Ankilozan spondilit li hastalarda BASFI, BASDAI, BASMI, BASRI indeksleri ve iliflkili parametreler

Transkript

1 Göztee T Dergisi 23(4): , 2008 ISSN X KL N K ARAfiTIRMA Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Ankilozan sondilit li hastalarda BASFI, BASDAI, BASMI, BASRI indeksleri ve iliflkili arametreler fieyma KOLUKISA (*), Afita ÇA ASIO LU (**), P nar AKPINAR (*), Yasemin YUMUfiAKHUYLU (*), Füsun MORAL O UZ (***), Huriye ARAS (*) ÖZET Amaç: Ankilozan Sondilit e (AS) özgü ölçüm indeksleri ile demografik veriler aras ndaki iliflkiyi satamak. Materyal ve Metod: Çal flmaya oliklini imizde taki edilen, modifiye New York kriterlerine göre AS tan s alm fl 83 hasta dahil edildi (29 kad n, 54 erkek). Egzersiz rogramlar, sigara kullan mlar, ilaçlar, ek hastal klar, gelir düzeyleri ve hastal k süreleri sorguland. AS e özgü de erlendirme indeksleri olan Bath Ankilozan Sondilit Fonksiyonel ndeksi (BASFI), Bath Ankilozan Sondilit Hastal k Aktivite ndeksi (BASDAI), Bath Ankilozan Sondilit Metroloji ndeksi (BASMI), Bath Ankilozan Sondilit Radyoloji ndeksi (BASRI) hesaland. Bulgular: Hastalar n yafl ortalamalar 41.1±9.7 (24-62 yafl) y ld. Ortalama hastal k süresi 8.2 ± 5.6 y ld. 28 i (% 33.7) düzenli, 8 i (% 9.6) düzensiz egzersiz yat n, 47 si (% 56.6) egzersiz yamad klar n belirttiler. 31 (% 37.3) kifli sigara kullan yordu. 67 (% 80.7) olguda ek bir hastal k yoktu. Nonsteroid antiinflamatuar ilaç (NSAI); NSAI+Sulfasalazin ve/veya Methotrexate; anti tümör nekroz faktör alfa (anti-tnf) alan hastalar n da l m s rayla; 31 (% 37.3), 30 (% 36.1), 17 (% 20.5) idi. Gelir düzeyine göre gruland r ld klar nda; 550 YTL ve alt 28 (% 33.7) kifli, YTL aras 37 (% 44.6) kifli, 1000 YTL ve üzeri olanlar 18 (% 21.7) kifli idi. Egzersizin ve sigara kullan m n n BASFI, BASDAI, BASMI, BASRI ile aras nda istatistiksel olarak anlaml bir iliflkisi satanmad. Gelir düzeyleri ile BASFI, BASMI, BASRI de erleri aras nda anlaml negatif korelasyon bulundu (:0.012, :0.0001, :0.002). Hastal k süresi ile BASMI ve BASRI aras nda istatistiksel olarak anlaml iliflki bulunurken (:0.001, :0.005), BASFI ve BASDAI ile bulunmad. Sonuç: AS de hastal k süresi, BASMI ve BASRI ile iliflkili önemli bir arametre olarak satand. Gelir düzeyi ise BASMI, BASRI ile birlikte BASFI ile de iliflkili ikinci bir arametre olarak bulundu. SUMMARY Association between secific measurement indexes of ankylosing sondylits and demograhic data Objective: To determine the association between secific measurement indexes of ankylosing sondylitis (AS) and demograhic data. Patients and Method: 83 atient (29 female, 54 male) who are followed in our outatient clinic and diagnosed as AS according to modified New York criteria were included into the study. Exercise rograms, smoking, medications, comorbidities, income levels, and duration of the diseases were queried. Secific measurement indexes of AS; Bath Ankylosing Sondylitis Functional Index (BASFI), Bath Ankylosing Sondylitis Disease Activation Index (BASDAI), Bath Ankylosing Sondylitis Metrology Index (BASMI), Bath Ankylosing Sondylitis Radiologic Index (BASRI) were scaled. Results: Avarage age range of atients were 41.1±9.7 (24-62) years. Avarage disease duration was 8.2±5.6 (1-34) years. 