TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI

Transkript

1 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI BİLGİSAYAR DESTEKLİ SÖZLÜK BİLİMİ ÇALIŞMALARINDA DERLEME SÖZLÜĞÜ VERİ TABANI ÖRNEĞİ B. Tahir TAHİROĞLU DOKTORA TEZİ Adana, 2010

2 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI BİLGİSAYAR DESTEKLİ SÖZLÜK BİLİMİ ÇALIŞMALARINDA DERLEME SÖZLÜĞÜ VERİ TABANI ÖRNEĞİ B. Tahir TAHİROĞLU Danışman: Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN DOKTORA TEZİ Adana, 2010

3 i ÖZET BİLGİSAYAR DESTEKLİ SÖZLÜK BİLİMİ ÇALIŞMALARINDA DERLEME SÖZLÜĞÜ VERİ TABANI ÖRNEĞİ B. Tahir TAHİROĞLU Doktora Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Danışman: Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN Temmuz, 2010, XII+207 sayfa Bu çalışmada Anadolu ağızlarının söz varlığını içeren 12 ciltlik Derleme Sözlüğü nün çevrim içi sorgulanabilir veri tabanı hazırlanmıştır. Sözlüğün madde başı, tanımlamalarını içeren anlam bölümü, örnek cümlelerin verildiği tanık bölümü, madde başlarının değişkeleri (varyantları) tablosu ve derleme yeri verisini içeren yer tablosu sözlükteki yapı esas alınarak oluşturulmuştur adet madde başından oluşan sözlüğün birbiriyle ilişkilendirilmiş veri tabanı modeli sorgu arayüzünde gelişmiş sorgulama seçenekleriyle desteklenmiştir. Anlam tablosundaki eşdizim örüntüleri, kavramsal sorgulama, anlamlarda anahtar sözcükler, sıklık listesi ve en çok derleme yapılan yer bilgisini veren derleme yeri listesi de çıkarılmıştır. Doğal Dil İşlemenin çeşitli uygulama alanları, derlem dil biliminin tanımı, sözlük ve sözlük tekniği kavramları da tanıtılmaya çalışılmıştır. Anahtar Sözcükler: Derleme Sözlüğü, Veri Tabanı, Dilsel Veri Tabanı, Doğal Dil İşleme, Derlem Dil Bilimi, Sıklık, Eşdizimlilik, Sözlük.

4 ii ABSTRACT A SAMPLE OF DERLEME SÖZLÜĞÜ (COMPILATION DICTIONARY) DATABASE IN COMPUTER-ASSISTED LEXICOGRAPHY STUDIES B. Tahir TAHİROĞLU Ph. D. Thesis, Department of Turkish Language and Literature Supervisor: Prof. Dr. Şükrü Halûk AKALIN July 2010, XII+207 pages In this thesis, we prepared a database based on Derleme Sözlüğü (Compilatin Dictionary) consisting of 12 volumes including Anatolian dialects vocabulary. Based on dictionary s structure, several table structures including lemma table that keeps the main words, variation table that keeps the lemmas s changing form, meaning table that keeps the definitions, sample table that keeps the lemmas usable forms and finally location table that keeps the lemmas s compilation data have been build. The dictionary consisted numbers of lemmas, have been build on relational table structure and also supported by a advanced search capability. In addition to searchable interfaces, based on meaning table, collocational structures and keywords have been extracted. Also, based on location table a location frequency list has been prepared for deep analysis. Thus, this dictionary s data have been converted to a digital form for futher investigation in Anatolian dialects. Natural language processing and its several application fields and definition of corpus linguistics, dictionary and dictionary making techniques have been outlined for intruduction. Keywords: Derleme Sözlüğü (Compilation Dictionary), Database, Linguistic Database, Natural Language Processing, Corpus Linguistics, Frequency, Collocationality, Dictionary.

5 iii ÖN SÖZ 1990 lı yılların sonundan itibaren internet ve çevrim içi sanal ortamlar günlük yaşamdan başlayarak yaşamın her alanını etkilemiş, bu etkilenmeden akademik çalışmalar da var olanın yayınlanmasından yeni çalışmaların üretilmesine kadar çevrim içi uygulamaları gerek yerel gerek uluslar arası düzeyde giderek artan yoğunlukta kullanmaya başlamıştır. E-öğrenme, e-kitap, e-devlet vb. gibi elektronik kavramıyla bütünleşmiş yeni sözlerin ortaya çıkması, değişen yaşam koşullarının dile yansıması olarak yukarıda belirtilen etkilenmenin örneklerini göstermektedir. XX. yüzyılın ikinci yarısından günümüze kadar gelen ve hâlen yoğun bir biçimde sürdürülmekte olan DDİ araştırmalarının ve makineli çeviriyle başlayan insan dilini ve karmaşıklığını modelleme çalışmalarının bir yanı da basılı sözlüklerden yardım almaya dayanmaktadır. Sözlük kullanıcısının insan olduğunun düşünüldüğü günlerden, insanlar için hazırlanmış sözlüklerin makinelerin anlayabileceği biçimlere dönüştürüldüğü günümüz çevrim içi ortamlarının hazırlandığı, sözlüklerin malzemesininin tutulacağı veri tabanlarını ve milyonlarca hatta milyar düzeyinde gerçekleşmiş sözcüksel ortamların nasıl hazırlanacağından, ne tür işaretlemelere tabi tutulacağına varıncaya kadar yeni bir sözlük bilimi araştırma ve uygulama alanının doğmasına tanık olunan günlere gelinmiştir. Kuşkusuz, bilgisayar biliminin ve donanımın gelişmesinin bunda başat rolü vardır. Dil biliminin uygulamalı bir alanı olan derlem dil bilimi, hem dil bilimsel kuramların oluşturulmasında hem de var olan kuramların sınanmasını sağlayacak dil verilerinin sayısallaştırılarak veri tabanlarının oluşturulmasını temel olarak konusu içine almaktadır. Genel olarak derlem işaretleme standartlarının geliştirilmesi yanında, sözlüğe kaynaklık edecek verilerin belirli standartlar çerçevesinde bir araya getirilmesi de yine derlem dil biliminin konusudur. Bu kapsamda derlem dil bilimi, derlem tabanlı elektronik sözlüklerin hazırlanması çalışmalarıyla yeni sözlük biçimlerinin oluşmasına da katkı sağlamaktadır. Bu tez çalışması kapsamında, derlem dil bilimi, günümüz sözlükçülük teknikleri ve DDİ araştırmalarının genel hatları ve uygulama alanları örnek uygulamalarla verilmeye çalışılmış, bilgisayar destekli sözlük biliminde kullanılan ilişkisel veri tabanı örneği 12 ciltten ve 4402 sayfadan oluşan Derleme Sözlüğü ne uygulanmıştır. Sözlüğün sorgulanabilirlik kapsamının genişletilmesi için 9 ayrı tabloda madde başı

6 iv bilgisi bölümlenmiştir. Böylece sözlüğe dair her bir karakterden cümle düzeyine kadar birimler, zaman sınırı olmadan ulaşılabilir duruma getirilmiştir. Çalışmada anlam tablosundaki verinin sözcüksel yoğunluğu dikkate alınarak sıklığa dayalı anahtar kavram, eşdizimlilik örüntüleri ve derleme yeri sıklıkları da çıkarılmıştır. Derleme Sözlüğü Veri Tabanı Örneği nin, Anadolu ağızlarının araştırılmasında çeşitli kolaylıklar sağlayacağı düşünülmektedir. Bu veri tabanından hareketle; sözlük hazırlama tekniklerinin çeşitleneceğini, ağızların söz varlığının daha geniş ağlarda tutulduğu etkileşimli sözlük uygulamalarının hazırlanması aşamalarında bu çalışmanın veri sağlamada önemli olduğunu düşünmekteyiz. Çalışma boyunca katkılarını esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın a teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca, çalışmanın veri tabanının hazırlanması bölümünde görüşlerinden yaralandığım Sinan Yalçınkaya ya, değerli arkadaşlarım Bülent Özkan ve Fatih Karaoğlan a da teşekkürlerimi sunuyorum. B. Tahir TAHİROĞLU ADANA/2010

