befterdar SARI MEHMET PAŞA'NIN

Transkript

1 befterdar SARI MEHMET PAŞA'NIN DRAMı Cahit KAYRA Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi geçen yıl ilginç bir kitap yayınladı. XVIII'inci yüzyıl başlarında Defterdarlık eden Sarı Mehmet Paşanın (Nizarnı Devlete müteallik risale)si..* Böylece, İçişleri Bakanlığı Tetkik Kurulu Müşaviri sayın Hüseyin Ragıp Uğural tarafından (Devlet Adamlarına Öğütler) adı altında bugünkü dile çevrilmiş bulunuyor. Yayın tarihinde Enstitünün Genel Müdürü olan sayın Fahir Armaoğlu küçük bir yazı ile kitabı okuyuculara sunuyor. Defterdar San Mehmet Paşa XVII'inci yüzyılın ikinci yarısında doğmuş, XVIII'inci yüzyılın başında 1702'de Defterdar olmuş, bu göreve bir kaç defa gelmiş, Beylerbeyliğine yükselmiş, Vali olmuş ve 1717 yılında «Tamşuvar kalesinin düşman eline geçmesindeki ihmal ve dikkatsizliği ve din ve Devlete saygısızlığı» nedeni ile idam edilmiş. (Nizarnı Devlete müteallik risale)' sinden başka bir de Tarih yazdığım öğreniyoruz. 2 - Sayın Fahir Armaoğlu risalenin önemini ve değerini belirtirken, «Sarı Mehmet Paşa bir ilim adamı olmadığı için kitapta bugünkü sevk ve idare ilminin, personel idaresinin sistematik bir incelemesini bulmak elbetteki mümkün değildir.» diyor. Fakat yazarın en önemli meselelere parmak bastığım, bugünkü meselelerimizc de ikibuçuk yüzyıl geriden ışık tuttuğunı.ı söylüyor. Sayın Ragıp Uğural'ın sunuş yazısındaki analizde çok önemli olarak belirttiği gibi «Defterdar Sarı Mehmet Paşa'nın yaşadığı devirde Devletin Anayasası islamdır ve şeriat'a dayanır. Devletin kuruluşu öyledir ki, Sultan herşeyin sahibidir ve herkes onun kuludur. Defterdar Sarı Mehmet Paşa bu sisteme karşı çıkıyor. Yönetim biçimini eleştiriyor ve iki yüzyıl öncesinin, o dönemdeki yönetimin hasreti içindedir. Fesat, görevini kötüye kullanma, rüşvet gibi ahlaksızlıkların giderilmesini istiyor. Defterdar Sarı Mehmet Paşa'nın amacı gelişmeyi sağlamaktan çok eskiye dönüştür. Görüşlerinde ve önerilerinde kılavuzu dinsel kaynaklar ve özellikle hadistir.» Risaleniıı asıl adı: Nesayıh'üI Vüzera V'el Ümera (Kitab-ı Güldeste) 116

2 3 Defterdar Sarı Mehmet Paşa, risalesinde zamanın kamu düzenini eleştiriyor; bu düzen içindeki yönetim aksaklıklarını ve sakatlıklarını anlatıyor ve bu arada bu düzene ilişkin normatif önerilerini açıklıyor. Yaşanılan dönemin bazı yönlerini yansıtan risalede şu bölümler yer alıyor: ı. Yüksek değerli Sadrazam'ın davranışları; 2. Makam sahiplerinin malları ve rüşvetin zararları; 3. Hazine Defterdarı ve Divan memuriyetleri; 4. Bektaşi ocağının niteliği; 5. Reayanın malları, zulmün ve garip1erin sitemlerinin zararları; 6. Düşman ve sınır malları ve ser askerliğin niteliği; 7. Cimrilik ve cömertlik, hırs ve aç gözlülük, kin ve kıskançlık, alçak gönüllülük ve gurur, güzel huy ve kötü huy, iki yüzlülük; 8. Sadık dostu çekiştirme ve arabozuculuğun zararları; 9. Zeamet ve tımar hallerinin niteliği. Rİseleyi, daha doğrusu risalenin bugünkü dilimize öğülmeye değer çevırısıni okurken sayın Fahir Armaoğlu'nun Defterdar Paşa'nın bilim adamı olmadığına ilişkin gözlemini daha iyi anlıyoruz. Defterdar Paşa görevini yaparken karşısına çıkan problemleri bir sıraya