Ahlâkın evrimsel gelişimi ve nörobiyolojik temelleri

Transkript

1 Ahlâkın evrimsel gelişimi ve nörobiyolojik temelleri Prof. Dr. Ertuğrul Eşel Erciyes Ün. Tıp Fak. Psikiyatri AD

2 Ahlâk Doğru ve yanlış olan davranışları belirleyen bir kavram Kişiler arası davranışları düzenleyen ve insanların bir arada a âhenk içinde yaşamalarını sağlayan bir dizi kuralla ilişkili (Hogan R 1973)

3 Ahlâk Ahlâkî gelişme, psikolojik, sosyal ve biyolojik faktörlerin etkileşmesinin sonucudur Ahlâkî karar verme işlemi bilişsel olduğu kadar duygusal bir işlemdir de...

4 Neden nörobiyolojik? Beyin hasarı geçiren ve önceden ahlaklı ve sosyal olarak uyumlu olan bazı bireylerde kognisyonun diğer bileşenlerinin sağlam kaldığı halde ahlaki yeteneklerin bazılarının bozulması bulgusu (kazanılmış sosyopati), bu işlevlerin beynin bazı bölgeleri ile ilişkili olabileceğinin ilk kanıtlarını oluşturmuştur (Moll J ve Schulkin J 2009)

5 Neden nörobiyolojik? Son yıllarda normal bireylere önceleri ahlaki yargıları içeren bazı cümleler okunarak, daha sonraları ise kişilere bazı senaryolar verilerek ahlaki ikilemler içinde bırakılarak fmri çalışmaları yapılmış ve beynin bu ödevler sırasında etkinleşen bölgelerine bakılmıştır

6 Neden nörobiyolojik? Bazı yazarlara göre insanlar doğuştan belli ahlâkî prensip ve yargılara sahiptirler Ahlâkî prensipler beynin nöronal şebekesinde hardware program olarak kodlanmıştır (tıpkı dil, müzik, matematik yetenekleri gibi) (Agnati LF ve ark. 2007)

7 Neden nörobiyolojik? Ahlâkî prensiplerden birçoğunun mantıktan çok duygularla ilişkili olması, birçok ahlâkî kuralın tüm kültürlerde ortak olması verilerii bunu destekler

8 Neden nörobiyolojik? Önceleri ahlakın tamamen insan kültürünün bir ürünü olduğu, dolayısıyla daha çok mantıkla ilişkili olduğu düşünülürdü. Neokorteks (PFC) yapılarına bağlı mantığın ve daha eski limbik yapılara bağlı duyguların ahlaki yargı ve kararlarda bütünleşik bir rol oynadıkları artık daha çok kabul gören bir görüş (Moll J ve Schulkin J 2009)

9 Nörobiyoloji Ahlâklı olmak için gereken bilişsel yetiler (Greene J ve Haidt J 2002): Sosyal kognisyon Working memory Soyut çıkarsama baştaa olmak üzere yönetici işlevler

10 Ahlâkın sosyal bilişle ilişkisi Sosyal biliş ile ahlâkın ilişkisi belirgin Çünkü sosyal olmak için ahlâklı olmak gerekiyor Ahlâk kurallarının ihlâli de çoğu kez sosyal kuralların ihlâli anlamına geliyor

11 Ahlâk bir duygu işi midir? (Sosyal bilişsell işlevlerden olan duyguları anlama ve empatinin önemi)

12 Ahlâkın sosyal bilişle ilişkisi: duyguların ve empatinin önemi Son yıllardaki çalışmalar ahlâkî yargıların çoğunda hızlı ve otomatik çalışan affektif sezgilerin rolünün büyük olduğunu ortaya koy ymakta (Haidt 2001, 2003).

13 Ahlâkın sosyal bilişle ilişkisi: duyguların ve empatinin önemi Haidt e göre insanlarda bir olay karşısında ahlâkî yargılar çok hızlı biçimde otomatik sezgilere bağlı olarak oluşmakta, olayla ilişkili mantıksal yargı ise post hoc daha yavaş biçimde gelişmekte (Haidt J 2001, Greene J ve Haidt J 2002) Ahlâk ihlâlleri görüldüğüü ya da duyulduğu zaman ahlâkî emosyonlar derhal aktive olur, yani uzun uzadıya kortikal mantıksal yorumlamadan geçmez (Moll J ve ark. 2002).