7 v İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii ÖN SÖZ...iii KISALTMALAR LİSTESİ... viii TABLOLAR LİSTESİ... ix ŞEKİLLER LİSTESİ... x BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ Amaç ve Kapsam Materyal ve Yöntem Sözlük, Sözlük Bilimi ve Tarihçesi Sözlük Tekniği Sözlük Verisi Terim Sözlükçülüğü İnternet Sözlükçülüğü Doğal Dil İşleme, Yöntem ve Uygulama Alanları Doğal Dil İşleme ve Bilgisayarlı Dil Bilimi Terimi Doğal Dil İşlemede Yöntemler Kural Tabanlı Yöntem İstatistiksel Yöntem Melez Yöntem Doğal Dil İşlemede Uygulama Alanları Belge Bölütleme Bilgiye Erişim Bilgi Çıkarımı Belge Sınıflama Varlık Adı Tanıma Özetleme Soru Yanıtlama Sözlük Biliminde Bilgisayarlı Yaklaşımlar Bilgisayarlı Sözlük Bilimi ve Bilgisayar Destekli Sözlük Bilimi Terimleri. 75

8 vi Sözlük Birimi Elde Etme Klasik Yöntemle Elde Etme Derleme Dayalı Yöntemle Elde Etme Bağlamlı Dizinler Sıklık Kavramı Otomatik Terim Çıkarımı Çok Anlamlılık Çözümlemesi Derlem Dil Bilimi Derlem Kavramı Derlem Araştırmalarının Tarihçesi Derlem Türleri Başlıca Derlemler Derlem Oluşturma Yöntemleri Derlem ve İstatistiksel Çıkarım İnternet Üzerinde Derlem Çalışmaları Türkçe için Derlem Çalışmaları Veri Tabanı Veri, Enformasyon, Bilgi ve Veri Tabanı Kavramı Dilsel Veri Tabanları İKİNCİ BÖLÜM DERLEME SÖZLÜĞÜ VERİ TABANI MODELİ Hazırlama Yöntemi ve Kullanılan Teknoloji Veri Tabanı Yöntemi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM DERLEME SÖZLÜĞÜ VERİ TABANI SORGULAMA YÖNTEMİ Madde Başında Sorgulama Anlam İçinde Sorgulama Kavram Sorgulaması Derleme Yeri Sorgulaması DÖRDÜNCÜ BÖLÜM DERLEME SÖZLÜĞÜ NÜN SÖZLÜKSEL GÖRÜNÜMLERİ Eşdizimlilik Görünümleri Anlam Tablosunda Anahtar Sözcük Görünümleri Anlam Tablosu Söz Sıklıkları

9 vii SONUÇ KAYNAKÇA ÖZ GEÇMİŞ EK- DERLEME SÖZLÜĞÜ VERİ TABANI YAZILIMI CD Sİ

10 viii KISALTMALAR LİSTESİ BTS DDİ DS GTS MİS MOS MUC RSS SDM SGML VTYS VAT XML age. vb. vd. : Büyük Türkçe Sözlük : Doğal Dil İşleme : Derleme Sözlüğü : Güncel Türkçe Sözlük : Makinece İşlenir Sözlük : Makinece Okunur Sözlük : Message Understanding Conference : Rich Site Summary : Sonlu Durum Makinelerini : Standard Generalized Markup Language : Veri Tabanı Yönetim Sistemi : Varlık Adı Tanıma : Extensible Markup Language : Adı geçen eser : Ve benzeri : Ve diğerleri

11 ix TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1. Cobuild Concordance and Collocations Sampler Çevrim içi Eşdizim Çözümlemesi Tablo 2. ODTÜ Türkçe Derlemi Metin Türleri Dağılımı Tablo 3. TurCo da Sözcüklerin Dağılım Oranları Tablo Satırlık Anlam Tablosu İçeriği Tablo 5. Çok Anlamlı Sözler Sonuç Tablosu Örneği Tablo 6. Çok Anlamlı Sözler Ayrıntılı Sorgu Sonuç Örneği Tablo 7. Anlam Tablosu Söz Sıklığı Örneği Tablo 8. insan. Sorgusunun Bölge ve İllere Göre Dağılımı Tablo 9. kişi. Sorgusunun Bölge ve İllere Göre Dağılımı Tablo 10. madde. Sorgusunun Bölge ve İllere Göre Dağılımı Tablo 11. renk. Sorgusunun Bölge ve İllere Göre Dağılımı Tablo 12. Anlam-Derleme Yeri Sorgu Sonucu Örneği Tablo 13. Derleme Yeri Sıklık Listesi Örneği Tablo 14. Derleme Sözlüğü Anlam Tablosu 2 Birimli n-gramlar Tablo 15. Derleme Sözlüğü Anlam Tablosu 3 Birimli n-gramlar Tablo 16. Derleme Sözlüğü Anlam Tablosu Anahtar Sözcük Listesi Tablo 17. Derleme Sözlüğü Anlam Tablosu Sıklık Listesi

12 x ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1. Longman Çevimiçi Sözlük Ana sayfa Sorgu Arayüzü Şekil 2. Longman Sözlüğü Ara Sonuç Görünümü Şekil 4. Longman Metne Duyarlı Sözlük uygulaması Şekil 5. Wordreference Çok Dilli Sözlük Ana Sorgulama Sayfası Şekil 6. lexicool.com Sözlük Bilgisi Sorgulama Formu Şekil 7. dict.info.com İngilizce-Türkçe Sorgu Sonuç Sayfası Şekil 8. Seslisözlük Ana sayfası Şekil 9. Seslisözlük Uygulamaları Örneği Şekil 10. Seslisözlük RSS Uygulaması Şekil 11. TDK GTS Sorgulama Arayüzü Şekil 12. Büyük Türkçe Sözlük (BTS) Sorgu Formu Şekil 13. BTS Sonuç Gösterim Sayfası Şekil 14. Türk Lehçeleri Sözlüğü Sorgu Formu ve Sonuç Tablosu Şekil 15. Ekşisözlük Ana Sayfası Şekil 16. Google Zeitgeist Ana sayfası Şekil 17. Google Zeitgeist Sorgu Kalıpları Örnekleri Şekil 18. Google Insight for Search Sorgu Formu Şekil 19. Google Insight for Search - "bilgisayar" Sözcüğünün Dünya Ölçeğinde Dağılımı Şekil 20. Google Insight for Search'de "bilgisayar" Sözcüğü ve Yükselen Arama Sonuçları Şekil 21. The Golobal Language Monitor (GLM) Ana sayfası Şekil 22. Düzenli İfadeler, Dil, İlişki ve SDM Ağı İlişkisi Şekil 23. İspanyolca cantar, canto ve carta Sözcükleri İçin İlişki Modellemesi Şekil 24. SDM Örneği Şekil 25. Yüzeysel Bölümleme ve Sözlüksel İşlevsel Dil Bilgisi Gösterimi Şekil 26. Türkiye Türkçesi Biçim birimsel Çözümleyicide Sözlüksel ve Yüzeysel Düzeylerin Gösterimi Şekil 27. Ek-fiil Kümesi için Bir SDM Şekil 28. Fiil Zaman Ekleri İçin Sağdan Sola Bir SDM Şekil 29. Programa Dönüştürülmüş Biçim Birimsel Çözümleyici... 51

