümet ile birlikte TL nın iç ve dış değerini korumak için gerekli önlemleri almak ve yabancı paralar ile altın karşısında muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini belirlemek, TL nın yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için efektif ve dövizlerin vadesiz ve vadeli alım satımı ile dövizlerin TL ile değişimi ve diğer türev işlemlerini yapmak 3. Reeskont ve avans işlemlerini yapmak 4. Zorunlu karşılıklar ve umumi disponibilite ile ilgili usul ve esasları belirlemek 5. Ülke altın ve döviz rezervlerini yönetmek 6. TL nın hacim ve dolaşımını düzenlemek 7. Para ve döviz piyasası ile ilgili düzenleyici tedbirleri almak 8. Mali piyasaları izlemek. Yine aynı maddeye göre T.C. Merkez Bankası nın başlıca yetkileri ise şu şekildedir. 1. Banknot ihraç etmek 2. Hükümet ile birlikte enflasyon hedeflerin tespit etmek, buna uygun olarak para politikasını belirlemek 3. Fiyat istikrarını sağlamak amacıyla TCMB Kanununda belirtilen para politikası araçlarını kullanmak, uygun bulacağı diğer para politikası araçlarını doğrudan belirlemek ve uygulamak 4. Nihai kredi verme merci olarak bankalara kredi verme işini yürütmek 5. Bankaların ödünç para verme işlerinde ve mevduat kabulünde uygulayacakları faiz oranlarını, belirleyeceği usul ve esaslara göre bankalardan istemek 2.3. T.C. MERKEZ BANKASININ PARA POLĠTĠKASI ARAÇLARI

8 Merkez bankaları para politikalarını uygularken hem doğrudan piyasalardaki düzenleyici gücünü kullanarak hem de dolaylı yoldan merkez bankası parasını kontrol ederek para piyasası üzerindeki koşulları değiştirerek piyasayı etkileyebilir. Para politikası uygulamalarında özellikle 1970 li yılların sonlarından itibaren, gelişmiş ülkelerin kredi kontrolleri, faiz oranları tavanı gibi doğrudan araçları kullanımdan kaldırarak daha çok açık piyasa işlemleri, zorunlu karşılık oranları gibi dolaylı araçlara yöneldiklerini ortaya koymuşlardır lı yıllardan sonra gelişmekte olan ülkelerin de dolaylı araçlara yöneldikleri görülmektedir. Doğrudan araçlarla politika amacı arasında birebir ilişki bulunmaktadır. Diğer bir deyişle doğrudan araçlarla merkez bankası ya fiyatları (faiz gibi) ya da miktarı (kredi hacmi gibi) düzenlerken, dolaylı araçlarla piyasadaki arz ve talep koşullarını değiştirmektedir. Dolaylı araçları kullanan merkez bankaları rezerv para arzını belirleyerek bankaların likidite durumlarını değiştirebilir. Doğrudan araçlar bankaların bilançolarını etkilerken, dolaylı araçlardan bir çoğu merkez bankası bilançosunu etkilemeyi hedeflemektedir. Doğrudan araçlar, merkez bankalarının yasal düzenlemelerle para politikasını uyguladığı araçlardır. Bu araçlarla genellikle merkez bankaları ara hedeflere ulaşmak için kontroller uygulamaktadır lerin ortasına kadar endüstrileşmiş ülkeler dahil bir çok ülkede kullanılmış ve iyi sonuçlar vermiştir. Bu araçların bir kaçı faiz oranları kontrolleri, banka kredi tavanları, disponibilite oranları ve seçilmiş krediler olarak sayılabilir. Doğrudan araçlar, tam olarak rekabet koşulları oluşmamış ülkelerde piyasalar gelişene kadar kullanılabilirler.parasal kontrole geçmeye çalışan ülkelerde de merkez bankaları, piyasaların derin olmadığı ve faizlerde aşırı dalgalanmaların olabildiği durumlarda, yatırımların kesilmemesi için ya da piyasalar yeterli derinliğe ulasana kadar bazı doğrudan araçları kullanmayı tercih etmişlerdir. Doğrudan araçlar ikinci iyi ya da ek bir araç olarak piyasa mekanizmasının kesintiye uğradığı dönemlerde kullanılabilirler. Doğrudan araçların bütün bu

9 avantajlarının yanı sıra, etkin olmayan kaynak dağılımının getirdiği maliyetleri de bulunmaktadır. 6 Dolaylı araçlarla merkez bankası, para piyasalarındaki koşullarını merkez bankası parasını kullanarak değiştirmektedir. Özellikle sermaye kontrollerinin azalması veya kaldırılmasından sonraki dönemde doğrudan araçların etkinliğinin giderek kaybolmasına karsın, dolaylı araçların para politikası otoritelerine politika uygulamalarında daha büyük esneklik sağladığını ifade etmektedir. 7 Çalışmamızda, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından doğrudan para politikası aracı olarak kullanılan disponibilite uygulaması, kredi tavan kontrolleri, faiz oranı kontrolleri gibi araçlar çalışmanın kapsamına dahil edilmemiş, çalışma bankalar arası piyasalar ve ilgisi sebebiyle diğer dolaylı para politikası araçları ile sınırlı tutulmuştur. 3. ARALIK 2002 TARĠHĠNE KADAR T.C. MERKEZ BANKASI NEZDĠNDE BANKALAR ARASI PĠYASALAR 8 Merkez Bankası nın tarihinde yayımladığı 2002 yılında para ve kur politikası ve muhtemel gelişmeler başlıklı raporda, TCMB nin Türk Lirası ve döviz piyasalardaki aracılık rolünü tedricen bırakmasının, bankalar arası piyasaların gelişmesi için uygun ortam yaratacağı öne sürülmüştür. Bankalar arası para piyasası ve döviz ve efektif piyasalarda TCMB nin aracılık faaliyetlerini azaltması aşamalı bir şekilde belirtilen takvim neticesinde gerçekleşmiştir. İlgili raporda, Merkez Bankası nın Türk Lirası ve döviz piyasalarında, bu piyasaların oluşturduğu dönemdeki özel şartlar nedeniyle tarafların kendi 6 Esra Taner, Globelleşen Dünyada Merkez Bankalarının Fazla Likidite Yönetimi ve Türkiye Örneği, Uzmanlık Yeterlik Tezi, T.C. Merkez Bankası, Piyasalar Genel Müdürlüğü, Ankara: 2008, s Esra Taner, s Nur Keyder, s