dizmiş, tecrübesi ve sağ duytisu ile' bunlara bulabildiği çözüm yollarını yazmış görünüyor. Öte yandan, yazarın eleştirileri ve önerileri okuyucuyu XVIII'inci yüzyılın başlarındaki bir ortam içinde bile bir (anachronisme) e sürüklüyor. Bunu sayın Uğural'ın belirttiği anlamda söylemiyorum. Defterdar San Mehmet Paşa'nın Kanuni Süleyman devrinin hasreti içinde olması başka bir konu... Bunu ileride açıklamağa ça1ışacağım. Bana göre, herşeyin üstünde Sarı Mehmet Paşa'yı duygusal değil gerçekçi açıdan anlamak, amacını ve gayretini buna göre değerlernek lazım.. kuralı 4 - Defterdar Sarı Mehmet Paşa'nın kamu düzeni konusunda temel şöyledir: «Sultan'a Devlet adamları, Devlet adamlarına mal lazımdır. Mal bayındırlık ile, bayındırlık ise adalet ve iyi yönetimle olur (sayfa 76).» Kamu düzeninin bu temel kuralı yanında Yunan ve İslam hikmetine (Sagesse) dayanan geleneksel bir kadercilik inancı da bütün risale boyunca yer yer karşımıza çıkmakta ve yazar, okuyucuya sık sık dünya ve öteki dünya ilişkisini hazırlatmaktadır. Defterdar Sarı Mehmet Paşa'ya göre dünya geçicidir (sayfa 18). Bu nedenle risaleyi okurken yazarı bir Devlet adamı değil bir din adamını dinler gibisiniz. Defterdar Paşa, sayın Fahir Armaoğlu'nun dediği gibi bilim adamı değildir; ama, gerçek bir din adamı gibi dünyadaki geçici lezzetlerden çekinilmesi, dünyanın fenalığı ve bir bela ve fitne evi olduğu, eğlencenin sonunda pişmanlık getirdiği (sayfa 40) hakkında görüşler ve telkinleri bo] bol açıklar. Ceza gününden, Tanrının kahredici gazabından (sayfa 14), zevk ve şehvete düşkünlüğün fenalığından (sayfa 38), öğünmenin insanı ahiretten uzak laştırdığından (sayfa 36) bahseder. Allahın takdiri ne ise onun olacağım 117

3 söyler. Bu ihtarlar yanında en içten iyilikseverliklerle iyi huylar tavsiye eder. Kimsenin inciltilmemesini, düşmüşlerin elinin tutulmasını ister (sayfa 32) ve bu dini- ahlaki açıklamalar ve önerileri bütün risale boyu devam eder, gider. Her halde Defter Sarı Mehmet Paşa'nın telkin ettiği, salık verdiği iyi huylara sahip olduğundan ve kendi fikriyatının zamanın Maliye Nazırı'nın Kamu Maliyesini yönetmek konusundaki uygulamalarını etkilediğinden şüphe etmemek lazımdır. Dikkati çeken nokta, Defter Paşa'nın bu konulara böylesine eğilmesinin nedenidir. Anlaşılmaktadır ki, XVIII'inci asır başındaki Osmanlı Toplumunda ve bu toplumun yönetiminde bu konularda bir takım problemler vardır. Bu gözlernin ortaya çıkardığı ilk soru şudur: Defterdar Sarı Mehmet Paşa kendi tavsiyelerine ve telkinlerine neden olan kötülükleri görüyor; fakat acaba konuya analitik bir şekilde yaklaşabiliyor mu? Öte yandan, ikinci konu, bu problemlerin önemli olup olmadığıdır. Defterdar Paşa'nın bunlarla meşgulolması yönetim bakımından doğru mudur? Bu konularla Defter Paşa (en önemli meselelere parmak basmış) olur mu? Biz bunları incelemeye çalışacağız. 