13 xi Şekil 30. VisualText Dil Bilgisi Geliştirme Ortamı Şekil 31. VisualText Dil Bilgisi Editörü Şekil 32. NooJ Dil Bilgisi Geliştirme Ortamı Şekil 33. NooJ Sisteminde Bağlamlı Dizin Şekil 34. Dil Bilgisel Bağlılık Gösterimi Şekil 35. GATE 5.1 Uygulama Geliştirme Ortamı Şekil 36. Belge Sınıflama Aşamaları Şekil 37. Clusty Arama Motoru Sonuç Sayfası Şekil 38. Lingpipe Metin Giriş Formu Şekil 39. Lingpipe VAT İçin XML Çıktısı Şekil 40. LexRank Uygulaması Şekil 41. AnswerBus Çevrimiçi Soru Yanıtlama Sistemi Ana sayfası Şekil 42. Derlem, Derleme Eklenen Dış Veri ve DDİ Sistemi İlişkisi Şekil 43. Soyutlama Düzeyi Gösterimi Şekil 44. Sözlük Birimi Elde Etme Sistemi Şekil 45. AntConc Yazılımı Bağlamlı Dizin Görünümü Şekil 46. NooJ Sistemi Tek Birimli Sözcük Sıklığı Tablosu Şekil 47. NooJ Sistemi İki Birimli Sözcük Sıklığı Tablosu Şekil 48. Eurodicautom Terim Bankası Sistemi Sorgu Arayüzü Şekil 50. Teleport Yazılımı Ekran Görüntüsü Şekil 51. AHDS Derlem Geliştirme Kılavuzu Şekil 52. Cobuild Concordance and Collocations Sampler Çevrimiçi Derlem Sorgulayıcısı Şekil 53. WebAsCorpus Bağlamlı Dizin Oluşturucusu Şekil 49. ODTÜ Türkçe Derlemi İşaretleme Yazılımı İşaretleme Formu Şekil 54. Bilginin Elde Edilmesi Süreçleri Şekil 55. VTYS ve Veri Tabanı Şekil 56. IMS Corpus Query System Sorgu Sonuçları Şekil 57. IMS Corpus Query System Bağlamlı Dizini Şekil 58. WORDNET te Sorgulama Sonuçları Şekil 59. Derleme Sözlüğü Birim Yerleşimi Şekil 60. Derleme Sözlüğü Veri Tabanı İlişkiler Tablosu Şekil 61. Derleme Sözlüğü Veri Tabanı Tablolarının VTYS de görünümü Şekil 62. Derleme Sözlüğü Sorgulama Ana sayfası

14 xii Şekil 63. Madde Başı eşit Sorgusu Şekil 64. Gelişmiş Arama Sorgu Arayüzü Şekil 65. Madde Başı Sorgusu Gelişmiş Özellikler Şekil 66. Anlam Sorgusu Sonuç Sayfası Şekil 67. Çok Anlamlı Sözler Ayrıntılı Sorgu Formu Tablo 6. Çok Anlamlı Sözler Ayrıntılı Sorgu Sonuç Örneği Şekil 68. Anlam-İl Gruplama Tablosu Sorgu Sayfası Şekil 69. WordSmith Tool Anahtar Sözcük Hesaplama Ayarları

15 1 BİRİNCİ BÖLÜM GİRİŞ 1.1. Amaç ve Kapsam Bu çalışmada, madde başı söz içeren Derleme Sözlüğü nün ilişkisel veri tabanı hazırlanıp çevrim içi yayınının gerçekleştirilmesi amaçlanmıştır. Derleme Sözlüğü Türkiye de halk ağzından derlenen sözlerin bulunduğu 12 ciltlik bir sözlüktür. Sözlüğün çevrim içi yayınıyla ve aynı zamanda; madde başı ve madde içini oluşturan söz, anlam, değişke, tanıklar ve derleme yeri sorgulamalarını barındıran sözlük veri tabanıyla, Türk diline ve ağızlarına dayanan olası metin madenciliği, bilgi süzme uygulamaları ve anlam bilimi çalışmaları için ontolojilerin oluşturulmasında bir veri kaynağının oluşturulması da amaçlanmıştır. Bilgisayar destekli sözlük biliminin, sözlük bilimi çalışmalarındaki konumu, yararları ve Doğal Dil İşleme (DDİ) çalışmalarıyla olan ilişkisi de çalışmada kuramsal bölümü oluşturacaktır. Dünyada yürütülen derlem dil bilimi çalışmalarının sözlüklerin hazırlanmasındaki yeri ve durumu, kimi istatistiksel uygulamalar ile otomatik terim belirleme, dilsel veri tabanları da çalışmanın kapsamı içinde bulunmaktadır Materyal ve Yöntem Türk Dil Kurumu yayını olan 12 ciltlik Derleme Sözlüğü çalışmanın yürütüleceği taban olarak kullanılmıştır. Çalışmada, ilişkisel veri tabanı yöntemi ile sözlükteki sözler kaydedilip, ileri düzey düzenli ifadeler ile kaydedilen bu sözlerin düzenlilikleri ve sözlüğün madde başı yapıları modellenmiştir. MySql açık kaynak kodlu veri tabanı yönetim sistemi ve SQL standart sorgu dili kullanılmış, tablolanan veriden hazırlanan seçenekli sorgu arayüzüyle istenilen sonuçlar çıkarılmıştır Sözlük, Sözlük Bilimi ve Tarihçesi Sözlük terimini ilk kez John Garland 1125 te kullanmıştır. İlk sözlüğün hangi dilde ve kim tarafından hazırlandığı bilinmemektedir. Aksan, günümüzdekilere benzer

16 2 ilk sözlüğün, İskenderiye müzesi kütüphanecisi Bizanslı Aristophanes in M.Ö. II. yüzyılda hazırladığı sözlük olduğunu dile getirmiştir (Aksan, 1998: 69). Aksan, sözlüğü, bir dilin (ya da birden çok dilin) söz varlığını, söyleyiş biçimleriyle, yazılışlarıyla veren, bağımsız biçimleri temel alarak bunların başka ögelerle kurdukları söz ögeleriyle birlikte anlamlarını, değişik kullanımlarını gösteren söz varlığı kitabı olarak tanımlamaktadır (age., 1998:75). Sterkenburg, sözlüğün çağrıştırdığı genel anlam olarak bir prototipik sözlük ün varlığının söz konusu olduğunu vurgulayarak, prototipik sözlükten alfabetik ve tek dilli nitelikte olanlarının anlaşıldığı belirtilir. Prototipik sözlük ansiklopedik olmaktan çok dilsel, dil bilimsel bir sözlüktür. Sterkenburg un bu özellikli bir sözlükle kastettiği ilk anda anlaşılan anlamıyla sözlüktür: Genel amaçlı, tek dilli bir sözcükler listesi. Geeraerts ise tek dilli genel amaçlı sözlüklerin başlıca onomastik olmaktan çok semasiyolojik olduğunu, ölçünlü dildeki ögeleri temel aldığını ve pedagojik bir amaçla yazıldığını belirterek, tek dilli olan bu sözlüklerin eleştirel ve akademik bir amaçla yazılmadıklarını dile geitrmiştir (Sterkenburg, 2003:4). Kirkness da sözlüğü bir prototipik sözcüksel kaynak olarak görmektedir. Sözlük bilgileri basılı biçimlerde ya da günümüzde giderek artan sayıda elektronik ortamlarda sunulmaktadır. Sözlükteki bilgi sözcüklerle ilgili olduğundan, sözlük temel olarak sözcüğe dayanır. Kirkness a göre sözlük, sözcük hakkında bir kitap ya da bir bankadır (Kirkness, 2004: 59). Ansiklopedi ile sözlük arasındaki fark göz önüne alındığında, ansiklopedinin dil dışı bağlama (extralinguistic) işaret ettiği ve bir tür olgular kitabı özelliği taşıdığı görülmektedir. Kirkness, ansiklopedinin sözlük gibi iki ya da çok dilli biçimlerinin sözlüklerdeki gibi olmadığını, ansiklopedilerin çevirilerinin yapılabileceğini ancak sözlüklerin çeviri biçimlerinin bulunmadığını belirtmektedir (age., 2004: 59). Önemli sözlük bilimcilerden L. Zgusta ya göre sözlük, toplumsal olarak kabul edilmiş dilsel formlar ve anlamların yanında işlevlerinin de sistematik olarak sınıflandırıldığı bir listedir. Zgusta, sözlüğün oluşturulma sürecinde sözlük bilimcinin eğitiminin iyi olup olmamasının da sözlüğün bütünlüğünü, yapısal özelliklerini etkilediğini belirtmiştir (Sterkenburg, 2003:4). Jackson a göre sözlük, toplumsal yapının bir parçasıdır. Herkes bir anlamda sözlüğü otorite olarak gördüğünden sözlüğün belirttiğini dikkate alma eğilimindedir. Jackson, sözlüğün olmadığı bir dilsel tartışma ortamının düşünülemeyeceğini belirtir. Sözlük, dil hakkında bir kitap, sözcüklerle ilgili bir referanstır. Ansiklopedinin bir