10 risklerini üstlenerek işlemlere aracılık etmesinin piyasaların derinliğini artırmaya ilave bir fayda sağlamadığı gibi, risk algılanmalarının tam olarak yansıtılmadığı fiyatlama mekanizmalarının doğmasına neden olduğu ileri sürülmüştür. Merkez Bankası adı geçen piyasalardan 2002 sonuna kadar tamamen çekilmiştir. Aşağıda bir dönem önemli işlev üstlenen bu piyasalar hakkında özet bilgi verilecektir BANKALAR ARASI PARA PĠYASASI 2 Nisan 1986 tarihinde faaliyete geçen bankalar arası para piyasası, bankacılık sisteminde kaynakların daha etkin kullanımı sağlamak amacıyla Merkez Bankası nın öncülüğünde kurulmuştur. Sistem kısa dönemli nakit fazlası olup, bunu plase edemeyen bir bankaya borç vererek gelir sağlanması, borç alan bankanın ise kısa dönem nakit açığını uzun dönemli varlıklarını elden çıkarmadan karşılamasını mümkün kılmıştır. Bu piyasa, bankaların akit pasif yönetiminde önemli bir araç olmuştur. Bankaların atıl fonlarının değerlendirilmesinde, fon ihtiyaçlarının karşılanmasında ve ek kazanç sağlamalarında önemli bir rol oynamıştır. Ekonomi açısından ise, bu yöntem sayesinde piyasanın kısa vadeli nakit sıkıntısı ve ek emisyon gereksinimi büyük ölçüde azaltılabilmiştir. Bankalar arası para piyasasındaki faizler genelde piyasanın likidite durumunun bir göstergesi olmuştur. Nakit bolluğu olan durumlarda faiz oranı düşmüş, nakit kıtlığı olan günlerde ise yükselmiştir. Merkez Bankası piyasadan para çekmek istediğinde veya döviz piyasasındaki aşırı talebi bu piyasaya yönelterek azaltmak istediğinde bu piyasada faizler yükselme eğilimi göstermiştir.

11 tarihinden önce, faizler TCMB müdahalesi olmadan piyasada oluşuyordu. Bu tarihten sonra TCMB bankaların arz ve talebinin denkleşememesi halinde faizlerin aşırı dalgalanmasını engellemek amacıyla faiz için alt ve üst sınırlar belirlemiş, faizlerin bu sınırı aşması halinde müdahale etmiştir tarihinden itibaren piyasada çift yönlü kotasyona olanak sağlayan yeni bir piyasa açılmıştır DÖVĠZ VE EFEKTĠF PĠYASALARI 1998 Ağustos ayında mali piyasalarda yapılan bir değişiklikte döviz kurlarının piyasa koşulları altında belirlenmesi sistemine geçilmesidir. Bu amaçla Merkez Bankası bünyesinde Döviz ve Efektif Piyasası açılmıştır. Böylece, Merkez Bankası nın kur politikasına yardımcı olacak bir araç sağlanmış ve bankacılık sisteminde döviz ve efektif rezervlerinin etkin kullanımı yönünde önemli bir adım atılmıştır. Bu piyasada bankalar, özel finans kurumları, Merkez Bankasınca faaliyetleri uygun görülen yetkili kurumlar ve Merkez Bankasının döviz pozisyonunu yöneten Döviz İşlemleri Müdürlüğü katılmıştır. Merkez Bankası Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü ise, bu piyasalarda tarafsız aracı olmak ve bilgi aktarımında bulunmak görevini üstlenmiştir.

12 TCMB nın tarihli basın duyurusu, bankanın döviz efektif piyasaları aracılık faaliyetine son verdiğini duyurmuştur yılı içinde Merkez Bankası,döviz ve efektif piyasalarında aracılık işlemlerinden aşamalı olarak çekilmeye başlamıştır. Çekilmenin amacı, bankalar arası döviz piyasasının derinliğini artırmak, risk algılanmalarının yansıtıldığı fiyatlama mekanizmalarının oluşabilmesini sağlamak ve zaman zaman bu piyasalarda gerçekleşen işlemlerin Merkez Bankası taraflı işlemler olarak algılanması sonucu para ve döviz kuru politikalarına ilişkin piyasalara karşılıklı mesajlar verilmesini önlemekti. 2 Eylül 2002 tarihinden itibaren Merkez Bankası nın adı geçen piyasalardaki aracılık faaliyetine son verilmiştir DÖVĠZ KARġILIĞI ALTIN PĠYASASI 31 Ağustos 1988 tarihli uygulama talimatı ile TCMB döviz ve efektif piyasalarında döviz karşılığı altın piyasası faaliyetlerine başlanılmasına karar verilmiştir. Ancak İstanbul Altın Borsası nın 26 Temmuz 1995 tarihinde faaliyete geçmesiyle, Merkez Bankası nezdinde işlevini sürdüren bu piyasa faaliyetini durdurmuş, tarihinden itibaren de Merkez Bankası altın alım satımına aracılık işlemelerine son vermiştir. TCMB döviz ve efektif piyasaları aracılığı ile satımı yapılmak üzere uluslar arası standartlara uygun altın ve bar külçelerini, altın ticareti konusunda uluslar arası deneyime sahip ve uluslar arası piyasalarda ağırlığı bulunan kuruluşlardan önce konsinye alım yoluyla yurda getirmiş, daha sonra uluslar arası piyasa fiyatlarından alımını yapmıştır. Konsinye alım şeklinde altının ithal edileceği kuruluşların nezdlerinde ve Merkez Bankası nda TCMB adına altın üzerinden avans hesabı açılmış, ayrıca TCMB nin İstanbul Kambiyo ve Ankara Kambiyo Şubeleri nezdinde bir altın pozisyonu oluşturulmuştur.

