İŞ MAKİNALARI SEMPOZYUMU ve SERGİSİ-2003

Transkript

1 tmmob makina mühendisleri odası İŞ MAKİNALARI SEMPOZYUMU ve SERGİSİ-2003 BİLDİRİLER KİTABI 6-7 EYLÜL 2003 İSTANBUL Yayın No: E/2003/329

2 tmmob makina mühendisleri odası Sümer Sok. No: 36/1 -A Kızılay / ANKARA Tel: (0312) Fax: (0312) ISBN : Bu kitabın yayın hakkı MMO'ya aittir. Kitabın hiçbir bölümü değiştirilemez, MMO'nun izni olmadan kitabın hiçbir bölümü elektronik, mekanik fotokopi vs. yollarla kopya edilip kullanılamaz. Kaynak göstermek şartıyla kitaptan alıntı yapılabilir. Baskı: Yapım Tanıtım Yayıncılık Ltd. Şti. Tel. : (0212)

3 TMMOB Makina Mühendisleri Odası îş Makinaları Sempozyumu Eylül 2003 İŞ MAKİNALARI SINIFLAMASI VE SORUNLAR TMMOB Makina Mühendisleri Odası Bursa Şube İş Makinaları Komisyonu

4 Dünyada potansiyel büyüklüğü yaklaşık 40 milyar dolar olarak belirtilen iş makinaları pazarında 15 milyar dolarla Amerika, 11 milyar dolarla Avrupa yer alırken, Asya, Afrika, Ortadoğu 12 milyar dolar, Latin Amerika 2 milyar dolarlık satışla önemli büyüklükler olarak görülüyor verilerine göre Dünya pazarında dağılımı şöyledir: Kuzey Amerika %41 Avrupa pazarı %27 Güney Amerika %5 Asya, Afrika, Ortadoğu %27 TMMOB Makina Mühendisleri Odası yıllardan beri iş makinaları ile ilgili etkinlikler düzenlenmiştir. 1960'lı ve 1970'li yıllara değin uzanan çalışmalarda iş nıakinalarının lastiklerinin kullanımından, yedek parça üretimine, atık yağlara, operatör eğitimine varan çalışmaları gerçekleştirmiştir. Özellikle kamu sektöründe yoğun olarak bulunan uzman üyelerimizin katkılarıyla geliştirilen çalışmalar 2918 sayılı Trafik Kanunun değişik 42/a maddeleri gereğince düzenlenen operatör kursları bugün tüm Türkiye'de yaygın olarak düzenlenmektedir. Operatör kursları iş makinasını kullanan operatörlerin 60 saat eğitimi ve sınavı şeklinde düzenlenmekte; bu işi yapanların "sınanması" anlamında başarılı olanlara belge verilmektedir. TMMOB Makina Mühendisleri Odası bu kurslarda operatörün bilmesi gereken bakımdan - iş güvenliğine bütün konuları uzmanlık belgesine sahip üyeler aracılığıyla vermekte; bu eğitimlere sanayiden yoğun talep gelmektedir. 12 Ocak 2002 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayınlanan İş Makinaları Kullanıcısı Kurs Yönetmeliği çerçevesinde çalışmalar sürdürülmektedir. İş makinalarını mesleki açıdan incelerken birçok disiplinin bir arada uygulandığı: malzeme, imalat yöntemi, konstrüksiyon ilkeleri, yakıt, otomasyon, verimlilik, çevre, iş güvenliği vb. açılardan çok önemli üretim teknolojilerinin uygulandığı bir makina saniyine tanık oluyoruz. Bu kapsamda bakıldığında iş makinaları tanımı içinde yapı makinaları, tarım makinaları, liman, deniz, göl, havaalanı, demiryolu, maden, mermer, barajlar, halatlı taşımacılık, tünel ve sondaj, beton ve bitum, orman vb. pek çok sektörde iş makinalarının çık önemli bir altyapı teşkil ettiği görülmektedir. Bu noktada sorulması gereken soru; ülkemizin, dolayısıyla SANAYİLEŞME VE DEMOKRATİKLEŞ- ME'yi hedefleyen bir Türkiye'nin ne yaptığıdır... Birinci planda ülkemizde İŞ MAKİNALARI konusunda araştıran, gözleyen, öneren bir merkezin olmaması dolayısıyla bu sektörün sorunlarının çözümlenmeyişidir. Örneğin; - İş makinaları konusunda eğitim, kitap, proje, katalog, vb. araştırma konularında yardımcı olabilecek kanaklar yetersizdir. - Bugün Türkiye'nin iş makinaları parkının envanteri belli değildir. Türkiye'nin her köşesinde tarımdan madenciliğe yapı makinalarına kadar pek çok alanda çeşitli makinalar kullanılmaktadır. Bunların oldukça yaşlı olması dolayısıyla verimsizliği söz konusudur, ancak en ücra belde de hatta yoğun tarım ürünleri üreten köylerde rasgele usullerle iş makinası alımları yapılabilmektedir. İş makinaları bazı belediyelerde seçim yatırımı olarak makina parklarında kullanılmadan durmaktadır. 3u noktada hepimizin görevi, ülkemize işe uygun iş makinasını seçmek ve seçilen makinanın en ekonomik şekilde, en verimli şekilde kullanılmasını sağlamaktır. Bu tür sempozyumlarla, seminerlerle, kurslarla bu yaklaşımlar yaygınlaşacaktır. - Ülkemizde iş makinaları alanında kısa ve uzun vadeli bir planlama var mıdır? 10

5 - Ülkemizdeki iş makinalrı kapsamında belirlenmiş sorunlar nelerdir? Bu sorunlar nasıl giderilecektir? - Ülkemizde iş makinalan pazarının boyutu 5-6 bin ve kullanım süresi 20 yılı bulurken; ekonomik ölçeklere göre kıyaslamalarla daha sağlıklı politikalar nasıl oluşturulacaktır? - İş Makinalan kapsamında her makina grubu özel bir alandır. Bugün fabrikalarda üretimin vazgeçilmez parçası olan forklitlerin vazgeçilmezliği yanında tüm sorunları gözden geçirilmelidir. Bu çalışmalarda sektör ve bakanlık işbirliği gerçekleştirilmelidir. - TMMOB Makina Mühendisleri Odası olarak imalattan, kullanıma, yetkili servvis işleyişine ve operatör eğitimlerine kadar konusu bütünsel açıdan ele alınarak; teşvik ve destek alanları belirlenmelidir. İş makinalarıyla ülke kalkınmasının doğduran bağlantısını kavrayarak;türkiye'de yatırımlara kaynak ayrılırken mutlaka iş makinalan potansiyeli ve üretimi de göz önüne alınmak zorundadır. Verimlilik, ulusal yarar bunu gerektirmektedir. İş makinalarıyla ülke kalkınmasının doğrudan bağlantısını kavrayarak; Türkeye'de yatırımlara kaynak ayrılırken mutlaka iş makinalan potansiyeli ve üretimi de göz önüne almak zorundadır. Verimlilik, ulusal yarar bunu gerektirmektedir. İş makinalarının geniş kapsamı içinde birçok yatırım alanıyla doğrudan ilişkinin bulunması nedeniyle; çok somut planlamalara ihtiyaç göstermektedir. Konu yalnızca ticari bir yaklaşımla değil, ülke kalkınmasıyla ilgili bağlantının kavranması ve bilimsel esaslara oturtulmuş ulusal bir iş makinaları politikalarının planlanmasıyla çözümlenmelidir. İş makinalan ülkenin altyapısıdır diyebiliriz. Altyapıdaki başarı iş makinalarındaki başarıya bağlıdır. İş makinalan en küçüğünden en büyüğüne başlı başına bir fabrikadır, otomasyondur, güçtür, üretimdir. Bu kapsamda çok değişik şekillerde de yapılabilen sınıflandırmayı aşağıdaki şekilde en genelde yaparak kapsamın derinliğini vurgulamak istiyoruz. Bu sempozyumda daha çok yapı makinaları grubu ele alınırken diğer iş makinalarına da vurgu yapmanın yararlı olacağını düşünüyoruz. İŞ MAKİNALARI SINIFLAMASI 1. KAZMA MAKİNALARI a) Dozerler b) Skeyperler c) Ekskavatörler d) Greyderler e) Loderler f) Yol freze makinaları 2. SIKIŞTIRMA MAKİNALARI a) Silindirler 1. Bandajlı silindirler (Vibrasyonlu-starik) 2. Lastik tekerlekli silindirler 3. Keçi ayaklılar b) Vibratörler c) Tokmaklar 3. SARF MAKİNALARI a) Finişerler b) Greyderler c) Skreyperler d) Kamyonlar 4. TAŞIMA MAKİNALARI a) Kamyonlar 1. Kaya kamyonları 2. Damperli kamyonlar 3. Traylerler 4. Tankerler 5. Arazörler 6. Ambulanslar b) Skreyperler c) Forkliftler d) Havacılık yer hizmetleri makinaları Push-back, highlader, traktörler, catering araçları 11

6 5. YÜKLEYİCİLER a) Loderler b) Ekskavatörler c) Chovel d) Climbshell e) Manyetik yükleyiciler f) Elevatörler g) Helezonlar h) Tomruk yükleme makinaları 6. HİDROLİK SIKIŞTIRICILAR a) Çöp kamyonları b) Balya makinaları 7. KOMPRESÖRLER 8. DELİCİLER a) Hava tabancaları b) Hidrolik tabancalar c) Elektrikli tabancalar d) Tünel kazma makinaları 9. KIRMA, ÖĞÜTLEME VE YIKAMA MAKİNALARI a) Konkasörler b) Hidrolik kırıcılar c) Değirmenler d) Elekler 10. TRANSMİKSERLER VE BETON POMPALARI ll.betoniyerler 12. VİDANJÖRLER - VAKUMLU MAKİN AL AR 13. KALDIRMA MAKİNALARI a) Forkliftler b) Sepetli liftler c) Teleskobik kaldırıcılar d) Mekanik kaldırıcılar e) Vinçler, kreynler 14. KESME MAKİNALARI a) Asfalt kesme makinaları b) Taş kesme makinaları c) Ağaç kesme makinaları 15. SONDAJ MAKİNALARI 16. TARIM MAKİNALARI 17. İTFAİYE ARAÇLARI 18. JENERATÖRLER 19. ASFALT MAKİNALARI a) Buhar jeneratörleri b) Termoteknikler 20. KAR MAKİNALARI 21. HALATLI TAŞIMA MAKİNALARI 22. LİMAN VE DENİZ DİBİ MAKİNALARI 23. DEMİRYOLU İŞ MAKİNALARI 24. MADEN İŞ MAKİNALARI 25. ORMAN İŞ MAKİNALARI Diğer bir konu da yedek parça ve sarf malzemelerin üretimi ile servise ilişkindir. Bu konunun önemini vurgulamak açısından genel açıklamalar yerine Odamızın İŞ MAKİNALARI KOMİSYONU'nun yaptığı çalışmadan bir bölümü burada "özgün" olması açısından sunmak durumundayız. Gözlemlediğimiz bazı olumsuzlukları sıralamak istiyoruz. İş makinalarının imalat koşullan bilinmeden yerli üreticinin bilinçsizce üretmiş olduğu yedek parça ve sarf malzemelerinin makinalarda kullanılması bu makinaların tekniğe uygun anıralmayışı sonucu iş makinalarının ömrü kısalmakta verimi düşmekte ülke ekonomisinde kayıplara neden olmaktadır. Bu olumsuzlukların bazı örneklerini şöyle sıralayabiliriz. 1. İmalatçı firma kendi denetimlerinde imal edilmiş filtrelere göre servis zamanlarını belirtlemiş ve bakım el kitabını buna göre yazmıştır. Oysa ki ülkemizde imal edilmekte olan filtreler teknik olarak 12

7 imalatçı koşullarını tam anlamıyla taşımadığından; imalatçının servis periyoduna uyulunca sorun yaşanmakta, filtrelerde by-pass valfi açılarak sisteme kirli yağ gitmekte, makina kirli yağla yağlanmaktadır. İmalatçı firmalar genellikle iki kez yağ değiştirildiğinde bir kez filtre değiştirmeyi tavsiye etmektedirler. Ancak burada sözkonusu orjinal filtre kapasitesi itibarıyla iki kez yağ değiştirildiğinde ancak kirlenmiş olmaktadır. Ülkemizde ise sokak aralarında her türlü denetimden yoksun imal edilip piyasaya arzedilen filtreler imalatçı firmanın servis periyodundan önce kirlendiğinden, hatta hiç kullanılmadan kirli filtre gibi yetersiz kaldığından yağ yeni filtrede dahi bypass valfinden geçerek sisteme gitmektedir. Sürekli kirli yağ ile yağlanan makina zamanından çok önce aşınmakta ve arızalanmaktadır. Bizzat kullandığımız ve by-pass valfi, arza nedeniyle açık kalmış bir iş makinası motoru her altı ayda bir motor arızasından onarıma girmiştir. Sorun giderildikten sonra beş yıl hiç motor arızası meydana gelmemiştir. By-pass valfinin dolayısıyla kirli yağın önemini anlamak için tek başına bu örnek bile yeterlidir. 2. Eş çalışan parçalar arasındaki sürtünme kuvveti parçaların yapıldığı malzemenin cinsine, parçaların işlenme şekline ve işçiliğin kalitesine, parçaların sertliğine, parçalar arasındaki boşluğa vs. bağlıdır. İmalatçı firma sürtünme kayıplarının en az olacağı şartlara göre üretmişken, şeklen benzeyen parça üretip daha sert, ağız aralıkları ve yan boşlukları uygun olmayan, radyal açılma basıncı imalat koşullarını taşımayan sekman kullanılması halinde ya sekman ya da silindir zamanından önce aşınmaktadır. Her iki durumda da motor zamanından önce revizyona alınmakta, ekonomik kayıplara neden olmaktadır. 3. Soğutma sistemine konan antifirzin gereğinden fazla olması halinde silindirlerden soğutma suyuna ısı geçişi yeterli olmayacağından silindir iç sıcaklığı artacak ve volumetrik verim düşecek. Aşırı iç sıcaklıktan dolayı silindir içi aşıntısı hızlanacaktır. Bu nedenle özellikle çok pahalı ve dış kaynaklı olan iş makinalarının soğutma sistemine konacak antifriz miktarı çevre şartları dikkate alınarak yeterli ve gerekli miktar kadar konmalıdır. 4. Soğutma sistemi mutlak anlamda basınç altında olmalıdır. Aksi takdirde yanma odaları etrafında oluşacak olan hava kabarcıkları silindir içi ısının suya geçmesine engel olur ki volumetrik verim düşerek güç kaybına ve motorun zamanından önce aşınmasına sebep olur. 5. Soğutma sistemine konacak olan su kireçsiz, yabancı maddesiz kaynak suyu olmalı: Aksi takdirde gerek yanma odasından soğutma suyuna gerekse soğutma suyundan radyatörden havaya yeterli ısı geçişi olmayacaktır ki bu da enerji, güç ve ekonomik kayıp demektir. 6. Motorda genellikle rejim sıcaklığı 90 C'dir. Motorun hararet yapısından korkan bazı tamirci ustaları fan sistemi üzerinde oynayarak motorun gereğinden fazla soğumasını ve motorun soğuk çalışmasına sebep olmaktadırlar. Bu ise gerek parçalar arasındaki boşluk değerlerinin normalin dışına çıkması gerekse yağlanmanın eksik yapılmasına dayalı olarak aşıntının hızlanmasına sebep olmaktadır. 7. Yine konunun uzmanı olmayan tamirciler tarafından ya termostat tamamen çıkarılmakta ya da uygun olmayan düşük dereceli termostat takılmaktadır. Bu ise motorun geç ısınmasına ve soğuk çalışmasına sebep olduğundan motorlardaki aşıntıyı hızlanmaktaır. 8. Makinadaki tüm ayarların katalog değerlerine uygun olması gerekir. Halen ülkemizde katalog okuyamayan katalogun varlığından haberi olmayan ustasından gördüğü gibi uygulamaya çalışan tamirciler makinaları onarmaktadır. Halen buji ile ateşleme yaparak çalışan bir makine için piyasadan katalog verilerine göre uzun paso kısa paso diye buji aranmaktadır. 13

8 9. Lastik tekerlekli bir aracın diferansiyeline bağlı tekerlerinin ölçüleri her koşulda ve mutlak anlamda eşit olmalıdır. Aksi takdirde sık sık diferansiyel arızası meydana gelecektir. Gözlediğimiz birçok kurumda bir tarafta 9x20 diğer tarafta 10x20 inç ölçüsünde lastik takılmış araçların çalıştırıldığını görmekteyiz. Müdahale ettiğimizde bu durumun sadece yükseklik sorunu yarattığını bununda kendileri çin problem olmadığını ifade eden tamirci ve bakımcı personeli ile karşıalşmaktayız. Benzer şekilde dieransiyele bağlı tekerlere araç üzerinde balans ayarı yapmaya kalkan ve araca tahmin edilmeyecek kadar çok zarar veren tamirci esnafıyla karşılayıyoruz. Bu örnekler saymakla bitmeyecek kadar çoktur. Sonuçta ne kadar kaliteli makine kullanılırsa kullanılsın bilinçli servis, tamir personeli ve kullanıcı olmadığı, her tamir ve bakım yerinde konunun uzmanı bir makine mühendisi çalışmadığı sürece iş makinalan gerek yakıt tüketimi gerekse diğer maddi kayıplar nedeniyle ülke ekonomisine küçümsenyeyecek yükler getirecektir. Sonuç olarak iş makinalarının kapsamlı düzenlemeler yapılması; bu sektörde ilintili tüm kurum ve kuruluşların örgütlülüğünün de işbirliğinin yükseltilmesiyle ancak sorunların çözümüne dönük adımların atılabileceğini vurgulamak istiyoruz. 14

9 TMMOB MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI İŞ MAKİNALARI KURS ÖĞRETİCİSİ MÜHENDİS YETKİLENDİRME YÖNETMELİĞİ Amaç Madde 15. Bu yönetmelik ülke ve toplum ayarlan doğrultusunda iş makinaları operatör kurslarında öğretici olarak görev alacak ulusal ve uluslar arası çalışmaları ve yeni gelişmeleri takip eden, mesleki etik kurallarına uygun olarak çalışacak oda üyesi makina mühendislerine TMMOB Makina Mühendisleri Odası tarafından İş makinaları öğretici mühendis yetki belgeleri verilmesi esaslarını ve koşullarını düzenler. Kapsam Madde 2. Bu yönetmelik İş makinaları operatör kurslarında öğretici olarak çalışacak TMMOB Makina Mühendisleri Odası Üyesi makina mühendislerinin uzmanlıklarının TMMOB Makina Mühendisleri Odası tarafından belgelendirilmiş koşullarını ve esaslarını kapsar. Bu yönetmelik TMMOB Makina Mühendisleri Odası Uzmanlık ve Belgelendirme Yönetmeliği'nin doğal ekidir. Dayanak Madde 3. Bu yönetmelik; 6235 Sayılı Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) kanunu hükümlerine dayanılarak hazırlanmıştır. İş Makinaları Kurs Öğreticisi Mühendis Yetki Belgesi Alma Koşulları Madde 4. Milli Eğitim Bakanlığı Özel Öğretim Kurumları Genel Müdürlüğü'nün 11 Nisan 1997 tarih, sayılı Makinaları Kullanma Sertifikası (Operatörlük Belgesi) ile ilgili esasların 8. Madde (b) bendi gereği iş makinalarını kullanacaklara öğreticilik yapacaklara verilecek belge Makina Mühendisleri Odasınca aşağıdaki koşullar uygulanacaktır. A) Başvuruda aranacak koşullar Aşağıda belirtilen meslek mensupları öğretici olmak için başvurulabilir. 1. Makina Mühendisi olmak. 2. En az B sınıfı sürücü belgesi fotokopisi (aslı görülecek) 3. 2 adet fotoğraf 4. Oda Yönetim Kurulunca belirlenecek eğitim ve belge bedelini ödediğini gösterecek makbuz. 15

10 B) Başvuruda bulunacak kişilere uygulanacak eğitim programı. a) Eğitim formasyonu 1. Eğitim planlarının hazırlanması 2. Uygun ders araçlarının kullanılması ve geliştirilmesi. 3. Eğiticilerin sahip olması gereken iletişim becerileri 4. Öğrenme-öğretme, öğretme ve sunuş teknikleri 5. Yetişkinlerin özellikleri ve yetişkinler ile iletişim kurma 6. Ölçme değerlendirme esasları 7. Program değerlendirme ve geliştirme 8. Başarının ölçülmesi ve değerlendirilmesi Süre: 2 tam gün (16 saat) b. Teknik eğitim: 1. İş makinasmın teknik yapısına ve kullanma amacına göre başlıca özellikleri (İş makinasmın tanıtılması, motor gücü aktarma organları, hidrolik, pnöpatik, vb.) 2. İş makinasmın her türlü ataşman ve ekapmanların tanıtılması yerinde ve doğru kullanılmasının öğretilmesi. 3. İş makinasmın işyerinde, arazide ve karayollarında emniyetli, ekonomik ve verimli şekilde tekniğine uygun kullanılması ve aracın ayarları ile ilgili bilgi ve becerilerin kazandırılması. 4. İş makinasmın günlük, haftalık, aylık ve altı aylık bakımının öğretilmesi. 5. İş makinasmın arıza belirtilerinin öğretilmesi, sürücü tarafından giderilebilecek küçük onarımların giderilmesi. 6. İş makinasınm özelliğine göre makina enerji tasarrufu ve çevre ilişkisinin anlatılması. 7. İş makinasmın taşıma kuralları ile ilgili olarak, Karayolları Genel Müdürlüğü birimlerinden alınacak Özel Yük Taşıma İzin Belgesi hakkında genel bilgiler. 8. Her türlü inşaat çalışması sırasında yapılacak trafik işaretlemeleri hakkında bilgiler. 9. Genel olarak dersin tekrarlanması, kursiyerlerin sorularının cevaplandırılması Süre: 8 tam gün (64 saat) 16

11 c. Yazılı sınav: Eğitimler sonunda sınav yapılacak olup, geçme notu 100 üzerinden 7O'dir. d. Uygulamalı sınav: Yazılı sanavda başarılı olanlar, Şubelerce gerçekleştirilecek bir İş makinaları Operatör Yetiştirme Kursuna katılarak kursun tamamını izleyecekler, ikinci bir kursa da bir öğrencinin gözetiminde kurs vereceklerdir. Kurs gözetmeninden başarı onayı alan öğrenci adaylarına Oda Yönetim Kurulu kararı ile Makina Mühendisleri Odası İş Makinası Öğretici Belgesi verilecektir. e. Gerek yazılı gerek uygulamalı sınavlarda eğitici adayının en fazla 4 hakkı olacaktır. Milli Eğitim Bakanlığı Özel Öğretim Kurumları Genel Müdürlüğü'nün 11 Nisan 1997 tarih ve sayılı resmi gazetede yayınlanan İş makinaları Kullanma Sertifikası (Operatörlük Belgesi) ile ilgili esaslarda belirtilen ilgili kurumlardan 2. maddede belirtilen benzer teknik eğitimi aldığını belgeleyen makina mühendisleri gerekli evraklar ile Makina Mühendisleri Odasına başvurmaları halinde 2. maddenin a,c ve d bentlerinde belirtilen yükümlülüklerin yerine getirmeleri durumunda Oda Yönetim Kurulu'nun kararı ile Makina Mühendisleri Odası İş Makinası Öğretici Belgesi alabilirler. (Geçici Madde)İş makinalarında bakım üzerine herhangi bir işletmede en az 5 yıl çalıştığını, iş makinaları imalatında en az 3 yıl çalıştığını belgeleyen makina mühendisleri, 2. Maddenin a,c ve d bendlerinde belirtilen yükümlülüklerini yerine getirmeleri durumunda Oda Yönetim Kurulu'nun kararı ile Makina Mühendisleri Odası İş Makinası Öğretici Belgesi alabilirler. Bu esaslar yayınlanmadan önce Makina Mühendisleri Odası Şubelerinde düzenlenen kurslardan en az 5 tanesinde öğreticilik yapmış olan Makina Mühendisleri Oda Yönetim Kurulu'nun kararı ile Makina Mühendisleri Odası İş Makinası Öğretici Belgesi alabilirler. Daha az kurs yönetmiş öğreticiler için 4. maddede belirtilen uygulama yapılacaktır. Öğreticilerin Görevleri Madde 5: Öğreticiler kendilerine verilen görevleri yapmakla yükümlüdürler. Öğreticilerin başlıca görevleri a. Kendilerine verilen dersleri okutarak bunlara ait uygulamaları yaptırmak b. Dersin programını ve planını uygulamak, zamanında derslere girmek ve çalışmaları ilgili deftere yazarak imzalamak. c. Görevlendirildiği komisyonlarda görev yapmak. d. Kursun yönetim işlerinde idareye yardımcı olmak. 17

12 Diğer Konular Madde 6: Bu yönetmelikte yer almayan hususlarda TMMOB Makina Mühendisleri Odası Ana Yönetmeliği ve diğer yönetmelik hükümleri geçerlidir. Yürürlük Madde 7: Bu yönetmelik; yayımı tarihinde yürürlüğe girer. Yürütme Madde 8: Bu Yönetmelik TMMOB Makina Mühendisleri Odası Yönetim Kurulu tarafından yürütülür. t I makina mühendisleri odası İŞ MAKlNALARI ÖĞRETİCİSİ MÜHENDİS YETKİ BELGESİ t * İ! î JJ; A-.:. Scyâîl' ^ Mt.'.O Sicil NO '1^ OcOl/m V«9(t - Tpnhı BELGE SAHİBİNİN ^ Rjlıroığı Onul - l'hfıtıı o r.l-iye Düzenleme Tanhı T Bcme Numoms" '[; Kursun üeniflıjı Yet î!> Kürsün Venta.51 Tarih ^ M0hcn(lı$ın Bagh Bulunduğu Şubs t. i'a iifailm ynsıd 7;.\/:Mf>B 9/Lafona MüfıenİisCâri Odası 'Uzman&^ye Bdğruti Yâjetğ uîntmünmn İŞ MjfâtâHMJL&l öğ$s*iîci$i fanusunda. SeGnifcn şartlam uygun octfuöu Qi& OfıSnerön KjiTuCumuzça onaylanmış Su Sefytyi tüm ytt^i ve scrnnnhrfuçbn ife BirRfi.U atmaya ftfl/^^lcamnyto'. ÜeCge sahibi, (m Belgenin fyıhhmvnntûı TMMO 'Ma.fçnn. Mûftendfc&ri Oiası'mn aftic&n kararüra uymafi zanırufadir. * «I m TMMOB Makina Mühendisleri Odası Başkan 1. Yıl Ûnjy 2. rı) Onay 5. Yıl On*y 4, Yıl On»y NOT: BU BELGE O02EMLENDİ6I VE VlZECENOtĞI YIL İÇİN GEÇERLİDİR. 18

13 Resmi Gazete , Cumartesi Sayı: (Asıl) Yönetmelikler Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Makina Mühendisleri Odası İş Makinaları Kullanıcısı (Operatör) Kurs Yönetmeliği Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Makina Mühendisleri Odasından: Amaç Madde 1: Bu Yönetmeliğin amacı, iş makinaları operatörü yetiştirmek, yetişmiş olanlara sınav sonucu sertifika vermek, operatörle ilgili öğretim ve eğitim yaptırmak üzere Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) makina Mühendisleri Odası tarafından yetkilendirilen Oda birimlerince açılacak kurslara ilişkin esasları düzenlemektir. Kapsam Madde 2: Bu Yönetmelik, Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) Makina Mühendisleri Odası birimlerince düzenlenecek kursların açılış ve işleyişi ile bu kurslarda görev alacak personelin görev, yetki ve sorumluluklarına ilişkin hükümleri kapsar. Dayanak Madde 3: Bu Yönetmelik; 6235 sayılı Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği(TMMOB) Kanunu hükümlerine dayanılarak hazırlanmıştır. Tanımlar Madde 4: Bu Yönetmelikte; a) TMMOB Makina Mühendisleri Odası "ODA", b) İş makinasını sevk ve idare eden kişi "OPERATÖR", c) Yol, inşaat makinaları ile benzeri tarım, sanayi, bayındırlık, milli savunma ile çeşitli kuruluşların iş ve hizmetlerinde kullanılan, iş amacına göre üzerine çeşitli ekipmanlar monte edilmiş, karayolunda insan, hayvan ve yük taşımasında kullanılmayan motorlu araçlar "İŞ MAKİNASI", d) Şube Yönetim kurulu önerisi ve Oda Yönetim Kurulu onayı ile görevlendirilen üye "KURS MÜ- DÜRÜ", e) Milli Eğitim Bakanlığı Özel Öğretim Kurumları Genel Müdürlüğünün 11/4/1997 tarihli ve sayılı makam olurlu Esaslarının 8 inci maddesinin -b- bendi gereğince Oda tarafından belgelendirilmiş kişi "ÖĞRETİCİ", f) Operatör belgesi almak amacı ile kursa katılan kişi "KURSİYER", olarak tanımlanmıştır. Başvuruda Aranacak Belgeler Madde 5: Kurslara müracaat eden adaylardan aşağıdaki belgeler istenir: a) Sağlık Raporu (2918 sayılı Trafik Kanununun -c- bendine uygun), 19

14 b) Sabıka Kaydı (2918 sayılı Karayolları Trafik Kanununun değişik 41 inci maddesinin (e) bendine uygun), c) Öğrenim Belgesi (En az ilkokul/ilköğretim mezunu olmak), d) 2 adet fotoğraf, e) Nüfus cüzdanı fotokopisi (18 yaşını bitirmiş olmak), f) İş Makinaları Kursu Müracaat Formu (EK-1), g) İş Makinalan Kursu katılım bedeli makbuzu. (Katılım Bedeli Şube Yönetim Kurulu önerileri ve Oda Yönetim Kurulu tarafından yılda 2 kez belirlenir). Kurs Programı ve Uygulaması Madde 6: Eğitim programı Teorik ve Uygulamalı olarak yapılacaktır. Çalıştığı yerde iş makinası olan kursiyerin uygulaması işyerinde yaptırılacaktır. Diğer kursiyerler kurs müdürlüğünce sağlanacak iş makinasmda uygulama yapacaktır. Her kurs için dönem planı ve ders dağıtım çizelgesi yapılarak öğretici ve kurs müdürü tarafından imzalanacaktır. Bu maddede belirtilen ders saati asgari olup, iş makinası özelliğine göre ayrıca 6-12 saat daha ders verilebilir. Ders programı aşağıdaki gibidir. İş makinasının teknik yapısının ve sistemlerinin öğretilmesi (12 ders saati): A) Motorun tarifi ve çeşitleri B) Motorun belli başlı parçaları C) Motorun çalışma sistemleri ve prensipleri (1) Ateşleme sistemi (2) Yağlama sistemi (3) Soğutma sistemi (4) Yakıt sistemi D) Elektrik sistemi (1) Marş ve Şarj sistemi (2) Akü (3) Aydınlatma sistemi E) Operatör kabininin tanıtılması (1) Göstergeler (2) Kaldırma ve indirme takım ve levye sistemleri F) Aktarma organları (1) Debriyaj sistemi 20

15 (2) Vites kutusu (3) Şaft (4) Diferansiyel (5) Tekerlekler (6) Fren Sistemi (7) Ön düzen donanımı (8) Süspansiyon donanımı (9) Şasi ve kaporta yapısı (10) Lastikler G) Hidrolik ve hidrostatik sistemler H) Pnömatik sistemler (1) İş makinasının her türlü ataşman ve ekipmanın tanıtılması, yerinde ve doğru kullanılması (10 ders saati) (2) İş makinasının kullanımında emniyetin, güvenliğin sağlanması, ekonomik, verimli şekilde kullanılması, aracın ayarları ile ilgili bilgi ve becerinin kazandırılması. (12 ders saati) (3) İş makinasının periyodik bakımı (6 ders saati) (a) Koruyucu bakımın önemi. (b) Günlük bakım. (c) Haftalık bakım. (d) Aylık bakım. (e) 6 aylık ve yıllık bakım. (f) Yeni iş makinalarında ilk bakım. 4) İş makinasının arıza belirtilerinin öğretilmesi, operatör tarafından giderilebilecek arızalar (10 ders saati) (a) Elektrik donanımında meydana gelen basit arızaların giderilmesi. (b) Soğutma donanımında meydana gelen basit arızaların giderilmesi. (c) Yakıt donanımında meydana gelen basit arızaların giderilmesi. (d) Yağlama donanımında meydana gelen basit arızaların giderilmesi. (e) Aktarma oranlarındaki meydana gelen basit arızaların giderilmesi. (f) Tekerlek ve lastikteki basit arızaların giderilmesi. 5) İş makinasının özelliğine göre enerji tasarrufu, çevre ilişkisi (6 ders saati) 21

16 Ders Süresi 6) İş makinalarını taşıma kuralları ile ilgili olarak Karayolları Genel Müdürlüğü yetkili birimlerinden alınacak Özel Yük Taşıma İzin Belgesi hakkında genel bilgiler (2 ders saati) 7) Her türlü inşaat çalışmaları sırasında yapılacak trafik işaretlemeleri hakkında genel bilgiler (2 ders saati) Madde 7: Bir ders süresi 40 (kırk), dinlenme süresi 10 (on) dakikadır. Çalışma Saatleri Madde 8: Kurs müdürlüğünce tespit edilir. Sınav Madde 9: Kursiyerlerin teori ve uygulama sınavlarında dört hakları vardır. Sınava girmeyen kursiyerler sınava girmiş kabul edilir ve başarısız sayılır. Dört sınav sonunda başarısız olan kursiyer evraklarını tekrar hazırlar ve ücretini ödemek suretiyle yeniden başvurur. Kursiyerin devamsızlık hakkı yoktur. Her ne sebeple olursa olsun derslerin herhangi birine katılmayanlar sınavlara alınmazlar. Sınavlar yazılı ve uygulamalı olarak yapılır. Yazılı, uygulama sınavında geçerli not 7O'dir. Uygulama sınavı kursiyerin iş yerinde kendi çalışma ortamında yapılabilir. Sınav sorulan öğretici tarafından hazırlanır. Sınav sonucu başarılı olanlara Operatörlük Belgesi (EK-2) verilir. (EK-2)de verilen operatör belgesinde yer alan belge numarası bölümündeki birinci hane Şube merkezinin bulunduğu ilin plaka numarasını, ikinci hane kursun düzenlendiği yılın son iki rakamını, 4 rakamdan oluşan üçüncü hane ise Oda Merkezi tarafından bir sıra dahilinde basılan numaraları temsil eder ve Şube Yönetim Kurullarınca kurs dönemi bitiminde bu belge hazırlanır ve onaylanır. Kurs Açılması Madde 10: Kurs açılmasında aşağıdaki esaslara uyulur: a) Kursun açılması kurs müdürü önerisi ile Şube Yönetim Kurulu tarafından belirlenir. Kurs Müdürü, Şube Yönetim Kurulu önerisi ile Oda Yönetim Kurulu tarafından belirlenen Şube teknik görevlisidir. Kurs Müdürüne herhangi bir şekilde ücret ödenmez. b) Her kurs dönemi bitiminde Şube Yönetim Kurulu tarafından Müracaat Formları (EK-1), Operatör Belgesi (EK-2), İş Makinaları Operatör Yetiştirme Kursu Devam Çizelgesi (EK-3) ve İş Makinaları Operatör Yetiştirme Kursu Sınav Çizelgesi (EK-4) Şube arşivinde toplanır. Şube Yönetim Kurulu Operatör Belgesi verilen kişilerin isim ve soyadları ile birlikte belge numaralarını Oda Yönetim Kuruluna bildirir. c) Kurs öğreticisi, konusunda uzman Oda üyesidir. Kurs öğreticilerinin ders saati başına ücretini Oda Yönetim Kurulu belirler. Yürürlük Madde 11: Bu Yönetmelik yayımı tarihinde yürürlüğe girer. Yürütme Madde 12: Bu Yönetmelik hükümleri Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği(TMMOB) Makina Mühendisleri Odası Yönetim Kurulu tarafından yürütülür. 7 7

17 o 3 9 P 1 o o w 1- = s» a < i c i S* i u> O 0! RATÖ w D. OS rf 1? M < 11 IE' 1 KURSU İŞ MAKİNASI KULLANMA SERTJFİKASI (OPERATÖRLÜK BELGESİ) ADI SOYADİ DADA ADI ANA ADİ DOÛUM YERİ VETARJHİ NÜKUSA KAYITLf OLDUĞU YER İLİ İLÇESİ KÖY-MAH CtLTNO SAYFA NO KOTÜKNO BELGE SAHİBİNİN DEVAM E1TİÛJ K.URSUN BULUNDUĞU IL-JLÇB İCUaSA BAŞLADIĞI TARİH KURSU BlTIRütCt TARİK BELGE TARİHf BELGB NUMARASİ KAN GRUBU Yukarıda durumu ynzılı tiirüaıietı IÎ nıakinasj kullanmak amacıyla, 291S sayılı Karayolları Trafik Kjmumi'nun 42 nci maddesi gereğince Milli Eğitim Bakaolıgı'ııca tespit edilen Esııskrıı uygun alarak düzenlenen kunüi kalılmış kurs sonunda yapılan sınavda bajanlı olmuş ve bu belgeyi almaya hak ku/unmi-5tır. 0NA.Y K.URS MÜDÜRÜ 23

18 m Inımcılı nıakint nmlıtııdiıltri oda» 5UİKJİ Ek-3 'ÎOO,, İŞ MAKİWAIAM OPERATÖRÜ YETİŞTİRME KURSU DEVAM ÇİZELGESİ 6ĞMMCİ. Ijj Ek-4 * I ırm ı * t m m D lı»akına mühendisleri odası }ube.;i Î5 MAKtNALAHI O?EFATdR VETtŞTlRME KÜRSÜ SINAV ÇÎZELCFSl t *. KURStYERİN İfl»*«İMTİHAN TARlULCRİ vcsonuçlabl I.._/...X J... MIC Ua Mb^b»t«ik»MU W> *Wltil Mil' MıhıcU uııhl tlfcsi Teori Adı.»jr,dı MoMk vayt köy* Uyarım. Babı ıdı Aıw «di Doğum yeri ve Urihi Oğa7iimıluruttnı Mflncolta bulıır.tfoju operılöj ocljsıi Ûncciil opeuıtfr Jınıfi larilıivcnurndjssı F.vArlıvji ve T M' l Adresi ve TLK AOKİAMA Sfllcslı Cilt no. Saytı ım>. Kıilflk tıra no. Cütdan kıyıl nn. Cûzdnn vccill» latiki KüriunB.jl.JıS.T.İh : Kurvm BiıliJİ Ttrih : OPERATÖR BELCESİ EfclgcN». Bcljc Cimi Vcrita) tarihi 24

19 TMMOB Makina Mühendisleri Odası İş Makinaları Sempozyumu ve Sergisi Eylül 2003 İŞ MAKINALARININ VERİMLİ KULLANIMI Asil Özder 1 'Borusan Makina Servis ve Ticaret A.Ş. Ankara Asfaltı No. 71 Çayırova Gebze-Kocaeli Tel: [243] E-Posta aozder@borusan.com

20 Kazı, dolgu ve toprak işlerinde kullanılan iş makinalarının yatırım ve üretim verimliliğini sorgulamayı amaçlayan bu sunumda işlenecek konular şu şekilde belirlenmiştir: İşin özelliğine uygun iş makinalarının seçimi, taşıma mesafeleri ve taşıma yolunun özellikleri, yükleme teknikleri, iş makinası kullanma teknikleri, malzeme özelliklerine göre kazıcı, kesici aksam ve uçların seçimi. Bildiri konusu çok geniş olduğundan yalnızca lastik tekerlekli yükleyici ve paletli ekskavatör ile yükleme uygulamalarına değinilmektedir. Bazı bölümlerde, konunun iyi anlaşılabilmesi bakımından farklı ürün gruplarından örnekler de verilmektedir. 1. GİRİŞ "İş Makinası Edinme Kararını Etkileyen Faktörler" olarak iş olanaklarını, yatırımın boyutunu, esnek kullanım olanağını, makina nakliyesini, nakit akışını, piyasa eğilimini, mevcut ekipman ile uyumunu, işletme maliyetini, kiralama ve 2. el fiyatını, çevre koruma kanunlarını, karar etkileyici üçüncü şahısların tavsiyelerini düşünebiliriz. Edinme kararını etkileyen faktörlerin dışında bir de "Maliyeti ve Operasyonu Etkileyen Faktörler" vardır: Çalışma sahası ve ocak koşulları, tamir ve bakım prensipleri, malzeme yoğunluğu ve boyutları, iş programı, destek ekipmanları, makina teknik özellikleri, pano /ayna koşulları, işe hazır olma oranı, delme ve patlatma, operatör, yollar ve filo uyumu. Yukarıda bahsedilen bu unsurları dikkate aldığımızda ülkemizde iş makinası tercihinin iş koluna özel yapılmadığını gözlemliyebiliyoruz. Oysa ki iş makinası üreticileri her iş koluna uygun çözümler sunarak edinme ve işletme maliyetini optimum düzeyde kılmak için yoğun çaba sarfetmektedirler. Sıklıkla karşılaşabileceğimiz bazı yanlış uygulamalardan örnekler vererek bu faktörlerin gerek iş verene, gerek toplum hayatına ve çevreye, gerekse yüklenici firmaya yarattığı ters etkiler zihinlerde canlandırılabilir. - Şehir içinde asfalt zeminde çalışan uzun stikli paletli bir ekskavatör sadece zemine zarar vermekle kalmayıp, aynı zamanda uzun stiğinin hareket kabiliyetini engellemesi nedeniyle ağaç dallarına zarar verebilir, uzun iş çevrim zamanı ile işin tamamlanma süresini uzatarak işletme maliyetini artırır. - Büyük ölçekli bir inşaat projesinde işletme maliyetini milyonlarca dolar düşürücü etkisi kanıtlanmış büyük boy kaya kamyonlarının kullanılması yerine orta boy kaya kamyonlarının veya hafriyat kamyonlarının kullanılmasının yarattığı ters etkiler; yüksek taşıma maliyeti, aynı işi yapabilecek kamyon sayısındaki artış nedeniyle ekstra bakım ve onarım maliyetleri ve işçilikleri, fazla yağ ve yakıt tüketiminin neden olduğu çevre kirliliği. - Bir çok taş ocağının ıslak, bakımsız, çok dar ve dik yollarında çalışan hafriyat kamyonlarının sık sık makas kırdığını, lastik yardığını gözlemliyebiliyoruz. - Bir yükleme sahasında yükleyici (veya ekskavatör) ve kamyon kapasite eşleşmesi yanlış yapıldığında karşılaşılan manzara (küçük yükleyici - büyük kamyon); kamyonun yüklenirken beklediği süre uzayacağından yakıt tüketimi artabilir, diğer kamyonların bekleme süresindeki artışın neden olduğu üretim kaybı ve çevre kirliliği etkenleri, yükleyici makinanın malzeme hazırlamaya ve kamyon altını temizlemeye ayıracağı boş vakti kalmamasından doğacak üretim kaybı, gibi nedenler aklımıza gelebilir. 2. EDİNME ŞEKİLLERİ: YENİ, 2. EL, KİRALIK İş makinasından faydalanılabilme süresine bağlı olarak edinme şekline karar verilmelidir. "Grafik 1" faydalı kullanım süresine göre iş makinası edinme yöntemlerine karar verilmesini kolaylaştırıcı yararlı bir başvuru kaynağıdır. 26