17 3 kuzeni olmakla birlikte, ansiklopedi nesneler, insanlar, yerler ve düşüncelerle yani gerçek dünya yla ilgiliyken sözlük dille ilgilidir (Jackson, 2002:21). Sözlükleri hazırlayan sözlük bilimcilerin, kullanıcıların sözlükte neleri bulmayı bekleyebileceklerini göz önüne almaları gerektiğini vurgulayan Jackson, sözlüğün başvuru kaynağı olması yanında kısmen bir söz varlığı kütüğü olduğunu da belirtir. Dil bilgisi ve sözlüğün karşılıklı olarak birbirlerini tamamlamaları da dilin karakteristiklerinin betimlenmesi bakımından önemlidir. Sözlük, dil bilgisinin ortaya koyduğu terimleri ve ögeleri de tanımlamakla bir işlevsel bileşen özelliği de taşır (age., 2002: 22). Ilson, sözlüğü, sözlük bilgisel sözlük (lexicographic dictionary) olarak adlandırılmış ve sözcüksel olarak ilişkili bilgileri (lexically relevant information) sağlayan bir kaynak olarak tanımlanmıştır. Sözcüksel bilgi Ilson a göre, sözcüksel olarak ilişkili birimlerin (lexically relevant units) sesletim, anlam vb. niteliklerini içeren bilgilerdir (Ilson, 2002: 331). Kocaman'a göre, sözlüğün, bir dilin sözcüklerini alfabetik sırada veren yapıtlar olarak tanımlanması eksiktir, çünkü kavramlalar dizinini veren sözlükler (thesaurus), uyak sözlükleri, ters dizimli sözlükler gibi özel amaçla yapılanmış sözlükler bu tanımların dışında bırakılmışlardır. Ayrıca sözlüklerde yer alan dil bilgisel ya da kullanıma yönelik açıklamalar da günümüz sözlük biliminde gittikçe yaygınlaşan bir yöntem olmakta ve genel sözlük tanımını değiştirmektedir. Artan bilgi çeşitliliği ve disiplinlerarasılık, sözlük bilimi yöntemlerinin değişik bilim alanlarıyla desteklenmesini sağlamaya başlamıştır. Dil biliminin kuramsal yanı sözlük bilimi için de geçerlidir. Bir üst yapı olarak sözlük kuramının oluşturulması ve bunun uygulanması sözlüklerin planlanmasından basımında kadar olan süreci kapsamaktadır, bunun için de bilgisayar destekli dil bilimi, antropoloji ve felsefe gibi uzmanlık alanlarının ortaya koyduğu bilgilerden de yararlanılması gerekmektedir (Kocaman, 1998: 111). Yukarıda verilen bilgi ve tanımlamalardan sözlüğün temel olarak alfabetik bir liste özelliği taşıdığı görülür. Bu listenin sıralama biçimleri sözlüğün amacına ve türüne göre değişmekle birlikte madde başı ve madde içi bölümlerin bulunduğu sözlüksel bilginin gelişigüzel olmayan bir düzende verilerek bir sözlüksel sıradüzenin oluşturulduğu açıktır. Sözlüğün, biçimsel nitelikleri yanında kültürel nitelikleri de önemlidir. Akalın, sözlüğün temelde dillerin ve insanlığın belleği olduğunu belirterek, sözlükler aracılığıyla, binlerce yıllık bilgi birikiminin hen bugünün hem de yarının insanına taşındığını vurgulamıştır (Akalın, 2010: 163).

18 4 Bayrav, sözlüğün ortaya çıkış sürecinde özellikle iki dilli bir coğrafyanın etken olduğunu belirtir. Bu bölgelerde bugünkü iki dilli sözlüklerin ilk örneği sayılabilecek söz listelerini göstermek mümkündür. Kimi sözlerin yazı dilindeki biçimlerini gösteren ya da yanlış söyleyiş biçimlerini düzelten listelere örnek olarak Reichenau sözlüğü, Appendix Probi ve tarihlerinde Aelfric in Latince-Saksonca sözlüğü verilebilir (Bayrav, 1998: 88-89). Rönesansla birlikte insanın bilgi dünyasının ve nesnelerle olan ilişkisinin artmaya başlaması ve özellikle Amerika nın keşfi yeni birçok bilginin üretimini ve tanımlanmasını sağlamıştır. Ulaşım olanaklarının artması üretilen nesnenin dolaşıma çıkmasıyla birlikte ticaret nesnesi olarak çeşitli ürünlerin yabancı dillerde tanıtılması gereği de ortaya çıkmıştır. Bir yandan ticaret diğer yandan din adamlarının çeşitli amaçlarla yerel dilleri öğrenme gereksinimleri Rönesanasla birlikte çok dilli sözlüklerin hazırlanmasını hızlandırmıştır. Edebiyat, felsefe ve kutsal metinler üzerindeki çalışmalar bu dönem Hümanizm akımının amacına uygun olarak çeşitli dil bilgisel araştırma çabalarına dönüşmüştür. Bu çalışmalar klasik Latince, eski Yunanca ve İbranice gibi dillerin öğrenilmesini gerektirdiğinden bir süre sonra karşılaştırmalı tarihsel dil bilgisi ve ses bilgisi yönteminin temelleri atılmış olmaktadır. Ambrogio Calepino nun tarihleri arasında 18 kez basılan çok dilli bir sözlüğü bulunmaktadır. Bir terimin yedi dildeki karşılıklarını veren yapıtın 1586 baskısı 10, 1590 baskısı ise 11 dili kapsar. İlk İngilizce-Fransızca sözlüğü 1632 de Randle Cotgrave hazırlamıştır de İtalya da Crusca Akademisi nin sözlüğü yayımlanmıştır (age., 1998: 90-91). Bayrav, 18. yüzyıl Avrupa sında hazırlanan sözlüklerin belirgin niteliklerinin Tarafsız birer öğretim aracı olacak yerde, zamanlarındaki yaygın fikirleri ve yerleşmiş kurumları yıkmaya, yeni görüş ve düzenler getirmeye uğraşan polemik yazılar. olduğunu belirterek, Bayle in Sözlük ü ile Voltair in Felsefe Sözlüğü nü bu yapıtlara örnek gösterir. Bu sözlükler madde içinde dönemin görüşüne sakıncalı söylemlere yer vermeseler de maddelerin bir araya getirilişinde çeşitli görüş ve inanışları çürütmeyi hedeflemişlerdir (age., 1998: 92). Aksan, ilk sözlüklerin hazırlanmasının ardındaki gereğin, ulusların birbirleriyle karşılaşma sürecinde yabancı dil öğrenme gereksiniminin ortaya çıkması olarak ele almaktadır (age., 1998, 70). Sözlük bilimi çalışmalarının günümüz derlem tabanlı dil bilimi çalışmalarındaki veriye dayanan yöntemle birleşmesi özellikle Batı da yürütülen uygulamalı dil bilimi çalışmalarının önemli bir parçası durumundadır.