13 Altın almak isteyen kuruluşun ödemeye hazır olduğu fiyat ile altın ithal edilecek yabancı bankanın altın ihraç fiyatı çakıştığında işlem gerçekleşmiştir. Böylece Merkez Bankası Döviz ve Efektif Piyasaları, talep sahibi kuruluşlara altın satışı anında yabancı paralardan kesin alış işlemi yapmış, böylece üç taraf içinde kur riski ortandan kalkmıştır. 4. ARALIK 2002 TARĠHĠNDEN SONRA T.C. MERKEZ BANKASI NEZDĠNDE BANKALAR ARASI PĠYASALAR 4.1. MERKEZ BANKASI AÇIK PĠYASA ĠġLEMLERĠ GENEL OLARAK AÇIK PĠYASA ĠġLEMLERĠ Açık piyasa işlemleri merkez bankasının dolaşımdaki para miktarını azaltıp çoğaltmak için, hazine bono ve tahvilleriyle, özel sektöre ait bazı tahvil ve hisse senetlerini alıp satma işlemidir. Piyasadan bu gibi menkul kıymetlerin merkez bankası tarafından satın alınması, piyasaya para çıkmasıyla, satılması dolaşımdan banknot çekilmesiyle sonuçlanacaktır. Dolaşımdaki rezerv paranın değişmesi, kaydi para hacmini de aynı yönde etkileyerek toplam para stokunun değişmesine neden olacaktır. Rezerv para +- Açık Piyasa İşlemleri Parasal Tabana eşittir. 9 Açık piyasa işlemleri Merkez Bankasının kanunda öngörülmüş özellikleri taşıyan menkul değerleri, kendi adına, rekabet piyasası şartlarına göre alıp satmasıdır. Açık kredi işlemleri ile Merkez Bankası piyasadaki para miktarına etkide bulunur yani bu yolla para arzını ve ekonominin likiditesini düzenler. Paranın darlığının çekildiği dönemlerde özel sektöre ait kıymetli evrak ve menkul değerleri ile kamu sektörünün tahvillerini satın alarak piyasaya ve bankalar 9 İlker Parasız, Para Banka ve Finansal Piyasalar, 8. Baskı, İstanbul: Ezgi Kitapevi, 2005,s.349.

14 sistemine nakit sokar, piyasadan para çekmek istediği durumlarda da bu değerleri satmak yoluna gider. Açık piyasa işlemleri büyük çoğunluğu ile özel hukuk kategorileri içinde cerayan eder. 10 Bu işlem için yeni tahvil veya senet ihraç edilmez. Açık piyasa işlemlerinde Merkez Bankası, Devlet İç Borçlanma Senetlerini kullanarak, ter repo, doğrudan satış, repo ve doğrudan alış yapabilmektedir. Açık piyasa masası repoyu (TCMB açısından) piyasanın likit olduğu dönemlerde likidite fazlasını çekmek için kullanabilmekte, işlemin vadesini ise likidite sıkıntısı olan günlere denk getirmeye çalışmaktadır. Dolayısıyla piyasa likit olduğu dönemlerde fazla para, TCMB nin doğrudan açık piyasa satışı veya repo yapması yoluyla çekilebilmekte; piyasada nakit sıkışıklığı olduğu dönemde ise, doğrudan açık piyasa alımı veya ters repo ile piyasaya taze para sürülebilmektedir. Açık Piyasa ve Bankalar Arası Para Piyasasındaki karşılaştırılabilir vadedeki işlemlerdeki net getiri biribirine çok yakındır. Açık piyasa faiz oranlarının belirlenmesinde; devlet iç borçlanma senetleri ihale faizi, hangi vadenin özendirilmek istediği, interbank faizleri ve döviz piyasasındaki hareketler rol oynar. 11 Açık piyasa işlemleri Merkez Bankası için gerek defansif gerekse ofansif amaçlarına aşağıdaki nedenlerle en uygun araçtır Merkez Bankası parasal tabanın boyutunu belirlemek için istediği kadar tahvil alıp satabilir. 2. Açık piyasa işlemlerinde reeskont penceresinden farklı olarak inisiyatif Merkez Bankasındadır. 10 Berna Kocaman, s Nur Keyder, s İlker Parasız, s.350.

15 3. Açık Piyasa İşlemleri küçük alımlarla başarılabilir. Gerektiğinde çok büyük alım ve satımlar yapılabilir. Böylece merkez bankası, parasal taban üzerinden çok küçük ayarlamaları gerçekleştirebilir. 4. Açık piyasa işlemleri sürekli olarak kullanılabilir. Böylece Merkez Bakası, piyasalardaki çeşitli etmenlerin etkileri hakkında edindiği yeni bilgilere ve piyasada hissettiği değişikliklere göre, parasal tabanı sürekli olarak istediği yönde ayarlayabilir. Açık piyasa işlemleri kolayca tersine çevrilebilir. Yani Merkez Bankası saat 10 da tahvil satın alabilir, saat 11 de satabilir. Başka hiçbir araç bu kadar kolay ve hızlı bir şekilde tersine çevrilemez. Açık piyasa işlemlerinin en önemli ve en sakıncalı yönü, bu işlemlerin piyasanın yoğunlaştığı bölgelerde olmasıdır. İşlemin etksinin tüm ülkeye yayılışı zaman alır AÇIK PĠYASA ĠġLEMLERĠNĠN ĠġLEYĠġĠ Açık piyasa işlemlerinin amacı, 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu nun 52 nci maddesi uyarınca, para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonomideki likiditenin düzenlenmesidir. Açık piyasa işlemlerinin genel çerçevesi, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu nun 52 nci ve 56 ncı maddelerinde belirtilmiştir. Madde 52- Banka, para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, Türk Lirası karşılığında menkul kıymet kesin alım satımı, geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri, menkul kıymetlerin ödünç alınıp verilmesi, Türk Lirası depo alınması ve