21 KULLANMA 2000 FAYDALANMA (saat/sene) Grafik 1. İş Makinası Edinme Şekilleri Kullanma [gün/yıl]: İş makinasının makina parkında bulundurulması gereken süre (düzensiz kullanılsa bile). Faydalanma [saat/gün, saat/yıl]: İş makinasının günlük ve yıllık ortalama kullanım süresi. "Yeni" iş makinası satın alma yoluyla edinme yöntemi, yılda 150 gününün üzerinde ve günde 6 saatin üzerinde çalışması planlanan, işte kalma verimliliği yüksek olması beklenen durumlarda tercih edilmelidir. "Az Kullanılmış" bir iş makinasını yılda 200 gününün üzerinde ve günde 2 ila 4 saat civarında çalışması planlanan, işte kalma verimliliği orta kritiklikte olan durumlarda, "Kullanılmış" bir iş makinasını ise ise günde 1 ila 2 saat civarında çalışmasının yeterli olacağı durumlarda tercih etmek doğru olacaktır. Kısa dönemli diyebileceğimiz 150 günün altında ve günlük faydalanma süresi 4 saatin üzerinde ve işte kalma süresi kritik olan durumlarda "Kiralık" makina tercih edilmelidir. 3. MALZEME BOYUTUNUN YÜKLEME VE TAŞIMA MALİYETİNE ETKİSİ Kazı, dolgu ve toprak işlerinde çalışılan malzemeler çeşitli şekilde sınıflandırılabilirler. Burada oluşumundan ziyade tane boyutuna göre; kaya, çakıl, kum, şilt ve kil olarak sınflandıracağız. Grafik 2'de toprağın bileşenlerinin yüzdesel olarak dağılımını ve tanımları bulabilirsiniz. 27

22 Grafik 2. Toprağın Bileşenleri y v v v v V pgrcentsand Sand Clay Şilt Loam Loamy sand Sandy loam Kum Kil Şilt Toprak Topraklı kum Kumlu toprak Sandy clay loam Sandy clay Clay loam Silty clay Silty clay loam Şilt loam Kumlu ve killi toprak Kumlu kil Killi toprak Sikli kil Sikli ve killi toprak Sikli toprak Tanecik boyutu ve kabarma faktörü yükleme ve taşıma maliyetine etki eden en önemli faktörlerden biridir ve kepçe doldurma faktörünü direk olarak etkilerler. 1 + KF = (GMY / YMY) KF GMY YMY : Kabarma Faktörü : Gevşek Malzeme Yoğunluğu : Yerinde Malzeme Yoğunluğu Kepçe doldurma faktörü, kepçe kapasitesine göre değişkenlik gösterir. Başka bir deyişle, aynı malzeme lastik tekerlekli yükleyicinin geniş ağızlı kepçesıyle daha fazla oranda doldurulabilirken, paletli ekskavatörün dar ağızlı kepçesiyle daha az oranda doldurulabilir. Ya da bu durumun tam tersi de olabilir. Nüfuz edilmesi güç bir malzemede geniş ağızlı kepçenin dalıcılık özelliği azalacağından ekskavatör kullanmak daha akıllıca olabilir. Aşağıdaki tablolarda bazı malzemelerin kapçe doldurma faktörlerini bulabilirsiniz. Tablo 1. Lastik Tekerlekli Yükleyici Kepçe Doldurma Faktörleri Malzeme Gevşek Malzeme - 3 mm büyüklüğe kadar mıcır Gevşek Malzeme - 3 mm'den 9 mm büyüklüğe kadar mıcır Gevşek Malzeme - 12 mm'den 20 mm büyüklüğe kadar mıcır İyi patlatılmış kaya Orta irilikte patlatılmış kaya Kötü patlatılmış kaya Nemli toprak Topraklı kaya karışımı Kepçe Doldurma Faktörü % 95 - %100 % 90 - %95 % 85 - %90 % 80 - %95 % 75 - %90 % 60 - %75 % %110 %100-%110 28

23 Tablo 2. Paletli Ekskavatör Kepçe Doldurma Faktörleri Malzeme iyi patlatılmış kaya Kötü patlatılmış kaya Nemli toprak veya Kumlu Kil Kum ve Çakıl Sıkı ve söküşü güç kil Kepçe Doldurma Faktörü % 60 - %75 % 40 - %50 % %110 %95-%110 %80 - %90 Şekil 1 'de delme-patlatma yapılan bir taş ocağında işletme maliyetinin dağılımı simüle edilmeye çalışılmıştır. Proje gereği ürünün belirli bir tanecik boyutunda istenmediği durumlarda işletme maliyetini azaltacak önemli bir etki de delme ve patlatma maliyetleri ile yükleme ve taşıma maliyetlerini dengeleyebilmektir. Şekil 1. Delme-Patlatma ve Yükleme-Taşıma Maliyetleri onan Tantclk Boyutu 4. YÜKLEYİCİ - KAMYON EŞLEŞMESİ Burada "Yükleyici" tanımıyla kamyon yükleyen her türlü yürüyebilen iş makinası kastedilmektedir. Bildiri konusu kamyon yükleme aracı olarak lastik tekerlekli yükleyiciler ve paletli ekskavatörler ile sınırlandırıldığından yükleyici diğer iş makinalarından bahsedilmeyecektir. Filo verimliliği konusunda yapılan araştırmalar kamyonların ekonomik taşıma mesafelerini ve yükleme alanının verimliliği konularını analiz ederek optimum sonuçları bize sunmaktadır. Taşıma mesafeleri konusu bir sonraki bölümde incelenecektir. Prensip olarak kamyonların yükleyici altında bekleme sürelerinin 2.5 dakikanın altında olması istenmektedir. Bu süre, kamyon şoförünün konsantrasyonu, kamyonun bu süre zarfında yaktığı yakıt, filodaki diğer kamyonların bekleme sürelerini minimize etme, yükleyici operatörünün yükleyebileceği gevşetilmiş malzeme ihtiyacı gibi nedenler dikkate alınarak belirlenmiştir. Bu sürenin ne kadar gerçekçi olduğunu yükleyici iş makinalarının iş çevrim zamanından hesaplamak da mümkündür. Lastik tekerlekli yükleyiciler kimi zaman gevşetilmiş, hazır malzemede çalışırken kimi zaman da söküye girerek yükleyeceği malzemeyi kendisi gevşetir. Yaptığı işe göre lastik tekerlekli yükleyicinin bir pas için ortalama iş çevrim süresi 0.45 ile 0.70 dakika arasında değişir. 2.5 dakikalık maksimum kamyon yükleme süresiyle değerlendirildiğinde kamyonun lastik tekerlekli yükleyici ile tam yüklenebilmesi için ideal pas sayısının 3 ile 5 pas arasında olması gerektiği görülür. Tecrübelerimiz pas sayısının 3 veya 4 ile sınırlandırılması yönündedir. 29