19 5 Sterkenburg, 1990 lı yıllara kadar ilk sözlüklerin oluşumunda iki dilli sözlüklerden tek dilli sözlüğe doğru bir geçiş olduğunu, bu saptamanın ortaya çıkışında Babillilerin ve Akadların Sümerceyi anlayabilmek için bir çeşit eş anlamlılar sözlüğünü kil tabletlere yazmalarının rol oynadığını belirtir. Babillilerin sözlükleri pratik kullanıma yönelik eğitimsel (pedagojik) niteliklidir. Boisson ve arkadaşları da Mezopotamya da yaptıkları araştırmada, tek dilli sözlüklerden iki dilli sözlüklere doğru bir gidişin olduğunu saptamışlardır. Bu durumun ortaya çıkmasında, büyük uygarlıkların kendi sözlükleri üzerinde yoğunlaşması, dolayısıyla kendi merkezli bir sözlük geleneğinin oluşturularak çevre kültürler üzerine odaklanılmaması rol oynamış olabilir. Avrupa sözlükçülük geleneğindeyse bunun tersi bir durum söz konusudur. Avrupa da sözlükler iki dillidir, çünkü Avrupa uygarlıkları daha çok yabancı dillerdeki metinler üzerinde yoğunlaşmışlardır (Sterkenburg, 2003:9). Sözlüklerin ortaya çıkışında sosyal olguların önemli bir payı vardır. Bu olgular arasında dinsel metinlerin çevirileri ve öğretim amaçlı uygulamalar başta gelmektedir. Hausmann, M.S. ikinci bin yılda sözlükçülüğün gelişiminde dinin büyük bir motivasyon kaynağı olduğunu belirtmiştir. Örneğin Hindistan da rahiplerin Sanskritçe metinlerin çözümünde sözlüğe gereksinim duymalarında olduğu gibi, Çin de Konfüçyüs ün çalışmalarını okumada olduğu gibi her zaman bir sözlüğün hazırlanması için bir motivasyon unsuru bulunmaktadır. Ortaçağ Avrupa sında sözlükçülüğün gelişiminde din olgusu karşımıza çıkar. Rahiplerin ana dilleri dışında özellikle Latince ve Grekçeyi öğrenmeleri, dinsel metinlerde geçen Latince sözcüklerin anlamlarına ulaşma çabaları ve gereksinimleri, sözlükçülüğün bu bölgede de gelişimini sağlamıştır. Metinlerdeki satır arası yorumlar, bu dönem metinlerinde sıkça kullanılmıştır (age., 2003:9). Batı da önemli sayılan bir çalışma Pallas adlı Alman gezginin Rusya daki dillerle ilgili çalışmasıdır. 285 kavramın temel alındığı sözlükte 200 Avrupa ve Asya dilindeki karşılıkları verilmiştir. Sözlük 1787 de Linguarum Totius Orbis, Vocabularia Comparativa adıyla basılmıştır. Aksan a göre bu sözlük, çok dilli sözlük biçiminin ilk örneğidir (Aksan, 1998: 70). Sözlük çalışmaları tarihinde önemli yapıtlardan biri olan ve 500 kadar dilde dua karşılıklarını içeren ve Adelung ile Vater in hazırladığı Mihridates, yılları arasında yayımlanmıştır. Özellikle Almanya da Grimm kardeşlerin (Jacob Grimm, Wilhelm Grimm) 1854 te yayımlanmaya başlanan Alman Sözlüğü toplam 16 ciltten oluşmuş ve yayımı 1961 de bitirilmiştir. Bu sözlük tarihsel sözlük niteliğinde olmakla

20 6 birlikte, karşılaştırmalı olarak lehçelerin söz varlığını da kapsamaktadır. Fransa da Emile Littre nin 30 yılda hazırladığı Fransız Dilinin Sözlüğü 1873 te basılmıştır. 4 cilt ve bir de ek ciltten oluşan sözlükte sözcüklerin etimolojisi de bulunmaktadır (age., 1998: 71). Sözlük bilimi teriminin yanında, Türkçede, sözlükçülük ün, sözlüğün planlanmasından içeriğinin oluşturulmasına kadar geçen sürede ele alınan yöntemin adını belirtmesi açısından çok daha önceleri kullanılmaya başlandığını söyleyebiliriz. Sözlük bilimi terimi, Büyük Türkçe Sözlük (BTS) veri tabanında "Sözlük yazma ve hazırlama işi, leksikoloji." biçiminde, Gramer Terimleri Sözlüğü ndeyse "Bir dilin veya karşılaştırmalı olarak çeşitli dillerin söz varlığını sözlük biçiminde ortaya koyma yöntemlerini ve uygulama yollarını gösteren dil bilimi dalı." olarak tanımlanmıştır. Bu tanımlardan terimin, leksikoloji (lexicology) karşılığı olarak ele alındığı görülmektedir. 1 Sözlükçülük terimi için Fransızca "lexicographie" karşılığı olarak veri tabanında yer alan Dil bilimi Terimleri Sözlüğü nde, "Sözlük nevinden eserler meydana getirme işi." ve Güncel Türkçe Sözlükte (GTS) "Sözlük yazma veya hazırlama işi, sözlük yazarlığı, lügatçilik." tanımları verilmiştir. Görüleceği gibi, genel olarak sözlüğün oluşturulmasıyla ilgili işlerin ortak adı sözlük bilimi ve sözlükçülüktür. 2 Akalın, dil bilgisi kaynaklarında sözlük bilimi, sözlükçülük, sözlükbilim, sözlükbilgisi, sözcükbilgisi gibi terimlerin bulunduğunu belirterek, terim karmaşasına yol açmamak için leksikografi için sözlükçülük teriminin kulllanılmasının uygun olacağını dile getirmiştir Akalın, 2010: 164). Aksan, Türklerde gelişmiş bir sözlükçülük geleneği olduğunu belirterek bunun en önemli kanıtı olarak XI. yüzyılda yazılmış olan Kaşgarlı Mahmut'un Divanü Lügati't- Türk adlı eserini gösterir (Aksan, 2004: 372). Sözlük Arapça olarak yazılmış yaklaşık 7500 maddeden oluşur. Yazılış amacı Türkçenin söz varlığını tanıtmak ve öğretmektir. Kaşgarlı Mahmut Divanü Lugati't-Türk te madde başlarını Arap sözlükçülük geleneğine göre sırlamıştır. Madde başlarının geçtikleri cümleleri ve şiirlerden örnekleri de tanık olarak alan Kaşgarlı'nın eserini yaklaşık 800 yıl sonra Ali Emiri Efendi Arap harfleriyle üç cilt olarak basmıştır. Sözlüğün Yeni Uygurca ve Özbekçe çevirileri yapılmış, 1928'de eserde yer alan sözleri kapsayan bir sözlüğü Brockelmann hazırlamıştır. Bu sözlük 1990'da bir tıpkıbasımla tekrar yayımlanmıştır. 1972'de TDK sözlüğün bir madde başı

21 7 dizinini yayımlamıştır. R. Dankoff ve J. Kelly, Ölmez'e göre sözlüğün daha sağlam bir çevrisini İngilizce olarak hazırlamışlardır. Memlukluların Mısırda yönetime hakim olmalarından sonra bölgede Türkçenin öneminin artmasıyla Türkçe sözlük ve gramerlerin hazırlanması da hız kazanmış bu bağlamda Tercümân-ı Türkî ve Arabî, Kitabü'l-idrâk ve Ettuhfetü'z-zekiyye gibi önemli sözlükler oluşturulmuştur (Ölmez, 1994: 88, 90). Türklerde sözlük yazma geleneği, XIX. yüzyıla kadar Mustafa bin Şemsettin'in Ahterî adlı sözlüğü 1545, Mehmet bin Mustafa'nın XVI. yüzyılda yazdığı Vankulu sözlüğü, Mütercim Asım'ın yıllarında Fîruzâbâdî'nin eserinden çevirdiği Arapça-Türkçe sözlük Kamusü'l-Muhît ile Farsça-Türkçe Burhan-ı Kâtı gibi sözlüklerle gelişimini sürdürmüştür. Cumhuriyet dönemi öncesi yayımlanan sözlüklerden Ahmet Vefik Paşanın 1876'da hazırladığı 2 ciltlik Lehçe-i Osmanî adlı eserinin ilk cildi Arapça ve Farsça, ikinci cildi Türkçe sözlere ayrılmıştır. Türk sözlükçülüğünün önemli bir dönüm noktasında, Şemsettin Sami 1900 yılında yayımladığı Kâmus-ı Türki'sinde, diğer sözlük yazarlarından farklı olarak eserinde Türkçenin söz varlığını hazırladığını belirtmiş, Türkçe söz varlığını öne çıkarmak için çalışmıştır 'de Hüseyin Kazım Kadri'nin Büyük Türk Lugati'nin ilk iki cildi yayımlanmıştır. Çeşitli Türk lehçelerindeki sözlerle yabancı sözleri barındıran sözlüğün ilk iki cildi Arap harfleriyle basılmış, yazarının ölümünden sonra 3. ve 4. ciltleri 1943 ve 1945'te Latin harfleriyle yayımlanmıştır (Aksan, 2004:372, 373). Cumhuriyet dönemi ve Dil Devrimiyle birlikte Türkçenin kendi söz varlığının belirlenmesi ve işlenmesine yönelik çalışmalar hız kazanmıştır. Bu tez çalışmasının konusu olan Derleme Sözlüğü için ilk önce Anadolu ağızlarının söz varlığının derlenmesi amacıyla bir komisyon kurulmuş ve bütün Anadolu bir söz derleme ağına dönüştürülmüştür. Bu çalışmaların ürünü olarak ilk önce fişlik veriyle hazırlanan ve 6 cilt olan Türkiye'de Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi oluşturulmuştur. Bu dergi bir sözlük niteliğinde olup 6. cildi ölçünlü dilden halk ağzına bir dizin biçimindedir. Bu çalışmaya dayanarak daha geniş bir sözlük yılları arasında çıkarılan 11 ciltlik Derleme Sözlüğü'dür, sözlüğün 12. cildi ek maddeleri içerir ve alfabetiktir. Tarihsel sözlük niteliğinde yazılı dilde bulunmayıp eski eserlerde bulunan sözlerin belirlenimi için 1932'de başlatılan çalışmalar, ilk ürününü 2 cilt olarak Tarama Dergisi adıyla 1934'te vermiştir yılına kadar XIII-XIX yüzyıllar arasında basılan 120 eser taranmış eser sayısı daha sonra 227'ye çıkarılmıştır. Bu çalışmalar son

