KİMYA BİLİMİ. Kavramlar/Terimler. Neler Öğreneceğiz? Neden Önemli? simya kimya madde element bileşik sembol. formül laboratuvarda güvenlik

Transkript

1 KİMYA BİLİMİ Kavramlar/Terimler simya kimya madde element bileşik sembol formül laboratuvarda güvenlik Neler Öğreneceğiz? Çevremizde gördüğümüz ve kullandığımız çok sayıda madde bulunmaktadır. Maddenin yapısı eski çağlardan itibaren sürekli sorgulanmıştır. Bu ünitede maddeyi inceleyen kimya biliminin tarihsel gelişimini, kimyacıların uğraş alanlarını, kimyanın sembolik dilini, kimyasal maddelerde kullanılan güvenlik işaretlerini ve bu maddelerin insan ve çevre sağlığına etkilerini öğreneceğiz. Neden Önemli? Bu üniteyi öğrenmeniz, kimyanın bilim olma sürecini kavramanız, kimyacıların uğraş alanlarını ve başlıca kimya disiplinlerini tanıyarak kariyer bilincinizin oluşması, kimyanın sembolik diline aşinalık kazanmanız ve modern gündelik hayata girmiş çeşitli kimyasalların insan ve çevre sağlığı açısından etkilerine yönelik bilinçlenmeniz bakımından önemlidir. 9 9

2 1. KİMYA NEDİR? BÖLÜM Kimya, kâinattaki bütün maddeleri ve maddelerin özelliklerini, maddeler arası etkileşimi, maddedeki değişimi ve bu değişime eşlik eden enerjiyi inceleyen temel bir bilimdir. Kimyada gerçekleşen olayları açıklamak için makroskobik, mikroskobik ve sembolik olmak üzere üç seviye kullanılır. Makroskobik seviyedeki kimyasal olaylar gözlem yapılarak anlaşılabilen olaylardır. Mikroskobik seviyedeki kimyasal olaylar moleküllerin, atomların veya atom altı parçacıkların hareketi ve yeniden düzenlenmesi ile açıklanır. Sembolik seviyedeki kimya ise semboller, sayılar, formüller, eşitlikler ve yapılarla gösterilir. Bu üç seviyeyi sofra tuzunun (NaCl) oluşumu üzerinden şu şekilde açıklayabiliriz: Resim 1.1: Sofra tuzunun (NaCl) oluşum tepkimesi Sodyum katısının klor gazı ile Resim 1.1 de görüldüğü gibi ani olarak tepkime vermesi makroskobik seviyeye örnek bir durumdur. Çünkü biz bu değişikliği doğrudan gözlemleyebiliyoruz. Sodyum katısının klor gazı ile tepkimesinde doğrudan gözlemleyemediğimiz mikroskobik seviyede de birtakım değişiklikler olmaktadır. Şekil 1.1 de görüldüğü gibi tanecikler yeniden düzenlenmektedir. Bu olayı sembolik olarak şu şekilde bir kimyasal denklem ile ifade edebiliriz: 2Na(k) + Cl 2 (g) 2NaCl(k). Bir kimya kavramını açıklarken ya da bir kimyasal olayı yorumlarken bu üç seviye arasında ilişki kurmamız anlamamızı kolaylaştıracaktır. Diğer bilimlerde olduğu gibi kimya biliminin de doğmasında ve gelişmesindeki en büyük etmen, insanlığın ihtiyaçlarının karşılanmasıdır. Kimya bilimi ile uğraşan bilim insanlarına kimyacı denilmektedir. Kimyanın tanımı ile paralel olarak düşünüldüğünde kimyacılar araştırmalarında maddenin yapısını, özelliklerini ve maddedeki değişimi konu edinirler. 2Na(k) Cl 2 (g) 2NaCl(k) Şekil 1.1: Sodyum ile klor arasındaki tepkimenin makroskobik, mikroskobik ve sembolik düzeyde gösterimi 10