28 (33.7 %), 8 (9.6 %), 47 (56.6 %) of the atients stated that they were exercising regularly, irregularly and not at all, resectively. 31 (37.3 %) of the atients were smokers. 67 (80.7 %) of the atients has had no comorbidities. Patients using Non-steroidal anti-inflammotory drugs (NSAID); NSAID+ Sulfasalazin, and/or Methotrexate; anti-tumor necrosis factor alfa (anti-tnf) were resectively 31 (37.3 %), 30 (36.1 %), 17 (20.5 %). Ranged according to the income level; 28 (33.7 %) of the atients were earning 550 YTL and lesser, 37 (44.6 %) were earning YTL, 18 (21.7 %) were earning 1000 YTL and more. No relevant statistical relation between exercise & smoking, and BASFI, BASDAI, BASMI, BASRI was detected. Relavant negative correlation (:0.012, :0.0001, :0.002) was detected between income level and BASFI, BAS- MI, BASRI. Statistically relevant relation was detected between disease duration and BASMI and BASRI (:0.001, :0.005) whereas no relation between BASFI and BASDAI was detected. Conclusion: Disease duration in AS was detected as an imortant arameter related with BASMI and BASRI. Income level was found as a second arameter related with BASMI, BASRI and as well with BASFI. Anahtar kelimeler: Ankilozan sondilit, bath indeksleri, hastal k süresi Key words: Ankylosing sondylitis, bath indexes, disease duration Gönderilme tarihi: Kabul tarihi: Sa l k Bakanl Göztee E itim ve Araflt rma Hastanesi Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Klini i, Asist. Dr.*; Doç. Dr.**; Uz. Dr.*** 112

2 fi. Koluk sa ve ark., Ankilozan sondilit li hastalarda BASFI, BASDAI, BASMI, BASRI indeksleri ve iliflkili arametreler Ankilozan sondilit (AS) omurga ve eriferik eklemlerin tutuldu u, eklem çevresi ya lar n da kat - l m nedeniyle özellikle aksiyal eklemlerde hareket k s tl l geliflen kronik, sistemik ve enflamatuvar bir hastal kt r. Bu hastalar, hareket sisteminde geliflen k s tl l klar nedeniyle günlük yaflam aktivitelerinde s k nt larla karfl lafl rlar (1,2). AS in takibi aç s ndan hastalar n a r durumlar n, hareket k s tl l klar n, hastal k aktivitelerini bilmek gerekir (3). Çal flmam zda geçerlili i ve güvenilirli i kan tlanm fl olan Bath Ankilozan Sondilit Fonksiyonel ndeksi (BASFI) (4), Bath Ankilozan Sondilit Hastal k Aktivite ndeksi (BASDAI) (5), Bath Ankilozan Sondilit Metroloji ndeksi (BAS- MI) (6), Bath Ankilozan Sondilit Radyoloji ndeksi sine (BASRI-s), BASRI hi (BASRI-h) (7) den oluflan hastal k ölçüm indeksleri kullan ld. Çal flmam zda egzersiz, sigara, ekonomik durum, hastal k süresi gibi faktörleri sorgulad k ve bu faktörlerin BASFI, BASDAI, BASMI ve BASRI ile olan iliflkilerini araflt rd k. MATERYAL ve METOD Çal flmaya oliklini imizde taki edilen, Modifiye New York kriterlerine göre (8) AS tan s alm fl 83 hasta dahil edildi (29 kad n, 54 erkek). Psikiyatrik hastal k tan s alm fl olanlar çal flma d fl b rak ld. Etik kurul onay, bilgilendirilmifl