5 Riselede dikkati çeken konulardan birisi rüşvet hadiseleridir. Defter San Mehmet Paşa rüşvetin fenalıkları üzerinde uzun uzun duruyor (sayfa 42-48). Kayırmayı kötülüyor. İşlerin ehi! kimselere verilmemesinden yakınıyor. Hakimlerin ve Kadıların rüşvetine engelolunması gereğini belirtiyor (sayfa 48) ve bu açıdan çeşitli önerilerde bulunuyor. Burada dikkati çeken önemli nokta şudur: Defterdar Paşa bu fenalıklara parmak basıyor; ama bunların nedenleri üzerinde durmuyor, duramıyor. Böyle olunca gerçekleşemiyor. Osmanlı toplumu ve kamu düzeninde XVIII'inci asır başında rüşvet, kayırma, hırsızlık neden yaygındır ve neden büyük problemdir? Kendi deyişi ile «...ve Devlet sahiplerine rüşvet haksızlığı gibi ilacı müşkül, belki ilacı yok bir devasız hastalık yoktur.». Neden Osmanlı İmparatorluğunda rüşvet hastalığının ilacı yoktur? Rüşvetin ilacı yoktur demek bir kadercilik olabilir. Böyle olunca konuyu ne ahlak yönünden ne de politika ve yönetim açısından incelemekte ve uygulanamıyacak nazariyat1a uğraşmakta anlam olabilir mi? Defterdar Sarı Mehmet Paşa bunları ya anlıyabilecek kudrette değildir, yahut anlasa da bu tahlili yapmağa cesaret edemez ve gerçekte de önemli bir meseleye parmak basması, kendi vicdani görevleri bakımından yararlı olur; ama bunun dışında başka hiçbir şeye yaramaz. Tarihin akışı da daha sonraki olaylarda bunu böyle ispatlamıştır. 6 - Defterdar Sarı Mehmet Paşanın risalesinde aranması gereken konulardan biri, yazarın toplum ile, topluma karşı ilgisi ve ilişiği olmak gerekir. Risalede bu konuya değinildiğini görüyoruz. Defterdar Sarı Mehmet Paşa, velinimet'in reaya olduğunu (Kanuni SÜ. leymana atfen) söylüyor (sayfa 74). Burada sosyal bir görüş ile karşılaşıyoruz. Reaya fukarasının her yıl veregeldikleri vergiden başka, yeniden uydu 118

4 rulmuş vergi istekleri ile incitilmemesini ve bunlara eziyet edilmemesini söylüyor (sayfa 72). Halkın esnaf ve tüccar tarafından soyulmamasını istiyor. Defterdar Paşa'nın halk ile yönetici arasındaki ilişki konusundaki ger çekçi, ussal ve tutarlı görüşlerini yansıtan bu tahlil ve bu öneriler önemlidir ve kamu yönetiminde büyük sorumluluklar yükümlenmiş bir Devlet adamının XVIII'inci yüzyıl başında bu konuya bu açıklığı getirmiş olmasının ağırlığı büyüktür. Ancak risalede bu davranışa karşılık şaşırtıcı çelişmeler var. Halkın velinimet olduğunu belirten Defterdar Paşa, «reaya'ya çokluk yüz verilmek ve yüze çıkarılmak da iyi değildir. Olmaz.» diyebiliyor (sayfa 76). Hatta yaptığı tavsiyelerde Sadrazam ile ilgili öğütlerinde «halkın işine karışma» (sayfa 36) diyecek kadar halktan kopabiliyor. Esasen Sarı Mehmet Paşa'nın öğütleri, insana herşeye karşı güvensizlik telkin eden bir karamsarlık da taşır. Kimsenin sadık dostu olamıyacağını (sayfa 104), kimseye kefil olunmaması gerektiğini (sayfa 36) söylediğine göre, insanlara karşı güvensizdir. Buna göre kendisinden gerçek anlamı ile bir sosyal davranış beklememek gerekir ve risalenin bize XVIII'inci asır başında Osmanlı Toplumu ve bu toplumun yönetimi ile sorumlu görevliler yönünden anlattığı ve yüzeye çıkardığı temel gerçeklerden birisi budur. 