3 Kimyanın Gelişimi Kimyanın gelişimi insanların yaşadığı döneme göre farklılık göstermektedir. İnsanoğlu var olduğu günden bu yana yiyecek, giyecek, barınma ve savunma gibi temel ihtiyaçlarını giderme yoluna gitmiştir. Ülkemizde ve dünyanın çeşitli ülkelerinde bugüne değin yapılan ve yapılmakta olan arkeolojik çalışmalar, insanların yaşadığı her devirde temel ihtiyaçlarını karşılamak için maddelerden yararlandıklarını göstermiştir. Her ne kadar insanların eski çağlar ile modern zamanlarda maddeye bakış açıları arasında farklılıklar olsa da kimya bilimi, var olduğu sürece, insanoğlunun hayatının bir parçası olmuştur ve olmaya devam edecektir. Antik Çağlarda Kimya Eski çağlarda insanlar maddeleri sınama yanılma yoluyla keşfetmiş, hayatlarını kolaylaştıran çeşitli aletler yapmışlardır. İnsanlar çevrelerinde bol bulunan taştan, savunma gibi ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla el baltaları, kesici ve delici aletler yapmışlardır (Resim 1.2). İnsanlar, yıldırımların ormanlara düşmesi veya yanardağdan akan lavlar nedeniyle oluşan yangınlarla ateşi tanımışlar ve çakmak taşlarını (Resim 1.3) birbirine sürttüklerinde ateşin ortaya çıktığını fark etmişlerdir. Ateşin keşfiyle insanlık ilk defa bir doğa olayını denetim altına almış ve bu durum insanların hayatını da kolaylaştırmıştır. İnsanların ilk keşfettikleri madenin bakır olduğu bilinmektedir. Bakır cevherinden bakır elde etmek kolay olduğu için ilk işlenen metal de bakır olmuştur. Ateşin bulunmasıyla birlikte insanlar malakit denilen yeşil bakır taşını rastlantısal olarak odun ateşine attıklarında kırmızı metalin aktığını görmüşlerdir. Bakırı kalay ile karıştırarak daha dayanıklı olan tuncu elde etmişlerdir. Bakır doğada bol bulunduğu ve kolayca işlendiği için hayatın birçok alanında kullanılmıştır. Daha sonraları da demir madeni keşfedilmiştir. Görüldüğü gibi eski çağlarda insanlar barınma, savunma gibi hayatlarının farklı alanlarında sınama yanılma yoluyla kimya bilgisinden yararlanmışlardır. İlk Çağ ve Orta Çağ da kimya bütüncül bir yapıda değildi ve birbiriyle bir derece kesişen üç daldan oluşuyordu: pratik kimya, doğa felsefesi ve simya. Bu dallardan en eskisi olan pratik kimyanın alanına metal işlemeciliği, madencilik, boyama ya da güzel koku üretimi gibi kimya sanatları giriyordu. Mezopotamyalılar, Çinliler, Mısırlılar ve Yunanlılar çok eski çağlardan beri boyamayı ve boya yapmayı, deri tabaklamayı, üzümden şarap, arpadan bira yapmayı, sabun üretimini ve cam kaplar yapmayı biliyorlardı. Mısırlılar taş ve ağaç işlemeciliğinde, Çinliler porselen ve boyamacılıkta, Hintliler ise pamuk ve metal işlerinde öne çıkmışlardır. Eski çağlarda, kireç taşından bazik karakterde maddeler hazırlanıyor, asitlerden de sirke asidi (asetik asit) biliniyordu. İlk cam şişeler eritilmiş kumdan yapılmıştır. Camın içine bakır, kobalt, demir ve manganez elementlerinin oluşturdukları bileşikler karıştırılarak camdan değerli taşlar elde etme yoluna gidilmiştir. Çinliler bambu ağacından ilk kez kâğıt üretmişlerdir. Laktik asit içeren yayık ayranı ve asetik asit içeren sirke kumaş ağartmada, amonyak içeren hayvansal gübreler ise deri tabaklamada kullanılmıştır. İnsanlar hayvan kürklerini işleyerek kendilerine çeşitli giysiler Resim 1.2: Taştan yapılmış çeşitli aletler Resim 1.3: Çakmak taşı Cevaplayalım Ateşin keşf i bilimin gelişmesine nasıl katkı sağlamıştır? 11