22 olarak Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü adıyla yıllarında 8 cilt olarak yayımlanmıştır (Boz, 2006: 12) Sözlük Tekniği Sözlüklerin yapısal olarak üç bölümden oluştuğu görülür: Dış yapı (outside), büyük yapı (macro structure) ve küçük yapı (micro structure). Dış yapıda, sözlüğün kullanımıyla ilgili ek bilgiler yer alır. Sözlüğün yeniden basımı dolayısıyla değişen madde başları varsa bu madde başlarına yönelik editör yorumları yer alabileceği gibi sıklık tabloları, kullanılan işaretler (kodlar), madde başlarının yerleşimi gibi bir kılavuz bu dış yapıyı oluşturur. Dolayısıyla aslında bu yapı sözlüğün bir üst dilidir (metalanguage). Dış yapıda sözlükte yer alan kullanım bilimsel, söz dizimsel ve biçim bilimsel ögelerin sözlükte nasıl verildiğiyle ilgili bilgilerin yanında resimle gösterilen birimler de bulunabilir. Dış yapı tek dilli prototipik sözlüklerde ortak olarak bulunmakla birlikte, bazı sözlükçülük geleneğinde sözlüğün girişinde bu bilgiler sözlüğün son sayfalarında ek bilgiler olarak verilebilir. Sözlüğün büyük yapısında sözlük nesnesi olarak madde başları ele alınır. Bu birimler biçim bilimsel olarak ek almamış nötr birimler biçiminde alfabetik olarak sıralanır. Sözlük bilimci, madde başlarının nasıl seçileceğini hedeflenilen kullanıcıya göre belirlemek zorundadır. Kısaltılmamış geniş hacimli sözlüklerde madde başlarının sayısı olabildiğince büyük tutulur. Tek ciltlik görece kısa ya da küçük sözlüklerde dile yeni giren birimler, teknoloji sözcükleri madde başı olarak seçilirler. Büyük yapının oluşturulmasındaki en önemli ölçüt yine kullanıcı odaklıdır: Kullanıcı aradığı birimi olabildiğince hızlı bulabilmelidir. Küçük yapı, madde başlarıyla ilgili verilen bilgiler üzerinedir. Bu bilgiler biçimsel, anlamsal ve kullanım bilimsel olarak düzenlenir. Biçimsel olarak madde başlarının sesletimi, yazımsal özellikleri yanında söz türüne ait nitelikleri ve geçişlilik, ettirgenlik gibi alt kategorik (sub-category) özellikleri verilebilir. Madde başının kök ve türemiş biçimlerinin gösterimi de bu biçimsel sırada yer alabilir. Anlam bilimsel olarak madde başının ilk anlamı ve yan anlamlarıyla yakın ve eş anlamlıları belirtilir. Kullanım bilimsel özellikleriyle madde başlarının değerleri gösterilir. Kullanıldıkları konu, biçemleri tanıklarıyla verilip bu bilginin desteklenmesi için söz dizimsel nitelik göstericileri olan sözcüksel eşdizimlilik (collocation), dil bilgisel eşdizimlilik (colligation) özellikleri gösterilebilir. Bu özelliklerin sıralanışında yine hazırlanma amacı olarak belirlenen kullanıcı kitlesinin nitelikleri göz önünde tutulur (Kirkness, 2004: 63-64).

23 9 Sözlük tekniği açısından Boz, sözlüğün hazırlanması sırasında karşılaşılan sorunları; 1. Sözlük hazırlamada seçilecek yöntem, 2. Amaç ve hedef kitlenin belirlenmesi, 3. Madde başlarının belirlenmesi, 4. Madde başlarının sıralanması, 5. Madde başlarının tanımlanması, 6. Madde başları için örnek cümlelerin belirlenmesi ve diğer sorunlar olmak üzere başlıca 7 sorun kategorisinde ele alır. Hazırlamada elle hazırlanan fişlerin yerine mekanik ve elektronik yöntemlerin kullanılabileceğini, buna örnek olarak da gamma 60 adlı araçtan yararlanılarak günlük 100 bin civarında fişin hazırlandığını belirtmektedir. Sözlüğün amacının belirlenmesi içindeki söz varlığının sınırları açısından bir planlamayı gerektirir. Örneğin bir ilköğretim sözlüğünün hazırlanması, genel sözlüğe göre daha kısıtlı ve öğrencinin gereksinimlerini karşılayacak nitelikte olmalıdır. Boz'a göre sözlüğün amacı sadece kullanıcı yönelimli değil kültürel bir değeri olduğu için de aynı zamanda en büyük hedef kitlesi toplumun tamamıdır. Boz, madde başlarının belirlenmesinde ölçütün hedef kitleye göre değişebileceğini belirterek, bilinirlik ve sıklık açısından elimizde güvenilir bir kaynağın bulunmadığını vurgulamıştır. Boz'un bu sorunları konu ettiği Sözlük TDK'nin Türkçe Sözlük'üdür ve sıklık açısından "müsmir" ve "vahi" sözlerinin bilinirlik ve yaygınlığının tartışılabileceğini dile getirmiştir. Söz varlığını en geniş biçimde vermeyi amaçlayan bir sözlüğün amaç olarak söz varlığını geniş tutmasının bu sözlerin sözlükte yer almasını açıkladığını da belirtmiştir. Madde başlarının genel olarak alfabetik sıralanmasının arananı bulma açısından kolaylık getirmesi iyi bir özellik olarak düşünüldüğü kadar, Boz'a göre aynı kökten gelen örneğin bilgi, bilgiç, bilgin, bilgisiz, bilmek sözleri, bil-, bil-gi, bil-gi-siz, bil-giç, bil-gin biçiminde türemeye dayalı bir sıralamayla gösterilebilir. Hem alfabetik hem de türeme sırasıyla hazırlanan bir sözlük kullanıcının değişik arama gereksinimlerine seslenebilir. Madde başlarının tanımlanması sırasında anlamların hangi ölçüte göre sıralanacağı tartışmalıdır. Genel eğilim sık kullanılandan seyrek kullanılana doğru sıralamadır. Burada, sözlerde zamanla yaşanan anlam genişlemesi, daralması, iyileşmesi ve kötüleşmesi gibi kimi anlam bilimsel olaylar sözlük yazarı ya da yazarlarının üzerinde titizlikle durması gereken bir konudur. Sözlüğün dayanacağı verinin sınırları geniş tutulmalıdır, bu verilerden seçilecek tanıkların kalitesi de veri tabanının genişliği ve çeşitliliğiyle doğru orantılıdır. Boz'un diğer sorunlar başlığı altında verdiği uzman sorunu, sözlük planlaması aşamasında, araştırmacının niteliği ve bilimsel yeterliliği açısından oldukça önemlidir. Günümüz dil biliminin özellikle Batı'da görülen çok disiplinli alanlara kayması, disiplinler arası çalışmanın ortaya çıkmasıyla bir anlamda dil biliminin uzmanlık alanlarının çeşitlenmesini de sağlamıştır. Bu