7 - Risalede iktisadi ve mali konular gerçek anlamı ile pek az yer alıyor. Toprağın işlenmesinin lüzumundan bahsedildiğini görüyoruz (sayfa 44). Hazinenin kudretinin vergi verenin, halkın, reayanın çokluğu ile olabileceği anlatılıyor (sayfa 74). Akçe ayarının bozulmaması konusuna da değinildiğini görüyoruz (sayfa 24). Askerin maaşının tam verilmesi ve israftan kaçınılması gibi (sayfa 80-84) konular da risalede açıklanmış bulunuyor. İktisat politikası diyebileceğimiz konu ise narh mes'elesi olarak beliriyor (sayfa 24). Defterdar Paşa manavların ve tüccarların halkı soyduğundan bahsediyor ve buna ek olarak Devletin yahudilere borçlanmasının zararlarına de ğindiğine de şahit oluyoruz (sayfa 52). Defterdar Sarı Mehmet Paşanın, iktisat ve maliye işleri ile görevli veya bu işlerde bilgili olması gereken bir Devlet adamı sıfatı ile bu konulardaki yetersizliği aslında şaşırtıcı olmamak gerekir. Osmanlı Toplumunun bu tarihlerdeki dünya anlayışının, bu toplumu, her yönü ile etkilediğini biliyoruz. Bununla birlikte, olayları (neden ve sonuç) ilişkisi içinde izlemek ve anlayabilmek katında olan ve söz konusu muhtırayı yazmak istek ve ih tiyacını duyan Defterdar Paşanın iktisat ve maliyeye ilişkin problemleri kadar yüzeyde genellemeler içinde ele alınması düşündürücü oluyor. Bu konuyu da ileride inceleyeceğiz. 8 - Sarı Mehmet Paşanın risalesinin kapsadığı konuların bir kısmını da, gerek Defterdarlık ettiği dönemin ağır ve ciddi problemleri ve gerekse risalenin ana şeması ile bağdaştırmakta güçlük çekiliyor. Devletin büyüklerine öğütlerinde neden hasisliğin ve cimriliğin kötülüğünden ve cömertliğin erdemlerinden söz eder (sayfa 96)? Bunlar neden büyük problemlerdir? Kurtuluşun sadakattan geldiğine ilişkin iyilik dolu öğütlere neden yer verilir. Bu görüşler ve öneriler içinde bazı taktik ayrıntılar var ki, insanı ters yönde düşündürecek kadar ağırlıktan yoksundur. Örneğin, «şenliklerde ba 119

5 rut israf edilmemesi öğüdü böyledir (sayfa 80). Sır saklamak konusundaki öğüdü (sayfa 12) de dikkat çekicidir. Bu öğüdün de önemini ve ağırlığını ölçmekte zorluk olsa gerek.. Defterdar Sarı Mehmet Paşa «Yüksek Meclis lerde maskaralığı, yersiz şakaya, kahkaha arttıran mizaha... taklit, oyun ve eğlenceye dair anlamsız davranışlarda da bulunulmamasını» tavsiye eder (sayfa 18). Bence XVIII'inci yüzyıl başında büyük gaileler içine düşen Osmanlı Devletinde yönetimin bu tür problemlere zaman ayırması gereğini düşünmek de oldukça hayal kudreti ister. Birisini çekiştirmenin kötülüğünü anlamak zor değildir; ama bu işin eşek leşi yemek ile olan ilişkisini (sayfa 114) belirtmenin nedenini kavramak da bazı güçlükler olduğu açıktır. Bunlar üzerinde durmayacağız. Bu konulara değinmemiz, eserin genel yapısını incelerken bu yönlerinin de bulunduğunu belirtmek istememizden dir. 9 - Şüphesiz bu kategoriler dışında risale bir çok konulara değiniyor. Defterdar Sarı Mehmet Paşa harp usullerinden ve tekniğinden de (sayfa 92) bahsediyor. Memurların tayinlerinin uygun kurallara bağlanması (sayfa 48) ve bu gibi konularda müderrislerin görüşlerinin alınmasındaki zorunluğa da risalesinde yer veriyor. Bunların hepsini ayrı ayrı incelemek ve değerlendirmek belki mümkündür. Biz bu ayrıntıları bırakarak konuya, esasından, yani risalenin gerek zamanındaki Devlet adamlarına ve gerekse 250 yıl sonra Türkiye'nin bugünkü yöneticilerine nasıl yardımcı olabileceği açısından yaklaşalım Bana göre Defterdar Sarı Mehmet Paşa'nın risalesi, yukarıda kısmen ve kategoriler halinde değindiğimiz muhtevası ve metodu içinde bize çok fazla şey öğretmiyor. Bu bakımdan