4 üretmişler ve bu giysileri boyama yoluna gitmişlerdir. Yunanistan ve Çin de oluşan doğa felsefesi ise evrenin oluşumu ve yapısı ile ilgilenmiştir. Bu dönemde Dört Element Kuramı ve Atom Kuramı öne sürülmüştür. Eski Yunan filozoflarının bir bölümü maddenin sınırsız olarak bölünebileceğini ifade ederken bir kısmı da maddenin tanecikli yapıda olup atomlardan oluştuğunu ifade etmiştir. Resim 1.4: Empedokles (MÖ ) Sicilyalı Empedokles in (Resim 1.4) ortaya attığı Dört Öge Kuramı, Platon ve Aristo tarafından olgunlaştırılmıştır. Bu kurama göre madde; su, hava, ateş ve toprak olmak üzere dört elementten oluşuyordu. Element tanecikleri gözeneklere sahipti ve bu gözenekler arasına başka tanecikler girebiliyordu. Leukippus ve Demokritos a göre maddesel değişimlerin temel koşulu, boşluğun varlığının kabulü idi. Çünkü atomlar yalnızca boşluğun yardımıyla birleşip ayrılabilir ve boşluk içinde hareket edebilirdi. Aristo nun Her şey Bir dir. düşüncesi tüm Yunan ve Mısır simyacılarının temel dayanağı olmuş ve onları değersiz metallerden altın yapmak için tüm Orta Çağ boyunca uğraştırmıştır. Eski Çin felsefesinde madde beş temel ögeden oluşuyordu: su, ateş, odun, metal ve toprak. Buna göre toprak suyu yutar, su ateşi söndürür, ateş metali eritir, metal odunu keser ve odun da toprağı yarardı. Eski Hint inanışında ise temel metaller yavaş bir şekilde altın, gümüş ve bakır gibi metallere dönüşüyordu. Cevherlerde gördükleri rastlantısal oluşumlar bu inanışın gerekçesiydi. Örneğin demirin üzerinde bakır oluşumlara rastlamalarını demirin bakıra dönüşmesi olarak açıklıyorlardı. 12 Resim 1.5: Kurşun 327 C de erir. Faydalı Bilgi Simya, Arapça al-kimia dan türemiştir. al eki belirsiz artikel, kimia ise eski Yunanca chyma dan (metal eritme ya da dökme) ya da chemeia dan (Kara Ülke) gelmektedir. Mısır ın eski adı Yunanca Chemeia (Kara Ülke) idi. Zengin ve alüvyonlu toprağı koyu renkte olduğundan bu şekilde adlandırılıyordu. İlk Çağ da MÖ 300 lü yıllarda İskenderiye nin dünyanın en önemli bilim merkezi olmasıyla birlikte gittikçe sayıları artan doğa bilimi uğraşanları maddelerin birbirine dönüştürülebileceğini düşünmeye başladılar. Örneğin buz suya, maden filizi metale dönüşebiliyordu. Daha sonra bu düşünce genişletilerek kurşun, kalay gibi metallerin altın ya da gümüş gibi metallere dönüştürülebileceği savunuldu. Kurşun kolayca eriyebildiğinden o dönemde tanrısal su diye adlandırılıyordu (Resim 1.5). Bu nedenle kurşun başlangıç metali olarak görülüyor ve öteki metallerin kurşundan kolayca elde edilebileceği düşünülüyordu. Altın, günümüzde olduğu gibi eski çağlarda da değerliydi. Bu şekilde simyanın temelleri atılmış oldu. Simya Simya genel anlamda kimyanın bilim öncesi hâli olup bakır, kurşun gibi doğada çok bulunan temel metalleri altın, gümüş gibi soy metallere dönüştürme uğraşıdır. Simya ile uğraşanlara simyacı denilmiştir. Simyacıların en büyük iki amacı, felsefe taşını yapmak ve yaşam iksirini bulmak olmuştur. Felsefe taşı, temel metalleri altın ve gümüşe dönüştürebilecek; yaşam iksiri ise hastalıkları iyileştirerek insan ömrünü uzatmaya yarayan sihirli maddelerdir. Simyacılara göre az bulunduğu için değerli bir metal olan altın insan bedenindeki tek ölümsüz parıltıyı simgeliyordu. O çağ-

5 larda yaşlılığa karşı önlem alan her ilacın bileşiminde altın vardı. Normal olarak simya, bilim ile sanat arasında bir konuma yerleştirilebilir. Simyacılar bakırı altına dönüştürmeye, benzetmeye çalışırken bakır ve kalamin taşının (çinko karbonat) ısıtılması sonucu pirinci (bakır-çinko alaşımı) bulmuşlar, mavi firuze ya da lacivert taşı yapmaya çalışırken de sonunda cam olacak bir sır maddesi keşfetmişlerdir. İskenderiye de simya, değersiz metallerden altın eldesi, Çin de ise insan ömrünü uzatma ile ilgiliydi. Türk-İslam bilginlerinin çalışmaları ise hem metallerin birbirine dönüşümü hem de kimyanın tıpta uygulamalarını içeriyordu. Cabir bin Hayyan, Ebu Bekir El-Razi (Resim 1.6), İbn-i Sina gibi Türk-İslam bilginleri yaşadığı dönemde meşhur olan Orta Çağ Avrupa sının simya alanına önemli katkılar yapmışlardır. Cabir bin Hayyan, yaptığı ilmî araştırmalarla ve yetiştirdiği talebelerle kimya ilmine birçok katkıda bulunmuştur. Bazı önemli kimyasal maddelerin bileşimini tespit edip açıklamıştır. Kimyada kullanılabilecek bazı metotlar ortaya koymuş ve bazı hassas ölçü aletleri yapmıştır. Deneylerde kullanılabilecek bazı aletler yaparak bunların kullanılış metodunu izah etmiştir. Kristalleşme, arıtma, damıtma, kireçleştirme (kalsinasyon), süblimleşme ve buharlaşma gibi kimyasal teknikleri kimya ilmine kazandırmıştır. Cabir bin Hayyan, dünya üzerinde ilk kimya laboratuvarını kurmuş, tabiattaki maddelerin saf olmadığını belirtmiş ve bunları saflaştırarak saf elementler elde etmeye çalışmıştır. Damıtma işlemine büyük önem veren Cabir bin Hayyan, damıtma işlemini kolaylaştırmak için imbik denilen bir alet de tasarlamıştır (Resim 1.7). Nitrik asit gibi birçok asit ile sodyum karbonat ve potasyumu bulmuştur. Sirke ile asetik asit elde etme yollarını ilk olarak ortaya koymuş, ayrıca nitrik asitle hidroklorik asidi birleştirerek o gün için altın ve platini çözen tek madde durumundaki yeşilimsi bileşiği (kral suyunu) keşfetmiştir. Cabir bin Hayyan, Orta Çağ ın tartışılamaz en önemli bilginlerindendir. İslam bilginlerinden Ebu Bekir El-Razi ve İbn-i Sina gibi birçok bilgin onun eserlerinin gölgesinde yetişmiştir. Ebu Bekir El-Razi nin en önemli özelliği, kimya alanındaki bilgisini, tecrübesini tıp alanında kullanması olmuştur. Razi ye göre ilaçlar insan vücudunda bir dizi kimyasal reaksiyon oluşumuna sebebiyet vererek hastalıkların iyileşmesine vesile olmaktadır. Razi, sülfürik asidi, formik asidi (karınca asidi), kostik sodayı ve gliserini bulmuştur. Balon gibi cam malzemeler (Resim 1.8), fırın, spatula, çekiç, maşa, kum ve su banyoları ile süzgeç kullandıkları aletler arasındadır. İbn-i Sina, bakır ya da kurşun gibi metallerin eritilmesinden sonra çeşitli işlemlerle sarı ya da beyaz renk kazandırılmasıyla altın ya da gümüşün gerçekte elde edilemeyeceğini; yalnızca rengin değişmesiyle maddenin özünün değişmeyeceğini savunmuştur. İlk defa filtre kullanarak suyu mikroplardan temizleme fikri de İbn-i Sina ya aittir. İbn-i Sina hiçbir otoritenin görüşünü kendi araştırma ve mantık süzgecinden geçirmeden doğrudan kabul etmemiştir. Bu anlamda modern bilimsel yöntemin öncüleri arasında kabul edilebilir. Resim 1.6: Ebu Bekir El-Razi ( ) Resim 1.7: Simya döneminde imbik kullanılarak damıtma yapılmıştır. Resim 1.8: Simya döneminde kullanılan bazı cam malzemeler 13

6 Cevaplayalım Simyanın bilim olup olmadığı uzun süre tartışılmış ve sonunda bugün anladığımız anlamda bilim olmadığı ve bilim-sanat arasında bir konumda olduğu konusunda uzlaşılmıştır. Siz bu fikre katılıyor musunuz? Neden? Türk-İslam bilginlerinin tespit ettikleri bazı kimyasal maddeler, tasarladıkları aletler ve geliştirdikleri metotlar günümüzde de hâlen kullanılmaktadır. Bunlardan bazıları şunlardır: kireçleştirme (kalsinasyon), kristallendirme, filtreleme, sıvılaştırma ve arıtma. Batılı ve Doğulu birçok bilgin onların eserlerinden istifade etmiştir. 17 ve 18. yüzyıllarda Batı ülkelerinde meydana gelen birçok ilmî buluşta onların eserlerinin büyük etkisi vardır. Görüldüğü gibi her ne kadar simyacılar değersiz metalleri altına dönüştürecek ve insana ölümsüzlük sağlayacak sanal bir madde olan felsefe taşı eldesine yönelik bir hayalle yola çıkmışlarsa da laboratuvar çalışmaları sonunda doğanın temeline ilişkin değerli bilgiler ortaya koymuşlar ve günümüzde laboratuvarda kullandığımız birçok malzemeyi keşfetmişlerdir. Simyacılar maddelerin özellikleri ile ilgili birçok bilgi elde etmişlerdir. Bu sebepten kimya bilimi, tarihsel süreç içinde simya üzerine inşa edilmiştir. Simya alanında uğraşların rastlantısal ağırlıklı olduğu görülmektedir. İnsanlar sınama yanılma yoluyla çeşitli imkânlar ve tabiatta görülen olaylardan hayatlarını kolaylaştıracak birtakım yararlar elde etme yoluna gitmişlerdir. Simyanın en az 2000 yıllık geçmişi vardır ve aydınlanma çağına kadar etkileri sürmüştür. Simya bugün anladığımız anlamda bir bilim değildir. Kimya bilimi 17. yüzyıldan itibaren deneysel çalışmaların ağırlık kazanmasıyla gelişmeye başlamıştır. Modern Zamanlarda Kimya Resim 1.9: Robert Boyle ( ) 14 Cevaplayalım Modern kimyanın temelleri Türk-İslam bilginleri tarafından Orta Çağ da atılmasına karşılık kimyanın bilim olarak kabul edilme süreci 18. yüzyılın sonlarında gerçekleşmiştir. Sizce kimyanın bilim olma süreci neden bu kadar uzun sürmüştür? Robert Boyle (Rabırt Boyl, Resim 1.9), 1661 de yayımladığı Kuşkucu Kimyager (Sceptical Chemist) adlı eserinde dört öge kuramı gibi o zamana değin ortaya atılan kuramlardan kuşkulandığını, bu kuramlarda bahsedilenlerin doğru olup olmadığına ancak deneyin karar verebileceğini belirtmiştir. Böylelikle Boyle, deneyi, varsayımın ve kuramın bir denetim aracı olarak görmüştür. Sonuçta simyanın element kuramı çürümüş, elementlerin birbirine dönüşüm düşüncesinden uzak atom kuramları ortaya çıkmıştır. Boyle, bilimsel yöntemleri kullanarak elementler ve bileşikler hakkında modern fikirler ortaya koyan ilk bilim insanıdır. Boyle, elementleri maddenin parçalanamayan yapı taşları olarak tanımlamıştır. İlk kez kimyasal bileşiklerle karışımlar arasında ayrım yapmış; kimyasal birleşmelerde maddenin özelliklerinin tümüyle değiştiğini, basit karışımlarda ise böyle değişim olmadığını söylemiştir. Gazlar üzerinde deneyler yapmış, element ve bileşiği tanımlamıştır. 18. yüzyılda kimyanın temel sorunu, yanma olayının açıklığa kavuşturulamaması olmuştur yılında Alman Simyacı Johann J. Becher (Yohen J. Bekır) yanma olayında ortadan kaybolan nesneyi dört öge kuramında yer alan ateş elementi olarak tanımlamıştır. Daha sonra bu nesne filojiston (ateş ruhu, ateş maddesi) olarak adlandırılmıştır. Birçok yanma olayında yanan maddenin ağırlığının azalmasından yola çıkılarak 1722 yılında filojiston kuramı ortaya konulmuştur. Bu kurama göre yanıcı cisimler, yanıcı olmayan bir kısım ile flojistondan oluşuyordu. Buna göre metaller yandığı zaman filojiston bir ruh gibi kendisinden ayrılıyor ve kül açığa çıkıyordu. Flojiston kuramında tümüyle simyasal düşünüldüğü için

