~ * Gazi Üniversitesi, E~tim Fakültesi, Yabanci Diller Egitim Bölümü.

Transkript

1 siir çevird..erinde SES VE IMGE SORUNLARI * Dr. Ali DEMIR "Siir nedir" sorusuna, siire ilgi duyan, siir seven, yazan insan sayisinca çok tanim bulmak olasi. Ozdemir INCE'ye göre siir "estetik, anlam~ sal, sessel, organik, tarihsel, toplumsal bir örgütlenmedir." (1) Paul VALERY için siir "dil içinde ayri bir dildir." Dadaci1arise siiri "bireyin, sanat, töre ve topluma karsi sürekli ve kesin ayaklanmasi" olarak tanimlamaktaydilar. Cahit KÜLEB1,.bir söylesisinde, "siirin tek bir amaci var, o da siirdir" derken, siiri plastik bir yapiya benzetiyordu. Kuskusuz bu tanimlari ya da yaklasimlari, siire yükledigimiz görevler, ondan bekledigimiz islevler, degisik duyum ve algilayislanmiz oraninca çogaltabilir, yorum1ayabiliriz.hatta, çogu kez yapilchgigibi, siirle:: tarihsel, toplumsal, sanatsal, dilsel ve düsünsel anlamda degisik türlere ayirmak, ille de bir yerlere koymak alisageldigimiz bir yazin yöntemidir. Oysa, böylesi bir siniflandirmanin disinda kalan, herhangi bir yazin akiminin içine sokulamayan ne çok siir vardir. Genel yaklasim ne olursa olsun, özünde dilsel bir dizgeo1an siiri, ses ve anlam boyutlarinda dilbilimsel çözümlemelerle ele alabilir, inceler, degisik yorumlara varabiliriz. Çünkü, diger sanat da1lainda oldugu gibi, siirin de ortaya koydugu öznel duyarlilik ve anlayis degiskenligi bu olguyu zorunlu kilmaktadir. "Niçin siir okuruz?" sorusuna Ismet ÖZEL su yanin veriyor: "Herhalde yoklugunu hissettigimiz birseyleri tamamlamak, bir zorlugu gidermekve,nihayetbir doyurnisaglamakiçin"(2)elbette baska amaçlar için de siir okunmaktadir. Ama amacimiz ne olursa olsun, Insana özgü bir duygunun, bir düsüncenin disavurumunun ürünü olan siiri, ayni duygularla paylasabilmektir en güzeli. Bir sevgilini't dizinde siir yazilmazsa da, okunmasinin doyumsuz1ugunuçok iyi bilir yasayanlar. (1)Özdemir INCE, Siir ve Gerçeklik, Broy Yayinlari, Ankara, 1985,s.10. (2)Ismet ÖZEL, Siir Okuma Klawzu, Yeryüzü Yayinlari, Istanbul, 1980, ~ * Gazi Üniversitesi, E~tim Fakültesi, Yabanci Diller Egitim Bölümü.

2 Çeviri ve Siir Aksit GÖKTÜRK, çeviriyi "dillerin dili" diye betimlerken, genel anlamda konuya söyle yaklasiyor: "Anlamin yab~ci bir dilden, tanidik bir dile aktarilmasi degildir çeviri yalniz. Her dil,belli bir kültürün göstergeler dizesiyle belli uzlasunlar, töreler, davranislar, deger ölçüleriyle, kisacasi somut insan yasamiyla içiçedir. Her yazin metninde sunulan kurmaca dünyanin art-alaninda da bütün etkenler yürürlüktedir. Baska dillerin tanimladigi baska dünyalann tanitilmasidir çeviri bu yönüyle." (3) Bu genel yaklasim, bir yönüyle, siir çevirileri için de geçerlidir kuskusuz. Ama dil içinde özel bir dil olmasi yaniyla, siir çevirilerinin de özel bir çeviri alani oldugunu benimsememiz gerekir kaçinilmazlikla. Ahmed ARIF, "siir yalmzca bir dilde yazilir" diyor. Birçok ozan tarafindan öne sürülen bu gerçeklik, siirin baska dillerde de okunmasini engellemiyor. Ulusal bir dilde de yazilsa, evrensel bir duygu siir. Iste burada, çevirmenin becerisi, yetkinligi, görev ve sorumluluklan devreye giriyor: en güzelini, en anlamlisini, en benzerini yakalayabilmek. Çevrilen siir aym siir olmasa bile, en benzerini yakalayabilmek, onun tadini büyük ölçüde verenini yakalamak olasi. Her dilde böyle güzel, böyle anlamli, türkülere, sarkilara dönüsmüs siirler yok mudur? Becerik., siz ya da zor sürlerin çevirileri "traduttere traditore - çevirmen haindir" özdeyisini dogru1amayayeterli mi? Asim BEZIRCI'ye göre bu is, çok zor, hatta olanaksizdir. Çünkü "Aslina ne kadar yakin olursa olsun, çevrilen siir artik baska bir siirdir. Yabanci birinin elinde yeniden yaratilmistir." (4)Orhan VELI: "Siir, sairin dilinde bile, ancak bir türlü söylenebilir" diyor. (5) Fransiz ozan Philippe (3)Aksit GÖKTÜRK,-Çevin: dilleriildili, çagdas Yayinlari, Ist, 1986,s.9 (4)Asim BEZIRCI, Orhan Veli, Bütün Çeviri Siirleri, Can Yay., Ist., 19R2: ~.:i). (5) a.g.e., s