14 Ahlâkın sosyal bilişle ilişkisi: Kişinin kendi duyguları Normal insanlarda ahlâkî yargılar sırasında aktive olan bölgeler aynı zamanda emosyonu işleme bölgeleridir (Moll J ve ark. 2002, Greene JD ve ark. 2004) Emosyonların işlenmesini bozan her türlü nörolojik bozukluk sosyal yargılama ve ahlâkî değerlendirmeyi bozar r (Martens WHJ, 2002) Ayrıca davranışsal çalışmalar da duygu durumu değişiklikleri ile ahlâkî yargıların değiştiğini ortaya koym D 2006) maktadır (Valdesolo P ve DeSteno

15 Ahlâkın evrimsel temeli

16 İnsan beyninin temel işlevi çevrede karşılaşılan durumlara karşı adaptif cevaplar üretmektir İşte ahlak da bu adaptif cevap oluşturma çabalarının bir ürünüdür ve çevrenin sosyal isteklerinden kaynaklanmıştır (M Moll J ve Schulkin J 2009)

17 Darwin den beri insanlardaki ahlakın köklerinin sosyal hayvanlardaki sosyal içgüdülerde yattığı düşünülür Son yıllarda yapılan hayvan çalışmaları ahlak için gerekli olan bazı affektif-motivasyonel mekanizmaların primitif şekillerinin diğer sosyal hayvanlarda da olduğunu ortaya koymuştur (Moll J ve ark. 2008)

18 Temel sosyal eğilimler Sosyal hayvanlardaki bakımdan iki türdür: Yaklaşma ve bağlanmaa Uzaklaşma ve reddetme sosyal eğilimler işlevsel İlki grup içindeki bir bireyee bakım verme, yardım etme ve karşılıklılığı getirirken, ikincisi bireye karşı önyargı, reddetme ve gruptan atılmayı getiriyor (Moll J ve ark. 2008)

19 Temel sosyal eğilimler Yaklaşma ve bağlanma davranışının temel örneği anne-çocuk bağlanmasıdır ve bu davranış daha sonra bireyin çevresindeki diğer bireylere teşmil edilir Bağlanma davranışı ventral striatum, septal çekirdek, amigdala ve hipotalamus gibi limbik ve subkortikal yapılarlaa ilişkilidir, ve vazopressin, oksitosin, serotonin, dopamin ve nöropeptid Y gibi nöropeptidler önemli rol oynarlar (Moll J ve Schulkin J 2009)

20 Temel sosyal eğilimler İşte bazı yazarlar tarafından bu yaklaşma ve bağlanma davranışını sağlayan beyin yapılarının ve nöropeptidlerin, insanlarda ahlakı da içine alan sofistike prososyal davranışları desteklemekte olduğu ileri sürülmektedir (M Moll J ve Schulkin J 2009)

21 Temel sosyal eğilimler İnsanların hem sosyal kurallara uygun davranan kişilere, hem de bizatihi soyut ahlaki değer yargılarına bağlanmalarının da bu mekanizmalar vasıtasıyla olduğu düşünülmekte (Moll J ve Schulkin J 2009)

22 Temel sosyal eğilimler Bu arada yine sosyal ve ahlaki kurallara uymayanlara karşı gösterilen olumsuz tepkilerin (sosyal aversiyon) temelinde de hayvanlarda çok primitif bir tepki olan iğrenme (disgust) tepkisinin bir versiyonu olduğu ileri sürülüyor

23 Temel sosyal eğilimler Hayvanlar potansiyel olarak toksik, ya da kontamine yiyecekleri tattıklarında ya da kokladıklarında iğrenirler ve bunu geri çıkarır ya da kusarlar, bu adaptif bir davranıştır İnsanlardaki ahlak dışı davranışlara gösterilen tiksinme ve bunun yakın akrabası olan hakir görme, aşağılama (contempt) bu temel emosyondan kaynaklanmakta Nitekim her iki emosyon sırasında da aktive olan beyin bölgesi insula dır (Hsu M ve ark. 2008)

24 Temel sosyal eğilimler Örneğin oyunlarla yapılan deneylerde insanların aldatılmaya karşı son derece hızlı, otomatik iğrenme tepkisi (ve bunun beyinde karşılığı olan insula ve ACC aktivitesi) gösterdikleri biliniyor (Sanfey AG ve ark. 2003)