Defterdar Sarı Mehmet Paşa'nın risalesinden altı - yedi yüz yıl daha önce, Yusuf Has Hacip, «Kudatgubilig» ilc bu öğütleri zaten söylemiş, bitirmiş bulunuyordu. Yusuf Has Hacip, haris tabiatlı insanların Hükümdarın hizmetine yaramıyacağını, merhametli insanların gerçek insan olduğunu, Vezirin, Subaşının ve memurun vasıflarınm ne olması gerektiğini, memleketin teşkilatlandırılması ve zenginleştirilmesinin yollarını bu stil içinde anlatmıştı. Yusuf Has Hacip'in eserinin niteliğinin daha bilimselolduğu da düşünülebilir. Lakin, Defterdar Sarı Mehınet Paşa'nın kamu yönetimi konusundaki problemleri, altı yedi yüz yıl öncesinin normalarına göre ele alışı halinde, bunun gerçek ve yararlı tanımlamalar ve çözüm yolları getirmeye yaramayacağı da açıktır. Burada, Osmanlı toplumunun entellektüel yapısının ve karakterinin değişmezliği ve Defterdar Sarı Mehmet Paşa'nın bu toplum içindeki konuları değişik şekilde ele alabilmesinin gerçekçi olmadığı gibi bir tanımlama ile karşılaşabiliriz ve bu doğru olabilir. Fakat böyle bir tanımlama Defterdar Sarı Mehmet Paşa'nın eserine değer katmaz. Gerçekte Defterdar Sarı Mehmet Paşa'nın toplum, kamu düzeni ve bunlara ilişkin düşünceleri, kendisinin yaşadığı dönemdeki Osmanlı Toplumunun entellektüel kapasitesini iyi yansıtıyor ve bu uçsuz - bucaksız imparatorluğun neden bu kadar aciz hale geldiğini, hadiseler karşısında duygusuz ve çaresiz olarak kendisini, bilir bilmez inandığı kaderine nasıl bıraktığını daha iyi anlıyoruz. Gerçekte Defterdar Paşa'nın bir şeyler gördüğünü kabul etmek gerekir. Risalede yer yer bunun görüntüleri var.. Örneğin, gerçek velinimetin reaya olduğu, Hazinenin vergi vere 120

6 nin, halkın, reayanın çokluğu ile olabileceği, askerin geçtiği yerlerde kö~' halkını perişan ettiği hakkındaki ~'arı patetik şikayetlerı yan uyarmalar şeklindeki açıklamalarının ağırlığı çok büyük. Ancak bütünü ile bunların arkasında gizlenen ağır ve okuyanı ycise sürükleyen bir gerçek var. Zamanın Maliye Bakanı gerçek sakatlığı, temelleri çökmeye başlıyan toplumun hastalığının ne olduğunu, nerde olduğunu bi kmiyor, göremiyor, anlatamıyor. Neden rüşvet yaygındır? Neden asker geçtiği yerdeki köylüyü perişan ediyor? Neden eskiden tımar ve zeametler Sultanlannın emrinde ülkeler fethederdi, şimdi böyle değildir? Bunları incelemek, gerçek tanımlamayı ya pabilmek için bu toplumun yaşantısını bütün yönleri ilc sosyal, ekonomik ve tarihsel açıdan anlamak gerekiyor. Osmanlı toplumu nerden gelmiştir? Nereye gidecektir? Bu toplumun sosyal, ekonomik ve politik inançları nedir, ne olmalıdır? Defterdar Sarı Mehmet Paşa bir bilim adamı olmasa bile, Devlet büyüklerine öğütlerde bulunacak kadar kendisini yeterli görmektedir. O halde problemleri gerçekçi ve objektif şekilde tanımlaması ve ondan sonra formatif önerilerde bulunması gerekir. Gerçek şuradadır ki, Defterdar Sarı Mehmet Paşa XVIII'inci yüz yıl başında Osmanlı toplumunun bilgisizliğini ve saflığını temsil etmektedir. Şüphe yok ki, bu tarihte Osmanlı imparatorluğundaki aydınların evrendeki oluşumu, anlayışları «archaic» ve dinseldir ve Defterdar Sarı Mehmet Paşanın da bunun dışına çıkmamış olması doğaldır. Gerçekten bu tarihlerde Osmanlı