24 10 çeşitlenmede bilgi teknolojilerinin sağladığı yığın bilginin sınıflanmasında yetişmiş eleman gücünün payı büyüktür. Türkiye'de bazı Türk dili ve edebiyatı, dil bilimi bölümlerinde sözlükbilim adı altında dersler verilebilmekle birlikte, bu dersin konusu olan alanın ülkemizde yeterince tanındığı söylenemez. Geniş kapsamlı ve nitelikli sözlüklerin kurumlaşmış bir uzmanlar ekibinin işi olduğu açıktır. Bu ekipte bilgisayar bilimci, dil bilimci ve filologların bulunması gerekmektedir (Boz, 2006: 24-31). Bayrav, teknik terim sözlükleri gibi bilimsel alanlara yönelik sözlüklerin dışında yer alan genel sözlüklerin çoğunlukla ortak dili kapsadığını belirterek bu ortak dilin sınırlarının belirlenmesinin güç olduğunu belirtmektedir. Sözlüğe girecek olan yeni birimlerin (neolojizm) ya da bir terimin ortak dille olan bağlantısının ölçütlerinin neler olduğu tartışmalıdır. Kişilerin söz varlıkları ilgilendikleri konularla sınırlı olduğu gibi, ölçünlü dille olan yazıya dayalı ilişkileri de kişisel söz varlıklarının sınırlarını belirler. Bayrav a göre sözlükler bir dildeki bütün birimleri eksiksiz bir araya getiremeyen yapıtlardır. Sözlük bilimcilerin sözlük verisini değerlendirmedeki zorluklarından biri sözlük biriminin ne olduğuyla ilgili üzerinde tam olarak anlaşılmış bir standardın bulunmamasıdır (Bayrav, 1998: 93-94). Sözlük birimlerin tanımlanmasında Bayrav, a) otonim (autonyme) tanım ve b) belirtilenin tanımı olmak üzere iki ayrım yapar. Örnek olarak fırın sözcüğünü ele alarak fırın ın, birincisi cins ad diğeri de ekmek yapılan ve pişirilen yer adı olarak iki kullanımını verir. Gösteren tek bir gösterilenle ilişkiliyse yani tek anlamlıysa sorun yoktur, ancak çok anlamlı bir gösteren varsa bu anlamın madde başında neye göre sıralanacağı tartışma konusudur. Bayrav, sözlük tekniği açısından madde başlarının tanımında, dairesel bir niteliğin yer almasından kaçınılması gerektiğini, kısaca, bir tanımın tanımlanan birimin eş anlamlısıyla yapılmaması gerektiğini belirterek bu hatanın pek çok sözlükte görüldüğünü vurgular (age., 1998: 95-96). DDİ sistemlerinde genel olarak sözlüksel çerçeve, sözlüksel bilgi tabanı göz ardı edilmiş, metinlerin ve sözcüklerin yüzeysel yapıları bağlamdan bağımsız gramerler (contex-free grammar) gibi kural tabanlı uygulamalarla işlenmeye çalışılmıştır. Wilks ve arkadaşları, sözlüklerin düzenlenmesinde, dil bilimsel temelli kuramlar ve psikolojik temelli kuramlar olarak iki farklı kuram çerçevesi belirlemişlerdir. Dil bilimsel temelli kuramlar kendilerini kanıtlamak için sözlüğün yapısına müdahale ederler. Bunun bilgisayar uygulamalarındaki örneği UNITRAN adlı çeviri sistemidir. Bu sistemin dayandığı kuram Jakendoff un 1983 te ortaya koyduğu sözlüksel kuramsal yapıdır. Psikolojik temelli yaklaşım, insanların sözcük çağrışım sistemleri ve kullanımıyla ilgili

25 11 deneysel bilgilerden oluşmaktadır. Bu yaklaşımın ortaya çıkardığı sistem WordNet tir. WordNet te, çağrışım testleriyle sözcükler arasındaki anlamsal ilişkiler tanımlanıp her bir kavram alanı bir set olarak belirlenmiştir. Reaksiyon zamanı testi ile insan belleğinin sözcük işleme düzeneği modellenmeye çalışılmıştır (Wilks, 1995: ). Wilks ve arkadaşları makinece okunur sözlüklerle (Machine readable dictionary- MRD) (MOS) makinece işlenir sözlük (Machine tractable dictionary-mtd) (MİŞ) arasında ayrım yaparlar. Buna göre, MİŞ ler MOS ların daha da rafine edilmiş biçimleridir. Yani makinenin bir sözlüğü okuması, onun basılı biçiminin elektronik ortama aktarılmış biçimiyle sınırlıyken, MİŞ ler DDİ uygulamaları için sözlüğün yapılandırılmış ve dönüştürülmüş biçimleridir. Sözlüğün kendisi dolayısıyla MOS lar içlerinde örtük olarak aslında yapısal bilgiyi tutarlar. Bu bilgiler, algoritmik bir yaklaşımla yani yazılımsal bir süreçle açığa çıkarılabilirler. Bilgisayar destekli dil bilimi açısından bu süreç, sözlük için kodlanmış olan dilsel verinin paketini açmak, örüntüleri açık seçik ortaya koymak olarak anlaşılır. Bir sözlüğün otomatik olarak işlenmesi yaklaşımında Wilks ve arkadaşları iki ayrım yapmışlardır: 1) Otomatik işleme, tanımlardaki söz katarlarını (string) ve kodları daha sonradan rastgele erişime olanak tanıyacak biçime sokulması, buna sözlüğün yapısının açıklaştırılması denebilir. 2) Tanımlardaki anlamca bulanık ögelerin belirlenmesi ve bu ögelerle tanımlar arasındaki ilişkilerin çıkarılmasıdır. Bu işlemeye de örtük bilginin ortaya çıkarılması adı verilebilir. Bir sözlüğün anlamca işlenmesi sırasında sözlükteki bilgilerin nasıl bir biçimde ve sırada düzenlendiğini bilmek kadar, bu düzenliliklerin örüntüsünü ve ipuçlarını çıkarmak da önemlidir. Wilks ve arkadaşları, sözlüğün anlam bilimsel yapısından yola çıkarak üç varsayım öner sürerler: Yeterlilik (sufficiency), çıkarımlanabilirlik (extricability) ve önyükleme (bootstrapping). Yeterlilik, ele alınan sözlüğün güvenilir bilgi taşımasıyla ilgilidir. Sözlüklerin anlamsal bilgisinin bağlamdan bağımsız bilgi içermeleri nedeniyle yetersiz olduğu göz önüne alındığında, sözlüğün diğer birimlerinden hareketle istenilen anlamsal yapının ortaya çıkarılması süreci, Wilks ve sözlüğün yeterlilik özelliğiyle açıklanabilir. Yani, sözlük verisinin kendi içinde birbirini tamamlaması yeterlilik özelliğiyle ilgilidir. Çıkarımlanabilirlik, sözlüğün DDİ için uygun olup olmaması yani işlemsel süreçlerin sözlüğe ne kadar uygulanabildiğidir. Önyüklemeyse, herhangi bir otomatik işlemden önce sözlük üzerinde gerekirse elle yürütülen ön işlemlerdir (Wilks, 1995: 138, ).

26 12 Boagards, sözlüğü, olgular hakkında sadece bir alfabetik yapı olarak değil, aynı zamanda bir dilsel başvuru aracı olarak görür. Sözlüklerin kullanım amacına bakıldığında, en çok, sözlüğün okumaya yardımcı bir araç niteliği göze çarpar. Daha az oranda da yazmaya yardımcı araç olarak görülür. Dinleme ve konuşma eğitiminde de okumaya göre sözlüğün kullanımı azalmaktadır. Dil bilgisel ve köken bilgisel araştırma amaçlarıyla sözlük kullanımı diğer kullanım amaçlarına göre en alt düzeyde kalmaktadır (Boogards, 2003: 26-27). Sözlüklerin eleştirisini yapmanın, sözlük kullanıcısının gereksinimlerini göz önüne almanın ve uygun özel sözlüklerin hazırlanması aşamalarının tanımlanması için kullanılan terim, üst sözlük bilgisi ya da üst sözlükçülük (meta-lexicography) olarak adlandırılır. Zöpgen e göre üst sözlükçülük halihazırdaki sözlüksel bilgi yerine daha çok kullanıcının somut gereksinimini ve isteklerini dikkate almalıdır ( age., 2003: 28). Sözlüğün oluşturulmasında, içerik tasarımı, belirlenen hadef kitle doğrultusunda ana çerçevesini kazanır. Seçilen madde başlarının hedef kitle (kullanıcı) düzeyinde belirlenmesi emek yoğun bir süreci içerdiği gibi, madde başı tanımlamalarının yapılması da bir o kadar yoğun anlam bilimsel bir ilişki ağının çözümlenmesini gerektirir. Geeraerts, anlam tanımlama ve tanımlamalar arası ilişkileri başlıca iki ana başlık altında tartışmıştır: Birinci sorun semasiyolojik tanımlama ölçütüdür. Bu tanımlamada tanımlanan sözcükle ilgili anlamsal içerik sunulur. Çok anlamlı birimler madde başının küçük yapısını oluştururular. Diğer ölçüt onomastik ölçüttür. Bu ölçütte, sözcük, bağlı bulunduğu kavram alanı ile ilişkilendirilir. Kavram alanı ile ilgili birimler bu alanın içine alınırlar. Günümüzde sözlükler semasiyolojik tabanlı tanımlamaları ilk sırada sunup, onomastik özelliği küçük yapının içinde vermeye başlamışlardır. Onomastik yapı, sözcüğün konu alanıyla da ilgili olabilir. Bir tıp teriminin semasiyolojik tanımından sonra uygun kısaltma ile onomastik kullanımı verilebilir. Tanımlamada, madde başından hemen sonra verilen içerik betimleyici niteliktedir. Bunun literatürdeki adı gösterimsel anlam (denotational meaning) olarak belirlenmiştir. Geeraerts, betimleyici tanımlamada üç tür anlam kategorisi olduğunu belirtmiştir: Duygusal anlam (emotive meaning), dil bilgisel anlam (grammatical meaning) ve kullanımbilimsel anlam (pragmatic meaning). Duygusal anlam alaycı ya da kaba kullanımla ilgilidir. Dil bilgisel anlam için yazar, İngilizce that örneğini vererek bu sözcüğün bir nesneyi karşılamadığını, bir sözdizimsel işlev görünümü oluşturduğunu belirtir. Kısaca dil bilgisel anlam işleve yöneliktir. Kullanım bilimsel anlam örneği olarak Türkçeden hoş geldiniz, iyi günler gibi karşılamada kullanılan selamlama