3 SOUPAULT ise aykm bir görüs getiriyor siir çevirileri konusuna: "Siir gerçi bir söz sanatidir, ama bir öz sanatidir da. Ben siirin çevrilebilecegine inaniyorum. Hatta daha da fazlasina, siir dilinin müzik gibi uluslararasi bir dil olduguna inaniyc:>rum.dünya uluslari birbirlerini her seyden önce siirle anlayacaktir."(6). Son yaklasim. yukaridaki özdeyise uymasa bile. yasanan gerçegi yansittniyor mu? Siir Çevirilerinde Ses ve Imge Sorunlan Paul VALERY. siir için "La musique avant tout -Her seyden önce müzik" de.rken.siiri düzyazidan ayiran önemli bir ayrimi wrgu1amak istemistir saninm. Ses ve uyak sorunu. basli basina siirin güzelligini ortaya çikaran temel öge olmasa da, genellikle yüksel sesle okunmasi, ortak bir duyum alanina dönüsmesi yönüyle tüm sesbirimsel özelliklerin bu güzellikte ortak paylari vardir. Yaratici yazin türü olmasi. sözeük ve imge seçimi yanisira, sözdizimi v.ebiçem ögelerinin sessel baglamda yerli yerine oturtulmasi önem lca7.:mmaktadir.kuskusuz her sözcügün sessel bir gösterge olarak, gösterdigi nesneye ya da kavrama iliskin çagrisimi ayni yörede. aym kültürde. ayni yasam birlikteliginde olanlar için daha etkileyici, daha w- rucu olacaktir. Örnegin, Ahmed ARIF'in "1çerde" adli sürindeki "ta~ duvar. demir kapi. kör pencere, zulamdaki mahsun resim, yesil sogan. karanfil kokulu cigaram" gibi tamlamalarin, çevrildigi dilde ne tür çagrismalar yapacagini bilmek ilginç olsa gerek. Aynca, sözeülde kullanim yerlerine ve biçimlerine göre degisik çagnsimlar ve anlamlar yüklenecegi için. bu sözcüklerin çeviri siirde kazandiklari yeni sesselbürünler. imgesel boyutta ortaya çikan yeni çagrisimlar derin ve yüzeysel yapilan da degistirecek. yer yer anlam kaymalatina neden olacaktir. Sürin usa, göze. kulaga yönelik organsal çagrisimlan. anlam, tim ve diger soyut1ainalar. sözcük ve sözcük öbeklerinin özenli seçimiyle siire katilan güzellikler. her zaman olmasa da, (6) a.g.e., s

4 siklikla baska biçimler, baska biçemler alacaktir. Iste sili çevirilerinin temel güçlügü de burada karsimiza çikmaktadir. çünkü kaynak dilde, kendine özgü dizgelerde yaratilan sili, amaç dilde ayin dizgelerin esdegerliklerini bulamayinca, okuyan ve dinleyende ayin etkiyi uyandiramayacaktir. Ama söyle ya da böyle, uyandirdigi bir etki yine de vardir. Iyi bir çeviimen ise, bu etkiyi en yü\csekdüzeye çikarabilen kisidir. Bu anlamda z:r is çeyjnnenlik. Çevirmen, hem begenmek hem de begendirmek sorunuyla karsi karsiyadir. tki dili de--iyibilmek, sabirli ve sorumlu olmak gerekmektedir. Bu da y~tmemekte,kültürel alanin ötesinde, sili dilini, sanat akimlanni, tarihsel ve dogal ortamlari tanimasi, sözcüklerin sözlüksel anlamlari disinda, kullanildiklari dizge içindeki en genis anlambilimsel ve sesbilimsel alanlanni yakalayabilmesi kaçirl11ma7dir.böyle de olsa, her çevirmen kendince çevirecektir. Yer darligim dikkate alarak, Fransiz Ozan Paul ELUARD'in Türkçe'ye degisik çevinnenlerce çevrilen "Bonne Justice" adli siirinin ilk dörtlügünü örnek vermek istiyorum. Bonne Justice Cest la chadue loi des hommes Du misin ils font du vin Du charbon ils font du feu Des baisers ils font des hommes (7) Asil Adalet Im;anl31"da tek sicak kanun, Üzümden sarap yapn.alan Kömürden ates yapmalari Öpücüklerden insan yapmalaridir (8) (7)Paul ELUARD, Pouvoir tout dire, Paris, (8) A.Kadir - Dünya Halk ve Demokrasi Siirleri, Ist., 1973, s

5 ... Gerçek Tüze Üzümden sarap Kömürden ates Öpücüklerden kisi yapmak Kisilerde simsicak bir yasa bu (9) iyi Tüze Sicak bir yasadir insanlarda Üzümden sarap Kömürden ates Öpücüklerden birey yapmalari(10) Görüldü~ gibi, öylesine büyük anlam kaymaiari olmamasina karsin ses ve uyak kaygisi, sözcük seçimini, sözdizimini degisiklige ugratmasi bir yana, çevirmenlerin siir anlayisina, begenilerine, amaç dile bakis açilarina, yasadiklari döneme, çeviriye yaklasimlarina göre de biçimlenebilmektedir. Hatta kaynak dilde bulunmayan noktalama imlerinin amaç dile konduguna tanik oluyoruz. Tüm bunlarin disinda, yilldemlerin çekimli çekimsiz duruinlan, eksiltmeler, artinnalar da siklikla bas vurulan yöntemler arasinda. Dillerin yapisina uygun olarak, özne, yük1em, nesne siralarinin degisimi ise dogallikla kaçinilmaz. Bir baska ilgi~ç örnek te, Guillaume Apolinaire'in "Le Pont Mirabeau" adli siirine iliskin: Le Pont Mirabeau Sous le pont Mirabeau coule la Seine Et nos amours Paut-il qu'il m'en souvienne Lajoie venait toujours apres la peine (ll) (9) T. SARAÇ, Günümüz Fransiz Siiri, Demek Yaymlari, 1963, Ankara, s.72. (lo) A. DEMIR. (deneme) (ll) Guillaume APOLUNAIRE, Collection Litteraire, Lagard et Michard, XXe siecle, Bordas, Paris, 1964, s

6 Mirabeau Köprüsü Seine akiyor a1nndanmirabeau Köprüsünün Ve bizim asklanmiz Hatirlamali Iriiyimdurup dururken bugün Sevincinçikageldiginihemenardindangüçlügün(12) Mirabeau Köprüsü Seine akar Mirabeau KÖPrüsünden Vesevimiz Olur mu animsamamak hemen Sevincimiz sonraydi hep üzüntüden (13) Mirabeau Köprüsü Seine nehri akiyor Mirabeau köprüsünün a1ttndan Ve asklanmiz Hatirlamalimiyim bilmem Mutlulugun geldigini hüznün pesinden (14), Kaynak dilde; Seine, souvienne, peine sözcükleriyle kurulan uyak, ilk çeviride; köprüsünün, bugün, güçlügün sözcükleriyle, ikinci çeviride; köprüsünden, hemen, üzüntüden sözcükleriyle, üçüncü çeviride ise, daha özgür bir anlatimla veriliyor. Bunlara baska degiskenlikler de eklenince, yalnizca anlam kaymalan olmuyor, siirin yapisi da degisebiliyor. i Her çevirmen kendi algilayis ve yorumlayisma göre, amaç dilde yeni göstergeler bulmaya, kendi anlayisina ve sessel begenisine uygun sözcükler, söwi7.1mleryakalamaya çabaliyor. Bu yönüyle siirin amaç dilde yeniden yazildigi dogru bir saptamadir denilebilir. Hele hele çevirmenin kendisi de ozansa,.sfusel duyarliligindan, biçeminden bir seyler katmasi, yeni (12)Sezai KARAKQÇ, Sili Sanati, (13)Tahsin SARAÇ, Günümüz Fransiz Siiri, Demek Yayinlari, 1963, II._1~ ~ C1. r't.~..,...,...,1... (14) Tuna ERTEM, Karsi Dergisi, Subat 1990, Ankara, s

7 yorumtar getinnesi ya da bir seyler eksiltmesi siklikla karsilasilan bir olgu. Sözcügü sözcügüne çeviri ise hepten olanaksiz gibi. Siir içindeki sessel düzenek, amaç dile aktanlirken yeni düzenekler kumlsa bile aynisi olmayacaktir hiçbir zaman. Örnegin Nazim HIKMET'in "Kerem Gibi" siirinin FraIlS1ZCaya çevirisinde, bu sessel düzenek kurulmaya ça1isilmissada, yitip giden çok sey var yine de. Ilk bölümü karsilastiralim: Hava kursun gibi agir Bagir balir bagir baliriyorum. Kosun kursun eritmeye çaginyorum. (ls) L'air est lourd comme du plomb le crie je crie je crieje crie Ven ezvite J 't.e vous invi e:. f:aire fondre b (16) ci du plom. Görüldü~ gibi, çeviri siirde de bir iç uyak, bir sessel düzenek var. Var ama aynisi degil kaygisiz. Türkçe'de kalin ünlüyle, girtlagi yirtarcasina bagiran kisi, Fransizca'da "i" ince ünlüsüyle baginnaktadir. Türkçe'de erkek, Fransizca'da kadindir sanki. "Baginyorum i çagiriyorum" uyak ve vurgulari Fransizca'da kaybolmus. Baska olumsuzluklari de eklememiz. olasi. Tüm olumsuzluklara karsin bir siirsellik, bir güzellik var yine de. Hem sonra, bagiranin erkek ya da kadin olmasinin ne önemi var. Bagiran da, isiten de, duyan da insan degil mi? Siir çevrilebilmeli, çevrilmelidir. (15)Nazim HIKMET, Siirleri. 2, Bilgi Yayinevi, 1974, Ankara, s.19. (16)Na7ln'lFIiKr.u:.T,Andioiogie Poerique, Les Editeurs Frnnçais Reunis, 1964, Paris, s

8 Siir çevirilerinde kuramcilik pek geçerli görünmüyor. Aksit OÖK- TÜRK'ün saptamasiyla, kutsal kitaplar bile <:I:ogiii çevrilmemis dünya dillerine. Çünkü dilsel esdegerlikler yaklasik olsa da. kültürel esdegerlikler aynca1ik gösteriyor ister istemez. "Eskimolar için yapilims Kutsal Kitap çevirisinde 'Tannm, bugünkü ekmegimizi ver bize' yakarisi, Eskiinolar ekmek tanimadiklari için, 'bugünkü baligimizi ver diye aktarilimstir.,isa'nin san-, larindan biri olan 'Tann'mn kuzusu'deyimi ise 'Tann'nm foku' diye çevril.. imstir. (17) Çevirmen için bazi sessel, imgesel, sözdizimsel zorluklar, bazi anlam kaymalari olsa bile, do~, ölüm, ask, sevgi, dostluk, düsmanlik, arkadaslik, baris, kardeslik gibi ortak.duyum alanlarinda çeviri yapmak daha kolayolacaktir kaygisiz. Ama Ahmed ARIFin siirleri..-ideya da baska ozanlarin. siirlerinde geçen yerel, yöresel, halkbilimsel bir takim kavram. sözcük ve imgelerin bir baska dile aktanim da o denli zor olacaktir. Bazi örnekler: 1çim bir suskun sa tekin mi ola '1 O Malta biçagi, kinsiz, uyanik, Ve genç bir imsiidir Filinta endam... (18) Nasil severim bir bilsen, Köroglunu, Karayilani Meçhul Askeri... Sonra pir Sultani ve Bedrettini. (19) (17) Aksit GöKTÜRK. -Çeviri: dillerin dili, Çagdas Yay., 1st., 1986, s.88. (18)Ahmed ARIF, Hasretinder Prangalar Eskittim, Cem Yay., 1st., 1973, s.38. (i9) a.g.e., s