16 verilmesi gibi açık piyasa işlemlerini yapabilir ve bu işlemlere aracılık edebilir. Bankaca başvurulacak açık piyasa işlemleri ile bu işlemlerle ilgili usul ve esaslar, açık piyasa işlemlerine konu olacak yüksek likiditeye sahip ve az riskli araçlar Bankaca belirlenir. Banka, açık piyasa işlemleri çerçevesinde kendi nam ve hesabına vadesi 91 günü aşmayan, ikincil piyasada alınıp satılabilen likidite senetleri ihraç edebilir. Ancak, likidite senetlerinin devamlı bir alternatif yatırım aracı olma niteliği kazanmasının engellenmesi, ihraçlarının sadece açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla sınırlı tutulması hususları göz önünde bulundurulur. Bankanın geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri ile Türk Lirası depo işlemlerinin anlaşma süresi 91 günü aşamaz, sürenin başlangıcı işlemlerin valör tarihidir. Banka, bu madde kapsamına giren iilemlerle ilgili kurum ve kuruluşları;bankalar ve 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu na göre belirlenen aracı kurumlar arasından işlemin özelliğini göz önünde bulundurarak tespit etmeye yetkilidir.açık piyasa işlemleri, yalnızca para politikası amaçları için yürütülür ve Hazineye, kamu kurum ve kuruluşları ile diğer kurum ve kuruluşlara kredi amacıyla yapılamaz. Madde 56- Banka, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarına avans veremez ve kredi açamaz, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarının ihraç ettiği borçlanma araçlarını birincil piyasadan satın alamaz.banka, bu Kanunla yetki verilen işlemler dışında avans veremez ve kredi açamaz, vereceği avans ve açacağı kredi teminatsız veya karşılıksız olamaz, her ne şekilde olursa olsun kefil olamaz ve doğrudan kendisi ile ilgili işlemler dışında teminat veremez.

17 TCMB açık piyasa işlemlerini iki birim aracılığı ile gerçekleştirir. Bunlar; Açık Piyasa İşlemleri Müdürlüğü ile Para Piyasaları Müdürlüğüdür. Açık piyasa iģlemleri çeģitleri ve kullanılan yöntemler özet olarak aşağıdadır 13 : APĠ ĠĢlem ÇeĢitleri: Likidite açığı ya da fazlalığının geçici olduğu koşullarda: 1.Repo: Likidite sıkışıklığında piyasanın kısa vadede, geçici süre için fonlanmasıdır. Merkez bankası, repoya konu olan menkul kıymetleri (DİBS leri) işlemin vadesinde geri satmak üzere, belirli bir süre için satın alır, piyasaya likidite enjekte eder. İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. (Literatürdeki tanımı ile karışıklığa sebepvermemek için, Merkez Bankası Repo işlemi yaptığında katılımcılara repo yapma imkanı, bir başka deyişle Merkez Bankasından borç alma imkanı tanıdığını düşünmek gerekmektedir.) 2. Ters Repo: Piyasadaki likidite fazlalığının geçici süre için piyasadan çekilmesidir. Merkez bankası, portföyündeki menkul kıymetleri (DİBS leri) işlemin vadesinde geri almak üzere, belirli bir süre için satarak piyasadaki likidite fazlalığını çeker. İşlemin vadesinde ters işlem gerçekleşir. (Literatürdeki tanımı ile karışıklığa sebep vermemek için Merkez Bankasının Ters Repo işlemi yaptığında katılımcılara ters repo yapma imkanı, bir başka deyişle Merkez Bankasına borç verme imkanıtanıdığını düşünmek gerekmektedir.) Likidite açığı ya da fazlalığının kalıcı olduğu koşullarda: 13 TSPAKB, s.6-7.

18 1. Doğrudan Alım: Piyasada kalıcı bir likidite sıkışıklığı varsa, merkez bankası eksik olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satın alarak, piyasaya likidite sağlar. 2. Doğrudan Satım: Piyasada kalıcı olarak likidite fazlası varsa, merkez bankası fazla olan likidite tutarınca menkul kıymet (DİBS) satarak piyasadaki likidite fazlasını çeker. 3. Likidite Senetleri Ġhracı: Likidite senetleri, piyasadaki likiditenin düzenlenmesi ve açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla, Merkez Bankası tarafından kendi nam ve hesabına, 91 günü aşmayan vadelerde, iskontolu olarak ihraç edilen, kıymetli evrak niteliğini haiz senetlerdir. Mevcut uygulamada, likidite senetleri ihraç ve erken itfa işlemleri dışındaki açık piyasa işlemleri sadece DİBS karşılığında gerçekleştirilmektedir. Kullanılan Yöntemler: 1. Ġhale Yöntemi: Genellikle geleneksel yöntem tercih edilir. Kazanan her teklif kendi faizinden/fiyatından işlem görür. İhale bilgileri piyasaya Reuters servisi veya EFT aracılığıyla duyurulur. Teklifler EFT aracılığı ile alınır.standart repo, ters repo ihale saati genelde 11:00 dir. Ayrıca, gün içi likidite gelişmelerine göre Gün Ġçi Repo Ġhaleleri herhangi bir saatte açılabilir. 2. Kotasyon Yöntemi: Kotasyon yönteminde faiz ya da fiyat TCMB tarafından belirlenir.tcmb nin İMKB Tahvil-Bono Piyasası, Repo-Ters Repo Pazarında yaptığıişlemler

19 kotasyon yöntemi ile gerçekleştirilir. Bu piyasada TCMB, alış ve satış kotasyonlarını girerek işlem yapmaktadır. TCMB, piyasa yapıcılığı sistemini desteklemek amacıyla piyasa yapıcısı bankalara açık piyasa işlemleri çerçevesinde likidite imkanı sağlamaktadır. Söz konusu likidite imkanı, piyasa yapıcısı bankaların, tarihinden itibaren Hazine nin DİBS ihraçlarından aldıkları/alacakları ve itfa edilmemiş olanların ihraç değerlerinin %7 si ile sınırlıdır. Piyasa yapıcısı bankalar, sağlanan %7 lik likidite imkanının tamamını kotasyon yolu ile yapılacak repo işlemleri için kullanabildikleri gibi, söz konusu likidite imkanının en fazla %40 ını Hazine Müsteşarlığınca ölçütkıymet kabul edilen DİBS leri TCMB ye satmak için de kullanabilmektedirler. Açık piyasa işlemler uygulama talimatına göre; Merkez Bankasınca gerçekleştirilecek açık piyasa iģlemlerine taraf olmak isteyen kuruluģların aģağıdaki koģulları yerine getirmiş olmaları gerekmektedir: 1. Bankalar: i) Merkez Bankası bünyesinde faaliyet gösteren Bankalararası Para Piyasasına taahhütname imzalanarak taraf olunması, ii) Merkez Bankası İstanbul Şubesi nezdinde Devlet iç Borçlanma Senetleri Serbest Depo Taahhütnamesi ni imzalayarak DİBS Serbest Deposu tesis ettirilmesi ya da Elektronik Menkul Kıymet Transferi (EMKT) sistemine üye olunması, iii) Açık Piyasa İşlemleri Çerçeve Sözleşmesi nin imzalanarak iki kopya halinde Merkez Bankasına ibrazı ile bu kopyalardan birinin