27 13 işlevini yerine getiren sözleri örnek verebiliriz. Kullanım bilimsel anlam, dil biliminde söz edimleri kuramının bir parçası olup, sözcüklerin belirtme değerinden çok bağlam ifade etme kapasiteleriyle ilgilidir. Tanımlama biçimlerinden dar ya da yoğun tanım (intensional definition) Geeraerts e göre, bir kategori üyelerinin genel nitelikleriyle ilgilidir. Örneğin kuşun uçması, tüylerinin olması bu tanıma girerken, geniş tanım (extensional definition) kuş tüylerinin adlarının verildiği bir tanım çeşididir (Geeraerts, 2003: 84, 87, 88) Sözlük Verisi Hazırlanacak sözlüğün dayandığı veriyi Čermák birincil ve ikincil kaynaklar olmak üzere ikiye ayırır. Birincil kaynaklar bir arşiv ve derlemden, ikincil kaynaklar ise alan çalışmaları, daha önce yayımlanan sözlükler, ansiklopediler ve internettir. Sözlüğe alınacak ögeler için bazen birincil kaynaklar yetersiz kaldığında, tanımların daha açıklayıcı ve belirsizlikten uzak olması için özel teknik alanlara gereksinim duyulabilir. Tek dilli sözlükler genel olarak birçok kaynağı, örneğin derlem ya da diğer sözlükleri tek bir ana kaynak olarak kullanırlar. Čermák, ikincil kaynakların daha çok pragmatik (faydalanmacı) amaçlı kullanıldığını, yeni bir sözlüğün hazırlanması amaçlandığında sözlük bilimcilerin, genelde daha önceki sözlükleri ya da önceki basımları göz önüne aldıklarını belirtmektedir. Bu noktada sözlük bilimci, var olan birimlerin güncellenmesi, sözlükten çıkarılacakların ya da değişeceklerin belirlenmesi için ikincil kaynakları etkili biçimde kullanabilir. Bir dilin sözlüğünün ilk kez hazırlanması durumunda, ikincil kaynaklar yeterli olmayabilir. Böyle bir durumda görüşme ve anket teknikleri iyi bilinen sözlük bilimi bulgulama yöntemlerindendir. Bu yöntemin en önemli sakıncası zaman alması ve pahalı olmasıdır. Yazılı bir geleneği olmayan dillerin sözlüklerinin hazırlanmasında, o dilin konuşucuları arasında bir sözlük bilimci olmadığından dışarıdan bir sözlük bilimcinin gerekli malzemeyi derlemesi gerekir. Standart sözlüklerin hazırlanmasında görüşme ve anket tekniği, asıl olmasa da özellikle ağız sözlüklerinin hazırlanmasında ilk başvurulan yöntem olmaktadır (Čermák, 2003: 18-20). İkincil kaynak olarak Yahoo, Google gibi internet arama motorlarının kullanımı özellikle yeni kavramların ve sözcük kullanımlarının araştırıldığı çalışmalarda değerli veriler sağlamaktadır. Bu internet arama motorlarındaki sorgu sonuçları kimi belirsiz ve ikili sonuçlar çıkartabilmektedir. İnternetteki sözlük bilgisinin ortaya çıkaracağı

28 14 tartışmalı, standart dışı kullanımlar sözlükte ayrı bir kullanım kutucuğu ya da bölümü olarak gösterilebilir. Kaynakların kullanımı açısından diğer bir önemli nokta verinin büyüklüğü ve yeterliliği sorunudur. Hapax legomenon adı verilen ve derlenen verilerde yalnız bir kez kullanılan ögeler ile verinin çok büyük büyutlar tuttuğu derlemlerdeki şişmiş sözcük sıklıkları en önemli sorunlardandır. Hapax legomenon sorunu tarihsel dönem çalışan sözlük bilimciler için çok daha büyük bir sorundur, çünkü tarihsel döneme ait kayıtların içeriği ve büyüklükleri oldukça kısıtlı olabilmektedir. Derlem dil biliminin sağladığı olanaklar sayesinde aynı dil için hazırlanmış farklı konu ve büyüklükteki derlemler sözlük bilimci için aranan sözlük birimler üzerinden karşılaştırma seçeneği sunarlar. Aşırı veri yığılmasının ve bir kez geçen öge dezavantajının çözümünde sözlüğün amacı ve madde başı olacak sözcüğün tipi önemlidir. Bütün bu durumlarda asıl olan ilk olarak birimin sıklığı temel olarak dikkate alınmalıdır (age., 2003: 18-20). Čermák, sözlüklerin oluşturulması için yapılandırılacak derlemlerin hazırlanmasında hangi dil katmanının hedeflendiğinin önceden belirlenmesi gerektiğini belirterek, sözlüğün özel amacı için özel bir derlem temsilinin varlığının gerekliliğini dile getirmektedir. Bunun için dengeli bir metin ve kayıt sayısına ulaşılması gerekmektedir. Dengeli bir kaynak için iki farklı dil katmanı için iki ayrı boyuttan söz edilebilir. Birinci boyut geneldir yani genel konuşucu-okurun kullandığı boyut, diğeri ise yazılı ve sözlü özelliği olan dil boyutudur. Sözlükler genel olarak yazılı boyutu esas alırlar. Sözlük bilimci, çalışılan derlemden bilgisayar aracılığıyla elde edilen bağlamlı dizini (concordance) bir fiş biçiminde düşünebilir. Bağlamlı dizindeki her bir satır, aslında etiketlenmesi yapılmış bir fiştir. Sözlük bilime yönelik oluşturulan veri tabanlarını da ikiye ayırır. Birincisi ikincil kaynaklar olarak daha önce sözü edilen verilerde kullanılan MOS, ikincisi ise sözcüksel veri tabanlarıdır. İkinci veri tabanı tipi geleneksel sözlüklerde gösterilmeyen açıklıkta bir etiketleme sistemine sahip olabilir. Bunda bu veri tabanı tipinin özellikle DDİ uygulamalarına girdi sağlamasının etkisi vardır (Čermák, 2003: 21-24). İngilizce için hazırlanan ilk sözlüklerin (Jhonson, Murray ve Webster) anlam dizimleri tarihseldir. Sözcüğün en eski anlamı önce, yeni anlamları sonra verilmiştir. Bilgisayar uygulamaları için bu sıralama Hanks e göre uygun değildir. Sözcüğün ilk ve köken bilgisel olarak eski anlamının günümüz metin işleme uygulamaları için değeri bulunmamaktadır. İnsanlar için hazırlanan sözlüklerin bilgisayar uygulamalarında sorun oluşturabilecek yanlarını Hanks şu biçimde açıklamıştır: 1) İnsanlar için hazırlanan