hasta onam formu al nd ktan sonra çal flmaya bafllan ld. Hastalar n yafl, cinsiyeti, e itim durumu, mesle i, gelir düzeyleri, efllik eden hastal klar, hastal k süreleri, sigara kullan m, egzersiz rogramlar, ald - tedaviler kaydedildi. Hastal k de erlendirme ölçümleri olan BASFI (4), BASDAI (5), BASMI (6), BASRI (7) hesaland. Hastalardan BASDAI ve BASFI formlar n 10 cm. Visual Analogue Scala (VAS) üzerinde doldurmalar ve her soruya son bir haftay düflünerek ceva vermeleri istendi. BASDAI için 6 soru, BASFI için 10 soru de erlendirildi. Her sorunun cevab 10 üzerinden al nd ktan sonra uanlar n tolam soru say s na bölünerek hesaland. BASMI için servikal rotasyon, tragus-duvar mesafesi, lateral lomber fleksiyon, anterior lomber fleksiyon (modifiye schober), intermalleoler mesafe ölçüldü. 5 ölçümün uanlar tolam al nd, 0-10 aras ndayd, düflük skor sinal hareketin daha iyi oldu u anlam na gelmekteydi. Radyolojik de erlendirmede geçerlili i ve güvenli- i kan tlanm fl olan BASRI (7) hesaland. statistiksel De erlendirme statistiksel analizler GrahPad Prisma V.3 aket rogram ile ya ld. Verilerin de erlendirilmesinde tan mlay c istatistiksel metodlar n (ortalama, standart sama) yan s ra grular aras karfl laflt rmalarda tek yönlü varyans analizi, alt gru karfl - laflt rmalarda Tukey çoklu karfl laflt rma testi, ikili grular n karfl laflt rmas nda ba ms z t testi, de iflkenlerin birbiri ile iliflkilerini belirlemede Pearson korelasyon testi kullan ld. Sonuçlar, anlaml l k <0.05 düzeyinde de erlendirildi. BULGULAR Hastalar n 54 ü erkek, 29 u kad nd. Yafl ortalamalar 41.1±9.7 (24-62 yafl) y ld. Semtomlar n bafllama yafl 24.1±8.2 (10-47) idi. Ortalama hastal k süresi 8.2±5.6 (1-34) y ld. Hastal k süresi ile BASMI ve BASRI aras nda istatistiksel olarak anlaml iliflki bulunurken, (=0.001, =0.005), BASFI ve BASDAI ile bulunmad (Tablo 1). Tablo 1. AS ölçüm indeksleri ile hastal k süresi aras ndaki iliflki. BASFI BASDAI BASMI BASRI-Sine BASRI-Hi BASRI-Total Hastal k süresi (y l) 0,267 0,654 0,0001 0,003 0,15 0,

3 Göztee T Dergisi 23(4): , 2008 Hastalar n 28 i (% 33.7) düzenli, 8 i (% 9.6) düzensiz egzersiz yat n, 47 si (% 56.6) egzersiz yamad klar n belirttiler. Sigara kullananlar n say s 31 (% 37.3) idi. Egzersizin ve sigara kullan - m n n BASFI, BASDAI, BASMI, BASRI ile aras nda istatistiksel olarak anlaml bir iliflkisi satanmad. Efllik eden hastal klar sorguland. Diabetes Mellitus, hiertansiyon, kronik obstruktif akci er hastal, di er hastal klar kaydedildi. 67 (% 80.7) olguda ek bir hastal k yoktu. Kulland klar ilaçlar; Non-steroid antiinflamatuar ilaç (NSAI); NSAI+Sulfasalazin ve/veya Methotrexate; anti tümör nekroz faktör alfa (anti-tnf) olarak gruland r ld. Hastalar n da l m s ras yla; 31 (% 37.3), 30 (% 36.1), 17 (% 20.5) idi. Gelir düzeyine göre gruland r ld klar nda; gelir düzeyi 550 YTL ve alt 28 (% 33.7) kifli, YTL aras 37 (% 44.6) kifli, 1000 YTL ve üzeri olanlar 18 (% 21.7) kifli idi. Gelir düzeyleri ile BASFI, BASMI, BASRI de erleri aras nda anlaml negatif korelasyon bulundu (s ras yla =0.012, =0.0001, =0.002) (Tablo 