düşünce sistemi Turgot'nun dediği gibi «namuslu yaşamak için metafizikçi olma» düzeyini aşmamıştır yılında bulunan ve Batı ülkelerinin bilim ve teknik sisteminin gelişmesinde büyük etkisi olan matbaacılık, bu tarihlerde henüz Osmanlı toplumuna girmemiştir. Osmanh bilim anlayışı kadar tekniği de ömürünü tüketmiştir. Bu aydın grubu ve bu fikir sistemi içinde iyi niyetli ve sağ duyulu Defterdar Sarı Mehmet Paşa'nın öğütlerinin dışına çıkılamayan ve gerçeklerle ilişkisi surgit azalan bir mantık disiplinin tutsağı olması doğaldır. 11) Biz burada Osmanlı İmparatorluğunu bırakıp XVIII'inci yüz vıl başında imparatorluk dışındaki dünyanın oluşumuna bakalım ve kısa bir karşılaştırma ~'apalım. Bir başka deyişle Defterdar San Mehmet Paşa'mn yapmadığını yapmağa çalışalım. XVII ve XVIII'inci yüzyıııar, Batı dünyasının metafizik düşünce sistemini )ek çok önceden tarihin gerisinde bıraktığı bir dönemdir. XVII. ve XVIII'inci yüzyıllar, Batı dünyasında monarşiicrin tam anlamıyla geliştiği bir çağdıl Bununla birlikte İngiltere'de 1688 devrimi, monarşik absolutizm'i ciddi şekilde tartışma konusu yapmıştır. Bu dönemde, Kamu idaresi, Kamu hukuku sahasında İngiltere'de T. Habbes politik teoriyi modern anlayış sistemine sokmakta, Harrington, Milton İngiltere gibi bir ülkede Cumhuriyet yapısının fikriyatını ge1iştirmektedirler. Commonwealth düşüncesi doğmaktadır. J. Locke önceki doktrinlerin ve ieodlerinin telifini ve sentezini yapmaktadır. Fransa'da mutlak idareierin muhtaç oldukları felsefe geliştirilmek 121

7 te, Rousseau, Montesqieu karşıt tartışmalarla toplumun ve Devletin anlamını ve gayesini bulmağa çalışmaktadır. Helvetius'un ahlak ve hukuk alanında başlattığı Uti1itarian görüş, daha sonraki dönemde Quesnay'nin ve fizyokratların ekonomi alanındaki doktrinleri ile bileşecektir. Pre - kapitalist ekonomi Batı dünyasındaki dönemini çoktan tamamlamıştır. Maliyet ve fiyat ilişkileri, kazancın ahlakiliği ve laahlakiliği, sermayenin kullanma sınırlılığı gibi konularda kesin ve tereddütsüz anlayışlara varılmış ve bunlar uygulama alanına geçirilmiştir. Defterdar Sarı Mehmet Paşa'nın yaşadığı dönem, Batıda merkantilist doktrinin hakim olduğu dönemdir. İngiltere'de Sir J. Child ticaret ve faiz üzerine eserler yazmakta, istihdam konusuna değinmekte, merkantilist dokt rin ile yerli sanayiin korunması olanağını ve gereğini açıklamakta, milli servet anlayışını tespit etmekte ve bugünün (ekonometri) sinin orijini olan politik - aritmetik üzerinde çalışmaktadır. S. W. Petty, G. King gibi yazarlar, nüfus politikaları ve milli gelir konusunda eserler hazırlamağa başlamıştır. Dış ticaret teorisi ve kalkınma konusunda özellikle XVII'inci yüz yıl sonuna kadar merkantilist doktrin, Batı dünyasına sağlam ve anlamlı bir ekonomik yapı sağlamıştır. XVII'inci yüzyıl döndükten sonra liberal doktrin doğmağa başlayacaktır. Law, Petty, Cantillon, Hume, Lock, Quesnay ve ötekileri, yüzyılların birbirine bağlandığı bir dönemde yeni bir disiplinin dinamizmi içinde ticaretin, sanayiin ve ekonominin kalkınmasının yollarını arayacaklardır. XVII'inci yüzyıl büyük bulgular dönemidir. Mikroskop ve barometre XVII'inci yüzyılda bulunmuştur. Metamatik alanında