20 Merkez Bankası olması, yetkililerince imzalanarak bankaya iade edilmiş iv) Banka tanıtım formunun düzenlenerek Açık Piyasa işlemleri Müdürlüğüne tevdi edilmiş olması. 2. Aracı Kurumlar: i) Sermaye Piyasası Kanunu nun 30 uncu maddesinde sayılan sermaye piyasası faaliyetlerinden; Halka arza aracılık,. Alım-satıma aracılık, Portföy yöneticiliği, Yatırım danışmanlığı, Menkul kıymetlerin geri alım veya satım taahhüdü ile alımsatımı faaliyeti (repo ve ters repo işlemleri) konularında Sermaye Piyasası Kurulundan (SPK) yetki belgesi almış olmaları ve bunu tevsik etmeleri, ii) Ödenmiş sermayelerinin asgari 6 trilyon Türk lirası olması, daha sonra da Merkez Bankasınca belirlenecek asgari sermaye tutarına yükseltmeleri, iii) Merkez Bankası nezdindeki Devlet iç Borçlanma Senetleri Bloke Deposunda Resmi Gazete fiyatları ile değerlenmiş, ödenmiş sermayelerinin en az % 10 unu karşılayacak tutarda DİBS bulundurmaları, iv) Merkez Bankasınca teknik bilgi, donanım ve yönetim kalitesi açısından yeterli bulunmaları,

21 v) Açık Piyasa İşlemleri Çerçeve Sözleşmesi nin imzalanarak iki kopya halinde Merkez Bankasına ibrazı ile bu kopyalardan birinin Merkez Bankası yetkililerince imzalanarak aracı kuruma iade edilmiş olması, vi) Aracı kurum tanıtım formunun düzenlenerek Merkez Bankasına tevdi edilmiş olması. Bu koşulları yerine getirebilen aracı kurumların, açık piyasa işlemleri yapabilmeleri için, Merkez Bankasınca kendilerine tahsis edilecek genel işlem limiti Açık Piyasa İşlemleri Teminat Sistemi bölümünde ayrıntıları anlatılan, teminat tür ve oranları üzerinden belirlenecektir. Yukarıdaki sözü edilen şartların yerine getirilmiş olması, Merkez Bankasının banka ya da aracı kurumlarla işlem yapma zorunluluğu anlamına gelmemektedir. Bu talimat çerçevesinde belirtilen ya da piyasada geçerli genel kabul görmüş işlem kural ve standartlarına uymayan kuruluşların açık piyasa işlemleri yapma yetkisi, Merkez Bankasınca belli bir süre için askıya alınabilir ya da kesin olarak iptal edilebilir. Ayrıca, Merkez Bankası gerekli gördüğü hallerde, sadece bazı kuruluşları bu talimat çerçevesinde belirlenen açık piyasa işlemlerini yapmaya davet edebilir. Açık Piyasa İşlemlerinde bir teminat sistemi bulunmaktadır. Açık piyasa işlemi yapmaya yetkili kuruluşlar, Merkez Bankası ile repo işlemi yapabilmek için açık piyasa işlemleri teminatı bulundurmakla yükümlüdürler. Teminat olarak kabul edilen değerler şunlardır.

22 DİBS, Döviz deposu, efektif deposu, Yabancı bono/tahvil, Likidite Senedi, Eurobond AÇIK PĠYASA ĠġLEMLERĠ VERĠLERĠ 4.2. T.C. MERKEZ BANKASI (ĠNTERBANK) PARA PĠYASASI GENEL OLARAK T.C. MERKEZ BANKASI PARA PĠYASASI Ekonomiyi yönlendirebilmek, likiditeyi ayarlayabilmek için 2 Nisan 1986 tarihinde Merkez Bankası bünyesinde İnterbank Para Piyasası faaliyete geçmiştir. TCMB İnterbank para piyasasında bankaların kendi aralarında fon alışverişi gerçekleştirebildikleri gibi ihtiyaç oldukça TCMB de piyasaya taraf olarak katılmakta ve piyasaya para sürmekte veya piyasadaki fonları geri çekebilmektedir. Bu amaçla TCMB her gün kendi politikası çerçevesinde bu piyasadaki en düşük ve en yüksek borç verme oranını belirlemekte ve fon alışverişinin bu limitler dahilinde gerçekleşmesini istemektedir. Piyasadaki oranlar bu limitler aştığında TCMB kendi belirlediği üst limitlerden piyasayı fonlamakta veya piyasa likit olduğunda oranların daha fazla düşmesini engellemek için belirlediği minimum orandan piyasadaki likiditeyi emmektedir. TCMB nin piyasaya müdahale edip fon vermesi veya piyasda mevcut fonları kendisine çekmesi piyasadaki nakit akışının yaratabileceği dengesizlikleri giderici bir nitelik taşımaktadır. Örneğin Hazine Müsteşarlığı nın iç borç geri ödemesi yapacağı günlerde piyasada likidite artmakta ve faiz oranları düşmektedir. Öte yandan Hazine Müsteşarlığınca yapılan tahvil bono ihalelerinde satış bedellerinin Hazine Müşteşarlığına aktarılacağı günlerde bankacılık sisteminde fon ihtiyacı artmakta bu da faizlerin artmasına yol açmaktadır. Likidite sıkışıklığı piyasadaki döviz fiyatlarının gerilemesine yol açabilmekte veya piyasadan tahvil satarak