2). Tablo 2. AS ölçüm indeksleri ile gelir düzeyi aras ndaki iliflki. Gelir Düzeyi BASFI BASDAI BASMI BASRI-Sine BASRI-Hi BASRI-Total TARTIfiMA 0,012 0,541 0,0001 0,002 0,106 0,002 AS te hastal k aktivitesindeki de iflime etkili faktörleri satamak, riskli hasta grubunun belirlenmesi ve al nabilecek önleyici yaklafl mlar aç s ndan önemlidir (9). Hastalar n demografik verileri kaydedildikten sonra egzersiz, sigara, hastal k süresi, gelir düzeyinin hastal k aktivitesi ile olan iliflkisi araflt r ld. Çal flmam zda AS hastalar nda egzersiz ya yor olman n hastal k aktivitesiyle iliflkili olmad n gördük. Egzersizin, hastal k aktivitesi üzerinde olumlu etkileri oldu unu gösteren çal flmalar oldu u gibi herhangi bir etkisinin olmad n gösteren çal flmalar da mevcuttur. Analay ve ark. günde 50 dk. olmak üzere haftada 3 gün, 6 hafta boyunca yo un egzersiz rogram uygulam fllar ve sonras nda a r seviyesinde de iflme olmad n bildirmifllerdir (10). Kraag ve ark., ayn flekilde egzersizin a r üzerindeki etkisini bulamam flt r (11). Sweeney ve arkadafllar da çal flmalar nda egzersiz ve kontrol grubu aras nda BASDA de bir fark satamam flt r (12). Egzersizin yo unlu uyla ve denetimli ya l ya lmad na dair de çal flmalar vard r. Cochrane taramalar evde ya lan egzersiz rogramlar n n hiç egzersiz yamamaktan daha iyi oldu unu, bununla birlikte fonksiyonellik ve mobilite ele al n rsa denetimli egzersiz rogramlar n n, evde ya lan egzersiz rogramlar na üstün oldu unu göstermifltir (13,14). Bir çal flmada en az 5 gün ve 200 dk/hafta egzersiz rogram n n a r, tutukluk ve fonksiyonel disabilitede önemli iyileflmeler gösterdi i ve daha k sa süreli ve az yo unlukta ise ayn etkinin görülmedi i raor edilmifltir (15). Karaolat ve ark. gru egzersizi ile evde ya lan egzersizi k yaslad klar çal flmalar nda BASMI ile de erlendirilen mobilite seviyesini her iki egzersiz grubunda da önemli derecede iyileflmifl olarak bulmufllard r. BASFI ile de erlendirilen fonksiyonel durum ise her iki egzersiz grubunda da iyileflme göstermemifl ve iki gru aras nda fark gözlenmemifl (16). Hidding ve ark da yo un egzersiz sonras BASFI de % 25 azalma oldu unu göstermifltir (17). Hastalar m z egzersizlerini denetim alt nda yamad klar için egzersiz ya yorum diyenlerin yeterli ve do ru egzersiz ya yamad n tesit edebilmifl de iliz. Denetimli egzersiz rogramlar yla ya lan çal flmalara ihtiyaç vard r. AS li hastalarda sigara içmenin BASDAI, BASFI, 114

4 fi. Koluk sa ve ark., Ankilozan sondilit li hastalarda BASFI, BASDAI, BASMI, BASRI indeksleri ve iliflkili arametreler BASMI ve BASRI ile istatistiksel olarak anlaml bir iliflkisi bulunmad. AS'li hastalarda, akci er tutulumunun etyolojisi bilinmemektedir ancak bu konuda en çok kabul edilen görüfl hastal a sesifik inflamatuvar sürecin buna neden oldu udur (18). AS'li hastalarda sigaran n akci er hastal n bafllatt veya artt rd belirtilmesine ra men (18), sigara kullanmayan erken AS'li hastalar n da HRCT'lerinde yüksek oranda anormallikler oldu u kaydedilmifltir (19). Sigara kullanmayan Romatoid Artrit (RA) ve AS'li hastalarda akci