25 Temel sosyal eğilimler Sonuçta sosyal kabullenme ya da reddetmenin temelindee çok primitif motivasyonlar olan yiyeceklerden zevk alma ya da iğrenmenin olabileceği, dolayısıyla bunları yöneten beyin yapıları ve nöropeptid sistemlerinin daha komplike sosyal emosyonlarda da rol oynadığı ileri sürülüyor (Moll J ve Schulkin J 2009)

26 Ahlâkın evrimsel temeli: sosyalleşmenin sonucu Ahlâkın sosyal düzenle ilişkisi çok belirgin Ahlâkî kural ve yargılar sosyalleşmenin doğrudan sonucu gib bi (Newberg A ve Waldman MR 2006) Dolayısıyla ahlâk da sosyalleşmeye başlayan hayvanlardan itibaren, ilkelden karmaşığa doğru yavaş yavaş evrimleşmiş gibi görünüyor

27 Ahlâkın evrimsel temeli: sosyalleşmenin sonucu Çünkü ahlâk grup içindeki kabul edilebilir davranışları ve bireyin davranışlarının grubun diğer üyelerini nasıl etkilediği konularını içerir Ahlâkî karar verme işlemi, yani kişinin kendisinin ya da başkasının bir davranışını ahlâkî norm ve kurallar açısından değerlendirme işi de günlük sosyal yaşamın ayrılmaz bir parçası (Newberg A ve Waldman MR 2006)

28 Ahlâkın evrimsel temeli: sosyalleşmenin sonucu Ahlâk sosyal norm ve kuralların içselleştirilmesini gerektirir. Bu kurallara uyulması bireyin akranlarınca gruptan atılmasını engeller (Hawley PH 2003)

29

30 Ahlâkın evrimsel temeli: sosyalleşmenin sonucu Sosyal hayvanlarda grupta yaşamak uğruna hangi dürtülerin baskılanması, hangilerinin değiştirilmesi gerektiğii bilgisi az çok gelişmiştir (Primates and Philosophers, How Morality Evolved Frans De Waal, 2006)

31 Ahlâkın evrimsel temeli: sosyalleşmenin sonucu Ahlâkî davranışların ilkel şekilleri sosyal yaşamı tercih eden hayvan gruplarında ortaya çıkar Özellikle insana yakın olan primatlarda ahlâkî davranışın birçok örneklerine rastlanmakta Birçok maymun türünde kendi yakınlarını ve arkadaşlarını agresyondan korumak için ona sarılma, saldırgandan uzaklaştırma davranışı sıkça görülür (Primates and Philosophers, How Morality Evolved Frans De Waal, 2006)

32 Hayvanların yakını olmayan türdeşleri ile yiyeceklerini paylaştıkları, hatta bazen hasta olana yardım ettiklerine dair anekdotal bilgiler vardır Bu davranışlar aslında hayvanlarda da empatinin bir miktar gelişmiş olduğunu gösterir

33 Ahlâkın evrimsel temeli: sosyalleşmenin sonucu Primatlarda bir kavgada yenilmiş olan hayvanı, arkadaşlarının kollarını onun omzuna atmak suretiyle teselli ettikleri bildirilmiştir (empatiyi gösterir) (Primates and Philosophers, How Morality Evolved Frans De Waal, 2006)

34 Ahlâkın evrimsel temeli: sosyalleşmenin sonucu Evcil hayvanların evdeki herhangi birisi hastalandığında distres işaretleri gösterdikleri bildirilmektedir (Zahn-Waxler C 1990) Sıçanların yemek pedalınaa basmayı öğrendikten sonra, bu pedala basmanın gözlerinin önünde bir arkadaşlarına acı verdiğini gördükten sonra basmamaya başladıkları gözlenmiş (Church RM 1959)

35 Ahlâkın evrimsel temeli: sosyalleşmenin sonucu Maymunlar haksızlığa uğradıklarında ya da birisinin haksızlığa uğradığını gördüklerinde olumsuz tepkiler veriyorlar (Brosnan SF ve De Waal FB, 2003) Yani: ilkel bir adalet duygusu maymunlarda da var

36 İlk insan topluluklarında Ahlâkî emosyonlar sosyal yaşam için çok önemlidir, bu nedenle insanlarda avcı-toplayıcılık döneminden beri olduğu sanılıyor. Avlanan ve toplanann yiyeceklerin paylaşılması sosyal ve ahlâkî emosyonların olmasına bağlıdır (Moll J ve ark. 2003)