23 borçlanacakların faiz oranlarının yükselmesi nedeniyle maliyetleri de artırabilmektedir. Nakit akışındaki değişikliklerin mali piyasaların genelini çok fazla etkilememesi ve reel kesime yansımasını engellemek için TCMB nin bu piyasalara müdahalesi gerekli olmaktadır tarihinden itibaren tarihine kadar olan dönemde bankalar arası işlem maliyetleri TL İnterbank Piyasasında azaltılarak sıfırlanmıştır. Bu tarihten itibaren TCMB bankalararası işlemlerde taraf olamamaktadır BANKALAR ARASI PARA PĠYASASININ ĠġLEYĠġĠ T.C. Merkez Bankası Temmuz 2007 de Bankalar arası Para Piyasası Uygulama Talimatı yayımlamıştır. Bu talimata göre talimatın amacı Bu talimatın amacı, para politikası hedefleri doğrultusunda para arzının ve ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, Merkez Bankasının bünyesindeki Bankalararası Para Piyasasında, açık piyasa işlemleri çerçevesinde gerçekleştirdiği Yeni Türk Lirası depo işlemleri ile Merkez Bankasının nihai kredi mercii fonksiyonu çerçevesinde sisteme gün içi ve gün sonu kredi verilmesi işlemlerine ilişkin uygulama esaslarını belirlemektir. Merkez Bankası bünyesindeki Bankalararası Para Piyasasında gerçekleştirilen Yeni Türk Lirası depo alınması ve verilmesi işlemleri 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu nun 52 nci ve 56 ncı maddeleri, Merkez Bankasının nihai kredimercii fonksiyonu çerçevesinde sisteme gün içi ve gün sonu kredi verilmesi işlemleri ise söz konusu Kanun un 40 ıncı madde I-a bendi uyarınca yürütülmektedir. Madde 52- Banka, para politikasının hedefleri çerçevesinde, para arzının ve ekonominin likiditesinin etkin bir şekilde düzenlenmesi amacıyla, 14 İlker Parasız, Finansal Kurumlar ve Piyasalar, İstanbul: Ezgi Kitapevi, 2007,s.295.

24 Türk Lirası karşılığında menkul kıymet kesin alım satımı, geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri, menkul kıymetlerin ödünç alınıp verilmesi, Türk Lirası depo alınması ve verilmesi gibi açık piyasa işlemlerini yapabilir ve bu işlemlere aracılık edebilir. Bankaca başvurulacak açık piyasa işlemleri ile bu işlemlerle ilgili usul ve esaslar, açık piyasa işlemlerine konu olacak yüksek likiditeye sahip ve az riskli araçlar Bankaca belirlenir.banka, açık piyasa işlemleri çerçevesinde kendi nam ve hesabına vadesi 91 günü aşmayan, ikincil piyasada alınıp satılabilen likidite senetleri ihraç edebilir. Ancak, likidite senetlerinin devamlı bir alternatif yatırım aracı olma niteli_i kazanmasının engellenmesi, ihraçlarının sadece açık piyasa işlemlerinin etkinliğinin artırılması amacıyla sınırlı tutulması hususları göz önünde bulundurulur. Bankanın geri alım vaadi ile satım ve geri satım vaadi ile alım işlemleri ile Türk Lirası depo işlemlerinin anlaşma süresi 91 günü aşamaz, sürenin başlangıcı işlemlerin valör tarihidir. Banka, bu madde kapsamına giren işlemlerle ilgili kurum ve kuruluşları; bankalar ve 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanununa göre belirlenen aracı kurumlar arasından işlemin özelliğini göz önünde bulundurarak tespit etmeye yetkilidir. Açık piyasa işlemleri, yalnızca para politikası amaçları için yürütülür ve Hazineye, kamu kurum ve kuruluşları ile diğer kurum ve kuruluşlara kredi amacıylayapılamaz. Madde 56- Banka, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarına avans veremez ve kredi açamaz, Hazine ile kamu kurum ve kuruluşlarının ihraç ettiği borçlanma araçlarını birincil piyasadan satın alamaz. Banka, bu Kanunla yetki verilen işlemler dışında avans veremez ve kredi açamaz, vereceği avans ve açacağı kredi teminatsız veya karşılıksız olamaz, her ne şekilde olursa olsun kefil olamaz ve doğrudan kendisi ile ilgili işlemler dışında teminat veremez.

25 Madde 40-I-a) Banka, nihai kredi mercii sıfatıyla ödeme sisteminde aksamalara sebep olabilecek geçici likidite sıkışıklıklarını ve finansal piyasaların etkin bir şekilde çalışmasını engelleyebilecek teknik kaynaklı ödeme sorunlarını gidermek amacıyla, sisteme, teminat karılığında gün içi veya gün sonu kredi imkanı sağlayabilir. Bankalararası Para Piyasasındaki işlemlere ilişkin temel bilgiler aşağıdaki gibidir. 15 Bu piyasanın katılımcıları sadece bankalardır. Piyasadaki ĠĢlem ÇeĢitleri ise şunlardırç. 1. Gün Ġçi Likidite (GĠL) Ġmkanı:Gün içinde likidite ihtiyacı olan bankalar, gün sonuna kadar ödemek üzere, faiz ödemeden, teminatları karşılığında, limitleri dahilinde TCMB den borçlanabilirler.sadece GİL işlemlerinde komisyon söz konusu olup, komisyon oranı anaparanın milyonda 48 idir. 2. TL Depo ĠĢlemleri: Mevcut durumda, TCMB, bu piyasada gecelik (O/N) vadede TL borç alma ve borç verme faizlerini ilan eder. Söz konusu kotasyonlardan depo alımı yapmak isteyen veya depo vermek isteyen bankalar, bu piyasaya başvurarak teminatları karşılığında ve limitleri dahilinde borç alabilir ya da limitsiz olarak borç verebilirler. Dolayısıyla, TL depo işlemleri de açık piyasa işlemleri çerçevesinde bir tür likidite kontrol aracıdır ve aktif olarak gecelik faizlerin aşırı dalgalanmasının önüne geçilmesi amacı ile kullanılır. 3. TL Depo Alım Ġhalesi ĠĢlemleri:TCMB, O/N depo işlemlerine ilave olarak, vadeli TL depo alım ihaleleri ile de likidite çekebilmektedir. 15 TSPAKB, s