er tutulumu de erlendirilmifl, RA'l hastalar n % 70'inde, AS'li hastalar n % 50'sinde HRCT'de anormal bulgular satanm flt r (20). AS'de akci er lezyonlar n n s kl kla asemtomatik olmas ve akci er radyografilerinde erken lezyonlar n tesit edilememesi, AS'de akci er tutulumunun geç dönem bulgusu oldu unu düflündürmektedir (21). Gürçay ve ark.n n çal flmas nda çal flmam z destekler nitelikte BASMI ile sinal mobilite de erlendirilmifl, sigara kullanan ve kullanmayan hastalarda bu sonuçlar n farkl l k göstermedi i belirlenmifltir (22). Buna karfl l k Averns ark. hastal k süresi ortalama 20 y l olan, en az 10 y ld r, günde en az 10 adet sigara kullanan ve sigara kullanmayan hastalar n lomber Schober testini, armak-zemin mesafesini, oksiut duvar mesafesini, tolam sinal hareketlerini ölçmüfller sigara kullananlarda bu fiziksel ölçümlerin k s tland n tesit etmifllerdir (23). Yine bir baflka çal flmada hastal k süresi ortalama 20 y l ve üzeri olan AS li hastalarda sigaran n fonksiyonel durum ve hastal k aktivitesi üzerine olan etkisi araflt r lm fl ve sigara kullan m n n fonksiyonelli i ve klinik tabloyu kötülefltirdi i görülmüfltür (24). Bizim çal flmam zdaki sigara kullanan hasta grubuna bakt m zda daha genç ve hastal k süresi daha k sa olan hastalardan olufluyordu. Bu yüzden kronik dönemde farkl sonuçlar ç kabilece ini göz önünde tutmam z gerekir. Çal flmam zda hastal k süresi ile BASMI ve BAS- RI aras nda istatistiksel olarak anlaml iliflki bulunurken, BASFI ve BASDAI ile bulunmad. Robertson ve Davis çal flmalar nda AS'li hastalar n BASDAI ve BASFI de erlerini befl y l boyunca y ll k taki etmifller ve bizim çal flmam za benzer olarak BASDAI'nin göreceli olarak sabit kald n gözlemlemifllerdir. Çal flmam zdan farkl olarak BASFI'nin kötüleflti ini tesit etmifllerdir (25). Heikkila ve ark. 65 seronegatif sondiloartroatili hastay üç y l boyunca taki etmifller, BASDAI ve BASFI'nin hastal k süresi ile artt n kaydetmifllerdir (26). Radyolojik görüntülemeler hastal k ve deformasyonlar ile ilgili bize önemli bilgiler verir. Radyografik de erlendirmeyi içeren Brohy ve ark. n n çal flmas nda AS'nin her on y lda yaklafl k % 35'lik de iflimle ilerledi i bildirilmifltir (27). Biz de hastal k süresi artt kça BASRI nin artt n bulduk. Karaolat ve ark. n n çal flmas nda hastal k süresinin a r ve mobilite ile iliflkili oldu u bulunmufl. Bizim çal flmam zda da hastal k süresi BASMI ile iliflkiliydi (16). Bal ve ark. n n çal flmas nda AS'li hastalarda hastal k aktivitesi ve fonksiyonel durumdaki de iflime e itim düzeyi, sigara kullan m, egzersiz al flkanl -, eriferik eklem tutulumu, kalça tutulumu, eklem d fl tutulum ve hastal k süresinin etkili olmad bulunmufl. Çal flmam zda hastal k süresinin BASDAI ve BASFI i etkilemedi i bulundu (9). Hastal k süreleri uzad kça hastal klar yla ilgili bilgilenim ve kabulleniflin artt n düflünmekteyiz. Bu da BASFI ile BASDAI nin neden etkilenmedi- ini aç klayabilir. AS kronik rogresif özelli i olan bir hastal kt r. Bu yüzden hastal k süresinin BAS- MI ve BASRI ile iliflkili gelmesi de flafl rt c bir sonuç de ildir. Gelir düzeyleri ile BASFI, BASMI, BASRI de erleri aras nda anlaml negatif korelasyon bulundu. Boonen ve ark. genel oülasyona göre AS li hastalarda hareket k s tl l na ba l iflsiz kalma oran - 115