7 element kavramı gelişememiştir. Ancak bu kuram yanlış da olsa deney sonuçlarına dayalı olduğu için kimyanın bilimsel gelişimine katkı sağlamıştır. Joseph Priestley (Cosıf Frıstlıy) ve Carl W. Scheele (Karl W. Şiyle) yaptıkları deneysel çalışmalarda karbondioksit, oksijen, klor, metan ve hidrojen gazlarını keşfederek filojiston kuramının yıkılmasına yardımcı olmuşlardır yılında Antoine Laurent Lavoisier (Antuan Loran Lavosiyer, Resim 1.10) metal oksitlerinin, daha önce Priestley ve Scheele tarafından keşfedilmiş oksijen ile metallerin verdiği bileşikler olduğunu kanıtlayıp yanma ve oksitlenme olaylarının bugün bile geçerli açıklamalarını yaparak kimyada devrim gerçekleştirmiştir. Kapalı kaplarda yaptığı deneylerde, kimyasal tepkimeler sırasında kütlenin değişmediğini saptayarak Kütlenin Korunumu Kanunu nu ortaya koymuştur. Lavoisier, yaptığı deneylerde ölçme işleminde duyarlılık göstermiş ve elde ettiği verilere dayalı olarak yorum ve çıkarımlar yapmıştır. Ayrıca Lavoisier aynı konularda başka bilim insanları tarafından ortaya konulan bilgilerden de yararlanmış ve yalnızca nesnel gerçeklik ile ilgilenmiştir. Bu sebeplerden dolayı bugün anladığımız anlamda modern kimya biliminin Lavoisier ile başladığı kabul edilmektedir. Resim 1.10: Antoine Laurent Lavoisier ( ) Okuma Metni Kadın Simyacılar İlk Çağ da simya ile uğraşan kadınlar da vardı. Bunlardan en çok bilinen iki kadın simyacı Maria ve Kraliçe Kleopatra dır. Maria nın çalışmaları birçok simyacı tarafından yakından izleniyordu. Maria, çeşitli türde fırınlar, ısıtma ve damıtma düzenekleri yapmıştır. Maria nın fırını olarak adlandırılan kerotakis i geliştirmiştir. Kerotakis o zamanlar cıva amalgamları gibi çeşitli alaşımların hazırlanmasında kullanılıyordu. Maria nın önemli bir buluşu olan su banyosu da günümüzde benmari adı altında kullanılmaktadır. Fransızca kökenli bir kelime olan benmari, Maria nın banyosu anlamına gelmektedir. Simyacı Maria nın, altını yavaş ve dikkatli bir biçimde eritmek için bu yöntemi kullandığına dair rivayetler vardır. Maria ayrıca sıvıların damıtılmasında kullanılan bakırdan yapılmış üç farklı düzeyden üç ayrı damıtık ürünün Maria nın su banyosu toplanmasına olanak tanıyan tribikos isimli bir alet geliştirmiştir. İlk Çağ da yaşayan bir diğer kadın simyacı ise Kraliçe Kleopatra dır. Kleopatra, Yunanca yanında pek çok dil bilen aydın bir kadındı. Yaşadığı dönemde İskenderiyeli kadınlar, antimonu ve lamba isini kaşlarına ve göz kapaklarına, sarı-kahverengi bir toprak boya olan okru da dudaklarına sürüyorlardı. Ciltlerini daha beyaz yapmak için kurşun beyazı, tırnaklarını boyamak için de kına ve palmiye turuncusu kullanıyorlardı. Kleopatra nın altın yapımının reçetesini sunduğu bir kitabı vardır. Kleopatra, sonsuzluğun ve evrenin tekliğini yılan ile simgelemiştir. Çünkü o dönemde Mısır da tanrılar hayvanlarla ilişkilendiriliyordu. Eski Mısır inanışına göre de simyanın temel maddesi hem doğal hem de tanrısal bir nesne olmalıydı. Ayrıca, Kleopatra, iki toplama borusu olan bir damıtma aleti kullanmıştır. Zeki TEZ Bilimde ve Sanayide Kimya Tarihi, s (Düzenlenmiştir.) 15