26 TL depo alım ihalelerinde faiz teklifleri 1 baz puan ve katları şeklinde verilir. %13.01, %13.07, %13.15 gibi. 4. Geç Likidite Penceresi ĠĢlemleri: Likiditenin Son Mercii Fonksiyonu çerçevesinde ihtiyacı olan bankalar, saat 16:00 17:00 arasında gecelik vadede teminatları karşılığında limitsiz olarak TCMB den borçlanabilirler. Aynı şekilde TCMB alış kotasyonundan da borç verebilirler. Ancak, faiz oranları gün içinde ilan edilen kotasyonlardan alışta daha düşük, satışta daha yüksektir. GLP işlemleri, zorunlu karşılıkların tesis süresinin son iş gününde ise 16:00-17:15 saatleri arasında gerçekleştirilir. Bu piyasada bankalar işlem yapmak için teminat yatırmak zorundadırlar.borçlanma tutarının üzerinde teminat getirilmesi zorunludur. Teminat olarak kabul edilen değerler ise şunlardır. DİBS, Döviz deposu, efektif deposu, Yabancı bono/tahvil, Likidite Senedi, Eurobond. Bankalararası Para Piyasası nda gerçekleştirilen işlemlerin yanısıra, Merkez Bankası Yasası nın 40 ıncı maddesinin (I) numaralı fıkrasının (c) bendi kapsamında Bankacılık sisteminde belirsizlik ve güvensizlik oluşması ve fon çekilişlerinin hızlanması halinde, haklarında belirsizlik ve güvensizlik oluşan, ödeme kabiliyeti olan bankalara, TCMB tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre Likidite Desteği Kredisi kullandırılması işlemleri de bu Müdürlük tarafından gerçekleştirilmektedir. Söz konusu kredi bankaların öz kaynaklarının iki katı ile sınırlı olmak üzere, teminat karşılığında, avans şeklinde, birer aylık vadelerde ve en fazla bir yıl süreyle kullandırılabilir. Diğer yandan, olağanüstü hallerde Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu nun (Fon)

27 kaynaklarının ihtiyacını karşılamaması durumunda Fon a verilecek avans işlemlerini, Fon un görüşünü alarak TCMB tarafından belirlenecek usul ve esaslara göre gerçekleştirmek bu Müdürlüğün görevleri arasında yer almaktadır. Bankalar arası para piyasası uygulama talimatına göre piyasada iģlemelere taraf olma koģulları şunlardır. Merkez Bankasınca Bankalararası Para Piyasasında gerçekleştirilecek para piyasası işlemlerine taraf olmak isteyen bankaların; 1) Merkez Bankasınca hazırlanmış bulunan ve banka yetkililerince imzalanan Bankalararası Para Piyasası Taahhütnamesi ni, 2) Ana sözleşmelerinin yayımlandığı Ticaret Sicili Gazetesi nin aslı veya noter onaylı örneğini, 3) Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu tarafından verilen kuruluş ile faaliyet izin yazılarının aslı veya noter onaylı örneğini, 4) Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu tarafından verilen kuruluş ile faaliyet izinlerinin yayımlandığı Resmi Gazete nin aslı veya noter onaylı örneğini, 5) İşlem yapmaya yetkili birimlerinin adı, adresi, telefon ve faks numaraları ile işlem yapmaya yetkili elemanlarının isim ve ünvanlarını içerecek şekilde doldurulmuş Banka Tanıtım Formu nu Merkez Bankası İdare Merkezi Para Piyasaları Müdürlüğüne göndermeleri, 6) Merkez Bankası Ankara Şubesinde Vadesiz Serbest Mevduat Hesabı açtırmaları, 7) EFT-EMKT Sistemine üye olan bankaların bu sistemde, üye olmayan bankaların ise Merkez Bankasının Ankara veya İstanbul

28 Şubelerinden en az birinde Devlet İç Borçlanma Senetleri Serbest Deposu ile Bankalararası Para Piyasası Teminat Deposu Hesabı açtırmaları gerekir PARA PİYASASI İŞLEMLERİ VERİLERİ 4.3. T.C. MERKEZ BANKASI BANKALAR ARASI DÖVĠZ (VE EFEKTĠF) PĠYASASI GENEL OLARAK BANKALAR ARASI DÖVĠZ PĠYASASI Merkez bankaları, tam dalgalı kur politikası uygulamıyorlarsa, kur politikalarını döviz ve efektif alış ve satışları ile gerçekleştirirler. Merkez bankasının döviz ve efektif alış-satışlarının kurlar üzerindeki etkisi yanında piyasadaki yerli para likiditesi üzerinde de doğrudan etkisi vardır. Merkez bankası döviz ve efektif sattığında piyasadaki yerli para likiditesi azalırken; aldığında, piyasadaki yerli para likiditesi artacaktır. Merkez bankaları döviz ve efektif alış-satışlarını asıl olarak piyasadaki likiditenin kontrolü amacıyla kullanmazlar. Bu nedenle, likidite üzerindeki etkilerine rağmen, çoğu kez, döviz ve efektif alış satışları standart para politikası araçları arasında sayılmaz. 16 TCMB bankalararası dövizve efektif hareketlerini düzenlemek, bankacılık sektöründeki döviz ve efektif kaynaklarının daha etkin kullanımını sağlamak ve para politikasına esneklik kazandıracak araç sayısını artırmak için TL/Döviz ve TL Efektif piyasaları 1988 yılından beri faaliyettedir. Döviz ve efektif piyasalarına, bankalar,yetkili kurumlar ve özel finans kurumlar katılabilmektedir. TL/Döviz piyasasında yetkili kurumlar kendi aralarında TL karşılığı döviz alım satımı yapabildiği gibi, TCMB gerek pozisyon tutmak gerekse kurlara müdahale etmek amacıyla, piyasaya girebilmektedir. Merkez 16 Timur Önder, Para Politikası: Araçlar, Amaçlar, Türkiye Uygulaması, Uzmanlık Yeterlik Tezi, TC Merkez Bankası Piyasalar Genel Müdürlüğü, Ankara: 2005,s.79.