9 Bir suskunluk yörede, bir donuk kül bakis Dersin otag basilmis Salki gelmis s..'-ulki Sivas ilinden pir Sultan asilmis. (20) Bizsiz Dgaz'inçam ormanlan güzel degildir. Hayda günlerim hayda! Sirtimdüsmanaverdikçe. Murat da~lan güzel degildir, Dost dost ille kavga! (21) Metis Çeviri de{gisinin 1988 bahar sayisinda, çevirmen Güzin DINO ile bir söylesi yapilmis. Ilginç bir yöntem saptamis Güzin DINO: ii...ben önce çevirdigim siirin Türkçesini O'na (Marc DELOUZE) yüksek sesle okuyordum. O bir tek kelime Türkçe bilmeyen adamdi. Tekrar tekrar bir daha okuyordum. Çevirdigim siiri kendisine veriyordum. Sonra Türkçesini de hep yanma veriyordum, sirf neyin neye karsilik oldugunu bilsin diye...önce beraber okuyorduk, ilk okuyusta ufak tefek seyler öneriyordu. Evet hayir derken orada ilk bir ayarlama oluyordu. Sonra O alip siiri gidiyordu. Ben ikinci siiri çevirmeye basliyordum. O, siiri müzik, ses ba-, kimindan çalisip geliyordu. Ikinci fasil görüsmemiz basliyordu, orada kiyametler kopuyordu. Ben "hayir, Türkçe böyle söylemiyor, söyle söylüyor" diye isyan ediyordum. Tekrar tekrar o cümleleri ele aliyorduk. Ondari sc;>nraçeviri tam ayarini buluyordu. Bunun arkasindan üçüncü karsilasmamizda genellikle siir çok iyi duruma geliyordu. Binde bir kelime üzerinde tartisiyorduk. Ve basarili oldu bu yöntem..." Sesler kadar imgelerin karsiligini da bulmak zor çeviri siirde. Güzin DINO'nun anlattigi yöntem, bu anlamda da ise yariyor. En iyisi amaç ve (20)Tahsin SARAÇ, Bir Ölümsüz Yalnizlik, Günes Kavgasi-Direnmeler Siir-Tiya!ToYayinlari, - _:.t Ankara,.a._. 1978, s (21)bü,,"crL.jU.K.~h,vosi l)ost ille1'w,rga,yücel Ya-,'.,17'1', An.kai-a,s

10 araç dilleri bilen uzmanlarca yapilmali siir çeviriieri. Imece bir çalisma her seyden önce. Ne yapsak, nasil yapsak ta bir seyler yitip gidecektir yine de, sese, imgeye, siirsel yapiya iliskin. Seslerin çagnstirdigi gizemli gerçeklikler, kavram ve imgelerle ortaya konan bireysel yaratici1ildar, sözcüklerin gü-.. ventik çemberi tam karsiliklarini bulamayacaktir çeviri siirde. Adnan ÖZER'in Sili'li ozan Victor ZARA'ya iliskin bir saptamasinda: "... O'nun sesinde tizlik kadar ginlak ifadeleri de güçlüdür. Sesinin tizli~de kiyilarin canlilik ve egzotizmi, girtlak ifadelerinde ise And daglari ha1klarininiçine kapanildigi ve melankollzmi güçlü bir sekilde hissedilebilir." (22) lmge yaratmada, sesbirimlerin ya da sözcüklerin yeni anlamsal birimlerde bulusmasi, yeni dizgeler olusturmasi, yani dilin yeni bir biçimde kullanilarak, yeni çagnsim1ar dogurmasi kaçinilmazdir. Bu da her dile ve kültüre özgü bir yaraticiliktir. Sözcükler arasi yeni etkilesimler, yeni doyum ~anlari yaratacak, yeni soyutlamalarla algilama sinirlarimiz zorlanacak, yeni bir imge evrenine ulasacagiz~özdemir INCE, siirin bir yönüyle çagnsim, çagnsimin ise imge oldugunu vurguladiktan sonra, sunlari ekliyor: "lmge, siirin biçimsel, biçemsel,içeriksel, anlamsal, sözdizimsel, sessel özellikleri yanisira, bir ozanin, bir ülkenin siirine damgasini vuran en önemli etkenlerden biridir." (23) Bu ses ve imge ögelerinin ayni esdegerliklerle çeviri siire aktarilmamasi nedeniyiedir ki, çevrilen siir ayni siir olamayacaktir anile. "Yeniden yazildigini" öne sürmek, dogru gelmiyor bana. Hep bir seylerin eksik ya da artik oldugunu söylemek olasi. Elbette bir dili, bir yazin evrenini, bir kültürü, bir duyguyu bir baska dile oldugu gibi aktarmak olanaksizdir. Ama yaklasim ne olursa olsun, Nermi UYGUR'un dedigi gibi, "Çevrilmernesiçevrilmesindendaha mi iyi?" (24) (22)Victor ZARA, Ölümsüz Sarki, çev: Adnan ÖZER, Yarin Yay., Ankara s. 6. (23)Özdenrir INCE, Siir ve Gerçeklik, Broy Yay., Ankara, 1985, s..86. (24)Nerm:iUYGUR, Dilin Gücü, Ar~ Yay., Ist., 1989 (3.Baski), s

11 Zor da olsa siir çevirileri yapilmalidir, kolayma kaçmadan. Ulusalin evrensele ulasmasi, evrenselin ulusali kucaklamasi, paylasimin coskusu, erdemi ve gönenci için bu duygu elçiligi gereklidir, ~. 185.