J. Napier logaritma cetvellerini yayınlamıştır.. Kartezyen geometri bu yüzyılda kurulmuş ve geliştirilmiştir. Tariçelli, Leibnitz, Newton, Pascal hep XVII'inci asırda yetişmişlerdir. Defterdar Sarı Mehmet Paşa, ne bu olan - bitenden ve ne de bu isimlerden haberdar görünmüyor. Evreni, Pax - Ottomanica'nın ağır rehaveti içinde yalnız kendi çevresinde tekrarlanıp duran basit ve Doğuya özge hadiseler toplamı olarak anlıyor Bu açıklamalar konunun fikriyatı açısından önemli olabilir. Fakat Defterdar Sarı Mehmet Paşa, büyük bir yönetici ve uygulayıcı olduğuna göre, gerçek değerini tartabilmek için, kendisini bu alanda Batı dünyasındaki benzerleri ile de karşılaştırmak durumundayız. Batı dünyasında bu dönemde büyük yöneticiler görüyoruz. İngiltere'de asnn ortalarında Thomas Mun Hind kumpanyası ile Hindistanın sömürülmesini sistematik temellere oturtmuştur. İngiltere'nin ciddi ve işbihr yöneticileri 1675 yılında ülkeleri için Osmanlı İmparatorluğundan 75 maddelik bir yeni kapitülasyon anlaşması sağlamayı bu dönemde başarmışlardır. * Defterdar Sarı Mehmet Paşa ve zamanının aydınları kadar, bizim için daha önemli olan konu logaritmanın Napier'den çok daha evvel Mahmut Elharezmi tarafından bulunmuş ve bulundu~ toplum içinde unutulmuş olması olasılı~ıdır. 122

8 Fransa'da Defterdar Sarı Mehmet Paşa'nın meslektaşı Maliye Bakanı Colbert, Fransız sanayiini ve ticaretini merkantilist kurallar üzerine kurmakta ve geliştirmektedir. Gemi inşaat şirketlerinin kurulmasını teşvik etmekte ve ülke dışında ticaret şirketleri aracılığı ile tekeller sağlayarak Fransa'nın iktisadi kudretinin artmasına yardım etmektedir. Fransız Deniz Ticaret Filosu bu dönemde büyük ölçüler içinde genişlemiştir. Fransız müstemlekeci1iği parlak bir başlangıçla, Kanada'da ve daha başka ülkelerde kök salmaktadır. Defterdar Sarı Mehmet Paşa ve benzerleri kendi dünyalarında, kendilerine göre gerçek, fakat aslında çağ dışı problemler ile uğraşırken, Osmanlı Devleti 1673 yılında Fransa'ya SS maddelik 6'ıncı kapitalisyon anlaşması ile yeni bir imtiyazlar serisi tanımakta, gümrük vergisini % s'ten % 3'e indirmektedir. Bu sırada Colbert'in kurduğu Akdeniz Kurumu (Compagine de la Mediterranee), Osmanlı İmparatorluğu ile olan ticari ilişkilerin yönetimi ile görevlendirilmiştir. Osmanlı İmparatorluğunda dokuma sanayiinin korumasız ve çaresiz, dış rakebete, Devlet eliyle kurulan ve korunan yabancı teşebbüslere karşı açılması ve ilk ciddi darbeleri yemesi bu döneme rastlar. Kapitülasyonların Mısır'ı da kapsamaları bu tarihte olmuştur. Defterdar Sarı Mehmet Paşa'nın ve benzerlerinin zamanında Fransa'nın Osmanlı ülkelerine ihracatı, yılda 600 bin altın kuruştan 15 milyon altın kuruşa yükselmiştir. Bu durum, Osmanlı İmparatorluğundan Fransa'ya bu ölçüde bir gelir ve istihdam transferi demektir. Fakat Fransız yöneticileri 1673 tarihli Kapitilasyon Antlaşmasını ve bu antlaşmadan sağladıkları kazançları yeterli bulmayacak, yeni imtiyazlar sağlamağa ve sümürülerini genişletmeye çalışacaklardır_ 13 - Defterdar Sarı Mehmet Paşanın, toplum ve kamu düzeni konusunda aynı dönemde yaşadığı Batı aydınları ve yöneticileri ile ortak hiçbir yönü yoktur. Zamanının Dışişleri Bakanının (Reisülküttap efendinin) da böyle olduğundan şüphe edilemez. Sarı Mehmet Paşa'nın ekonomik konulardaki bilgilerinin hududu ise, Batı'da merkantilist ve himayeci aşamadan liberal aşamaya geçildiği bir sırada, narh sisteminin kalın duvarlarını atlayamamaktadır. Onun ekonomik konularda Devlet büyüklerine öğüdü, manavların ve tüccarların halkı soymalarına izin verilmemesidir. Bunu söylerken, koca imparatorluğun yabancı devletler tarafından alabildiğine sömürüldüğünden ve soyulduğundan haberdar olamayacak kadar bilgisizdir ve gözlem ve tanımlama yeterliğinden yoksundur. Gümrük resminin % 3'e indirilmesinin zararlarına değinemez. Gümrük resminin % ıo'a çıkarılması halinde o kadar yakındığı hazine durumuna çare bulunabileceğini düşünemez. Gümrük vergisi aracılığı ile yapılacak korumanın İmparatorluktaki iktisadi faaliyetleri geliştireceğini bilmez. Bir yandan iç üretimi dış rekabete karşı koruma görevi gereğini düşünemezken, içerde narh sisteminin sermaye teşekkülüne ve teşebbüslerin gelişmesine engelolduğunu da anlayamadığı açıktır. Fazla mal toplanmasını rededer ve meşruluk dışı bulur, ama Devlet büyüklerinin servet sahibi olmalarını savunur. Halk fakirleştikçe işsizliğin arttığını anlayamaz. Halkın fakirleştiğinin de farkında değildir. İmparatorluğu kasıp kavuran CeHm Hareketlerinin temelindeki ekonomik bunalımı da gö 12.3

9 rebilmek kudreti yoktur. Eğer sınırlarda savaşlar oluyorsa, Birinci Viyana Muhasarası hezimetle bitmiş ise, 1699 Karlofça felaketi ve 1711 Prut skandalı olmuş ise, Defterdar Paşa'ya göre bunlar sosyal şema ve bu şemaya dayanan oluşum ile ilgili olaylar değildir. İmparatorluktaki oluşum, bu devlet adamına göre, din, ahlak, Sultan, kale tamiri, barut ve ok yay kavram ları içinde yarısı dinsel, yarısı ise duvarcı ve saraç esnafı phinında ele alınması gereken kavramlarla açıklanıyor ve bu kavramlar açısından bunlara çare aranmak gerekiyor. Defterdar Sarı Mehmet Paşa bayındırlığın adalet ve iyi yönetim ile ol duğunu söylüyor, ama kendisinin adaletin ne olduğunu kesinlikle bilmediğini açıklamak, haksızlık olmayacaktır. Defterdar Paşa'nın ismini veremediği adalet' ve iyi yönetim kavramının asırlardan beri İslam Dünyasında, tekrarlana tekrarlana başlangıçtaki gerçekçi ve tutarlı anlamını ve yararlılığını yitirmiş, posalaşmış bir şeriat düzeninden başka bir şeyolmadığını anlıyoruz. Defterdar Sarı Mehmet Paşa, çöküş halinde ve durgun toplumlarda görünen, geçmişi ve yaşanılan zamanı tanımlama ve geleceği tasavvur edebilme kabiliyetinden yoksun, yeteneksiz yöneticilere iyi bir örnektir. Zamanın Maliye Nazırının devlet büyüklerine yaptığı öğütleri okumakla XVIII'inci yüzyıl başındaki Osmanlı toplumunun ve devletinin çaresizliğini daha iyi anlıyoruz. Gerçekten bugünkü Türk toplumunun ve kamu düzeninin problemleri açısından, Defterdar Sarı Mehmet Paşa örneği önünde ciddiyetle düşünme zorunluluğu vardır. Defterdar Sarı Mehmet Paşanın ne zamanının ve ne de ikibuçuk yüzyıl sonra bugünün devlet adamlarına verilebileceği önemli öğüt yoktur ve olamaz. Buna karşılık, bizzat kendisi, bugünün kamu düzenimizde görev ve sorumluluk yüklenmiş yöneticiler için öğütlerin en yararlısı ve en ibret vcricisidir. 124