24 Paletli ekskavatörlerde ise bir pas için ortalama iş çevrim süresi 0.23 ile 0.42 dakika arasında değişir. Bu süre, ekskavatörün ve yükleme alanının çok verimli şekilde kullanılması durumunda elde edilebilir. Ekskavatörün kepçesiyle malzemeyi seçerek yükleme uygulamasına benzer uygulamalar için geçerli değildir. Kamyon yükleme süresiye değerlendirildiği zaman 6 ile 10 pas kamyonun tam yüklenmesi için kabul edilebilir gözükse bile tecrübelerimiz orta boy ekskavatörler için ideal pas sayısını 5 ile 7 pas ile sınırlamanın verimliliği artıracağı yönündedir. 5. TAŞIMA MESAFELERİ, TAŞIMA YOLUNUN ÖZELLİKLERİ VE YOL BAKIMI Şantiye taşıma yolları her mevsimde ve her hava koşulunda güvenli ve verimli olabilmelidir. Yolun yuvarlanma ve eğim dirençleri, genişliği, toz kontrolü, yol bakımı, dever açısı, drenaj kabiliyeti güvenliği ve verimi etkileyen faktörlerdir Taşıma Mesafeleri Grafik 3 taşıma mesafelerine göre tercih edilebilecek iş makinalarını göstermektedir. Bu grafikte her bir iş makinası için gösterilen en uzun mesafe en ideal mesafe olarak yorumlanmamalıdır. Ekonomik taşıma mesafesi uzaklığa, zemin şartlarına, eğime, taşınan malzemeye, üretim oranına ve operatörün becerisine bağlıdır. Grafik 3. Taşıma Mesafeleri Skreyper ADT Kamyoı ı Alttan Boşalt nalı Vagon 5.2. Taşıma Yolunun Özellikleri Kamyonlar yapılan üretimi sonuçlandıracak en önemli araçlardan biridir. Kamyonun taşıdığı yük kısa zamanda nakite dönüştürülecek bir yüktür. Bu bakış açısıyla, emniyet tedbirlerinden asla ödün vermemek koşuluyla kamyonların taşımayı en hızlı yapabileceği ve minimum bekletileceği şantiye düzeninin kurulması önemlidir. Yol genişliği de bu faktörlerden biridir. Şekil 2, tek yönlü taşıma, iki yönlü taşıma ve keskin dönüşlerde emniyetli bir yol mesafesinin ne kadar olması gerektiği yönünde oldukça açıklayıcıdır. Şekilde görüldüğü gibi iki yönlü bir taşıma yolunun en az 3.5 kamyon genişliğinde olması tavsiye edilmektedir. Bunu şöyle de açıklayabiliriz. Kamyonların biribirini geçtiği anda kamyonların arasındaki.mesafe ve her iki tarafdaki banket genişliklerinin 1/2 kamyon genişliğinde olması öngörülmektedir. 30

25 Şekil 2. Yol Genişliği ITek vön (diiz/keskın vıraı) ; İki yön (keskin viraj) Güzergahdaki virajlar, dönüşler ve tepeler operatörün normal seyir hızında tehlikeleri görebileceği ve tehlikeden sakınabileceği, güvenli çalışmayı en üst düzeyde tutacak şekilde tasarlanmalıdır (Bknz. Şekil 3). Bu hesaplamalar en kötü senaryo örnekleri düşünülerek yapılmalıdır. Örneğin; en beklenmedik yerde karşılaşılacak bir engel, en uzun durma mesafesi, maksimum hız, ıslak zemin gibi. Şekil 3. Görüş Alanı 1İ Düz yollarda bile yağmur suyunu drenaj edebilmek için yolun kesitinde %2 oranında eğim vermek doğru olacaktır. Ancak yolun durumu tek yönlü eğim vermeye uygun değilse veya yağış oranını çok olduğu ve %2'nin yeterli olmayacağı durumlarda "balık sırtı" şeklinde eğim verilerek drenaj sağlanmalıdır. Eğimli yollarda özel olarak gerekmedikçe drenaj eğimi verilmesine gerek yoktur. Şekil 4. Drenaj Eğimi T cöûstan» crossfaîl 31

26 Drenaj sistemi o bölgede ölçülmüş maksimum yağmur suyu miktarını taşıyacak şekilde tasarlanmalı, su birikintisi ve çukurlaşmaya neden olmamalı ve yolun temel katmanına işlememelidir. Yokuş yukarı ve yokuş aşağı eğimler vites değişimine neden olmayacak şekilde düzgün ve aynı eğimde olmalıdır. 15 km/s'den daha hızlı dönülmesi istenen virajlarda %10'u geçmeyecek şekilde dever verilebilir (Tablo 3) Tablo 3. Dever Kurp Yarıçapı 16 km/s 4 km/s 32 km/s 40 km/s 48 km/s 30 m % m %4 % m %3 % m %2 %5 % m %1 %3 %5 %8-213 m %1 %2 %4 %6 %9 305 m %1 %2 %3 %4 %6 Banket emniyet yığınları taşıma yolu boyunca en az _ teker yüksekliğinde ve damper açısında olmalıdır (Şekil 5). Şekil 5.Banket Emniyet Yığını Yuvarlanma direnci (YD), tekerleğin zemin üzerinde yuvarlanması veya çekilmesi için gereken kuvveti ifade eder. Makina ağırlığının yüzdesi olarak ifade edilmesi tercih edilir. Böylece, doğrudan eğim direncine ilave edilebilir. Sadece lastikli makinalar için geçerlidir. Zemin durumu, yuvarlanma direnci üzerinde en büyük etkiye sahiptir. Lastik yan kısımlarının esnemesi, hız ve lastik içi sürtünmelerden dolayı, sert ve düz yüzeyler için minimum yuvarlanma direnci %2'dir. Lastiğin zemine daha çok batması, yuvarlanma direncinin artmasına sebeb olur. Her 1 cm zemine batma derinliği için oluşan direnç, toplam makina ağırlığının % 0.6'sı kadardır. YD = %2 + her 1 cm zemine batma derinliği için %0.6 32

27 Resim l.belden kırmalı kamyon 5.3. Yol Bakımı Yol bakımında başarılı olup olmadığınızı anlamak için şu üç temel soruya pozitif cevap verebilmelisiniz. Taşıma yolunda pikap aracınızla 60 km hızla konforlu bir şekilde seyredebiliyor musunuz? Taşıma yolu yükleme yapılan aynadan başlayıp boşaltma pozisyonunda mı sona eriyor? Taşıma yolu boyunca kabul edilebilir bir hızda seyredebiliyor musunuz? Su birikmeye ve yumuşamaya başlayan zemini hemen sökerek tamir edin. Tozun neden olabileceği tehlikelerden korunmak için taşıma yolunu sulamak aynı zamanda yolun temel katmanının sıkışma oranını ve mukavemetini korur. Burada dikkat edilmesi gereken konu sulamanın yolun yapısına zarar vermemesi, granüler yapıyı yıkayarak bozmamasıdır. Bu da ancak yağmurlama sistemiyle mümkün olur. Resim 2 ve Resim 3'de uygun sulama yapan bir "Toz Bastırma Ünitesi" görülmektedir. Resim 2. Toz Bastırma Ünitesi

28 Resim 3. Toz Bastırma Ünitesi 6. İŞ MAKİNASI KONFİGÜRASYON SEÇENEKLERİ İş makinaları üreticileri ve distribütörleri envanterlerindeki hareketliliği yüksek tutmak mecburiyetindedirler. Bu nedenle, stok planlamalarını pazarın genel ihtiyaçlarına göre belirlemeleri çok normaldir. Ülkemizde sıkça karşılaşılan durum, endüstriyel tesisler, bir kaç büyük ölçekli yüklenici firma ve toplu alım yapan devlet kuruluşları dışındaki firma ve kuruluşlar, iş makinası alma kararını kısa zamanda vererek kendi ihtiyaçlarına özel ürünü sipariş etme yöntemiyle almak yerine, teslim süreci en kısa çözümü tercih etmek, yani stoktaki ürünü almak zorunda kalmaktadır. İş makinalarında kullanılan ürün ve sistemleri sıralarsak ne kadar geniş tercih konuları olduğunun farkına varılabilir. Şasi, motor, şanzıman, sarsıntı önleyici hidrolik sistemler, viraj ve patinaj kontrolü, soğutma sistemi, yakıt sistemi, hava emme ve egzos sistemi, muhafazalar, bom, stik, çabuk ataşman değiştirme aparatı, kepçe, tırnak, kabin, klima, karayolu ikaz seti, lastik, palet, pabuç, boya, devrilmeye ve düşen parçalara karşı koruyucu yapılar, yağ, vb. Her bir iş makinası grubuna özel inceleme konusu olabilecek bu özelliklerden sadece bazılarına değinme fırsatı bulacağız Şanzıman Seçenekleri Şanzıman sistemlerine hidrolik ve elektronik çözümlerin eklenmesi bu konuda kavram karmaşası yarattığına inanıldığı için öncelikli konu olarak seçilmiştir. İş makinalarında sıklıkla karşılaştığımız ifadelerden bazıları şöyledir; poverşift şanzıman, otomatik şanzıman, yarı otomatik şanzıman, senkromeş gibi. Burada dikkat edilmesi gereken şey şudur: Günümüz şanzımanları üç ayrı sistemin entegrasyonundan oluşur: Dişli düzeni, kavrama sistemi ve vites değişim sistemi. - Dişli Düzeni Seçenekleri 1. Yörünge dişli sistemi (planetary) 2. Çok milli dişli sistemi (shuttle, countershaft) Kavrama Sistemi Seçenekleri 1. Hidrolik basınçla kavrama (powershift) 2. Senkromeş kavrama (synchromesh) 34

29 - Vites Seçme/Değiştirme Seçenekleri 1. Otomatik 2. Manuel Günümüz iş makinalarında kullanılan şanzımanlar aşağıdaki şekillerde tasarlanmışlardır (bilinçli olarak pazarda söylendiği şekliyle yazılmıştır): 1. Manuel + Senkromeş + Satıl 2. Manuel + Poverşift + Satıl 3. Otomatik + Poverşift + Satıl 4. Manuel + Poverşift + Planeter 5. Otomatik + Povershift + Planeter 6.2. Ekskavatörler için Ataşman Seçenekleri Ekskavatörler hidrolik kabiliyetlerinden dolayı çok farklı uygulamalarda başarıyla kullanılmaktadır. Aşağıda farklı ihtiyaçalara çözüm oluşturabilecek bazı örneklere değinilecektir. Farklı erişim ihtiyaçlarına cevap verecek bom ve stik tasarımları endüstride ekskavatörlerin daha etkin kullanılmasını sağlamıştır. Kazı, dolgu ve toprak işlerinde kullanılmak amacıyla edinilen ekskavatörlerde genellikle kavisli normal ekskavatör bomu (Şekil 6 - Üst Sol) tercih edilirken, özellikle şehir içi uygulamalarda erişimde esneklik kazandırmak amacıyla değişken geometrili (variable angle) bom kullanılabilir (Alt Sol). Duvar dibi gibi erişim güçlüğü çekilen yerlerde kaydırmalı (offset) bom kullanılabilir (Alt Sağ). Kanal temizliği yapmak amacıyla uzun erişimli bom stik konfigürasyonu (Üst Sağ). Şekil 6. Ekskavatör Bom Stik Seçeneklerinden Örnekler» * T *» * ) Endüstriyel ihtiyaçları karşılayacak farklı bom konfigürasyonlarından ikisi Resim 4'de yer almaktadır. 35

30 Resim 4. Malzeme elleçleme (MH) ve bina yıkım (UHD) ekskavatörleri. Aşağıdaki resimde ise ekskavatörlerde kullanılabilecek onlarca ataşmandan bir kaç örnek verilmiştir. Resim 5.Ekskavatör Ataşman Seçeneklerinden Örnekler Çabuk ataşman değiştirme aparatı (quick coupler) (Üst Sol), hidrolik kırıcı (Üst Sağ), beton öğütücü - demir kesici (Alt Sol) ve kıskaç (Alt Sağ). Verimliliği etkileyen en önemli unsurlardan biri de işin ve malzemenin özelliklerine uygun kepçe ve tırnak seçenekleri kullanmaktır. Tırnak seçerken dikkate alınması gereken dört önemli konu vardır; tırnağın malzemeye dalış kabiliyeti, malzemenin aşındırıcılığı, tırnağın darbeye karşı direnci ve zemin tesfiye kabiliyeti. 36

31 Şekil 7. Ekskavatör Kepçe ve Tırnak Seçeneklerinden Örnekler 6.3. Yürüyüş Takımı Seçenekleri Gerek dozerlerlerde gerekse paletli ekskavatörlerde bir çok yürüyüş takımı seçeneği vardır. Örneğin katı atık istasyonlarında çalıştırılan dozerlerin ripere ihtiyacı olmadığı halde, atığı parçalama ve atığın palete sarmasını engelleyici özelliği olması gerekir. Şekil 8'de uygulamaya yürüyüş takımı seçeneklerini göstermektedir. Şekil 8. Dozer Yürüyüş Takımı Seçenekleri SiancJart), XL XR I: i- i pçiff Mİ LûP 37

32 Standart :Genel kazıma ve küreme, zemin tesfiyesi XL XR LGP :Genel kazıma ve kürme, üstün zemin tesfiyesi :Çekme ve itme (skreyper, halatlı küreme ataşmanları), vinç ataşmanı, riperleme, genel kazıma ve küreme :Düşük zemin basıncı gereken şartlarda, genel kazıma ve küreme, mükemmel zemin tesfiyesi, serbest sürüklenen malzemede Dozerlerde kullanılabilecek palet pabuçlarından bazılarına Resim 6'da yer verilmiştir. Resim 6. Palet Pabucu Seçenekleri V - - f r 1. Tek tırnaklı normal pabuç 2. Tek tırnaklı ağır hizmet pabuç 3. İki tırnaklı normal pabuç 4. Kendi kendini temizleyebilen pabuç, düşük zemin basıncı uygulamalarında 5. Trapezoidal pabuç 6. Katı atık sahaları için kesici tırnak 7. YÜKLEME TEKNİKLERİ 7.1. Lastik Tekerlekli Yükleyici Kepçenin Yüklenmesi Yükleyici malzemeye kepçesini dengeli şekilde yükleyecek biçimde yanaşmalı, kenar yüklemeden kaçınılmalıdır. Operatör çalıştığı malzemeye göre dalış hızını belirlemelidir. Yerinde malzemeye 1. vitesde girilmesi gerekirken hazır, gevşetilmiş malzemeyle 2. vitesde çalışılması iş çevrim süresini kısaltarak verimliliği artırır. Dalış gücünü artırmak amacıyla operatör bazı malzemelere 2. vitesde yanaşmayı ve tam malzemeye dalacağı anda vites küçültme düğmesine basarak makinayı 1. vitese düşürmeyi tercih eder. Bu makinanın öne doğru hamle yaparak kepçenin malzemeye daha rahat dalmasını sağlar. Kepçe doldurma faktörünü artırıcı nitelikteki bu özelliğin kullanılması tavsiye edilir. Sol fren pedalı çok fonksiyonlu bir pedaldır. Günümüz yükleyicilerinde bu pedalın görevleri pedala basılma aşamalarına göre şöyledir (Şekil 9): 38

33 1. Vites küçültmek, elektronik sistem motor devri ve şanzıman tork değerlerine göre operatörün vites düşürmek isteyip istemediğini sorgular. 2. Yavaşlamak, operatör pedala biraz daha fazla bastığında frenleme yapılmaya başlanır ve makinanın seyir hızı yavaşlatılır. 3. Şanzıman nötrleme, operatör makinayı daha hızlı yavaşlatmak veya durdurmak istediğinde pedala daha fazla basarak vitesin boşa çıkmasını sağlar. Frenleme işlemi devam eder. Şekil 9.Caterpillar G-II Serisi Yükleyicilerde Sol Fren Pedalı Yükleyici yüke girerken, operatör sağdaki gaz pedalına basarak motor devrini yüksek tutup hidrolik iş kapasitesini artırır. Sol fren pedalını eş zamanlı kumanda ederek lastiklerin patinaj yapmasını önlemesi, makinanın malzemeye biraz daha dalmasını sağlayabilmek için makinayı ilerletmesi ve motor gücünü hidrolik sistem ve yürüyüş sistemleri arasında dengelemesi gerekmektedir. Kepçenin hareketi iki hidrolik devreyle kontrol edilir: kaldırma ve devirme (tilt) devreleri. İş emniyeti bakımından devirme devresi öncelikli devredir, yani operatör her iki devreye de komut verdiğinde sadece devirme devresi görev yapar. Malzemeyi yükleme güçlüğüne göre operatör her iki hidrolik kumandayı bir biri peşisıra kullanmalıdır. Bu kullanım biçimi malzemenin gevşetilmesini kolaylaştırarak kepçenin daha çabuk yüklenmesini sağlar. Kepçe yüklendikten sonra operatör makinayı geri vitese takıp malzemeden çıkmaya başlayacağı sırada kepçeyi hafifçe silkelemelidir. Bu, kepçeye fazlaca doldurulan ve manevra sırasında yere dökülebilecek malzemenin yükleme sahasını kirletmesini, gerek kamyon gerekse yükleyici lastiklerinin hasarlanma riskini azaltır Kamyonun Yüklenmesi Yükleme sahasının düzgün çalışabilmesi için kamyon şoförlerinin yükleyici operatörünün yönlendirmesine göre düzen almaları sağlanmalıdır. İş emniyeti ve yüksek verimlilik açısından-operatör ve şoförün göz temasının sağlanması önemlidir Şoförün sol tarafta oturması nedeniyle lastik tekerlekli yükleyici operatörü yüklemeyi sol tarafından yapmalıdır. 39