29 Bankası esas olarak müdahale kararını, döviz piyasasındaki kurların kendi beklenti kurundan önemli ölçüde sapması halinde almaktadır. Bu beklenti kuru ise dış piyasalardaki pariteyi ve enflasyon farkını hesaba katan değişik ağırlıklardaki yabancı paralar sepetine göre hesaplanmakta ve her parite değişiminde otomatikman değişmektedir. Merkez Bankası, bu kur etrafında o günkü piyasa koşullarlına bağlı olarak her gün bir marj belirlemekte ve döviz piyasasındaki kurlar bu marjı geçtiğinde müdahale etmektedir. Merkez Bankası nın kurlara müdahale etmek için piyasaya döviz satması, döviz fiyatlarını düşürme yönünde etki yaptığı gibi piyasada mevcut likiditeyi azaltacağından, diğer piyasaları doğrudan etkilemekte ve faiz oranlarının da yükselmesine sebep olabilmektedir.likiditenin azalması Türk Lirasını daha pahalı hale getireceğinden piyasada oluşan Türk Lirası karşılığı döviz fiyatlarını düşürme yönündeki etkisi daha kuvvetli olacaktır DÖVĠZ PĠYASALARININ ĠġLEYĠġĠ 18 Döviz ve efektif işlemlerine ilişkin hükümler, TCMB Kanunu nun temel görev ve yetkileri düzenleyen 4 üncü maddesinde yer almaktadır: Madde 4-b: Hükümetle birlikte Türk Lirasının iç ve dış değerini korumak için gerekli tedbirleri almak ve yabancı paralar ile altın karşısındaki muadeletini tespit etmeye yönelik kur rejimini belirlemek, Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerinin belirlenmesi için döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev işlemlerini yapmak. Diğer taraftan, Kanun un 53 üncü maddesi altın ve döviz ile ilgili işlemleri düzenlemektedir: 17 İlker Parasız, Finansal Kurumlar ve Piyasalar, s TSPAKB, s

30 Madde 53-a: Banka, uyguladığı para politikası çerçevesinde, Türk Lirasının yabancı paralar karşısındaki değerini belirlemek amacıyla, döviz ve efektiflerin vadesiz ve vadeli alım ve satımı ile şartları önceden belirlenmek suretiyle dövizlerin Türk Lirası ile değişimi ve diğer türev işlemleri yapabilir. Yukarıdaki maddelere göre kur rejimi, TCMB ve Hükümet tarafından ortaklaşa belirlenirken, kur rejimi çerçevesindeki kur politikası, diğer bir deyişle döviz alım ve satım kararları TCMB yetkisindedir. Kur politikasına ilişkin operasyonlar, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünce yürütülmektedir. Yasasındaki yetkiye dayanarak, Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğü, döviz ve efektif karşılığında işlem yapmaktadır. Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün işlemlerine ilişkin özet bilgiler aşağıdadır: Döviz ve Efektif Piyasaları Müdürlüğünün Görevleri şunlardır. 1. Döviz piyasasını yakından takip etmek,para politikası ve piyasaların gerektirdiği durumlarda döviz piyasalarına müdahale etmek, 2. TCMB tarafından günlük olarak ilan edilen gösterge kurlarını belirlemek, 3. TL nin yurtdışı piyasalarda döviz karşılığında işlem görmesini sağlamak amacıyla TL banknot göndermek, 4. Bankaların TCMB nezdinde açtırmış oldukları İki Gün İhbarlı DTH hesaplarına ait döviz ve efektif yatırma ve döviz çekme işlerini takip etmek,

31 5. Piyasa katılımcılarıyla döviz karşılığı döviz ve efektif ile efektif karşılığı efektif işlemleri yapmak. 6. Döviz depo piyasasındaki bankalararasında gerçekleştirilen işlemlere aracılık etmek. Piyasa katılımcıları bankalar ve yetkili müesseselerdir. Gösterge niteliğindeki kurlar şu şekilde belirlenmektedir. 1 Nisan 2002 tarihinden itibaren Merkez Bankasınca her iş günü saat 10:30-15:30 arasında her bir saatte (10:30,11:30,12:30,13:30,14:30,15:30) bankalararası döviz piyasasında 1 milyon ABD doları karşılığında Türk Lirası kotasyon veren bankaların alım ve satım fiyatlarının ortalamalarının ortalaması tespit edilmekte ve bu 6 ortalamanın aritmetik ortalaması Merkez Bankasınca saat 15:30 itibarıyla belirlenen gösterge niteliğindeki 1 ABD doları döviz satış kuru olmaktadır. Uluslararası piyasalardaki çapraz kurlar da benzer şekilde yukarıda belirtilen saatlerde tespit edilmekte ve ABD doları dışında Merkez Bankasınca ilan edilmekte olan diğer döviz kurları söz konusu çapraz kurların aritmetik ortalamaları esas alınarak hesaplanmaktadır. Reuters sisteminin CBTR sayfasında saat 15:30 da USD/TL, EUR/TL döviz alım/satım kuru ve EUR/USD çapraz kuru ilan edilmektedir. TCMB, Şubat 2001 tarihinden itibaren dalgalı kur rejimi çerçevesinde kur politikasını uygulamakta ve kurlara, aşırı dalgalanma dışında, müdahale etmemektedir. Dalgalı kur rejimi, enflasyon hedeflemesi rejiminin ve mevcut para politikası tasarımının temel dayanak noktalarından biridir. Dalgalı kur politikası uygulamasında TCMB tarafından belirlenen herhangi bir kur hedefi bulunmadığı için, döviz müdahaleleri, alım ve satımları seviyeye değil, aşırı oynaklığa yönelik olmakta, para politikası aracı olarak kullanılmamaktadır. Bununla birlikte, TCMB, yüksek düzeydeki kamu borç servisi, maliyeti yüksek döviz yükümlülükleri ve güven tesisi için rezerv biriktirme yoluna gitmekte, döviz arzının arttığı dönemlerde döviz rezervlerini ılımlı bir biçimde arttırmak