37 İlk insan topluluklarında Evrimsel gelişimimizdee ahlaki (diğer insanlara iyi) davranmamızın iki temel içsel nedeni vardır: yakının tercihi ve karşılıklı altruism Bunlar avcı toplayıcılarda zaten çok önceden gelişmiş olan dürtülerdir Ancak günümüz insanında gelişmiş olan ve ahlakın temel bir motivatörü olan karşılıksız altruizm (gerçek altruizm) sadece insana özgü gibi görünmekte (The Evolution of God Robert Wright, 2009)

38 Altruizm grup seçimi (doğal seleksiyonun grup için olanı) altruistik davranışları ortaya çıkarır ve destekler Sosyal kontrol mekanizmaları (adetler, örf, dini kurallar) grup içi fedakarlığı kolaylaştırır (Wilson DS Darwin s Cathedral, evolution, Religion, And The Nature of Society, 2002)

39 Karşılıklıı altruizm İyiliğe karşılık vermee güdüsü insanların en temel güdülerinden biridir Bizim arkadaş dediğimiz kişiler aslında güvenilir resiprokatör lerdir Bizim yaptıklarımızaa karşılık vermeyenlerle bir süre sonra ilişkiyi keseriz (The Evolution of God Robert Wright, 2009)

40 Karşılıklıı altruizm Dolayısıyla sosyal gruplarda kendisine yapılan yardımlara karşılık vermeyenler giderek gruptan atılıp elimine olacakları için, doğal seçilim insanları böyle bir güdü ile donatmış gibi görünüyor (The Evolution of God Robert Wright, 2009)

41 Karşılıklıı altruizm Karşılıklılık ilkesinin primatlarda bariz biçimde bulunduğu biliniyor Örneğin bir maymun sabahleyin bir arkadaşına grooming yapmışsa, öteki öğleden sonra bulduğuu yiyeceği daha çok onunla paylaşıyor (de W Waal 1997)

42 Karşılıklıı altruizm Hayvanlarda ve insanlarda yüksek oksitosin düzeylerinin karşılık verme güdüsünü artırdığına dair bulgular var (Kirsch P ve ark. 2005) Oksitosin bunu muhtemelen yabancı korkusu nu azaltmak ve başkasına güven duygusunu artırmak suretiyle yapıyor (Kosfeld M ve ark. 2005)

43 Yakınınn tercihi İkinci neden olan yakın olanın tercih edilmesi durumu da ahlaki davranışta neredeyse evrensel olan bir şeydir Doğada da böceklerden balıklara, kuşlardan memelilere kadar tüm hayvanlarda akrabayı gözetme davranışı (nepotism) yaygındır (DeBruine LM ve ark. 2008)

44 Karşılıksız altruizm Ancak karşılıksız altruizmin neden evrilmiş olduğu konusu tartışmalıdır, çünkü doğal seçilimin normalde benmerkezci davranışları desteklemesi beklenir

45 Karşılıksız altruizm Buna verilen cevap genellikle zaman kavramını geliştiren insanların gelecekte karşılık alabilecekleri fedakarlıkları yaptıkları şeklindedir

46 Tanrısını ve tanrıçasını kendine kızdırdı mı o Doğru olmayan terazi mi kullandı Haksız parayı aldı mı Arkadaşının karısına ilişti mi Arkadaşının kanını akıttı mı Babayı oğuldan ayırdı mı Oğulu babasından ayırdı mı Dostu dosttan ayırdı mı Tutsağı salıvermedi mi, bağlı olanı çözmedi mi Sümer yazıtları Şurpu duaları

47 Ahlâkın evrimsel temeli Sonuç: evrimsel süreç insanları sosyal grup içinde ahlâklı davranacak biçimde programlamıştır, dolayısıyla tüm kültürlerde insanların çoğu ahlâklı olma eğilimindedir Bu görüş insanın temelde kötü içgüdülerle donatılmış olduğunu, uygarlığın bu doğal güçler üzerinde baskı kurarak, bir kültürel süperego oluşturmak suretiyle onları kontrol ettiğini ileri süren Freudien görüşe terstir (Primates and Philosophers, How Morality Evolved Frans De Waal, 2006)