5 Göztee T Dergisi 23(4): , 2008 n n 3 kat daha fazla oldu unu söylemifllerdir (28). Roussou ve ark. çal flmalar nda 1044 AS hastas nda sosyoekonomik durum ve meslek durumunun hastal k aktivitesindeki etkilerini araflt rm fllard r. 50 çal flan ve 50 çal flmayan hasta karfl laflt r ld - nda, çal flmayan hastalarda hastal k aktivitesi daha yüksek, sikososyal durumlar daha düflük bulunmufltur (29). Ya lan di er bir çal flmada ise, muskuloskeletal hastal olanlarda, fonksiyonel kaasite, ifle kat - l m, iflin tii, fonksiyonel limitasyonlar ve ifl gerekliliklerinin ifl ak betini etkileyen faktörler oldu u bulunmufltur (30). Genelde yüksek mesleki derecede bireyler daha yüksek e itim seviyesine ve daha az fiziksel güç gerektiren, daha yüksek gelirli ifle sahitir (30). Ekonomik girdilerin doyurucu olmas kiflileri hem fiziksel hem de ruhsal olarak rahatlatabilir. Sonuç olarak AS in kronik bir hastal k oldu unu, birtak m arametrelerden etkilendi ini ve bunlar n tesit edilmesinin de önemli oldu unu söyleyebiliriz. KAYNAKLAR 1. Arnett FC. Ankylosing sondylitis. In Koman WJ (ed): Arthritis and allied conditions. 14th ed. Philadelhia: Liincot, Williams&Williams, , Ward MM. Health-related quality of life in ankylosing sondilitis: A survey of 175 atients. Arthritis Care Res 1999;12: Kamil Yaz c o lu, A. Salim Göktee, Bilge Y lmaz ve ark. Ankilozan Sondilitli hastalar n de erlendirilmesinde BATH indexleri Romatizma, 2003;2: Calin A, Garrett S, Whitelock H, et al. A new aroach to defining functional ability in ankylosing sondylitis: the develoment of the Bath ankylosing sondylitis functional index. J Rheumatol 1994;21(12): Garrett S, Jenkinson T, Kennedy LG, et al. A new aroach to defining disease status in ankylosing sondylitis: The Bath ankylosing sondylitis disease activitiy index. J Rheumatol 1994; 21(12): Jenkinson TR, Mallorie PA, Whitelock HC, et al. Defining sinal mobility in ankylosing sondylitis (AS). The Bath as metrology index. J Rheumatol 1994;21(9): MacKay K, Mack C, Brohy S, et al. The Bath Ankylosing Sondylitis Radiology Index (BASRI): a new, validated aroach to disease assessment. Arthritis Rheum 1998;41(12): Henk SG, Malcolm MS, Sjef ML, et al. Evaluation of diagnostic criteria for ankylosing sondylitis: a comarison of the Roma, New York and modified New York criteria in atients with a ositive clinical history screening test for ankylosing sondylitis. Br J Rheumatol 1985;24: Ajda Bal, Rahime Deedibi, Ece Aydo ve ark. Ankilozan sondilitli hastalarda hastal k aktivitesi ve fonksiyonel durumun befl y ll k de iflimi. FTR Bil Der J PMR Sci 2007;3: Analay Y, Ozcan E, Karan A, ve ark. The effectiveness of intensive grou exercise on atients with ankylosing sondylitis. Clin Rehabil 2003;17: Kraag G, Stokes B, Groh J, et al. The effects of comrehensive home hysiotheray and suervision on atients with ankylosing sondylitis; a randomized controlled trial. J Rheumatol 1990;17: Sweeney S, Taylor G, Calin A. The effect of a home based exercise intervention ackage on outcome in ankylosing sondylitis: a randomized controlled trial. J Rheumatol 2002;29: Dagfinrud H, Kvien TK, Hagen KB. The Cochrane review of hysiotheray interventions for ankylosing sondylitis. J Rheumatol 2005; 32: Hidding A, van der Linden S, Boers M, et al. Is grou hysical theray suerior to individualized theray in ankylosing sondylitis? A randomized controlled trial. Arthritis Care Res 1993; 6: Uhrin Z, Kuzis S, Ward M. Exercise and changes in health status in atients with ankylosing sondylitis. Arch Intern Med 2000;160: Hale Karaolat, Yeflim Akkoc, smail Sar ve ark. Comarison of grou-based exercise versus home-basede xercise in atients with ankylosing sondylitis: effects on Bath Ankylosing Sondylitis Indices, quality of life and deression. Clin Rheumatol DOI /s Hidding A, van der Linden S, de Witte L. Theraeutic effects of individual hysical theray in ankylosing sondylitis related to duration of disease. Clin Rheumatol 1993;12: El Maghraoui A. Pleuroulmonary involvement in ankylosing sondylitis. Joint Bone Sine 2005;72(6): Turetschek K, Ebner W, Fleischmann D, et al. Early ulmonary involvement in ankylosing sondylitis: assessment with thin-section CT. Clin Radiol 2000;55(8): Ayhan-Ardic FF, Oken O, Yorgancioglu ZR ve ark. Pulmonary involvement in lifelong non-smoking atients with rheumatoid arthritis and ankylosing sondylitis without resiratory symtoms. Clin Rheumaol 2006;25(2): Rosenow E, Strimlan CV, Muhm JR, et al. Pleuroulmonary manifestations of ankylosing sondylitis. Mayo Clin Proc 1977;52(10): Eda Gürçay, Emel Ekflio lu, Serd l Yüzer ve ark. Ankikozan Sondilitte sigara kullan m n n BATH indeksleri ve yaflam kalitesi üzerine etkisi. FTR Bil Der-JPMR Sci 2006;9(1): Averns HL, Oxtoby J, Taylor HG, et al. Smoking and outcome in ankylosing sondylitis Scand J Rheumatol 1996;25(3): Doran MF, Brohy S, MacKay K, et al. Predictors of longterm outcome in ankylosing sondylitis. J Rheumatol 2003;30(2): Robertson LP, Davis MJ. A longitudinal study of disease 116

6 fi. Koluk sa ve ark., Ankilozan sondilit li hastalarda BASFI, BASDAI, BASMI, BASRI indeksleri ve iliflkili arametreler activity and functional status in a hosital cohort of atients with ankylosing sondylitis. Rheumatology 2004;43: Heikkila S, Viitanen JV, Kautiainen H, et al. Functional long-term changes in atients with sondylartroathy. Clin Rheumatol 2002; 21(2): Brohy S, Mackay K, Al-Saidi A, et al. The natural history of ankylosing sondylitis as defined by radiological rogression. J Rheumatol 2002;29: Boonen A, Chorus A, Miedema H, et al. Withdrawal from labour force due to work disabilityin atients with AS. Ann Rheum Dis 2001;60: Roussou E, Kennedy LG, Garret S, et al. Socioeconomic status in ankylosing sondylitis: relationshi between occuation and disease activity. J Rheumatol 1997;24: Yelin EH, Henke CJ, Estein WV: Work disability among ersons with musculoskeletal conditions. Arthritis Rheum 1986;26: