T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ FİZİKSEL AKTİVİTEYİ ARTIRMADA DEĞİŞİM AŞAMASI TEMELLİ BİREYSEL DANIŞMANLIK GİRİŞİMİNİN ETKİLİLİĞİ

Transkript

1 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ FİZİKSEL AKTİVİTEYİ ARTIRMADA DEĞİŞİM AŞAMASI TEMELLİ BİREYSEL DANIŞMANLIK GİRİŞİMİNİN ETKİLİLİĞİ HEMŞİRELİK PROGRAMI DOKTORA TEZİ HAZIRLAYAN Adile TÜMER TEZ DANIŞMANI Doç. Dr. Süheyla ALTUĞ ÖZSOY İZMİR 2007

2

3 T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ FİZİKSEL AKTİVİTEYİ ARTIRMADA DEĞİŞİM AŞAMASI TEMELLİ BİREYSEL DANIŞMANLIK GİRİŞİMİNİN ETKİLİLİĞİ HEMŞİRELİK PROGRAMI DOKTORA TEZİ HAZIRLAYAN Adile TÜMER TEZ DANIŞMANI Doç. Dr. Süheyla ALTUĞ ÖZSOY İZMİR 2007

4

5

6 ÖNSÖZ Bu araştırmanın her aşamasında fikir ve görüşleriyle beni destekleyen değerli tez danışmanım Doç. Dr. Süheyla Altuğ Özsoy a katkıları için, Muğla Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Şener Oktik e araştırmanın üniversite idari personelinde yürütülmesine izin verdikleri için, Çalışmaya katılan Muğla Üniversitesi idari personeline zaman ayırdıkları için, İstatistik aşamasında Öğr. Gör. Dr. Mehmet Karaaslan ve Yrd. Doç. Dr. Öznur İşçi ye bilgi ve zamanlarını paylaştıkları için, Muğla Belediye Başkanlığı ve Özel Yücelen Hastanesi ne katkıları için, Mefharet Koçman Sağlık Merkezi nde birlikte çalıştığım arkadaşlarıma, özellikle değerli arkadaşım Aynur Kayar a her konudaki destekleri için, Doktora programı süresince sevgili kızlarım Tuğçe ve Tuğba ya gösterdikleri sabır ve anlayış için, Sevgili eşim Faruk Tümer e her konuda verdiği destek ve gösterdiği sabır için, Sonsuz teşekkürlerimi sunarım Bil. Uzm. Adile TÜMER Şubat 2007-İZMİR I

7 İÇİNDEKİLER Sayfa No ÖNSÖZ İÇİNDEKİLER TABLOLAR LİSTESİ ŞEKİLLER LİSTESİ GRAFİKLER LİSTESİ I II VIII IX X BÖLÜM I GİRİŞ 1.1. Problemin Tanımı Araştırmanın Amacı Araştırmanın Önemi Araştırmanın Hipotezleri Araştırmanın Sınırlılıkları Tanımlar Genel Bilgiler Fiziksel Aktivite ve Sağlık İlişkisi Fiziksel Aktivite ve Kuramsal Yaklaşımlar Fiziksel Aktivite ve Planlı Davranış Kuramı ( Theory of Planned Behavior ) Fiziksel Aktivite ve Teoriler Üstü Model ( Transtheoretical Model ) Fiziksel Aktiviteyi Artırma Girişimleri Fiziksel Aktiviteyi Artırmak İçin Bilgilendirme Yaklaşımları Fiziksel Aktiviteyi Artırmak İçin Davranışsal ve Sosyal Yaklaşımlar Fiziksel Aktiviteyi Artırmak İçin Çevresel ve Yasal Yaklaşımlar Fiziksel Aktivite Danışmanlığı Egzersize Uyumu ve Bağlılığı Artırmak İçin Önerilen Spesifik Yaklaşımlar. 30 II

8 Sağlık Davranışı Danışmanında Aranan Nitelikler Davranış Değişimini Motive Etme Fiziksel Aktivite ve Hemşirelik Fiziksel Aktivite Araştırmaları Türkiye de Fiziksel Aktivite Yaygınlığı Üzerine Yapılan Araştırmalar Planlı Davranış Kuramı nın Kullanıldığı Fiziksel Aktivite Araştırmaları Teoriler Üstü Modelin Kullanıldığı Fiziksel Aktivite Araştırmaları 41 III

9 Sayfa No BÖLÜM II GEREÇ VE YÖNTEM 2.1. Araştırmanın Tipi Araştırmanın Yeri ve Zamanı Araştırmanın Evreni Araştırmanın Örneklemi Araştırmada Kullanılan Veri Toplama Araçları ve Yöntemleri Veri Toplama Araçları ve Uygulanması Girişim ve Kontrol Grubunun Veri Toplama Süreci Fiziksel Aktiviteyi Artırmada Değişim Aşaması Temelli Bireysel Danışmanlık Programı Değişim Aşaması Temelli Bireysel Danışmanlık Programının Hazırlanması Değişim Aşaması Temelli Bireysel Danışmanlık Programının Uygulanması Araştırmanın Bağımlı- Bağımsız Değişkenleri Verilerin Analizi Süre ve Olanaklar Araştırmanın Etiği Araştırmadan Elde Edilen Deneyimler 66 IV

10 Sayfa No BÖLÜM III BULGULAR 3.1. Bireylere İlişkin Tanıtıcı Özellikler Girişim/Kontrol Grubu Bireylerin Ön ve Son izlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Puan Ortalamaları Girişim/Kontrol Grubu Bireylerin Ön ve Son İzlem Fiziksel Aktif Olma Durumları ve Geçmiş Davranışları Girişim/Kontrol Grubu Bireylerin İzlemlere Göre Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşamaları Girişim/Kontrol Grubu Bireylerin Ön ve Son İzlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Puan Ortalamaları İle Geçmiş Davranış Puan Ortalamaları Arasındaki İlişki.. 92 V

11 Sayfa No BÖLÜM IV TARTIŞMA 4.1. Bireylere İlişkin Tanıtıcı Özelliklerin İncelenmesi Girişim/Kontrol Grubu Bireylerin Ön ve Son İzlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Puan Ortalamalarının İncelenmesi Girişim/Kontrol Grubu Bireylerin Ön ve Son İzlem Fiziksel Aktif Olma Durumları ve Geçmiş Davranışlarının İncelenmesi Girişim/Kontrol Grubu Bireylerin İzlemlere Göre Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşamalarının İncelenmesi Girişim/Kontrol Grubu Bireylerin Ön ve Son İzlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Puan Ortalamaları ile Geçmiş Davranış Puan Ortalamaları Arasındaki İlişki 107 BÖLÜM V SONUÇ VE ÖNERİLER A. SONUÇ B. ÖNERİLER..117 BÖLÜM VI ÖZET.119 ABSTRACT.121 BÖLÜM VII YARARLANILAN KAYNAKLAR.124 VI

12 Sayfa No EKLER EK I. Sosyo-demografik Özellikler Veri Formu. 136 EK II. Fiziksel Aktivite Ölçeği EK III. Fiziksel Aktivite Geçmiş Davranış Formu EK IV. Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşaması Tanılama Formu EK V. Değişim Aşaması Temelli Bireysel Danışmanlık Programı EK VI. Fiziksel Aktivite Kendini-İzleme Formu 163 EK VII. Fiziksel Aktivite El Kitabı. EK VIII. Fiziksel Aktivite Ölçeği Kullanım İzni 164 EK IX. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Etik Kurul İzni 165 EK X. Muğla Üniversitesi Rektörlüğü Araştırmayı Uygulama İzni ÖZGEÇMİŞ. 167 VII

13 TABLOLAR LİSTESİ Tablo No Sayfa No Tablo 1. Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşamaları. 22 Tablo 2. Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Süreçleri. 24 Tablo 3. Değişimin Her Aşaması İçin Hedefler, Süreçler ve Stratejiler 25 Tablo 4. Fiziksel Aktivite Ölçeği ve Alt Boyutlarının Cronbach Alpha Değerleri 52 Tablo 5. Bireylerin Tanıtıcı Özelliklerine Göre Dağılımları. 70 Tablo 6. Bireylerin Ön İzlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Puan Ortalamalarının Dağılımı.. 72 Tablo 7. Bireylerin Son İzlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Puan Ortalamalarının Dağılımı.. 74 Tablo 8. Bireylerin Ön İzlem-Son İzlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Toplam Puan Ortalamalarının Farkı. 76 Tablo 9. Bireylerin Ön İzlemde Fiziksel Aktif Olma Durumlarına Göre Dağılımı 78 Tablo 10. Bireylerin Son İzlemde Fiziksel Aktif Olma Durumlarına Göre Dağılımı 78 Tablo 11. Bireylerin Ön İzlemde Geçmiş Davranış Puan Ortalamalarının Dağılımı 79 Tablo 12. Bireylerin Son İzlemde Geçmiş Davranış Puan Ortalamalarının Dağılımı 80 Tablo 13. Bireylerin Ön İzlem-Son İzlem Geçmiş Davranış Toplam Puan Ortalamalarının Farkı. 82 Tablo 14. Bireylerinin Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşamalarının İzlemlere Göre Dağılımı 83 Tablo 15. Girişim Grubu Bireylerin Değişim Aşamalarının İzlemlere Göre Karşılaştırılması. 86 Tablo 16. Girişim Grubu Bireylerin Ön İzlem Değişim Aşamalarının, 2. İzlem, 3. İzlem, 4. İzlem ve Son İzlem Değişim Aşamaları ile Karşılaştırılması 87 Tablo 17. Kontrol Grubu Bireylerin Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşamalarının İzlemlere Göre Karşılaştırılması. 88 Tablo 18. Kontrol Grubu Bireylerin Ön İzlem Değişim Aşamalarının, 2. İzlem, 3. İzlem, 4. İzlem ve Son İzlem Değişim Aşamaları ile Karşılaştırılması 89 Tablo 19. Girişim ve Kontrol Grubu Bireylerin İzlemlere Göre Değişim Aşamalarının Gruplar Arası Karşılaştırması 91 Tablo 20. Bireylerin Ön ve Son İzlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Puan Ortalamaları ile Geçmiş Davranış Puan Ortalamaları Arasındaki İlişki 92 VIII

14 ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil No Sayfa No Şekil 1. Planlı Davranış Kuramı 16 Şekil 2. Teorilerüstü Modele Göre Davranış Değişimi.. 20 Şekil 3. Fiziksel Aktivite Girişimleri İçin Kuramsal Çatı.. 26 Şekil 4. Araştırma Deseni.. 49 Şekil 5. Veri Toplama Süreci ve Bireysel Danışmanlık Programının Zamanlaması 56 Şekil 6. Araştırmanın Zamanlaması.. 68 IX

15 GRAFİKLER LİSTESİ Grafik No Sayfa No Grafik 1. Ön ve Son izlemde Fiziksel Aktivite Ölçeği Toplam Puan Ortalamaları 76 Grafik 2. Ön ve Son izlemde Geçmiş Davranış Puan Ortalamalarının Dağılımı 81 Grafik 3. Girişim Grubu Bireylerin Değişim Aşamalarının İzlemlere Göre Dağılımı.. 85 Grafik 4. Kontrol Grubu Bireylerin Değişim Aşamalarının İzlemlere Göre Dağılımı. 85 Grafik 5. Girişim Grubu Bireylerin Son İzlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Puan Ortalamaları ile Geçmiş Davranış Puan Ortalamaları Arasındaki İlişki 93 X

16 BÖLÜM I GİRİŞ I.I. PROBLEMİN TANIMI Son yıllarda hareketsiz yaşam şeklini azaltmanın ve fiziksel aktiviteyi artırmanın, toplum sağlığına olumlu katkıları, giderek kanıtlanmaktadır (61, 68, 95). Düzenli fiziksel aktivite, sağlığı geliştirme ve hastalıkları önleme davranışı olarak değerlendirilmektedir (12, 45, 85, 98). Fiziksel aktivitenin çok sayıda fizyolojik ve psikolojik yararlarının olduğuna, koroner kalp hastalığı, hipertansiyon, tip II diyabet, kolon kanseri, obezite, stres ve depresyonu önlediği veya iyileşmeye katkıda bulunduğuna dair kanıtlar vardır (2, 84, 98, 100). Fiziksel aktivite, enerji harcamayı gerektiren iskelet kasları kaynaklı herhangi bir bedensel hareket olarak tanımlanmaktadır (12, 19, 52, 82). Bu tanıma sportif etkinliklerle (kurallı, yarışma şeklinde aktivite) birlikte egzersiz (yapılandırılmış veya planlanmış fizik aktivite), ev ve bahçe işleri, işyeri fizik aktiviteleri de dahildir (84). Teknolojik gelişmeyle birlikte, bireylerin fiziksel aktiviteleri azalmış ve fiziksel aktivite ile ifade edilen etkinlikler değişime uğramıştır (84, 97). Günümüzde fiziksel hareketsizlik önemli bir halk sağlığı sorunu haline gelmiştir (19, 97, 101). Amerikan Kalp Birliği (AHA) verilerine göre sadece Amerika Birleşik Devletleri (ABD) nde yılda yaklaşık olarak kişi fiziksel aktivite yetersizliğine bağlı olarak ölmektedir (11, 57, 77). İngiltere de koroner kalp hastalığı ölümlerinin %37 sinin fiziksel aktivite yetersizliği nedeniyle olduğu tahmin edilmektedir (59). Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) verileri, hareketsizliğin veya hareketsiz yaşam biçiminin, ölüm ve engelliliğin ilk on evrensel nedeni arasında olduğunu göstermektedir (23).

17 Fiziksel aktivitenin birçok sağlık yararı olmasına rağmen, dünya nüfusunun çoğu aktif olmaya veya düzenli fiziksel aktivite yapmaya motive değildir (42). Gelişmekte olan dünyanın düzenli olarak büyüyen şehirlerinde, kalabalık, yoksulluk, suç, trafik, düşük hava kalitesi, parkların, kaldırımların, spor aktivite yerlerinin ve diğer güvenli yerlerin olmayışı fiziksel aktivite yapmayı zorlaştırmaktadır (23). Araştırmalara göre, kadın olmak, yaşlı olmak, fazla kilolu veya obez olmak, sigara içmek, düşük sosyo-ekonomik seviyede olmak, eğitim düzeyinin düşük olması, kötü sağlık algısı, depresif kişilik, olanaklara ulaşmada yetersizlik algısı, zaman yetersizliği algısı, tıbbi durumlar, seyahat etmek, ergenlik, ebeveynlik ve emeklilik fiziksel aktivite yetersizliği ile ilgili faktörlerdir (19). DSÖ sağlıklı bir yaşam için düzenli ve orta yoğunlukta fiziksel aktivitenin, haftada en az 5 gün, tercihen her gün 30 dakikalık fiziksel hareket ile sağlanabileceğini bildirmektedir (84). Amerikan Spor Hekimliği Koleji ve Hastalık Kontrol Merkezi (HKM) nin 1996 yılı fiziksel aktivite önerileri de DSÖ ile uyumludur (43, 83). DSÖ nün 2000 yılında herkes için sağlık hedeflerinde (16. hedef) belirtildiği gibi, fiziksel aktivite, sağlığın korunması ve geliştirilmesinde önemli bir faktördür. Bu durumu öne çıkarmak için 2002 Dünya Sağlık Günü nün seçtiği konu, Sağlık İçin Hareket Et olmuştur. Sağlık İçin Hareket Et kampanyasının verdiği ana mesaj, artırılmış fiziksel aktivitenin sağlığı yükseltmenin en maliyet-etkili yolu olduğudur (23). Hareketsizliği azaltmak, fiziksel aktiviteyi artırmak DSÖ nün öncelikleri arasındadır. İngiltere de 2020 yılına kadar yetişkinlerin % 70 inin orta yoğunluktaki fiziksel aktivite yapar hale gelmesi hedeflenmektedir (39). ABD de Sağlıklı Toplum 2010 fiziksel aktivite hedefi; 1997 yılı rakamlarını temel alarak, yetişkinlerde orta yoğunlukta fiziksel aktiviteyi % 30 artırmak olarak belirlenmiştir (47, 74). 2

18 Türkiye de Sağlık Bakanlığı nın (2000), Ulusal Sağlık 21 Politikası 11. hedefi sağlıklı yaşamla ilgilidir. Toplumdaki insanların 2015 yılına kadar, sağlıklı yaşam biçimlerini benimsemeleri; özellikle beslenme, fiziksel aktivite ve cinsellikle ilgili sağlıklı davranışların önemli ölçüde artırılması gerektiği vurgulanmaktadır (92). Sağlığın korunması ve geliştirilmesi için koruyucu sağlık hizmetleri kapsamında, fiziksel aktivite ve egzersizin öneminin vurgulanması, ülkemizde bir toplum bilincinin oluşturulması amacıyla, Halk Sağlığı Haftası nın 2006 yılı ana teması Hareketli Yaşam ve Sağlık seçilmiştir (94). Dünya nüfusunun % 60 ı önerilen düzeyde fiziksel aktivite yapmamaktadır (23, 101). Avrupa gençliğinin % 30 dan fazlasının yetersiz ölçüde aktif olduğu ve fiziksel aktivitenin azalmaya devam ettiği düşünülmektedir (23). ABD genel sağlık ve fiziksel aktivite raporlarına göre; yetişkinlerin % 60 ından daha fazlası düzenli olarak aktif değildir ve daha da önemlisi % 25 i tamamen hareketsizdir (11, 69, 88). Tayvan daki çalışmalar yetişkinlerin % 50 sinden daha azının ve gençlerin sadece % 25 inin düzenli fiziksel aktivite yaptıklarını göstermektedir (74, 96). Brezilya nın Sao Paula kentinde nüfusun % 70 inin hareketsiz olduğu belirlenmiştir. İngiltere de ise son 20 yıl içinde, kişi başına düşen enerji harcamasının 800 kcal/gün azaldığı bildirilmektedir (13). İngiltere de yetişkin üzerinde yapılan bir çalışmada, yetişkinlerin dörtte birinden daha azının orta yoğunlukta fiziksel aktivite yaptığı belirlenmiştir (39). Türkiye de toplumun fiziksel aktivite düzeyi ile ilgili farklı illerde ve farklı yaş gruplarında gerçekleştirilen çalışmalarda düzenli ve orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapma oranının düşük olduğu bildirilmektedir (3, 13, 35, 75, 93, 97 ). Fiziksel aktivite yapmayı engelleyen faktörler arasında, zaman yetersizliği, toplumsal 3

19 alışkanlığın olmaması, tembellik, spor salonlarının pahalı olması ve kolaylıkla katılabilecek organizasyonların olmayışı ilk sıralarda yer almaktadır (42, 71). Bugün iki olgu ile karşı karşıyayız (60); bunlardan biri, hareketsiz bireylerin fiziksel aktiviteye başlaması için neler yapılabilir? Diğer olgu ise düzensiz fiziksel aktivite yapan bireylerin düzenli ve orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmaları ve bunu sürdürmeleri nasıl sağlanabilir? Hemşireler, birey, aile ve toplumda sağlığın korunması ve geliştirilmesinden sorumludur, dolayısıyla davranış değişikliğine rehber olmaları beklenir (37, 72). Yaşam boyu fiziksel aktivite, teori temelli girişimler planlayarak ve test ederek geliştirilebilir (48, 72, 102). Kuram ve modeller, uygulanacak girişimlerin planlanması, uygulanması ve değerlendirilmesi gibi süreçlerde yol göstericidir. Aynı zamanda, davranışı açıklar ve davranış değişimi için öneriler sunar (84). Araştırmalar fiziksel aktiviteyi artırma girişimlerinin Teoriler Üstü Model (Transtheoretical Model) e temellendirilmesini desteklemektedir (48, 72, 102). Değişim aşaması modeli de denen, teoriler üstü model sağlık davranış değişimi için çok umut verici uluslararası kabul gören bir modeldir (10). Davranışların açıklanması ve öngörülmesinde ise birçok çalışmada Planlı Davranış Kuramı (Theory Of Planned Behavior) ndan yararlanılmıştır (8, 15, 16). Planlı davranış kuramı çeşitli sağlık davranışlarına başarılı bir şekilde uygulanmıştır (46). Planlı davranış kuramına göre bireylerin davranışla ilgili inanç, tutum ve niyetlerinin ölçülmesi davranış değişimi açısından önem taşımaktadır (42, 46). Teori aynı zamanda davranış değişiminde bir aşamadan diğerine geçişi yorumlamada ve değişim aşamasını öngörmede yardımcıdır (42). Fiziksel aktiviteyi artırma çalışmalarında, bireyin davranış değişim aşamasına uygun girişimler önerilmektedir (88). Toplumla en fazla iletişim halinde olan sağlık bakım profesyoneli hemşireler, birey, aile ve toplumda 4

20 düzenli fiziksel aktivitenin başlatılıp sürdürülmesi konusunda anahtar konumdadırlar (72, 84) ARAŞTIRMANIN AMACI Bu araştırmada, yetişkinlerde fiziksel aktiviteye ilişkin inanç, tutum ve niyetin belirlenmesi ve fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişiminin etkililiğinin incelenmesi amaçlanmıştır ARAŞTIRMANIN ÖNEMİ Toplum sağlığı ve sağlığı geliştirme programları, birey, aile, grup ve toplum sağlığının geliştirilmesi, hastalık risklerinin azaltılması, kronik hastalıkların yönetimi ve kişinin kendine yeterliliğinin artırılmasında yardımcı olabilmektedir. İnsan davranışı ile ilgili kuram ve modeller sağlığı geliştirme programlarının hazırlanmasında ve eğitimde rehberlik etmektedir (37). Sağlığı geliştirme geleneksel olarak hemşireliğin temel bir fonksiyonudur ve sağlığı geliştirme davranışı üzerine çalışma yapmak hemşirelik biliminin gelişmesi için uygundur (56). Günümüz sağlık anlayışı, birey, aile, toplum ve toplum gruplarının sağlığını geliştiren, koruyan ve sürdüren bakım yaklaşımlarını önermektedir. Bu anlayış bireyin iyilik halini koruyacak ve sürdürecek davranışları kazanması ve kendi sağlığı ile ilgili doğru kararlar alması üzerine odaklanmıştır. Bireylerin sağlığını koruma ve geliştirme yaklaşımlarının geliştirilmesi ve uygulanmasında sağlık insan gücü olarak hemşirelerin rol alması kaçınılmazdır (4, 17, 37). Hemşireler, fiziksel aktiviteyi sağlığı geliştirici ve hastalıkları önleyici bir davranış olarak değerlendirmektedirler (84). Hemşirelik literatüründe 20. yüzyılın ilk yarısından itibaren fiziksel aktivite önerilerinin yer aldığı görülmektedir. Son yıllarda 5

21 ise fiziksel hareketsizlik en önemli halk sağlığı sorunu olarak kaydedilmektedir. Fiziksel aktivite yetersizliği, Kuzey Amerikan Hemşirelik Tanıları Birliği (NANDA) nde hemşirelik tanısı olarak yer almış ve uyanık halde iken, sağlık yararları oluşturacak şekilde, hayati fonksiyonların devamlılığı için gerekenin üzerinde, isteyerek herhangi bir enerji harcamama hali olarak tanımlanmıştır. Fiziksel aktivite yetersizliği tanılama kriterleri (19): - Yapılandırılmış veya tekrara dayalı bedensel hareket yoluyla her gün en az 30 dakika enerji harcamanın eksikliği (majör özellik), - Haftada en az üç gün 20 şer dakika fiziksel aktivite yapmama (minor özellik) şeklinde belirlenmiştir. Halk sağlığı hemşirelerinin ve bu alandaki araştırmacıların fiziksel aktivite davranışını daha iyi anlamaya ve çeşitli toplumlarda fiziksel aktivite düzeylerini artırmak için programlar geliştirmeye ilgileri vardır (85). Fiziksel aktiviteyi artırmak halk sağlığında önemli bir konudur (98). Aynı zamanda halk sağlığına önemli bir yatırımdır (22). Son zamanlarda fiziksel aktivite danışmanlık girişimleri, yapılandırılmış programlara bir alternatif olarak ortaya çıkmıştır (50). Sağlık ekibi içinden hemşirelerin, fiziksel aktivite danışmanlığı yapması daha uygundur (80). Bazı çalışmalar hemşirelerin yaptığı fiziksel aktivite danışmanlığının etkililiğini desteklemektedir (20, 50, 51, 72). Yüzyüze yapılan danışmanlık girişimleriyle, davranış değişiminde daha iyi sonuçlar alınabilmektedir. Ancak sağlık profesyonelleriyle yüzyüze görüşmeyi gerektirmeyen (telefon danışmanlığı gibi) fiziksel aktiviteyi artırma girişimlerine de ilgi giderek artmaktadır (69). Fiziksel aktivitenin sayısız yararı olduğunun bilimsel çevrelerce bilinmesine ve kabul edilmesine karşın bu konudaki kamu farkındalığının aynı düzeyde olduğunu 6

22 söylemek çok güçtür. Öyle ki, ekonomik ve sosyal göstergeleri çok iyi durumda olan birçok ülkenin bile bu konuda beklenen gelişmeye ulaşamadıkları gösterilmiştir (13). Fiziksel aktivitenin sağlık yararlarıyla ilgili çok fazla bilgi olmasına rağmen yetişkinler niçin yeterli düzeyde fiziksel aktivite yapmazlar? Bu alandaki literatür, bilginin davranış değiştirmek için yeterli olmadığını açıklamaktadır. Bireyin davranışını geliştirmesinde veya değiştirmesinde, bireyin davranışa karşı tutumu, o davranışı göstermeye olan niyeti, davranışı göstermede algıladığı zorluk veya kolaylık derecesi gibi psikolojik etmenler ile toplumun genel olarak kabul ettiği normlar ve kurallar gibi sosyal etmenler de büyük rol oynamaktadır (53). Robbins ve arkadaşları (2001) yaşam boyu fiziksel aktivitenin, teori temelli girişimler planlayarak ve test ederek geliştirilebileceğini kaydetmişlerdir (74). Dixon ve arkadaşları (2003) fiziksel aktivite ile ilgili 127 çalışmayı gözden geçirmişler ve fiziksel aktiviteyi artırma girişimlerinin % 50 den % 70 e varan oranlarda başarılı olduğunu belirlemişlerdir (21). Yetişkinlerde fiziksel aktivite davranışını, öz-etkililik algısı, fiziksel aktiviteden hoşlanma, sosyal destek, fiziksel aktivitenin yararlarıyla ilgili olumlu inançlar ve algılanan engellerin yokluğu olumlu yönde etkilemektedir (98). DSÖ başta olmak üzere sağlıkla ilgili birçok kurum sağlıklı bir yaşam için, düzenli ve orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapılmasını önermektedir. Amerika da 2000 yılında yapılan bir çalışmaya göre, 606 hemşirenin sadece % 58 i hastalarına, rutin olarak fiziksel aktivite önermiştir ve bu konuda teşvik etmiştir. Zaman yetersizliği, fiziksel aktivite danışmanlığındaki eksiklik için bir neden olarak gösterilmiştir (68, 74). Buna rağmen, danışmanlığın uygun bir zamanda başarılabileceği ve danışmanlığın kişilerin fiziksel aktivite düzeyleri üzerine olumlu etkilerinin olduğu bildirilmektedir (74). 7

23 Hemşirelerin 2000 li yıllarda bilmeleri ve çalışmaları gereken en öncelikli konu, sağlığın geliştirilmesi, risklerin azaltılması ve hastalıkların önlenmesidir. Hareketli yaşam daha uzun ve daha sağlıklı yaşam için anahtar olarak değerlendirilmekte ve akademik disiplin olarak hemşireliğin, topluma orta yoğunlukta fiziksel aktivite mesajını yayma, fiziksel aktivite danışmanlığı yapma ve hareketli yaşam şeklini geliştirmede eşsiz konumda olduğu yaygın olarak kabul edilmektedir (20). Bu araştırma, yetişkinlerde fiziksel aktiviteye ilişkin inanç, tutum ve niyetin ölçülmesi, davranışların incelenmesi, bunların olumlu yönde değiştirilerek fiziksel aktivitenin artırılması açısından oldukça önem taşımaktadır. Bireylerin fiziksel aktivitelerini artırmalarına, orta yoğunlukta ve düzenli fiziksel aktiviteyi günlük rutinlerine dahil etmelerine ve bunu sürdürmelerine katkıda bulunmak, toplum sağlığına katkıda bulunmak demektir. Türkiye de, bu konuda hemşirelik alanında özgün bir çalışmaya rastlanmamış olması nedeniyle bu çalışmanın önemli olduğu düşünülmektedir. Aynı zamanda bu araştırma bulguları, davranış değişim aşaması temelli girişimlerin etkilerine ilişkin bilgilerin sınırlarını genişletecek ve araştırmalarda önemli bir veri kaynağı olacaktır ARAŞTIRMANIN HİPOTEZLERİ H1: Girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamaları son izlemde kontrol grubundakilere göre daha yüksektir. H2: Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin son izlemde fiziksel aktif olma durumlarında anlamlı bir fark vardır. H3: Girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite geçmiş davranış puan ortalamaları son izlemde kontrol grubundakilere göre daha yüksektir. 8

24 H4: Girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında izlemlere göre anlamlı bir ilerleme vardır. H5: Girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında, kontrol grubundakilere göre son izlemde anlamlı bir ilerleme vardır. H6: Bireylerin son izlemde fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları ile geçmiş davranış puan ortalamaları arasında anlamlı bir ilişki vardır ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI Araştırma, sadece araştırmacının çalıştığı kurum olan Muğla Üniversitesi merkez birimlerde çalışan bireyler üzerinde gerçekleştirilmiştir. Ulaşım, zaman ve ekonomik sınırlılıklar nedeniyle, 42 girişim, 42 kontrol olmak üzere toplam 84 kişi ile çalışılmıştır (evrenin % 20.5 i). Araştırmada girişimin etkililiğini değerlendirme süreci 8 ayla sınırlandırılmıştır. Bireylerin fiziksel aktivite davranışları kendilerinin yazılı ve sözel ifadeleriyle değerlendirilmiş, objektif ölçüm araçları kullanılmamıştır (pedometre gb.). 1.6.TANIMLAR Fiziksel aktivite: İskelet kasları tarafından üretilen ve enerji tüketimi ile sonuçlanan her türlü bedensel harekettir (9, 27, 76, 87). Hafif, orta, ağır fiziksel aktivite MET (Metabolik Eşdeğerlilik) değerine göre sınıflandırılabilmektedir. MET birim zamanda kilogram başına harcanan ya da tüketilen oksijene ilişkin bir ölçüttür. Bir MET istirahat sırasında tüketilen oksijen miktarına (yaklaşık 3.5 ml/kg/dakika) karşılık gelir (27,43, 76). Tutum: Yaşantı ve deneyimler sonucu oluşan, ilgili olduğu bütün obje ve durumlara karşı bireyin davranışları üzerine yönlendirici ya da dinamik bir etkileme 9

25 gücüne sahip duygusal ve zihinsel hazırlık durumudur. Tutumlar, kendileri gözlenmeyen, fakat gözlenebilen bazı davranışlara yol açtığı varsayılan eğilimlerdir (67, 89). Niyet: Bir davranışı önceden düşünme ve davranışa yönelik amaç oluşturma, şeklinde tanımlanır (78). Bir kişinin belirli bir davranışı gösterebilmesine etki eden en önemli faktördür (30). Davranış: Alışkanlıklar, normlar, tutumlar ve bunların pekiştirme etkenlerinin bir işlevidir (67). Değişim Aşaması: Prochaska ve Velicer, değişimi aşamalı, devamlı ve dinamik bir yapı olarak tanımlar ve değişimin beş aşamada (düşünme öncesi, düşünme, hazırlık, harekete geçme, sürdürme) gerçekleştiğini savunurlar (9, 82). Danışmanlık: Doğru bilgilere sahip kişiler ile planlı yapısal değişim sağlayan kişiler arasındaki etkileşimdir (86) GENEL BİLGİLER FİZİKSEL AKTİVİTE VE SAĞLIK İLİŞKİSİ Sağlık yararının olabilmesi için fiziksel aktivitenin düzenli ve orta yoğunlukta yapılması önerilmektedir (68). Sağlık yararı elde etmek fiziksel aktivitenin sıklığı, süresi ve yoğunluğuna bağlıdır (82). Düzenli, orta yoğunlukta fiziksel aktivite, haftanın en az 5 günü ve günde en az 30 dk. tempolu yürüyüş veya eşdeğer fiziksel aktivite yapma öyküsü şeklinde tanımlanmaktadır (12, 23, 38, 98). Orta yoğunlukta fiziksel aktivite 3-6 MET (metabolik eşdeğerlilik) veya kcal/dakika yakılan efor düzeyine karşılık gelir (68). Birey orta yoğunlukta fiziksel aktivite yaparken, yanındakiyle sohbet edebilir (konuşma testi) (82). Fiziksel aktivite, sağlıklı yaşam şeklinin temel öğesi olarak vurgulanmakta ve günlük 30 dakika hareketin belli 10

26 aralıklarla da yapılabileceği bildirilmektedir (27, 61, 70). Düzenli fiziksel aktivite artan sağlık ve azalan ölüm riski ile ilişkilidir (47, 53). Yetişkinlerde birçok kronik hastalığın gelişimini ve tüm nedenlere bağlı ölüm riskini azaltma ve sağlığı geliştirme yoludur (47, 61). Fiziksel aktivitenin sağlık ve hastalık üzerine başlıca etkileri, aşağıdaki başlıklar altında toplanmıştır (21, 23, 68, 82, 98); Tüm Ölümler 1- Yetişkinlerde düzenli fiziksel aktivite yapma oranı arttıkça ölüm oranı azalır. 2- Düzenli ve orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapanlarda ölüm oranı, hareketsiz olanlardan daha düşüktür. Kardiyovasküler Hastalık 1- Düzenli fiziksel aktivite yapmak, özellikle koroner kalp hastalığına, genel olarak kardiyovasküler hastalıklara bağlı ölüm riskini azaltır. Çeşitli çalışmalar hareketli bireylerin aktif olmayanlara oranla daha az koroner kalp hastalığına yakalandığını gösterir. 2- Koroner kalp hastalığı riski açısından orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak ile sigarayı bırakmak benzer etki yaratır. 3- Düzenli fiziksel aktivite yüksek kan basıncının gelişmesini geciktirir veya önler. Egzersiz hipertansiyonlu bireylerde kan basıncını düşürür. Kanser 1- Düzenli fiziksel aktivite kolon kanseri riskini azaltır. 2- Rektum kanseri ile fiziksel aktivite arasında ilişki yoktur. Endometrium, over veya testis kanserleriyle fiziksel aktivite ilişkisini gösteren çok az çalışma vardır. 3- Meme kanseri ve prostat kanseri ile fiziksel aktivite ilişkisini gösteren çalışma sonuçları birbiriyle tutarlı değildir. 11

27 Tip 2 Diyabet Düzenli fiziksel aktivite tip 2 diyabet riskini azaltır. Düzenli fiziksel aktivite kaslarda insüline duyarlılığı artırır, kan şekerinin düzenlenmesine yardımcı olur. Fiziksel aktivite tip 2 diyabetin tedavisinden çok, korunmasında önemli rol oynamaktadır. Osteoartritis 1- Düzenli fiziksel aktivite, normal kas gücü, eklem yapısı ve eklem fonksiyonu için gereklidir. Sağlık için önerilen düzeydeki fiziksel aktivite eklemlere zarar vermez ve osteoartrit gelişmesiyle ilişkili değildir. Hatta artritli birçok birey için faydalı olabilir. Osteoporoz 1- Fiziksel aktivite çocukluk, ergenlik, genç yetişkinlik dönemlerinde kemik mineral yoğunluğunun en üst düzeye çıkarılması ve sürdürülmesi için önemlidir. 2- Fiziksel aktivitenin menopoz sonrası östrojen replasman tedavisi görmeyen kadınlarda artan kemik kaybı oranını azaltabileceği konusu net değildir. Obezite 1- Fiziksel aktivite düzeyinin düşük olması, daha az enerji kullanımıyla sonuçlanır ve obezite görülme sıklığı artar. Fiziksel aktivite yalnız obezitenin tedavisinde değil, önlenmesinde de önemli bir role sahiptir. 2- Fiziksel aktivite vücut yağ dağılımını olumlu yönde etkiler. Ruh sağlığı 1- Fiziksel aktivite depresyon ve anksiyete belirtilerini azaltır, ruh sağlığını geliştirir. 2- Düzenli fiziksel aktivite depresyon gelişme riskini azaltabilir. Yine de bu alanda daha fazla araştırmalara gerek vardır. 3- Düzenli fiziksel aktivitenin olumsuz stresi azaltma, bilişsel foksiyonları artırma, öz-güveni geliştirme gibi birçok psikolojik yararı vardır. 12

28 Yaşam kalitesi Fiziksel aktivite sağlıkla ilgili yaşam kalitesini ve yaşam süresini artırır. Kardiyorespirator dayanıklılığı, kas gücünü, genel esneklik ve dayanıklılığı geliştirir. Tortumluoğlu ve arkadaşları (2005) yaşlı bireylere verilen planlı egzersiz eğitiminin beden kitle indeksi, arteriyal kan basıncı ve egzersiz davranışları üzerine etkilerinin olduğunu belirlemişlerdir (94). Yaşlılarda fiziksel aktivitenin hem psikolojik, hem de bilişsel fonksiyonları geliştirdiği, gerilemeyi durdurduğu ve fonksiyonel yeterlilikleri devam ettirmede önemli olduğu vurgulanmaktadır. Fiziksel aktivite aynı zamanda yaşlıların sosyal bağlarını korumalarını ve farklı yaş grubundaki insanlar ile iletişim kurmalarını sağlar (23). Fiziksel aktivitenin yaşlılarda bağımsız olarak yaşamı sürdürebilmeye katkıda bulunduğuna ve düşme riskini azalttığına ilişkin kanıtlar da vardır (98). Fiziksel aktivite gençlere, kendilerini ifade etme, güven, başarı, sosyal etkileşim ve bütünleşme duygularını kazanmada fırsatlar verir. Ayrıca tütün, alkol ve uyuşturucu kullanımı ve saldırganlık gibi riskli davranışları azaltır, sağlıklı davranışlara uyumu destekler. (23). Sağlığı geliştirmek ve hastalıkları önlemek için her yaşta bireylerin günlük rutinlerine orta yoğunlukta fiziksel aktiviteyi dahil etmeleri önerilmektedir (12, 21, 88, 98). Yürüyüş her yaştaki birey için uygun ve önerilen bir aktivitedir. Sağlıklı bir yetişkinin günde 7000 ile arasında adım atması beklenir. Günde 5000 den az adım atan birey hareketsiz/sedanter olarak değerlendirilir. Önerilen günde ortalama adımdır (82). 13

29 FİZİKSEL AKTİVİTE VE KURAMSAL YAKLAŞIMLAR Bireyin fiziksel aktivite yapması, sürdürmesi veya bırakmasına neden olan faktörlerin açık olarak belirlenmesinin zorluğu, araştırmacıları farklı kuram ve araştırma tasarımları kullanmaya yöneltmiştir. Çünkü fiziksel aktivite tutumunun, fiziksel aktivite yapma isteğinin veya niyetinin, algılanan yarar veya engellerin hangisinin, bireyin fiziksel aktiviteye katılımında, devam ettirmesinde veya bırakmasında daha çok belirleyici olduğunun net yanıtı yoktur. Araştırmacılar bireyin fiziksel aktivite davranışının kurama dayalı daha ayrıntılı araştırılmasının önemli olduğunu belirtmişlerdir (53). Kuramsal modeller fiziksel aktivite davranışını açıklamaya yardımcı olur. Daha aktif yaşam şekline uyumu kolaylaştırmak için bu teorilerden çıkarılabilecek yaklaşımlar şunlardır (88); (a) İnsanların engellerden çok yararları bulmalarına yardım etme, (b) Fizik aktivite için öz-etkililiği artırma (algılanan yeterlilik), (c) Kendini yönetme becerilerini artırma; kendini izleme, hedef oluşturma, problem çözme gb. (d) Sosyal desteği artırma, (e) Egzersize karşı olumlu duyguları artırma, (f) Egzersizle ilgili düşüncelerin yeniden nasıl yapılandırılacağını öğrenme. Davranışsal değişimler için olası açıklamalara sahip kuramlar; Sağlık İnanç Modeli, Sosyal Öğrenme Teorisi, Planlı Davranış Kuramı ve Teoriler Üstü Model dir (88). Planlı davranış kuramı fiziksel aktivite inanç, tutum, niyet ve davranışına başarılı bir şekilde uygulanmıştır (15, 16, 42). Teoriler üstü model akla yatkın, kullanışlı ve uygulanabilir görünmesi nedeniyle son yıllardaki çalışmalarda fiziksel aktiviteyi artırmak için en iyi model olarak görülmektedir. (9, 49, 50, 51). 14

30 Fiziksel Aktivite ve Planlı Davranış Kuramı (Theory of Planned Behavior) Bu kuram, Ajzen ın Fishbein la (1975,1980) beraber oluşturduğu Akla Dayalı Eylem Kuramı (Reasoned Action Theory) nın bir uzantısıdır (46). Planlı Davranış Kuramı/PDK (Planned Behaviour Theory) akla dayalı eylem kuramı na algılanan davranış kontrolü değişkeninin eklenmesiyle Ajzen (1985) tarafından genişletilmiş ve güncelleştirilmiştir (16, 18). Her iki kuram da, davranışların belli bir nedene dayandığı varsayımı üzerine kuruludur. Bu kuramlara göre, insanlar davranışlarının sonuçları hakkında önceden düşünürler, seçtikleri bir sonuca ulaşmak için bir karara varırlar ve bu kararı uygularlar. Başka bir deyişle, davranışlar belli bir niyet sonucu oluşur. Bu kuramlara göre, bir davranışı belirleyen doğrudan tutum değil, niyettir. Tutum niyeti, niyet de davranışı etkiler (46). PDK koruyucu sağlık davranışı konusundaki çalışmalara ışık tutan kuramlardan birisidir ve çeşitli sağlık davranışlarına başarılı bir şekilde uygulanmıştır. PDK batılı ülkelerde araştırmacılar tarafından kullanılmasına karşın ülkemizde birkaç araştırmayla sınırlı kalmıştır (28, 29, 30). Hemşirelik alanında İncedayı (2004) PDK na göre geliştirilen fiziksel aktivite ölçeğini Türk toplumuna uyarlamış, hemşirelik bilimine fiziksel aktivite çalışmaları için geçerli ve güvenilir bir ölçek kazandırmıştır (43). PDK na göre insanların toplumsal davranışları belirli faktörlerin kontrolü altında olup belirli nedenlerden kaynaklanır ve planlanmış bir şekilde ortaya çıkar. Bir insanda bir davranışın ortaya çıkabilmesi için öncelikle niyetin (davranışa yönelik amaç) oluşması gerekir. Niyeti, davranışa yönelik tutum, öznel norm ve algılanan davranış kontrolü olmak üzere üç faktör etkiler (43, 73). Bu faktörler 15

31 inançların etkisinde olup, davranışsal inançlar, normatif inançlar, ve kontrol inançlarından etkilenmektedir (18, 73). Davranışsal inançlar, davranış için faydalı olan ya da olmayan davranışa yönelik tutuma; normatif inançlar öznel norma; kontrol inançları algılanan davranış kontrolüne yol açar. Davranışa yönelik tutum, öznel norm ve algılanan davranış kontrolü davranış niyetini oluşturur. Aynı zamanda, planlı davranış kuramı, davranış hakkındaki inançların altındaki temelleri bu üç yapının izini sürerek arar (7, 18, 43) (Şekil 1). Davranışsal İnançlar Özel Norm Davranışa Normatif İnançlar Niyet Kontrol İnançları Algılanan Davranış Kontrolü Gerçek Davranışsal Kontrol Şekil 1: Planlı Davranış Kuramı. Kaynak: Bostick, J. M. (2004). Exercising in a Structured Versus an Unstructured Setting: An Application of the Theory of Planned Behaviour, Master Thesis, College of Kinesiology, University of Saskatchewan. Niyet; Ajzen in PDK da niyet fiziksel aktivitenin pek çok tipini içeren, kişisel kontrol altındaki davranışların primer belirleyicisi olarak bildirilir (60). Davranışa 16

32 yönelik niyet ne kadar güçlü ise gerçek davranışın gösterilme olasılığı da o kadar yüksektir. PDK na göre davranış direkt olarak niyet ve algılanan davranış kontrolü tarafından yönetilir (30). Niyet; davranışa yönelik tutum, öznel norm ve algılanan davranış kontrolü olmak üzere üç faktör ile açıklanır (18, 30). Davranışa Yönelik Tutum; Kişinin belli bir insana, gruba, nesneye olaya vb. yönelik düşünmesine, hissetmesine veya davranmasına yol açan oldukça istikrarlı yargısal eğilimdir (78). Bir başka ifadeyle, davranışı gösterecek olan kişinin o davranışın gerçekleşmesiyle ilgili olumlu ya da olumsuz olan değerlendirmesidir (18, 30). Davranışa yönelik tutum, davranışla ilgili inançlar tarafından belirlenir (73). Kişinin davranışa yönelik tutumu iki olgudan etkilenir; davranışın sonuçlarıyla ilgili düşünceler ve olası sonuçların değerlendirilmesi. Bireylerin aynı konuda farklı tutumlara sahip olması, bu iki olgudan biri veya her ikisi hakkında farklı düşüncelere sahip olmalarından kaynaklanır (46). Öznel Norm; kişinin davranışlarının, başkaları tarafından ne ölçüde onay göreceğine, yani toplumsal davranış normlarına ne ölçüde uyduğuna ilişkin inancıdır. Bu inanç büyük ölçüde bireyin ilgili normlara uyma motivasyonuna bağlıdır ve nesnel olarak mevcut normlarla çelişebilir (78). Öznel norm, davranışı yapacak olan kişi için önemli olan kişilerin (referans kişiler), kurum veya kuruluşların belirli bir davranışın gerçekleşmesinin beklentisi içinde olduklarını ifade eder (30). Öznel norm sosyal bir içerik taşır. Bireyin, başkalarının onun davranışları hakkında ne düşüneceği ile ilgili inançları ve bireyin bu beklentilere ne ölçüde uyacağı, niyeti etkiler (46). Algılanan Davranış Kontrolü; davranışı gösterecek kişinin söz konusu davranışı gösterebilmesinin ne kadar kolay veya ne kadar zor olacağı inancıdır (30). Bireylerin daha önceki yaşantıları ne kadar olumluysa ve engellerle karşılaşmayacağı umudu ne 17

33 kadar yüksekse, davranışı yerine getirme niyeti o kadar fazla olur. Algılanan davranış kontrolünün, ortaya çıkacak olan sağlık davranışı üzerine iki nedenden dolayı doğrudan etkisi vardır. Birincisi, davranış üzerindeki kontrol algısı yüksek olan birey, niyetini sabit tutarak daha çok dener ve kontrol algısı düşük olan bireye kıyasla daha çok gayret eder. İkincisi, davranışlarının önünde set oluşturacak gerçek engelleri görebilir ve bunlara karşı kendisini güçlendirebilir (43). Kuramın İnançlar Bölümü Davranışı belirlemeye yarayan davranışsal inançlar, normatif inançlar ve kontrol inançlarıdır. Bunlar sırasıyla davranışa yönelik tutumu, öznel normları ve algılanan davranış kontrolünü şekillendiren bilişsel inançlardır (29, 30). Davranışsal İnançlar; gerçekleştirilecek davranışa karşı olumlu veya olumsuz tutumları oluşturur (30). Erkekler ve genç yetişkinlerde yapılan araştırmalar, egzersiz davranışı ve niyeti için davranışsal inançların önemini desteklemektedir (16). Normatif İnançlar; gözle görülen bir sosyal baskıyı ifade eder (yapacağım bu işi diğer insanlar nasıl karşılar, yapacağım davranışı kim ve kimler nasıl karşılar, gibi ). Bu inançlar öznel norm değişkeni ile ifade edilir (28, 29, 30, 43). Kanada lı yaşlı kadınlarda yapılan bir çalışmada, normatif inançların egzersiz niyetini öngördüğü bildirilmiştir (16). Kontrol İnançları; algılanan davranışların birey tarafından ne derece kontrol edilebilir olduğuna ilişkin algıdır, yani zorluklarını ve kolaylıklarını gösterir (29, 43). Yaşlı kadınlarda kontrol inançlarının egzersiz niyetine ve davranışına önemli derecede katkı sağladığı rapor edilmiştir (16). Ek Değişken Çeşitli disiplinlerdeki araştırmacılar, davranışı ve niyeti daha iyi açıklamak için planlı davranış kuramı yapılarına ek değişkenler ekleyerek ölçeklerini 18

34 oluşturmuşlardır. Türk toplumuna uyarlanan fiziksel aktivite ölçeğinine, planlı davranış kuramı yapıları dışında, öz-kimlik ek değişkeni eklenmiştir (43). Öz-Kimlik; öz-kimliğin anlamı örnekle açıklanacak olursa bir aktörün kriterlerine, bir rolün ne kadar uyduğudur. Başka bir anlatımla, birisi kendini futbolcu olarak görmek istiyorsa futbol oynamak için kendine fırsat yaratır. Öz-kimliğin çarpıcılığı bireyselliğin davranışı etkilemesindedir. Fiziksel aktivitede örneğin Ben sportif bir tip değilim cümlesi sıklıkla fiziksel aktivite için bir engel olmaktadır. Sonuç olarak kişinin kendisini nasıl gördüğü ve tanımladığı önemlidir (43, 44) Fiziksel Aktivite ve Teoriler Üstü Model (Transtheoretical Model) Teoriler üstü model Prochaska ve Diclemente tarafından 1983 yılında geliştirilmiştir (41). Prochaska ve Diclemente, 1970'li yıllarda davranışsal değişimi içeren teoriler üstü model üzerinde çalışmaya başlamışlardır (9, 26). Profesyonel girişim olmaksızın sigarayı bırakmayı deneyen kişileri gözlemişler ve kendi kendine değişim yapan kişilerin yüksek riskli davranışlarını azaltmaya veya yok etmeye uğraşırken özel aşamalardan geçtiklerini keşfetmişlerdir (9, 41). Teoriler üstü model, bireysel kararlar üzerine odaklanan kasıtlı davranış değiştirme modelidir (9, 10). İlk olarak sigarayı bırakma programlarında kullanılan teoriler üstü model, zamanla sağlığı geliştirme programlarında farklı sağlık davranışlarına yönelik (aşırı yeme ve kilo kontrolü, egzersiz, stresle baş etme, madde bağımlılığı gibi.) kullanılmıştır. Bu model, bireylerin isteyerek davranış değişikliği gerçekleştirmesine yardım etme ve değişim sürecini anlama üzerine odaklanır. Sağlık davranışını değiştirme hazırlık ve yaklaşımları bireyin değişim aşamasına uygundur. Geleneksel davranışçı yaklaşımlarda, değişim keskin ve doğrudan sonuç olarak değerlendirirken, Prochaska ve Velicer (1997) değişimi aşamalı, devamlı ve dinamik bir yapı olarak tanımlar. 19

35 Bireylerin eski davranışlardan (örneğin; sigara içme, aşırı yemek yeme, egzersiz yapmama.) yeni davranışlara (sigarayı bırakma, gereksinim ölçüsünde yeme, egzersiz yapma.) doğrudan gitmediğini, aşamalar dizisi içinde ilerlediğini savunurlar (10, 36, 41). Teoriler üstü model, değişim aşamaları, değişim süreçleri, karar verme dengesi ve öz-etkililiğin oluşturduğu organizasyonel bir şemayı kullanarak, bireysorun etkileşim örüntülerini ve sorun çözme stratejilerini ortaya koyar (Şekil 2) (36). KARAR VERME DEĞİŞİM AŞAMALARI DEĞİŞİM SÜREÇLERİ DENGESİNİN ÖĞELERİ -Bilinç düzeyinde artış Düşünme öncesi -Dramatik yardım -Çevreyi yeniden değerlendirme UYARAN Düşünme -Kendi kendini yeniden değerlendirme ÖZ-ETKİLİLİK Hazırlanma -Kendi kendine kurtuluş Harekete Geçme Sürdürme -Yardım edici ilişkiler (destek) -Olasılık yönetimi -Uyaran kontrolü -Karşıt/zıt durum -Sosyal serbestlik Şekil 2: Teoriler Üstü Modele Göre Davranış Değişimi Kaynak: Goudie, B. J. (2001). Study to Test Nursing Smoking Cessation Interventions on the Stage of Behavior Change of Smokers, Master Thesis, Grand Valley State University, Kirkhof School of Nursing. 20

36 Marcus ve arkadaşları değişim aşaması modeli olarak da isimlendirdikleri teoriler üstü modeli, egzersiz davranışına 1990 lı yılların başlarında (10), fiziksel aktivite davranışına 2000 yılında uygulamışlardır. Bir iş yerinde 1172 katılımcı üzerinde bu modeli test etmişler ve modelin fiziksel aktiviteye uygulanabileceği sonucuna varmışlardır (68). O zamandan bu yana, teoriler üstü model fiziksel aktiviteyi artırma girişimlerinde birçok araştırmacı tarafından kullanılmıştır (10, 20, 33, 41, 49). Ülkemizde teoriler üstü modelin fiziksel aktivite davranışına uygulandığı bir çalışma bulunamamıştır. Ancak bu modeli Ergül (2005) sigara içme alışkanlığı olan adölesanlarda karşıt olumlu davranış geliştirmeye yönelik hemşirelik girişimlerinin etkililiğinin değerlendirilmesi konulu doktora tezinde kullanmıştır. Ergül girişim sonrası adölesanları altı ay izlemiş ve sonuçta sigarayı bırakma oranının % 8.3 olduğunu, değişim aşamalarında istendik biçimde farklılık saptandığını, grubun genelinin ilerleme yönünde değişim gösterdiğini bildirmiştir (26). Değişim Aşamaları; Prochaska ve Velicer, davranış değişiminin düşünme öncesi, düşünme, hazırlık, harekete geçme ve sürdürme aşaması olmak üzere beş aşamada gerçekleştiğini bildirmişlerdir. Değişim aşamalarının, çok kolay anlaşılması, objektif olarak belirlenebilmesi ve çoğu profesyonel tarafından kolay değerlendirilmesi nedeniyle araştırmalarda ve uygulamalarda kullanılması önerilmektedir (60). Değişim aşamaları davranış değişimine rehber olabilen değişim süreçleriyle bütünleşmiştir (42). Fiziksel aktivite davranış değişim aşamaları Tablo 1 de gösterilmiştir. 21

37 Tablo 1. Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşamaları Orta* ve şiddetli** fiziksel aktivite davranış değişim aşamaları Düşünme öncesi - aktif değil ve gelecek 6 ay içinde aktif olma niyeti yok Düşünme - aktif değil ama gelecek 6 içinde başlama niyeti var Hazırlık - düzensiz aktif ama gelecek 30 gün içinde düzenli olarak aktif olma niyeti var Harekete geçme - 6 aydan daha az süredir düzenli olarak aktif Sürdürme - 6 aydan daha az süredir düzenli olarak aktif *orta yoğunlukta fiziksel aktivite (3-6 METs)- haftanın 5 veya daha fazla günü toplam 30 dakikalık fiziksel aktivite(tempolu yürüyüş, bisiklete binme veya bahçede çalışma gb.) yapmak olarak tanımlanır. **şiddetli fiziksel aktivite (6 nın üzeri METs) haftanın 3 veya daha fazla günü toplam 20 dakika, solunumu hızlandıracak ve terletecek düzeyde aktiviteler (hızlı koşu, basketbol oynama gb.) yapma olarak tanımlanır. Kaynak: Nahas, M. V. And et al. (2003). Determinants of physical Activity in Adolescents and Young Adults, Physical Educator, Winter, 60(1); Karar Verme Dengesi: Bireyin, davranış değişiminin getireceği avantaj ve dezavantajlar konusunda bireysel düşüncelerinin geliştiği süreçtir. Diğer bir deyişle hedef davranışla meşgul olmanın avantaj ve dezavantajlarının değerlendirilmesidir. Karar verme dengesinin, egzersiz davranışını etkilediği düşünülmektedir. Birçok çalışmada egzersizin avantaj ve dezavantajları ile egzersiz aşamaları arasındaki ilişki incelenmiş, her bir sonraki aşamaya geçişte avantajlar artarken, dezavantajların 22

38 azaldığı saptanmıştır (10, 41). Karar verme dengesinin öğeleri, uyaran (temptation) ve öz-etkililiktir. Uyaran sağlıksız davranışı yapma yönünde bir arzudur. En önemli üç uyarıcı faktör; sosyal durumlar, emosyonel sıkıntı (stres) ve şiddetli arzulamadır (41, 81). Öz-etkililik: Olumlu bir davranış ile meşgul olma veya istenmeyen bir davranıştan kaçınma yeteneğidir. Bandura ya göre Öz-etkililik bireyin belirli bir eylemi başarıyla gerçekleştirme yeteneği veya olayları kontrol edebilme algısı olarak tanımlanmaktadır (41, 42). Öz-etkililik inancı sigarayı bırakma, kilo verme ve egzersiz gibi davranışları gerçekleştirme başarısı ile yakından ilişkilidir (60). Değişim Süreçleri: Değişim süreçleri, davranış değişiminde kullanılan yaklaşımlardır (9). İstendik sağlık davranışına yönelik geliştirilen girişim programlarına rehberlik eder. Değişim süreçleri, bilişsel süreçler (bilinç düzeyinde artış, dramatik yardım, çevreyi yeniden değerlendirme, kendi kendini yeniden değerlendirme, sosyal özgürlük) ve davranışsal süreçler (karşıt/zıt durum, yardım edici ilişkiler, olasılık yönetimi, kendini özgür bırakma ve uyaran kontrolü) olmak üzere iki grupta toplanır (10, 20, 62, 81). Fiziksel aktivite davranış değişim süreçleri Tablo 2 de gösterilmiştir. 23

39 Tablo 2. Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Süreçleri Bilişsel Süreçler Bilinç düzeyinde artış Dramatik yardım/duygusal canlandırma Çevreyi yeniden değerlendirme Kendi kendini yeniden değerlendirme Sosyal özgürlük Tanımlama/Örnekleme Egzersiz hakkında yeni bilgi arama Hareketsiz olmaya ilişkin yoğun duygular hissetme ve ifade etme Fiziksel ve sosyal çevrenin hareketsiz olmayı nasıl etkilediğini değerlendirme Hareketsizlik bağlamında değerleri yeniden övme Hareketli yaşam şeklinin kabul edilmesi ve farkındalığın geliştirilmesi Davranışsal Süreçler Karşıt/zıt durum Yardım edici ilişkiler Olasılık yönetimi Kendini özgür bırakma Uyaran kontrolü Hareketsiz kalma yerine alternatif davranışları yerleştirme (fiziksel aktiviteyi) Daha aktif olmak için diğerlerinin desteğinden yararlanma Durumu değiştirme, fiziksel aktiviteyi ödüllendirme Daha aktif olmayı seçme ve karar verme, değişimin mümkün olduğuna inanma Hareketsizliği destekleyen söz, olay ve durumları kontrol etme Kaynak: Burbank, P. M. and et al (2002). Exercise and Older Adults: Changing Behavior with the Transtheoretical Model, Orthopedic Nursing; 21(4); Burbank, Padula ve Nigg 2000 yılında, değişim aşamaları için hedef, süreç ve stratejiler belirlemişlerdir (Tablo 3) (10). 24

40 Tablo 3. Değişimin Her Aşaması İçin Hedefler, Süreçler ve Stratejiler Aşama Hedef Değişimi Destekleme Stratejileri Düşünme Öncesi Değişim gereksinimi için farkındalığı artırma Değişim Süreçleri: Bilinçliliği artırma, duygusal canlandırma, çevreyi yeniden değerlendirme Değişim hakkında düşünmeye teşvik etme Egzersiz algılamalarını ve duygularını/egzersiz davranışı yoksunluğunu tartışma. Hareket ve hareketsizlik kişi/aile için ne anlama geliyor, hayatlarına ne gibi katkıda bulunuyor? Mevcut davranışlarının riskleri hakkında kişiye özel geri bildirimde bulunma (azalmış fonksiyonel yetenekle sonuçlanan esneklik, dayanıklılık, kas gücü kaybı). Bir egzersiz programına başlamanın yararları hakkında kişiye özel bilgi vermek. Hareketsizliğin rolün yerine getirilmesini, sosyal Düşünme Hazırlık Harekete geçme Sürdürme Değişebilme güvenini arttırma ve motive etme Egzersiz için bir plan hazırlama Egzersize başlama ve uygulama planını yeniden gözden geçirme Geriye dönüşü, yani oluşabilecek hareketsizliği engellemek için çözüm bulma aktiviteleri nasıl etkilediğine ilişkin diyalog. Değişim süreçleri: Bilinci artırma, kendini yeniden değerlendirme, sosyal özgürleşme, kendini özgür bırakma. Küçük başarılarla desteklenen gerçekçi beklentilerin oluşturulmasında kişilere yardım. Egzersiz hakkındaki soruları belirleme, kişisel riskler ve yararlara ilişkin eğitimi sürdürme Egzersiz yapma engellerini azaltma Hareketsizliğin yaşamlarını nasıl etkilediği konusunda yansımaları görmelerini sağlama Düzenli egzersizi yaşamlarına dahil eden insanları gösterme Değişime kesin olarak kendilerini adamalarına yardımcı olma Değişim süreçleri: Kendini yeniden değerlendirme, yardım edici ilişkiler, kendini özgür bırakma Egzersiz yapacak biri olarak kendine yeni bir imaj yaratmak Egzersiz yapmak için toplumla bağlantı kurma Egzersiz için alternatifleri belirleme ve plan yapma Diğer destekleyicilerin de dahil edilmesini kolaylaştırma Başarılı olabilecekleri alanda davranışsal değişime cesaretlendirme Değişim süreçleri: Yönetimin güçlendirilmesi, yardım edici ilişkiler, uyaran kontrolü, karşıt/zıt durum Düzenli egzersiz yapmak için ödüllerle birlikte sıkça olumlu destek vermek Yürüyüş klüplerine başlatma Süreçte yer almak veya süreci desteklemek için sosyal desteklerin seferber edilmesi Ek egzersiz alternatifleri sunma Yaptığınız egzersizi her zaman kaydetme Değişim süreçleri: Zıt/karşıt durum, yardım edici ilişkiler, yönetimin güçlendirilmesi Egzersizi aksatma uyaranlarına karşı plan yapma Destek gruplarına katılma ya da egzersiz arkadaşları edinme Uzun vadeli düzenli bir egzersiz için anlamlı bir ödül sağlama Kaynak: Burbank, P. M. and et al (2002). Exercise and Older Adults: Changing Behavior with the Transtheoretical Model, Orthopedic Nursing; 21(4);

41 FİZİKSEL AKTİVİTEYİ ARTIRMA GİRİŞİMLERİ Araştırmacılar, 1980 yılından bu yana fiziksel aktivite girişimleri literatürünü taramışlar ve fiziksel aktiviteyi arttırma girişimlerinin, bilgilendirme yaklaşımları, davranışsal ve sosyal yaklaşımlar, çevresel ve yasal yaklaşımlar olmak üzere üç grupta toplandığını ve bunların önerilebilecek girişimler olduğunu bildirmişlerdir (59, 60). Bilgilendirme Temelli Davranışsal Fiziksel Sağlık Girişim & Sosyal Aktivite Sonuçları Davranışı Çevresel & Yasal Şekil 3: Fiziksel Aktivite Girişimleri İçin Kuramsal Çatı. Kaynak: Morgan, O. (2005). Approaches to Increase Physical Activity: Reviewing the Evidence for Exercise-Referral Schemes, Public Health 119; Fiziksel Aktiviteyi Arttırmak İçin Bilgilendirme Yaklaşımları Bilgilendirme yaklaşımları, insanların davranışlarını değiştirebilmek, motive etmek ve değişimi sürdürebilmek için gerekli bilgiyi sağlayarak fiziksel aktiviteyi arttırma amaçlıdır. Davranış öncelikli düşünülerek, bilişsel beceriler üzerine odaklanılır. Bu girişimde öncelikli olarak eğitimsel yaklaşımlar kullanılır. Kardiyovasküler hastalıkları önleme ve riski azaltma gb. hem genel bilgiler, hem de fiziksel 26

42 aktivite ve egzersiz hakkında spesifik bilgiler sunulur. Bilgi hazırlama değişim amaçlıdır. Fiziksel aktivitenin yararlarını anlatmak, fiziksel aktiviteyi arttırmak için toplumdaki fırsatlara ilişkin farkındalık yaratmak, fiziksel aktivite hakkındaki olumsuz tutumlar ve engellerle başa çıkma yollarını açıklamak, toplum temelli aktivitelere katılımı arttırmak için bilgiler hazırlanır (47, 59, 88) Fiziksel Aktiviteyi Arttırmak için Davranışsal ve Sosyal Yaklaşımlar Girişimler sıklıkla bireysel veya grup danışmanlığını içerir. Tipik olarak bireylerin sosyal çevrelerini oluşturan arkadaşları veya aile üyelerini kapsar. Beceriler fiziksel aktivite için harekete geçirici söz veya olayları, olanakları ve fırsatları bilme, yüksek riskli durumları yönetme, davranışı sürdürme ve nüksü/geri dönüşü önleme üzerine odaklanır. Girişimler aynı zamanda ev, aile, okul ve iş çevrelerinde değişikler yapmayı da içerir. Başlıca girişimler (47, 59); İlköğretim-temelli beden eğitimi, Yüksekokul-temelli sağlık eğitimi ve beden eğitimi, Sınıf-temelli televizyon izleme ve bilgisayar oyunlarını azaltmaya odaklanan sağlık eğitimi, Aile-temelli sosyal destek girişimleri, Toplumsal organizasyonlar için sosyal destek girişimleri, Bireye uygun sağlık davranışı değişim programları olarak sıralanmaktadır. Bireye uygun sağlık davranışı değişim programları; bireylerin gönüllülük esasına, spesifik ilgilerine ve tercihlerine göre hazırlanır. Bu programlar katılımcılara orta yoğunluktaki fiziksel aktiviteyi günlük rutinleri içine katabilme becerisi kazandırır. Davranışlar planlanmış (ör; günlük yürüyüş ) ya da planlanmamış olabilir. Bu girişimlerin çoğunda Sosyal Öğrenme Teorisi, Sağlık İnanç Modeli 27

43 veya Teoriler Üstü Model kullanılır. Tüm programlar aşağıdaki davranışsal yaklaşımlarda birleşir (47, 59, 88); 1- Fiziksel aktivite için hedefler oluşturma ve hedeflere doğru ilerlerken kendikendini izleme, 2- Yeni davranışsal kalıplar için sosyal destek oluşturma, 3- Kendini ödüllendirme ve kendi kendine olumlu konuşma yoluyla davranışsal destek, 4- Davranış değişimini sürdürmek için problem çözme, 5- Hareketsiz yaşam şekline dönüşü önleme Fiziksel Aktiviteyi Arttırmak İçin Çevresel ve Yasal Yaklaşımlar Bu girişimler doğrudan bireylere yönelik değil, topluma yöneliktir ve oldukça organizedir. Girişimler geleneksel olarak sağlık profesyonelleri tarafından yürütülür, fakat halk sağlığı ile birinci derecede ilişkisi olmayan birçok sektör yer alır. Toplum temsilcileri ve organizasyonları, kanun yapıcılar ve medya gibi. Hedef, yasaları, olanakları, organizasyonel normları, sosyal ağları değiştirerek fiziksel aktiviteyi arttırmaktır (47, 59) FİZİKSEL AKTİVİTE DANIŞMANLIĞI Danışmanlık, bir kişinin diğerine bilgi ve beceri kazandırması ve kişinin bilinçlendirilerek kendi düşünce, seçim ve kararını oluşturabilmesine yardım edilmesidir (91). Danışman, bir kişinin probleminin çözümünde ona yardımcı olabilecek programın geliştirilmesini sağlayan ve planlayan, kişinin problem çözümünde yönetici olan, özel bir yardımcı kişidir (86). Danışmanlık yolu ile kişi kendi problemlerini düşünmek, nedenlerini bulmak, problemlerin çözüm yollarına 28

44 yönelik kararlar almak üzere cesaretlendirilir. Danışmanlık zorlamak, öneri vermek değil, seçim demektir (91). Özellikle birinci basamakta çalışan hemşireler, nüfusun büyük bir kısmına yaşam şekli danışmanlığı sağlamada şanslı konumdadırlar. Bir çok çalışmaya göre hekim ve hemşireler, toplum tarafından sağlık bilgisi için güvenilir kaynak olarak algılanır (42). Özellikle Amerika da 1996 yılından bu yana sağlığı korumak için, sağlık bakım profesyonellerine, bakımından sorumlu oldukları bireylere, günlük rutinleri içine fiziksel aktiviteyi katmalarının önemi konusunda, danışmanlık yapmaları önerilmektedir (5, 14, 47). Konuyla ilgili bilgi ve deneyim, iyi iletişim becerileri etkili bir danışmanlığın temelidir. İyi bir iletişim kurabilmek etkin dinleme ve empatik cevap verebilmeyi içerir. İletişimde yüz ifadelerine, beden diline ve sesin tonuna dikkat edilmelidir. Genellikle huy gereği tehdit edici, eleştirel, yorumlayıcı, söz kesici, sorgulayıcı ve çeldirici cevapların verilmesi anlamanın durmasına ve karşı tarafın, sizin konuyla ilgilenmediğinizi hissetmesine neden olur. Duyarlı dinleme konuşanın ifade ettiklerini anladığınızı bilmesini sağlar, ilişki kurmanıza yardımcı olur, konuşmak için cesaretlendirir ve kişi ne demek istediğini daha net açıklar (9). Danışmanın rolü hedeflerine ulaşmada katılımcıya yardımcı olmaktır. Katılımcıya empati, saygı, somutlaştırma, karşılaştırma/yüzleştirme ile cevap verildiği zaman bu yardımı sağlamak daha kolaydır (9, 68). Empati; problemin ne olduğunu bilmekten farklıdır. Siz belki hareketsizliğe bağlı olarak, Ali nin şişman olduğunu bilebilirsiniz. Empati, onun için hareketsizliğin ne anlama geldiği duygusunu anladığınızı yargısız bir şekilde nakledebildiğiniz anlamına gelmektedir (9). 29

45 Saygı (gösterme); katılımcı için pozitif itibar duygusudur. Davranışlarıyla (sigara içme, sedanter yaşam şekli, diyette fazla yağ oranı gb.) kendi vücuduna öz-saygı eksikliği gösteren bireylere saygı duymak, danışman için genelde çok zordur (9). Samimiyet; başka bir insan ile gerçek bir iletişim kurmaktır. Yardım edici bir ilişkide danışman dürüst ve içtendir. Açık olmak uygundur ve güveni geliştirmeye yardım edebilir (9). Karşılaştırma/yüzleştirme; diğer kişiye onun size ifade ettiğinden daha farklı şeyler gördüğünüzü anlatmanızı gerektirmektedir. Dikkat çektiğiniz uyuşmazlıklar, katılımcının bilinçli olarak farkında olamayacağı gerçeklerdir (9). Etik düşünceler; bireyler başkalarının doğrularıyla çatışmadığı sürece sağlıklarından memnun oldukları için yardım edici ilişkilerde ikilem vardır. Sağlıksız yaşam şekli bilgisizliğe ya da yanlış bilgiye dayanıyorsa, suçluluk ve başarısızlık duygularını ağırlaştırmak yerine, sadece gerekli bilgi verilmelidir. Kişi sağlıksız yaşam şeklini seçtiyse ki; özgür olduğu için, her ne kadar sağlık çalışanları için bunu yapmak zor görünse kabul edilmelidir. Girişimlerin kimlerin değerlerine hizmet ettiği göz önünde bulundurulmalı (kendi değerlerimiz ya da diğerlerinin) ve diğerlerinin seçimlerine saygı duymalıdır. Zorlayıcı ve otoriter yaklaşımlardan kaçınılmalıdır (9, 68). Gizlilik; etkili bir yardımcının önemli bir özelliğidir ve etik olmayı yansıtır. Katılımcı bilgiyi gizli tutan kişilere güvenir, ona saygı duyar ve ilişki profesyonel olarak sürdürülür (9) Egzersize Uyumu ve Bağlılığı Arttırmak İçin Önerilen Spesifik Yaklaşımlar Katılımcılara egzersiz geçmişlerini sorun. 30

46 Davranış değişikliğini desteklemek için katılımcılara bilgi, tutum ve beceriler geliştirmede yardım edin. Katılımcının egzersiz öz-etkililiğini destekleyin. Olumlu geri bildirimde bulunmak, model olmak, öz-etkililiği arttırmada etkili olabilir. Beklenilen ve yapılanlarda mantıklı ve gerçekçi olmalarını sağlamak için aydınlatın. Davranış değiştirmek için potansiyel engelleri tanımlayın. Engeller kişisel (düşük egzersiz öz-etkinliği), fiziksel (geçmişte yaralanmalar), kişiler arası (akran etkisi) veya çevresel (kötü hava veya egzersiz imkanlarına ulaşma yetersizliği) olabilir. Bir egzersiz programına adapte olmak ve sürdürmek için motivasyonu arttırın. Egzersiz yapmak için ödüller (harekete geçiriciler ) ayarlayın. Tişört, sertifika, su gibi (9) Sağlık Davranışı Danışmanında Aranan Nitelikler Etkili bir sağlık davranışı danışmanlığı için aranan nitelikler; maddi kaynaklara ve hizmetlere ulaşabilme, bilgi ve deneyim, uygun otorite, başarı umudu yaratabilme, inanılır öneriler ve planlar, sağlıklı davranış modeli, sabırlı olma, katılımcıların problem çözme becerilerini artırabilme yeteneği, esneklik, desteklenme / yardım etme, güvenilirlik, öz farkındalık ve geri bildirimde bulunma olarak sıralanmaktadır (9). Fiziksel aktivite davranışı aynı zamanda bir sağlık davranışıdır. Dolayısıyla fiziksel aktivite danışmanlığı için de aynı nitelikler geçerlidir Davranış Değişimini Motive Etme Halk sağlığı hemşireleri için sağlık davranış değişimini motive etmek ve sağlamak zordur. Öncelikle kişilerin konuyla ilgili bilgilerinin olması ve seçimlerini yapmış olmaları gerekir. Ancak kişi sağlıklı yaşam şeklini seçmiş ise ve yardıma açık ise hemşirenin işi kolaylaşacaktır (68). Etkili kişiler arası iletişim teknikleri bu görevi 31

47 gerçekleştirmede kullanılabilecek temel tekniklerdir. Hemşirelerin rolü optimal sağlığa ulaşmaları için bireyleri motive etmektir. O nedenle motivasyonel görüşme prensipleri hemşireler tarafından bilinmeli ve kullanılmalıdır (5, 81). Motivasyonel görüşmenin beş temel prensibi vardır (42, 81); empati yapma, zıt/karşıt durum geliştirme, tartışmadan kaçınma, karşı koyma/direnci kırma, öz-etkililiği destekleme. Motivasyonel görüşme, her iki tarafın girdilerine temellenen bir süreçtir. Bir başka ifadeyle, savunma reaksiyonlarını mümkün olduğunca azaltan, yargılamayı geçici olarak durduran, iki birey arasındaki danstır (5, 81). Motivasyon Stratejileri; bu yaklaşımlar daha çok yapılandırılmış egzersiz programları için olsa da, sağlık için önerilen düzeydeki fiziksel aktiviteyi günlük rutinlere dahil etme ve sürdürme davranışı için de kullanılabilir (5, 9, 14). Olumlu davranışsal geri bildirim. Sosyal destek, arkadaşlık ve bağlılık için fırsat sunmada grup desteğine ve grup katılımına cesaretlendirmek. Davranış değişimini desteklemek için partner/eş ve akranları kaydetmek. Canlı, pozitif müzik kullanmak, hoşlanılır programlar yapmak. Eğlenceyi arttırmak, sıkıcılığı azaltmak için rutinlerde esneklik sağlamak. Hedeflere doğru ilerleme ve pozitif güçlenme şansını yakalamak için periyodik egzersiz testleri yaparak bilgilendirmek. Kişisel kontrol ve algılanan yeterliliği geliştirmek için, kişisel amaç oluşturma, sözleşme ve öz-yönetim gibi davranış değişimi stratejilerini kullanmak. 32

48 Kayıt kartları veya grafikler üzerinde ilerlemeleri göstermek, gelişmeleri günlük olarak vermek, olumlu geri bildirimde bulunmak. Bülten ve bülten tahtalarında ulaşılmış hedefleri göstermek. Grup olarak veya bireysel yarışmalar düzenlemek. Spesifik bir hedef için bireysel veya grup başarısı üzerine temellenen şans oyunu oluşturmak ( ör; herkes para katkısında bulunur, kazanma kriterleri oluşturulur ve kazanan tüm parayı alır.) FİZİKSEL AKTİVİTE VE HEMŞİRELİK Düzenli fiziksel aktivite hemşirelik literatüründe 1960 lı yıllara kadar egzersiz olarak ifade edilmiştir. O yıllarda hastalıkları önleme davranışı olan egzersiz üzerine pek çalışma yapılmamıştır. Ancak düzenli egzersizin faydaları hemşireler tarafından bilinmektedir. Hemşirelik ders kitaplarından birisinde 1950 lerde hareketsiz ve aktiviteleri sınırlı hastalara yönelik egzersiz önerileri bulunmaktadır. Diğer taraftan halk sağlığı ile ilgilenen hemşirelerin hastalıkları önleme ve sağlığı geliştirme kavramlarını sıkça kullandıkları dikkat çekmektedir. Hemşirelik dergilerindeki makalelerde, li yıllarda egzersizin rehabilitasyon alanında kullanıldığı görülmektedir. Bu dönemdeki çeşitli ders kitaplarında sağlığı geliştirmeden ve egzersizin sağlığı geliştirici bir davranış olduğundan sözedilmektedir (84). Kullanılan kavram egzersiz de olsa 1900 lü yıllardan bu yana hemşireler fiziksel aktiviteyi sağlığı geliştirici ve hastalıkları önleyici bir davranış olarak değerlendirmişlerdir. Fiziksel hareketsizlik birçok hastalık ve engellilik için değiştirilebilir risk faktörüdür (85). Fiziksel aktivitenin sağlık yararları kanıtlanmıştır ve sağlık bakım profesyonelleri uygulamalarına fiziksel aktiviteyi dahil etmeye başlamışlardır (84). Fiziksel aktivite yetersizliği tanısının NANDA da yeralması, hemşirelerin tanı 33

49 koymasını kolaylaştırmıştır. Fiziksel aktivite yetersizliği için gerekli girişimler ise, Hemşirelik Girişimleri Sınıflaması nda (NIC) açıklanmıştır. Fiziksel aktiviteyi geliştirme ve yaygınlaştırma en fazla uygulanan girişimlerdir. Fiziksel aktivite yetersizliği için olası sonuçlar da geliştirilmiştir. Hemşirelik Sonuçları Sınıflaması nda belirtilen bu sonuçlar, dayanıklılık, gerçekleştirebilme algısı, algılanan kontrol, algılanan olanaklar, sağlık davranışı, önerilmiş aktivite, boş zamanlarda katılımdır (19). Yaklaşık 50 yıldan bu yana araştırma yapan hemşireler, ancak son yıldır fiziksel aktivite ile ilgili çalışmalar yapmışlardır (84). Hemşirelikte fiziksel aktivite araştırmalarının genelde, çocuklar ve adolesanlar, ortayaş kadınlar, yaşlılar ve kronik hastalığı olan bireyler üzerinde yapıldığı görülmektedir (10, 16, 20, 63, 72, 79, 83). Robbins ve arkadaşları (2001) Medline, CINAHL, Wilson ve ERIC veritabanlarını kullanarak son on yılda hemşirelikte fiziksel aktivite araştırmalarını incelemişler, kuram geliştirme ve araştırmalar için önerilerde bulunmuşlardır. Bu öneriler, davranış ve biyoloji bilimlerinin entegre olduğu fiziksel aktivite kuramlarının geliştirilmesi, davranışsal değişimin dinamikleri üzerine odaklanan araştırmaların yapılması, orta yoğunlukta fiziksel aktiviteye uyum sağlama üzerine odaklanan girişimlerinin etkililiğinin değerlendirilmesi, girişimlerin hem kısa hem de uzun dönem etkilerini üzerine odaklanan araştırmalar yapılması şeklinde sıralanmaktadır (74). Fiziksel aktivite için öneriler 1900 lü yılların ilk yarılarından itibaren hemşirelik literatüründe belirginleşmeye başlamıştır. Hemşireler birey, aile ve topluma orta yoğunlukta fiziksel aktivite mesajını yayma, fiziksel aktivite danışmanlığı yapma ve hareketli yaşam şeklini geliştirmede eşsiz konumdadırlar (84). Özellikle birinci basamakta çalışan hemşireler fiziksel aktivite danışmanlığı 34

50 yapma şansına sahiptirler. Amerikan Hemşireler Birliği nin Koruyucu Hizmetler El Kitabı nda her primer bakım ziyareti aktif yaşam şeklini geliştirmede bir fırsat olarak görülmekte ve bu fırsatın iyi değerlendirilmesi önerilmektedir. Primer bakımda yetişkinlerin iş, ev ve boş zaman aktivite alışkanlıkları sorgulanmalı ve fiziksel aktivite programlarını oluşturmada yardımcı olunmalıdır. Fiziksel aktivite programını sürdürmede, bireylere yardım için gözlem, belirli aralıklarla izlem ve destek görüşmeleri önemlidir. Ev egzersiz programları bazı yetişkinler için iyi sonuç verebilirken, bazılarına iş yerlerinde veya ulaşılabilir toplumsal alanlarda yapılandırılmış programların sunulması gerekebilir. Grup aktiviteleri sosyal destek ve arkadaşlığı tercih eden yetişkinlere çekici gelebilir (68). Sonuç olarak, teknolojik gelişmeler ve sosyal normlar, insanları hareketsiz hale getirmiştir. Fiziksel hareketsizlik birçok hastalık için değiştirilebilir risk faktörüdür (19). Orta yoğunlukta günlük 30 dakika fiziksel aktivite yapmak ve sürdürmek halk sağlığının en önemli önceliğidir. Sağlık bakım alanında akademik disiplin olarak hemşireliğin, fiziksel aktiviteyi geliştirmede etkili olduğu yaygın olarak kabul edilmektedir (84). Birey, aile ve toplumun sağlıklı yaşam biçimine uyum sağlamalarına yardım etmede hemşireler için kuramsal davranış değiştirme stratejileri tanımlanmıştır (68) FİZİKSEL AKTİVİTE ARAŞTIRMALARI Türkiye de Fiziksel Aktivite Yaygınlığı Üzerine Yapılan Araştırmalar Onat ve ark. (1991) Türk erişkinlerinde fiziksel etkinlik ve bunun başlıca risk faktörleri üzerine etkileri konulu, 3660 kişi (20 yaş ve üzeri) ile gerçekleştirilen çalışmada, fiziksel etkinlik (iş ve boş zaman aktiviteleri ) çok hafif, hafif, orta, orta üzeri şeklinde, dört fizik aktivite derecesine göre sınıflandırılmıştır. Üçüncü ve 35

51 dördüncü derecede etkinliğin Türk erkeklerinin % 53 ünde, kadınları % 36 sında sergilendiği bulunmuştur (65). Genç ve ark.(2002) Malatya kent merkezindeki banka çalışanlarında fiziksel aktivite sıklığı konulu çalışmada (n=367) bireylerin % 19 unun düzenli ve orta yoğunlukta fiziksel aktivite yaptığını, düzenli fiziksel aktivitenin 40 yaş ve üzeri olanlarda ve hipertansiyon veya yüksek kolesterolü olanlarda daha yüksek olduğunu belirlemişlerdir. En sık yapılan aktivite (% 65.4) yürüyüştür. Fiziksel aktivite yapmama nedenleri sırasıyla, zaman yokluğu, sosyal engeller ve hastalık durumu olarak saptanmıştır (35). Ceylan ve arkadaşları (2002) Gülhane Askeri Tıp Akademisi çalışanları arasında spor ve fiziksel egzersiz davranışları ve bunu etkileyen faktörler konulu araştırmada, doktor, hemşire, subay, astsubay ve sivil memur olmak üzere toplam 353 kişiye anket formu uygulanmıştır. Katılımcılarn % 59.6 sının haftada 1-2 gün, % 40.4 ünün haftada 3-4 gün veya daha fazla egzersiz yaptığı belirlenmiştir. Yaş, medeni durum, sigara içme, alkol kullanma, vücut kitle indeksi, kronik hastalık varlığı ve çalışılan birimin egzersiz yapma durumunu etkileyen faktörler olmadığı bulunmuştur (13). Arslan ve arkadaşları (2002) üniversite öğretim üyelerinin fiziksel aktivite düzeyleri ve sağlık sorunları arasındaki ilişkinin araştırılması konulu çalışmada 232 öğretim üyesine konu ile ilgili anket formu uygulanmıştır. Katılımcıların fiziksel aktivitelere katılım oranının çok düşük olduğu, yürüyüş aktivitesine dahi % 48.3 oranında katılım gösterdikleri saptanmıştır. Fiziksel aktivite yapan ve yapmayan öğretim üyelerinin sağlık sorunları incelendiğinde, belirtilen tüm rahatsızlıklarda fiziksel aktivite yapmayanların daha çok sağlık sorunu ile karşılaştığı tespit edilmiştir (4). 36

52 Polat ve Karaca (2004) lise öğrencilerinde fiziksel aktivite alışkanlığının araştırılması konulu çalışmada İstanbul Beşiktaş Lisesi ve Behçet Kemal Çağlar Lisesi nden 200 gönüllü öğrencinin anket yöntemi ile fiziksel aktivite alışkanlıklarını ve fiziksel aktivite düzeylerini incelemişlerdir. Her iki lisede spor yapan öğrencilerin dağılımı (% 85.5-% 86.3), kız ve erkeklerin spor yapma yüzdeleri (% 83.3-% 89.5) benzer bulunmuştur. Spor yapanların % 46.4 ünde fiziksel aktivite düzeyinin istenilen süre ve sıklıkta olduğu görülmüştür. Aktivite tercihleri kızlarda, yürüme (% 29), voleybol (%11), yüzme (% 17.5) iken, erkeklerde koşu (% 15.5), basketbol (% 12), bisiklete binmek (% 11) olarak belirlenmiştir (71). Vaizoğlu ve arkadaşları (2004) genç erişkinlerde fiziksel aktivite düzeyinin belirlenmesi konulu araştırmada, 230 lise öğrencisine fiziksel aktivite değerlendirme anketi uygulanmıştır. Öğrencilerin bir günde harcadıkları enerji ortalama ± kilokalori olarak bulunmuştur. Öğrencilerin fiziksel aktivite yaparak harcadıkları haftalık MET değerlerinin ortalaması ± dir. Araştırma sonucunda katılımcıların % 26 sı sedanter olarak bulunmuştur (97). Savcı ve arkadaşları (2006) üniversite öğrencilerinin fiziksel aktivite düzeyleri konulu araştırmalarını, sağlıkla ilgili birimlerde öğrenim gören üniversite öğrencilerinde fiziksel aktivite düzeylerini incelemek, cinsiyet, vücut kitle indeksi ve sigara içme alışkanlığının fiziksel aktivite düzeyine etkisini belirlemek amacı ile 1097 öğrenci üzerinde gerçekleştirmişlerdir. Bulgulara göre, üniversite öğrencilerinin yaklaşık % 15 inin fiziksel olarak aktif olmadığı, % 68 inin düşük düzeyde fiziksel aktivite yaptığı, sadece % 18 inin yeterli düzeyde fiziksel aktivite yaptığı belirlenmiştir. Erkek öğrencilerin fiziksel aktivite düzeylerinin kızlardan anlamlı olarak daha fazla olduğu (p<0.05) ve vücut kitle indeksi 25 kg/m 2 nin altında ve 37

53 üstünde olan olguların fiziksel aktivite düzeyleri arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmadığı (p>0.05) saptanmıştır (75). Sağlık Bakanlığı (2004) sağlıklı beslenelim, kalbimizi koruyalım projesinde ülkenin 7 bölgesinden birer il seçilmiş (Balıkesir, Muğla, Aksaray, İçel, Gaziantep, Erzincan, Ordu) ve yaş grubu kişinin koroner kalp hastalığı risk faktörlerinin sıklığını saptamak amacıyla düzenli fiziksel aktivite durumu da sorgulanmıştır. Düzenli fiziksel aktivite yapan bireylerin oranı % 3.5 olarak belirlenmiştir (93) Planlı Davranış Kuramı nın Kullanıldığı Fiziksel Aktivite Araştırmaları Hellsten (1999) zaman yönetimi eğitim programı: egzersize katılımı ve bağlılığı arttırmayı amaçlayan bir girişim konulu master tezinde, yaşlar arası, 108 katılımcı kontrol veya deney grubu olarak rastgele seçilmiş, teorik çatı olarak Planlı Davranış Kuramı kullanılarak katılımcıların egzersize katılımlarında zaman yönetimi eğitiminin etkililiği incelenmiştir. Girişim olarak, deney grubuna 3 saatlik zaman yönetimi eğitim semineri verilmiştir. Sonuç olarak, deney grubu zaman yönetimi becerilerini kontrol grubuna göre daha iyi kullanmış ve daha fazla egzersiz yaptıkları kaydedilmiştir (40). Bozionelos ve Bennet (1999) egzersiz öngörüsü olarak planlı davranış teorisi: inançların ve kişisel özelliklerin etkisi çalışmasını 114 üniversite öğrencisi ile yapmıştır. Bu çalışmada teorik çatı olarak Planlı Davranış Kuramı kullanılmış ve ek değişken olarak eklenen geçmiş davranış en güçlü belirleyici olarak bulunmuştur. Öznel norm ve davranışı yönelik tutumun, egzersiz niyeti için önemli belirleyiciler olmadığı, algılanan davranış kontrolünün davranış için önemli belirleyici olmadığı, ancak niyet için zayıf bir belirleyici olduğu belirlenmiştir (8). 38

54 Norman ve Corner (2000) planlı davranış teorisi ve egzersiz çalışmasında birinci basamakta sağlığı geliştirme polikliniğine devam eden 87 kişi ile çalışmışlardır. Teorik çatı olarak Planlı Davranış Kuramı kullanılmış ve bireyler anketi doldurduktan sonra 6 ay süreyle izlenmişlerdir. Sonuçta algılanan davranış kontrolü yapısıyla birlikte planlı davranış teorisinin, egzersiz niyet ve davranışının tahmin edilmesinde etkili olduğu saptanmıştır (64). Faulkner ve Biddle (2001) sağlık bakımında fiziksel aktivitenin geliştirilmesinin öngörülmesi çalışmasında teorik çatı olarak Planlı Davranış Kuramı kullanılmış ve araştırma 394 mental sağlık çalışanı ile yürütülmüştür. Planlı Davranış Kuramının fiziksel aktivitenin geliştirilmesinde, değişim aşamasını öngörme özelliğini test etmişlerdir. Çalışma sonuçlarına göre, değişim aşamasını, Planlı Davranış Teorisi değişkenleri başarılı bir şekilde öngörmüştür. Tutum, öznel norm, algılanan davranış kontrolü niyet ve ölçeğe ek değişken olarak eklenen geçmiş davranışın da, sağlık bakım ortamında, fiziksel aktivitenin geliştirilmesinde, değişim aşamasını öngördüğü bulunmuştur (34). Stuckless (2001) yaşlı kadınlarda fiziksel aktiviteye katılım ve tutum arasındaki ilişkiler konulu hemşirelik master tezinde, bir yaşlılar evinde kalan yaşlar arası 30 kadın üzerinde, tanımlayıcı desen ve kuramsal çatı olarak Akla Dayalı Eylem Kuramını seçerek fiziksel aktiviteye katılım ve tutum arasındaki ilişki, beraberinde fiziksel aktivite düzeyini etkileyen bazı faktörleri çalışmıştır. Veriler fiziksel aktiviteye karşı tutum, fiziksel aktivite ile meşgul olma ve modifiye edilmiş 7-günlük fiziksel aktivite davranış ölçeği kullanılarak toplanmıştır. Katılımcılardan, gelir düzeyi ve eğitim düzeyi daha düşük olanların, engelli olanların ve özellikle yaz aylarında daha aktif olanların, olumsuz tutumları, daha az niyetleri ve daha düşük fiziksel aktivite düzeylerinin olduğu belirlenmiştir. Kilolu kadınların daha olumsuz 39

55 tutumları, daha az niyetleri olmasına rağmen, fiziksel aktivite düzeyleri diğerlerine göre daha yüksek bulunmuştur (87). Conn (2001) yaşlı kadınların fiziksel aktivite hakkındaki inançları ve çalışmasında Planlı Davranış Kuramı dan yararlanılmıştır. Otuz yaşlı kadın ile kalitatif görüşmeler yapılmış, onların davranışsal inançları, algılanan kontrol inançları ve normatif inançları belirlenmiştir. Yanıtların içerik analizinde 3 ana tema ortaya çıkmıştır; fiziksel aktivite üzerine sosyal etkiler, aktivitenin psiko-sosyal faydaları, aktiviteye engel olan eklem problemleri ve yorgunluk. Yaşlı kadınlarda fiziksel aktiviteyi artırmak için halk sağlığı girişimlerini planlamada bir sosyal modelin yararlı olabileceği önerildi (15). Rhodes ve arkadaşları (2002) egzersiz alanında planlı davranış teorisini yayma: sosyal destek ve öznel normun karşılaştırılması çalışmasında teorik çatı olarak Planlı Davranış kuramından yararlanılmıştır. Yüzdoksaniki üniversite öğrencisi, iki ay büyük grup toplantılarına katılmışlar, kendilerine sosyal öğrenmenin dinamik doğası, planlı davranış kuramının içerik, hedef ve eylem prensipleri verilmiştir. Girişim öncesi ve girişimden iki hafta sonra planlı davranış kuramı ve sosyal desteğin ölçümleri ve egzersiz davranışının iki haftalık izlem ölçümü katılımcıların kendi raporlarıyla tamamlanmıştır. Çalışma bulgularına göre sosyal destek, algılanan davranış kontrolü ve davranışa yönelik tutumun niyet üzerinde önemli etkiye sahip olduğu belirlenmiştir. Öte yandan, niyet, algılanan davranış kontrolü ve sosyal desteğin, egzersiz davranışı üzerinde önemli etkiye sahip olduğu sonucuna da varılmıştır (73). Conn ve arkadaşları (2003) yaşlı kadınlar ve egzersiz: planlı davranış teorisi, inançlar çalışmasında Planlı Davranış Kuramı teorik çatı olarak seçilmiş, 65 yaş ve üzeri 225 yaşlı kadın üzerinde egzersiz davranışı ve egzersiz niyeti arasındaki ilişki 40

56 incelenmiştir. Planlı davranış teorisi değişkenleri (davranışsal inaçlar, kontrol inançları, normatif inaçlar) ve egzersiz davranışları ölçülmüştür. Egzersiz davranışının önemli göstergeleri, kontrol inançları, davranışsal inançlar, egzersiz niyetinin önemli göstergeleri ise kontrol inançları, davranışsal inaçlar ve normatif inaçlar olarak bulunmuştur (16). Everson va arkadaşları (2007) planlı davranış kuramının sigara içen geçlerde fiziksel aktiviteye uygulanması konulu çalışmada genç yetişkinlerde sigarayı bırakma girişimi olarak fiziksel aktivitenin yararlı olabileceği ileri sürmüşlerdir. Bu çalışmada, böyle bir girişimi gerçekleştirmede sigara içen geçlerde fiziksel aktivite davranışını anlamak için planlı davranış kuramı değerlendirilmiştir. Düzenli sigara içen yaşlarında 124 genç fiziksel aktivite davranışını ve planlı davranış kuramı değişkenlerini içeren anket formlarını kendileri doldurmuşlardır. Fiziksel aktivite davranışının hem niyet, hem de algılanan davranış kontrolü tarafından önemli ölçüde açıklandığı, niyetin ise tutum, öznel norm ve algılanan davranış kontrolü tarafından önemli ölçüde açıklandığı saptanmıştır. Tüm bu değişkenlerin modele önemli ölçüde katkı sağladığı ve planlı davranış kuramının sigara içen geçlerde fiziksel aktivite girişim rehberi için faydalı bir teorik çatı olabileceği sonucuna varılmıştır (32) Teoriler Üstü Modelin Kullanıldığı Fiziksel Aktivite Araştırmaları Nigg ve Courneya (1998) teoriler üstü model: adolesanlarda egzersiz davranışının incelenmesi çalışması, Teoriler Üstü Modelin adolesanlarda egzersiz davranışını anlamak için uygulanabilirliğini test etmek amacıyla, sınıflarda okuyan 819 öğrenci üzerinde gerçekleştirilmiştir. Literatür desteği ile hazırlanan soru formlarını öğrenciler kendileri doldurmuşlardır. Egzersiz davranışı değişim aşamaları bağımlı değişken olarak değerlendirilmiştir. Öğrencilerin % 2.1(n=17) i düşünce öncesi, % 4.2(n=34) si düşünme, %28.7(n=234) si hazırlık, % 15.7(n=129) si 41

57 harekete geçme ve % 49.3(n=404) ü sürdürme aşamasında dağılım göstermişlerdir. Adolesanlarda teoriler üstü modelin uygulanabilirliği için başlangıç kanıt bulunduğu sonucuna varılmıştır (62). Hudec in (1999) fiziksel aktiviteyi geliştirmek için bireysel danışmanlık konulu doktora tezinde, geliştirdiği ve değerlendirdiği girişim, aktif yaşamı amaçlayan, fiziksel aktivite değişim aşamalarına uygun danışmanlık stratejileridir. Örneklem Kanada Üniversite sinde çalışan (35-55 yaş) ve araştırmaya gönüllü olanlardan amaca uygun seçilmiştir. Girişim üç noktada, etnografik görüşmelerle ve içerik anazi kullanılarak değerlendirilmiştir. Egzersiz davranışı ve davranışta beklenilen değişim her bir birey için ayrı ayrı grafikte gösterilmiş ve grafiğe bakarak gözle analiz edilmiştir. Düşünme öncesi ve düşünme aşamasındaki her katılımcıda, değişim aşamalarında ilerleme kaydedilmiştir. Hazırlık aşamasında daha az pozitif değişiklik olmakla beraber, harekete geçme ve sürdürme aşamalarındaki bireylerde zaman içinde fiziksel aktivite inançlarında pozitif değişiklik kaydedilmiştir. Genel olarak değerlendirildiğinde, bir kişi hariç tüm katılımcılarda olumlu yönde egzersiz davranış değişimi oluşmuştur (42). Hills (2000) değişim aşamaları bağlamında egzersizden hoşlanmanın belirleyicileri ve kaynakları konulu doktora tezinde, fiziksel aktivite davranışını daha iyi anlamak amacıyla hem nitel hem de nicel yaklaşımlar kullanmıştır. Örneklem büyük bir sağlık merkezinde çalışanlardan rasgele seçilmiştir. Teorilerüstü modelin egzersiz yapmaya uygulanabilirliğini test etmek için, ilgili ölçekler çalışmanın başında, 6. ayda ve 12. ayda elektronik posta aracılığıyla uygulanmıştır. Onsekizinci ayda katılımcıların yaşam şekli içinde fiziksel aktivite ve egzersizin anlamını değerlendirmek için yarı yapılandırılmış sorularla yüz yüze bireysel görüşmeler yapılmıştır. Değişim aşamaları ile karar verme dengesi ve öz-etkililik 42

58 ilişkili bulunmuştur. Katılımcıların değişim aşamaları incelendiğinde aynı aşamada kalanlar, gerileme veya ilerleme kaydedenlerin olduğu belirlenmiştir. Egzersizden hoşlanma düzeyi daha yüksek olanların değişim aşamalarında daha fazla ilerleme kaydettiği belirlenmiştir (41). Walcott-McQuigg ve Prohaska (2001) Afrika kökenli Amerikan yaşlıların egzersize katılımlarını etkileyen faktörler çalışması Teoriler Üstü Model ve odak grup yöntemi kullanılarak 103 katılımcı üzerinde gerçekleştirilmiştir. Katılımcıların egzersiz yapma isteğini ve yeterliliğini sosyal destek, etkililik, motivasyon ve sağlık gibi bir çok faktörün etkilediği, egzersiz aktivitelerine katılmada engel olarak aile sorumluluğunun dile getirildiği bildirilmiştir (99). Kirk ve arkadaşları (2001) tip II diyabetli kişilerde, fiziksel aktiviteyi geliştirmek üzere egzersiz danışmanlığının etkililiğini araştırmak için randomize, kontrollü deneme: pilot çalışma konulu araştırmada, sedanter tip II diyabetli 28 kişi, deney ve kontrol grubu olarak randomize atanmış ve deney grubuna egzersiz danışmanlığı verilmiştir. Egzersiz danışmanlığı Teoriler Üstü Modele temellendirilmiş ve bireysel görüşme yapılmıştır. Beş haftalık süreçteki değişimler (egzersiz davranış aşaması, fiziksel aktivite düzeyi, yaşam kalitesi) değerlendirilmiştir. Sonuç olarak danışmanlık alan katılımcıların % 82 sinin, kontrol grubunun % 33 ünün egzersiz davranışında aşama kaydettiği belirlenmiştir. Haftalık fiziksel aktivite düzeyi karşılaştırıldığında, deney grubunda % 4 artış olmuş, kontrol grubunda % 9 düşüş olmuştur. Spor ve boş zaman aktivitelerine katılım deney grubunda % 55 artmış, kontrol grubunda % 6 azalmıştır. Kontrol grubuyla karşılaştırıldığında, deney grubu yaşam kalitesi düzeyinde de olumlu gelişmeler belirlenmiştir (49). 43

59 Woods ve arkadaşları (2002) sedanter genç yetişkinlere aktif olmalarında yardım etmek için teoriler üstü model temelli girişim çalışmasında kuramsal çatı olarak Teoriler Üstü Model seçilmiş ve araştırmada, ön test-son test randomize kontrollü desen kullanılmıştır. Girişim olarak katılımcılara aktif yaşamla ilgili eğitim materyali postalanmış, girişim sonrası kontrol grubuyla (%68) karşılaştırıldığında deney grubunun (%80) daha fazlasının, egzersiz değişim aşamalarını geliştirdiği saptanmıştır (P<0.05). Teoriler üstü model ve aktif yaşam mesajına temellenen bu ucuz, kişinin kendisini eğitme girişimi, sedanter genç yetişkinlere, egzersiz değişim aşamalarını geliştirmede, yardım etmek için etkili bir yöntem olarak rapor edilmiştir (102). Kirk ve arkadaşları (2003) Tip 2 diyabetli kişilerde fiziksel aktiviteyi artırma konulu çalışmada, tip 2 diyabetli kişilerde 6 aylık süreçte egzersiz danışmanlığının etkilerini, fizyolojik ve biyokimyasal değişkenleri değerlendirmek amacıyla, toplam 70 kişiyi 35 deney, 35 kontrol grubu olmak üzere rastgele seçmişlerdir. Egzersiz danışmanlığı teoriler üstü modele, motivasyon teorisine, bilişsel davranış stratejilerine temellendirilmiştir. Verilerin değerlendirilmesi temelde ve 6. ayda yapılmış, deney grubunun bir haftada yapılan orta yoğunluktaki fiziksel aktivite sayısı ve dakikasındaki değişimin anlamlı olduğu (p<0.001), deney grubunun değişim aşamalarında daha fazla ilerleme kaydettiği belirlenmiştir (p<0.001). Gruplar arasında toplam egzersiz süresi sistolik kan basıncı ve fibrinojen açısından farklılıklar kaydedilmiştir. Egzersiz danışmanlığının fiziksel aktiviteyi artırdığı tip 2 diyabetlilerde glisemil kontrolü geliştirdiği sonucuna varılmıştır (50). Kirk ve arkadaşları (2004) Tip 2 diyabetli kişilerde fiziksel aktiviteyi geliştirme ve sürdürme konulu çalışmada, fiziksel aktivite danışmanlığının uzun dönemde (6-12 ay) etkililiğini değerlendirmek amacıyla, diyabet polikliniğine gelen 44

60 kişilerden seçilen 70 kişiyi 35 deney, 35 kontrol grubu olmak üzere rastgele atamışlar, 6 ay ara ile iki kez fiziksel aktivite danışmanlığı yapmışlardır (1. ve 6. ay). Danışmanlık görüşmelerini takiben 3. ve 9. aylarda telefon ile izlem yapılmıştır. Bireysel danışmanlık teorlilerüstü modele temellendirilmiş ve yüz yüze gerçekleştirilmiştir. Değerlendirme amaçlı temelde, 6. ayda ve 12. ayda olmak üzere üç kez veri toplanmıştır. Bireylerin egzersiz değişim aşamaları, egzersiz değişim süreçleri ve fiziksel aktivite düzeyleri belirlenmiştir. Deney grubunun fiziksel aktivitesinin önemli ölçüde arttığı ve değişim aşamalarında ilerleme olduğu belirlenmiştir (p<0.01) (51). Purath ve arkadaşları (2004) sedanter çalışan kadınlarda fiziksel aktiviteyi artırmak için kısa bir girişim konulu çalışmalarını Teoriler Üstü Modele temellendirmişler ve danışmanlık girişiminin fiziksel aktiviteyi artırmada etkili olup olmadığını belirlemeyi amaçlamışlardır. Prospektif randomize çalışmada deney grubundaki 134 kadına telefon ile egzersiz davranışlarına uygun destekleyici girişimde bulunulmuş ve 6 hafta sonra kontrol grubundaki 153 kadın ile karşılaştırıldığında önemli ölçüde gelişmeler olduğu kaydedilmiştir. Egzersiz için yürünen dakikalarda, ayakta yapılan işlerde, toplam yürüyüşte, yürüme mesafelerinde yani haftalık fiziksel aktivite miktarında artış olduğu belirlenmiştir. Girişim grubunun değişim aşamaları ortalaması 2.7 den 4.0 a yükselmiştir. Kontrol grubu (+0.72) ile karşılaştırıldığında girişim grubunundaki bireylerin (+1.34), fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında ilerleme yönünde ileri derecede anlamlı fark olduğu saptanmıştır (p<0.001) (72). Tung ve Gillet (2005) aile bakıcıları arasında fiziksel aktivite değişim aşamaları çalışmasında, Güney Tayvan Psikiyatri Hastanesi nde tedavi gören ve evde bakım hizmeti alan hastaların, primer aile bakıcılarının fiziksel aktivite değişim 45

61 aşamalarını etkileyen faktörleri incelemişlerdir. Araştırmada, veriler 108 aile bakıcısından sosyodemografik soru formu ve düzenli fiziksel aktivite değişim aşaması sorusu ile toplanmıştır. Daha yaşlı bakıcıların, genç bakıcılarla karşılaştırıldığında daha çok harekete geçme/sürdürme aşamasında oldukları saptanmıştır. Bakıcıları değişim aşamaları, medeni durum ve hasta ile olan yakınlığıyla (anne, gelin, çocuk gb.) önemli ölçüde ilişkili bulunmuştur (96). Black (2005) primer bakımda yürüme ve fiziksel aktiviteyi artırma girişiminin etkililiğinin değerlendirilmesi konulu doktora tezinde, 13 haftalık bir girişimin etkililiğini değerlendirmek için açıklayıcı desen kullanılmıştır. Çalışmaya 83 kişiyle başlanmış, 24 kişiden hiç veri alınamamış, 26 kişi ilk verilerden bir hafta sonra vazgeçmiş ve çalışma 33 kişi ile tamamlanmıştır. Katılımcılar günlük fiziksel aktivitelerini kaydetmişler ve pedometre ile günlük adım sayılarını da ölçmüşlerdir. İlk ölçümde katılımcıların %88 inin fiziksel aktivitesi düşük bulunmuştur. Kendilerinin kaydettikleri fiziksel aktivite düzeyi ile ölçüm sonuçları arasında zayıf korelasyon bulunmuştur (r=0.25, p=0.05). Girişim öncesi günlük ortalama adım sayısı ile girişimin son 4 haftalık dönemindeki adım sayısı ortalamaları incelendiğinde önemli ölçüde artış olduğu belirlenmiştir (p<0.001). Altı ay sonra katılımcıların deneyimlerini açıklamaları için yapılan görüşmelerde, adım saymanın aktivite farkındalığını artırdığı ve davranış değişimini motive ettiği sonucuna varılmıştır (6). 46

62 BÖLÜM II GEREÇ VE YÖNTEM 2.1. ARAŞTIRMANIN TİPİ Bu araştırma, yetişkinlerde fiziksel aktiviteyi artırmada, değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişiminin etkililiğinin değerlendirilmesine yönelik, zaman dizisi modelinde randomize, kontrollü denemedir ARAŞTIRMANIN YERİ VE ZAMANI Araştırma Eylül 2005-Nisan 2006 tarihleri arasında Muğla Üniversitesi nde yürütülmüştür. Muğla Üniversitesi 1992 yılında kurulmuş ve o yıldan bu yana eğitim-öğretim faaliyetlerini sürdürmekte olan bir devlet üniversitesidir. Muğla Üniversitesi nde 8 fakülte, 5 yüksekokul, 10 meslek yüksekokulu, iki enstitü ve rektörlüğe bağlı 5 bölüm bulunmaktadır. Ayrıca genel sekreterlik ve diğer daireler olmak üzere rektörlüğe bağlı 9 daire vardır. Üniversite iş adamı Sıtkı Koçman tarafından ekonomik anlamda önemli ölçüde desteklenmiş, fiziki alanlar ve teknolojik donanım açısından çok hızlı gelişmiştir. Özellikle fiziksel aktiviteyi artırma açısından uygun alanları ve olanakları vardır. Açık spor tesisleri, kapalı spor salonu, fitness salonu, tenis kortları, yüzme havuzu, koşu ve yürüyüş parkurları, yeşil alanlar vb ARAŞTIRMANIN EVRENİ Araştırmanın referans populasyonunu, Muğla Üniversitesi nde çalışan idari kadrodaki personel oluşturmuştur. Muğla Üniversitesi Rektörlüğü nden alınan 47

63 bilgiye göre, 2005 Haziran ayında idari personel sayısı, Muğla merkezde 400, ilçelerde 150 olmak üzere toplam 550 kişidir. Araştırmanın yürütülebilmesi için zaman, maliyet ve ulaşılabilirlik etkenleri göz önüne alınarak, araştırmanın evrenini 2005 Haziran ayı Muğla Üniversitesi merkez birimlerde görev yapan 400 idari personel oluşturmuştur (% i erkek, % i kadın). İdari personel kadrosunda memur, sekreter, bilgisayar işletmeni, daktilograf, şef, şube müdürü, daire başkanı, fakülte sekreteri, şoför, teknisyen, tekniker, mühendis, mimar gibi çalışanlar yer almaktadır ARAŞTIRMANIN ÖRNEKLEMİ Muğla Üniversitesi Rektörlüğü Personel Dairesi nin kayıtlarından yararlanarak, merkez birimlerde görev yapan 400 idari personel alfabetik sıraya göre listelenmiştir. Bu listeye personelin yaş, cinsiyet ve eğitim düzeyi bilgileri de kaydedilmiştir. Oluşturulacak gruplar arasında etkileşim olasılığını en aza indirmek için, liste rektörlük idari birimleri (genel sekreterlik ve daireler) ve rektörlük dışı birimler (okullar, enstitüler) olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Örneklem seçiminde her iki gruptaki bireylerin yaş, cinsiyet ve eğitim düzeyi gibi değişkenler açısından eşlenmesi sağlanmıştır. Eşlenme sağlandıktan sonra her iki grup basit rasgele örnekleme yöntemi ile seçilmiştir (25). Araştırmaya istekli ve uygun olan 42 girişim, 42 kontrol olmak üzere toplam 84 kişi araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. Tez önerisinde toplam 80 kişi ile çalışılacağı belirtilmiş, tez komitesi üyeleri bu sayının araştırma sürecinde azabileceğini, daha fazla kişiyle başlamakta yarar olduğunu dile getirmişler, öneriler doğrultusunda örneklem sayısı 84 e çıkarılmıştır. Araştırmaya dahil edilme kriterleri; Muğla merkezde çalışıyor olmak, idari personel olmak, gönüllü olmaktır. Araştırmaya alınmama kriterleri ise; sağlık 48

64 personeli olmak, fiziksel engeli olmak, sporcu olmak, gebe olmak, gece vardiyasında çalışıyor olmaktır. Örnekleme giren bireylere araştırmanın amacı ve önemi konusunda bilgi verilmiş ve sözel onayları alınmıştır. Araştırmanın üçüncü ayında girişim grubundan bir kişi gebeliği nedeniyle uzun süreli rapor almış, dördüncü ayda kontrol grubundan bir kişi eş durumu nedeniyle il dışında başka bir kurumda çalışmaya başlamıştır. Sonuç olarak, girişim grubunda 41, kontrol grubunda 41, toplamda 82 kişi ile araştırma tamamlanmıştır (Şekil 4). Araştırmanın evreni (n=400) Dahil Edilme Kriterleri Muğla merkezde çalışmak İdari personel olmak Gönüllü olmak Dahil Edilmeme Kriterleri Sağlık personeli olmak Fiziksel engeli olmak, Sporcu olmak, Gebe olmak, Gece vardiyasında çalışmak Rondomizasyon (n=84) (Yaş, cinsiyet, eğitim düzeyi eşleştirilmesi) Girişim Grubu (n=42) Rektörlük idari birimlerinde çalışıp danışmanlık alanlar Kontrol Grubu (n=42) Rektörlük dışı birimlerde çalışıp danışmanlık almayanlar Eksilen (n=1) 2. İzlemde bir kişi gebeliği nedeniyle ayrıldı Eksilen (n=1) 3. İzlemde bir kişi kurum değiştirdi Analiz (n=41) Şekil 4. Araştırma Deseni Analiz (n=41) 49

65 2.5. ARAŞTIRMADA KULLANILAN VERİ TOPLAMA ARAÇLARI VE YÖNTEMLERİ Veri Toplama Araçları ve Uygulanması 1- Sosyo-demografik Özellikler Veri Formu (Ek I) 2- Fiziksel Aktivite Ölçeği (Ek II) 3- Fiziksel Aktivite Geçmiş Davranış Formu (Ek III) 4- Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşaması Tanılama Formu(Ek IV) 5- Network Telefon Sistemi (Danışmanlık ve Veri Toplama Aracı) 1. Sosyo-demografik Özellikler Veri Formu (Ek I) Bu form, araştırmacı tarafından konu ile ilgili literatür incelenerek oluşturulmuştur (13, 35, 43, 75). Toplam 14 sorudan oluşan formda katılımcıların, yaşı, cinsiyeti, medeni durumu, çocuğunun olup-olmadığı, çocuk sayısı, eğitim durumu, çalıştığı birim, mesleği ve iş yerindeki görevi, sigara, alkol kullanma durumu, kronik hastalık durumu sorgulanmıştır. Katılımcıların çoğunluğu, mesleğini ve iş yerindeki görevini memur olarak belirtmiş, o nedenle bu iki madde birleştirilerek 657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu nda yer alan sınıflamaya göre değerlendirilmiştir (90). Memur, sekreter, ayniyat saymanı, daktilograf, bilgisayar işletmeni, şoför, koruma-güvenlik memuru, yüksekokul sekreteri, fakülte sekreteri ve enstitü sekreterleri Genel İdare Hizmetleri Sınıfı nda; mimar, mühendis, tekniker ve teknisyenler Teknik Hizmetler Sınıfı nda yer almıştır. Sosyo-demografik Özellikler Veri Formunun Uygulanması: Form hem girişim, hem kontrol grubuna ön izlemde (Eylül 2005) uygulanmıştır. Araştırmacı katılımcılar ile birebir yüzyüze görüşerek bu formun doldurulmasını sağlamıştır. Sosyo-demografik özellikler veri formunun uygulama süresi ortalama 5-10 dakikadır. 50

66 2. Fiziksel Aktivite Ölçeği (Ek II) Bu ölçek İngiltere de Cathrine Jackson (1999) tarafından, bireylerin fiziksel aktiviteye yönelik niyetlerini belirlemek için Planlı Davranış Kuramı na göre geliştirilmiştir. Ölçeğin ülkemiz için geçerlik ve güvenirlik çalışması 2005 yılında İncedayı tarafından Ege Üniversitesi nde çalışan idari personel üzerinde yapılmıştır. Ölçek, niyet (3 madde), öznel norm (3 madde), normatif inançlar (8 madde), davranışa yönelik tutum (6 madde), davranışsal inançlar (4 madde), algılanan davranış kontrolü (2 madde) olmak üzere 6 alt boyut ve öz-kimlik (4 madde) ek değişkeninden oluşmaktadır. Ölçekte toplam 30 madde vardır (43). Fiziksel Aktivite Ölçeği nin maddeleri 1 den 7 ye kadar değişen likert tipi puanlama ile derecelendirilmiştir. Derecelendirme olumsuz ifadelerden (1) olumlu ifadelere (7) doğru yapılmıştır. Öz-kimlik ek değişkeninde yer alan 28. madde, negatif soru olduğundan ters kodlanmıştır. Ölçekten alınacak en düşük toplam puan "30" en yüksek toplam puan "210" dur (43). Tüm ölçek için puan ortalaması, ölçekteki tüm maddelerin toplanarak toplam madde sayısına bölünmesi ile elde edilmektedir. İncedayı nın çalışmasında, ölçeğin tümünün Cronbach Alpha katsayısı; 0.93, alt boyutlarının Cronbach Alpha katsayısı; arasında değişen değerlerde bulunmuştur. Ölçeğin tümünün ve alt boyutlarının test tekrar test sonucundaki korelasyon katsayıları; (p<0.01) arasında anlamlı bulunmuştur (31). Bu çalışmada ölçeğin tümünün Cronbach Alpha katsayısı; 0.91, alt boyutlarının Cronbach Alpha katsayısı; arasında değişen değerlerde bulunmuştur (Tablo 4). 51

67 Tablo 4. Fiziksel Aktivite Ölçeği ve Alt Boyutlarının Cronbach Alpha Değerleri Fiziksel aktivite ölçeği ve Alt Boyutları İncedayı nın Çalışmasının α Değerleri Bu Çalışmanın α Değerleri Niyet Öznel Norm Normatif İnançlar Davranışa Yönelik Tutum Davranışsal İnançlar Algılanan Davranış Kontrolü Öz-kimlik Ölçeğin Tümü Fiziksel Aktivite Ölçeğinin Uygulanması: Ölçek girişim ve kontrol grubuna, ön izlem (Eylül 2005) ve son izlem (Nisan 2006) olmak üzere iki kez uygulanmıştır. Ölçeği uygulama süresi ortalama dakikadır. Her katılımcı ayrı ayrı, araştırmacı rehberliğinde, gerekli açıklamalar yapıldıktan sonra ölçeği kendisi doldurmuştur. 3. Fiziksel Aktivite Geçmiş Davranış Formu (Ek III ) Fiziksel aktivite ölçeğinde yer alan geçmiş davranış ek değişkeni bu çalışmada fiziksel aktivite geçmiş davranış formu olarak isimlendirilmiştir. Dört maddeden oluşan bu form, bireylerin fiziksel aktivite durum ve davranışlarının değerlendirilmesi amacıyla kullanılmıştır. Bu maddeler ile katılımcıların, fiziksel olarak ne kadar aktif oldukları ve ağır, orta, hafif yoğunluktaki fiziksel aktiviteleri haftada kaç kez yaptıkları sorgulanmıştır. Fiziksel aktivite geçmiş davranış formunun uygulanması: Girişim ve kontrol grubuna, ön izlem (Eylül 2005) ve son izlem (Nisan 2006) olarak, fiziksel 52

68 aktivite ölçeği ile birlikte iki kez uygulanmıştır. Fiziksel aktivite davranış formunun uygulama süresi ortalama 3-5 dakikadır. Her katılımcı ayrı ayrı, araştırmacı rehberliğinde, gerekli açıklamalar yapıldıktan sonra formu kendisi doldurmuştur. 4. Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşaması Tanılama Formu (Ek IV) Fiziksel aktivite davranış değişim aşaması tanılama formu Teoriler Üstü Modele temellendirilmiştir. Bireyin içinde bulunduğu değişim aşamasını ortaya koyan beş seçenekli bir sorudan oluşmuştur (10, 42, 62). Fiziksel aktivite ile ilgili birçok çalışmada, fiziksel aktivite davranış değişim aşaması sorusu kullanılmıştır. Katılımcılara düzenli olarak, haftada 5 kez veya daha fazla, en az 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapıyor musunuz (Ör; tempolu yürüyüş, yavaş yavaş koşma, bisiklete binme, tenis, yüzme ) sorusu yöneltilerek, beş seçenek sunulmakta ve sadece bir tanesini işaretlemeleri istenmektedir (51, 72, 99, 102). Bu soruya; 1. Hayır, ve gelecek 6 ay içinde düzenli olarak fiziksel aktivite yapmaya başlama niyetinde değilim yanıtını verenler düşünme öncesi aşamada, 2. Hayır, ama gelecek 6 ay içinde düzenli olarak fiziksel aktivite yapmaya başlama niyetindeyim yanıtını verenler düşünme aşamasında, 3. Hayır, ama gelecek 30 gün içerisinde düzenli olarak aktivite yapmaya başlama niyetindeyim yanıtını verenler hazırlık aşamasında, 4. Evet, yapıyorum ama 6 aydan daha kısa süredir yapıyorum yanıtını verenler harekete geçme aşamasında, 5. Evet, 6 aydan daha uzun süredir yapıyorum yanıtını verenler sürdürme aşamasında kabul edilmektedir. Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşaması Tanılama Formunun Uygulanması: Girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamasını belirlemek amacıyla ön izlemde (Eylül 2005) yüzyüze görüşmeyle, 2. 53

69 izlemde (Kasım 2005) telefon görüşmesiyle, 3. izlemde (Aralık 2005) yüzyüze görüşmeyle, 4. izlemde (Şubat) telefon görüşmesiyle ve son izlemde (Nisan 2006) yüzyüze görüşmeyle araştırmacı tarafından doldurulmuştur. Kontrol grubundaki bireylere ise girişim grubu ile aynı tarihlerde, ön ve son izlemde yüzyüze görüşmeyle, 2. izlem, 3. izlem, ve 4. izlemde telefon görüşmesiyle araştırmacı tarafından doldurulmuştur. 5. Network Telefon Sistemi Network Telefonu, günümüz devre anahtarlamalı telekomünakasyon servislerinin, paket anahtarlamalı data şebekelerinde çalışmasını sağlayan ve IP protokollüne (Internet Protokol) dayanan bir haberleşme teknolojisidir. Network Telefonlarının üzerinde 2 satır 20 karakter LCD ekran bulunmaktadır, bu ekranda arayanın numarası, ismi (arayan dahili numara ise) ve cevapsız çağrılar görülebilmekte, sistem ve kişisel adres defterinden arama yapılabilmektedir. Gelen çağrılar istenildiğinde tek tuş ile sesli mesaj, operatör ya da başka bir numaraya aktarılabilmektedir. Network Telefonlar üzerinde gelen sesli mesajların bulunduğunu göstermek için bir LED bulunmakta ve LCD ekranda bekleyen mesaj sayısı görüntülenebilmektedir (58). Network Telefon Sisteminin Kullanılması: Muğla Üniversitesi Mefharet Koçman Sağlık Merkezi nde çalışan araştırmacı ve Muğla Üniversitesi birimlerinde çalışan katılımcılar Network Telefon Sistemi kullanıcısıdırlar. O nedenle, araştırmaya katılan bireylerle rahat iletişim kurulmuş, görüşme gün ve saatleri ayarlanmış, mesaj bırakılmış ve alınmıştır. En önemlisi veri toplama ve bireysel danışmanlıkta iletişim aracı olarak kullanılmıştır. Fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarının belirlenmesi için girişim grubundaki bireylerin 2. izlem ve 4. izlemi, kontrol grubundaki bireylerin 2. izlem, 3. izlem ve 4. izlemi telefon görüşmesi ile 54

70 gerçekleştirilmiştir. Girişim grubunun 2. ve 4. bireysel danışmanlığı telefon görüşmesi şeklinde gerçekleştirilmiştir Girişim ve Kontrol Grubunun Veri Toplama Süreci Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin verileri Eylül Nisan 2006 tarihleri arasında yapılan 5 izlemde toplanmıştır (ön izlem, 2. izlem, 3. izlem, 4. izlem, son izlem). Birinci izlem ön izlem, 5. izlem ise son izlem olarak belirtilmiştir. Ön izlem (Eylül-2005) de bireylerin çalıştıkları birimlere gidilerek, araştırmanın amacı ve önemi hakkında kendilerine bilgi verilmiş ve katılım için sözel izinleri alınmıştır. Ön izlem verileri, araştırmacı tarafından girişim ve kontrol grubundaki her bir birey ile tek tek görüşülerek, gerektiğinde açıklamalar yapılarak, Sosyodemografik Veri Formu, Fiziksel Aktivite Ölçeği, Fiziksel Aktivite Davranış Formu ve Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşaması Tanılama Formu ile toplanmıştır. Fiziksel aktivite davranış değişim aşamasını tanılama amacıyla, kontrol grubunda ikinci izlem (Kasım 2005), 3. izlem (Aralık 2005), 4. izlem (Şubat 2006) telefon görüşmesiyle, girişim grubunda 3. izlem yüzyüze görüşme, 2. ve 4. izlemler telefon görüşmesiyle gerçekleştirilmiş. Bu izlemlerde ilgili form araştırmacı tarafından doldurulmuştur. Son izlem (Nisan 2006) verileri, araştırmacı tarafından girişim ve kontrol grubundaki her bir birey ile tek tek görüşülerek, Fiziksel Aktivite Ölçeği, Fiziksel Aktivite Davranış Formu, Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşaması Tanılama Formu ile toplanmıştır (Şekil 5). Girişim gubunun son izlem verileri bireysel danışmanlık görüşmesinin ardından toplanmıştır. 55

71 Yıl Çalışma Ayları Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan İzlemler Ön(1.) Son(5.) İzlem İzlem İzlem İzlem İzlem SVF FAÖ FAÖ FADF FADF DATF DATF DATF DATF DATF Girişim Grubu BDP FAEK FAKİF BDP BDP BDP BDP FAKİF Ö Kontrol Grubu SVF FAÖ FADF DATF DATF DATF DATF FAÖ FADF DATF FAEK Sosyo-demografik Veri Formu (SVF) Fiziksel Aktivite Ölçeği (FAÖ) Fiziksel Aktivite Davranış Formu (FADF) Fizikel Aktivite Davranış Değişim Aşaması Tanılama Formu (DATF) Bireysel Danışmanlık Programı (BDP) Fiziksel Aktivite Kendini-İzleme Formu (FAKİF) Fiziksel Aktivite El Kitabı (FAEK) Ödüllendirme (Ö) Şekil 5. Veri Toplama Süreci ve Bireysel Danışmanlık Programının Zamanlaması 56

72 2.6. FİZİKSEL AKTİVİTEYİ ARTIRMADA DEĞİŞİM AŞAMASI TEMELLİ BİREYSEL DANIŞMANLIK PROGRAMI Değişim Aşaması Temelli Bireysel Danışmanlık Programının Hazırlanması Araştırmada uygulanan danışmanlık programının geliştirilmesinde kullanılan kavramsal model Teoriler Üstü Model dir. Bu model fiziksel aktiviteyi artırma girişimlerinde önerilmekte olup, bireylerde tutum ve davranış değişiminin sağlanması veya desteklenmesine yönelik danışmanlık görüşmelerinde sıklıkla kullanılmaktadır (42, 49, 50, 51, 102). Bu çalışma için, fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarına uygun hedefler ve yaklaşımları belirlemede, Burbank ve arkadaşlarının geliştirdiği değişim aşamaları için hedefler, süreçler ve stratejilerden, Buckworth ın değişim aşamalarına uygun girişim stratejilerinden ve Hastalık Kontrol Merkezi nin herkes için fiziksel aktivite rehberinden yararlanılmıştır (8, 9, 11). Değişim aşamalarına uygun hedef ve yaklaşımlar şu şekildedir; Düşünme öncesi: Hedef; değişim gereksinimi için farkındalığı artırma. Yaklaşımlar; hareketsizlik sağlığı nasıl etkiler, fiziksel aktivitenin sağlık yararları nelerdir, sağlık risk tahminleri, hareketsiz kalmanın nedenleri, fiziksel aktivite engelleri, engellerden kurtulmanın yolları, fiziksel aktivitenin yararları ve zararları, hoşlanılan aktiviteleri tanımlama, seçenekleri geliştirme, bilinçlenmeye teşvik, fiziksel aktivite rehber kitapçığı verme. Düşünme: Hedef; değişebilme güvenini artırma ve motive etme. Yaklaşımlar; bilgi sağlama, sosyal destekleri tanımlama, hoşlanılan aktiviteleri listeleme, daha aktif olmayı planlama, aktif olmanın sağlıklı yollarından söz etme, 57

73 niyeti artırma, kararsızlığı vurgulama, öz-güven oluşturma, öz-etkililiği artırma, başlamak için spesifik plan geliştirme, tercih edilen uygun aktiviteyi seçme, olumlu rol modelleri oluşturma. Hazırlık: Hedef; fiziksel aktivite için bir plan hazırlama. Yaklaşımlar; bilgilendirme, ilgileri keşfetme, karar vermede yardım, kişiye özel fiziksel aktivite planına yardım etme, hedef oluşturma, hedef tarih belirleme, davranış sözleşmesi. Harekete geçme: Hedef; fiziksel aktiviteye başlama ve uygulama planını yeniden gözden geçirme. Yaklaşımlar; Başarıyı övme, yararları ve mevcut programı gözden geçirme, devam etmek için bir plan geliştirme, motivasyonu koruma, engelleri yok etme, güveni destekleme, sosyal desteklerin tanımlanması, uyaran kontrolü, kendini izleme, nüksü/hareketsiz hale dönmeyi önleme. Sürdürme: Hedef; geriye dönüşü, yani oluşabilecek hareketsizliği engellemek için çözüm bulma. Yaklaşımlar; yeniden yararların üzerinde durma, sağlıklı kalmak ve yaralanmalardan kaçınmak için öneriler, hedefleri yeniden gözden geçirme, başarı ve başarısızlığı inceleme, istenen bilgiyi ve geribildirimi sağlama, empati yapma ve nüksü önlemeyi öğretme, sosyal destek, ödüllendirme Değişim Aşaması Temelli Bireysel Danışmanlık Programının Uygulanması Girişim grubundaki bireylerle, Ekim Nisan 2006 tarihleri arasında toplam beş bireysel danışmanlık görüşmesi yapılmıştır. Yüzyüze yapılan danışmanlık 58

74 görüşmeleri için, sağlık merkezinde, sessiz, sakin, özel bir oda hazırlanmış ve kullanılmıştır. İş yoğunluğu nedeniyle sağlık merkezine gelemeyen bireyler olduğunda, görüşmek için en uygun zaman belirlenip, çalıştıkları bürolarda danışmanlık yapılmıştır. Telefon görüşmeleri için üniversitenin Network telefon sistemi kullanılmıştır. Danışmanlık görüşmeleri, bireysel, fiziksel aktivite davranış değişim aşamasına uygun ve motivasyonel olmuştur. Danışmanlık görüşmelerinde, literatürden yararlanarak hazırlanan değişim aşamalarına uygun görüşme formu kullanılmıştır (Ek-V). Yüzyüze yapılan danışmanlık görüşmeleri dakika, telefonda yapılan danışmanlık görüşmeleri 5-10 dakika sürmüştür. Özellikle birinci bireysel danışmanlık görüşmesine ve genel olarak düşünme öncesi aşamada olan bireylere diğerlerinde daha fazla zaman ayrılmıştır. Birinci Bireysel Danışmanlık: Birinci bireysel danışmanlık görüşmesi, Ekim 2005 tarihinde, bireyler ile tek tek ve yüzyüze görüşme şeklinde gerçekleştirilmiştir. Ön izlemde yapılan fiziksel aktivite davranış değişim aşaması incelemesine göre, girişim grubundaki bireylerin çoğunluğunun (%68.3) düşünme öncesi ve düşünme aşamasında olduğu belirlenmiştir (Tablo 13). Bireylere özgü farklı yaklaşımlar olmakla beraber, ilk bireysel danışmanlık görüşmesinde, tüm katılımcılara düşünme öncesi aşamasının hedef ve yaklaşımları uygulanmıştır. Düşünme öncesi aşamada hedef, değişim gereksinimi için farkındalığı artırmadır. Bu bağlamda yaklaşımlar, bireyin günlük yaşamda fiziksel aktivite durumunu tanımlama, hareketsizlik sağlığı nasıl etkiler, fiziksel aktivitenin sağlık yararları nelerdir, hareketsiz kalmanın nedenleri, fiziksel aktivite engelleri, engellerden kurtulmanın yolları, fiziksel aktivitenin yararları ve zararları, hoşlanılan aktiviteleri tanımlama, seçenekleri geliştirme, bilinçlenmeye teşvik, fiziksel aktivite rehber kitapçığı verme şeklinde gerçekleştirilmiştir. Ayrıca bu 59

75 görüşmede katılımcılara 6 aylık fiziksel aktivitelerini günlük ve süre olarak kaydetmeleri için fiziksel aktivite kendini-izleme formu verilmiştir. İkinci Bireysel Danışmanlık İkinci bireysel danışmanlık görüşmesi, Kasım 2005 tarihinde, telefon görüşmesi şeklinde gerçekleştirilmiştir. İkinci izlemde yapılan fiziksel aktivite davranış değişim aşaması değerlendirmesine göre, girişim grubundaki bireylerin yaklaşık yarısının (%48.8) düşünme aşamasında olduğu belirlenmiştir (Tablo 13). Bireylere özgü farklı yaklaşımlar olmakla beraber, bireylerin yaklaşık yarısına düşünme aşamasının hedef ve yaklaşımları uygulanmıştır. Düşünme aşamasında hedef, değişim için özgüveni artırma ve motive etmedir. Bu bağlamda yaklaşımlar; bilgi sağlama, sosyal destekleri tanımlama, hoşlanılan aktiviteleri listeleme, daha aktif olmayı planlama, aktif olmanın sağlıklı yollarından söz etme, niyeti artırma, kararsızlığı vurgulama, öz-güven oluşturma, öz-etkililiği artırma, başlamak için spesifik plan geliştirme, tercih edilen uygun aktiviteyi seçme, olumlu rol modelleri oluşturma şeklinde gerçekleştirilmiştir. Düşünme aşamasında olmayan bireylere, değişim aşamalarına uygun girişimlerde bulunulmuştur. Üçüncü Bireysel Danışmanlık Üçüncü bireysel danışmanlık görüşmesi Aralık 2005 tarihinde, bireyler ile tek tek ve yüzyüze görüşme şeklinde gerçekleştirilmiştir. Üçüncü izlemde girişim grubundaki bireylerin %24.4 ünün hazırlık aşamasında olduğu belirlenmiş (Tablo 13), kendilerine hazırlık aşamasının hedef ve yaklaşımları uygulanmıştır. Hazırlık aşamasında hedef, fiziksel aktivite için bir plan hazırlamaktır. Yaklaşımlar; bilgilendirme, ilgileri keşfetme, karar vermede yardım, kişiye özel fiziksel aktivite planına yardım etme, hedef oluşturma, hedef tarih belirleme, davranış sözleşmesi 60

76 şeklinde gerçekleştirilmiştir. Hazırlık aşamasında olmayan diğer bireylere, değişim aşamalarına uygun girişimlerde bulunulmuştur. Dördüncü Bireysel Danışmanlık Dördüncü bireysel danışmanlık görüşmesi, Şubat 2006 tarihinde, telefon görüşmesi şeklinde gerçekleştirilmiştir. Dördüncü izlemde girişim grubundaki bireylerin %29.3 ünün harekete geçme aşamasında olduğu belirlenmiş (Tablo 13), kendilerine harekete geçme aşamasının hedef ve yaklaşımları uygulanmıştır. Harekete geçme aşamasında hedef, fiziksel aktiviteye başlama ve uygulama planını yeniden gözden geçirmektir. Yaklaşımlar; başarıyı övme, yararları ve mevcut programı gözden geçirme, devam etmek için bir plan geliştirme, motivasyonu koruma, engelleri yok etme, güveni destekleme, sosyal desteklerin tanımlanması, uyaran kontrolü, kendini gözleme, nüksü/hareketsiz hale dönmeyi önleme şeklinde gerçekleştirilmiştir. Harekete geçme aşamasında olmayan diğer bireylere, değişim aşamalarına uygun girişimlerde bulunulmuştur. Beşinci Bireysel Danışmanlık Beşinci bireysel danışmanlık görüşmesi Nisan 2006 tarihinde, bireyler ile tek tek ve yüzyüze görüşme şeklinde gerçekleştirilmiştir. Beşinci izlemde girişim grubundaki bireylerin %17.1 inin sürdürme aşamasında olduğu belirlenmiş (Tablo 13), kendilerine sürdürme aşamasının hedef ve yaklaşımları uygulanmıştır. Sürdürme aşamasında hedef, geriye dönüşü, yani oluşabilecek hareketsizliği engellemek için çözüm bulmaktır. Yaklaşımlar; yeniden fiziksel aktivitenin yararlarının üzerinde durma, hedefleri yeniden gözden geçirme, başarı ve başarısızlığı inceleme, istenen bilgiyi ve geribildirimi sağlama, empati yapma ve nüksü/hareketsizliği önlemeyi öğretme, sosyal destek, ödüllendirme şeklinde gerçekleştirilmiştir. Sürdürme 61

77 aşamasında olmayan diğer bireylere, değişim aşamalarına uygun girişimlerde bulunulmuştur. Özetle tüm aşamalarda bireylerin değişim farkındalığı, özel ilgileri ve tercihleri göz önüne alınmıştır. Bireylerin mevcut fiziksel aktivite düzeyi ve değişim aşaması gözden geçirilmiş, orta yoğunlukta fiziksel aktiviteyi günlük rutinlerine dahil edebilmelerine yönelik özel davranışsal beceriler kazandırılmaya çalışılmıştır. Değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık programı dahilinde katılımcılara; Fiziksel aktivite kendini-izleme formu Fiziksel Aktivite El Kitabı Tişört ödülü verilmiştir. Kendini-İzleme Fiziksel aktiviteyi kaydetmek için bir takvim veya formun kullanılması, katılımcıya kendisini gözleme/izleme fırsatı verir, fiziksel aktivite rutinlerine bağlılığı güçlendirir (83). Günlük aktivite kaydının, toplum sağlığı programlarında ve toplum sağlığı araştırmalarında, fiziksel aktivite ölçümü için yararlı olduğu bildirilmektedir (85). Sağlık davranışı değiştirme programlarında hedef oluşturma ve hedefe doğru ilerlerken kendini izleme önerilen bir yaklaşım şeklidir (47). Fiziksel aktivite kendini-izleme formu, yapılan orta yoğunluktaki fiziksel aktivitelerin günlük ve dakika olarak kaydedilmesi için araştırmacı tarafından geliştirilmiştir (Ek V). Bu çalışmada ölçüm amaçlı değil, girişim grubundaki bireylerin hedefledikleri fiziksel aktivite düzeyine ulaşmada motive edici bir araç olarak kullanılmıştır. Fiziksel aktivite kendini-izleme formu, girişim grubundaki bireylere ilk danışmanlık görüşmesinde (Ekim 2005) verilmiş, nasıl dolduracakları anlatılmış ve son izlemde (Nisan 2006) geri istenmiştir. Fiziksel aktivite kendini-izleme formunu son izlemde 25 kişi teslim etmiştir. Formları veren 25 kişiden sadece 6 sının yaptığı 62

78 fiziksel aktiviteyi düzenli ve eksiksiz kaydettiği, özellikle tam kayıt yapan 6 kişinin orta yoğunlukta fiziksel aktivite davranışına daha kolay uyum sağladığı gözlenmiştir. 19 kişinin formlarında eksiklikler vardır. Fiziksel aktivite kendini-izleme formunu iade etmeyen 16 kişinin 8 i formu kaybettiğini, 4 ü düzenli kayıt yapamadığı için attığını, 4 ü evden getirmeyi unuttuğunu ifade etmiştir. Bu çalışmada fiziksel aktivite kendini-izleme formu kayıtları veri olarak değerlendirilmemiştir. Katılımcılara Fiziksel Aktivite El Kitabı Verilmesi Fiziksel Aktivite El Kitabı; fiziksel aktivitenin tanımı, sağlık için önerilen fiziksel aktivite düzeyi, hareketsizliğe bağlı sağlık riskleri, hareketli yaşamın faydaları, fiziksel aktivite için öneriler, iş yerinde, evde veya diğer yerlerde yapılabilecek aktiviteler ve aktivite yaparken dikkat edilmesi gereken konuların yer aldığı bir kitapçıktır. Bu kitapçık araştırmacı tarafından literatür desteği ile hazırlanmıştır (12, 38, 98, 103). Fiziksel aktivite el kitabı, fiziksel aktiviteyi artırmada bireysel danışmanlık girişimini desteklemek düşüncesi ile girişim grubundaki bireylere ilk danışmanlık görüşmesinde (Ekim 2005), kontrol grubundaki bireylere son izlemde (Nisan 2006) verilmiştir. Ödüllendirme Ödüllendirmenin davranış değişiminde motivasyonu artırdığı, değişime uyum sağlamada ve sürdürmede etkili olduğu bildirilmektedir (8). Bu bağlamda Özel Yücelen Hastanesi yöneticileriyle görüşülmüş ve kaynak yaratılmıştır. İlk danışmanlık görüşmesinde, girişim grubundaki bireylere fiziksel aktivitelerini artırmaları durumunda tişört ile ödüllendirilecekleri söylenmiştir. Ödül olarak, girişim grubundaki bireylerin tamamına son danışmanlık görüşmesinde, Muğla Özel Yücelen Hastanesinin desteği ile Sağlık İçin Hareket Et yazılı birer tişört verilmiştir. 63

79 Sağlık davranışı değiştirme programlarında kendi kendini ödüllendirmenin de etkili olduğu bildirilmektedir (47). Girişim grubundaki bireylere bireysel danışmanlık görüşmelerinde, fiziksel aktivite hedeflerine ulaştıklarında kendilerini ödüllendirebilecekleri söylenmiştir. Bu bağlamda üç kişi fiziksel aktivite hedefine ulaşınca kendisini ödüllendirmiştir (1 kişi kendisine spor ayakkabısı, 1 kişi tişört, 1 kişi eşofman alarak). Bir kişi de, eşi tarafından pantolon ile ödüllendirilmiştir ARAŞTIRMANIN BAĞIMLI BAĞIMSIZ DEĞİŞKENLERİ Araştırmanın bağımlı değişkenleri: Girişim ve kontrol grubu bireylerin fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları, fiziksel aktivite davranışı ve fiziksel aktivite davranış değişim aşamaları, araştırmanın bağımlı değişkenlerini oluşturmaktadır. Araştırmanın bağımsız değişkenleri: Yetişkinlerde fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi, etkisi ölçülmesi amaçlanan temel bağımsız değişkendir. Sosyo-demografik özellikler diğer bağımsız değişkenleri oluşturmaktadır VERİLERİN ANALİZİ Verilerin analizleri SPSS (Statistical Package for Social Sciences) 11.0 paket programı kullanılarak yapılmıştır. Verilerin analizinde (1, 66); Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin tanıtıcı özelliklerinin değerlendirilmesi için sayı ve yüzde dağılımları ve homojenlik testi için χ² analizi, Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin ön izlem ve son izlem fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamalarının incelenmesinde, bağımsız gruplarda t 64

80 testi (Independent Samples Test) ve eşleştirilmiş iki grupta t testi (Paired Samples Test), Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin ön izlem ve son izlem fiziksel aktif olma durumlarının incelenmesinde, homojenlik testi için χ² analizi, Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin ön izlem ve son izlem fiziksel aktivite geçmiş davranış puan ortalamalarının incelenmesinde, bağımsız gruplarda t testi (Independent Samples Test) ve eşleştirilmiş iki grupta t testi (Paired Samples test), Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarının grupiçi karşılaştırılması için Friedman testi ve Benforroni düzeltmeli wilcoxon işaretli sıra testi, Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarının gruplar arası karşılaştırılması için Mann Whitney U testi, Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin son izlemde, fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları ile geçmiş davranış puan ortalamaları arasındaki ilişkinin incelenmesinde Pearson korelasyon analizi uygulanmıştır SÜRE VE OLANAKLAR Araştırma konusunun belirlenmesi amacıyla, 2004 yılı Ekim ayında hazırlık çalışmalarına ve literatür incelemelerine başlanmış, 2005 yılı Şubat ayında araştırma konusu belirlenmiştir. Araştırma 2005 yılının Temmuz ayında tez önerisi olarak tez ön komitesine sunulmuştur. Eylül Nisan 2006 tarihleri arasında beş izlemde veriler toplanmıştır. Fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi ön izlem sonrası Ekim 2005-Nisan 2006 tarihleri arasında beş 65

81 danışmanlık görüşmesi ile gerçekleştirilmiştir. Verilerin analizi ve araştırmanın yazımı Şubat 2007 tarihine kadar tamamlanmıştır (Şekil 6). Katılımcılar ile haberleşme, veri toplama ve danışmanlık görüşmelerinde Muğla Üniversitesi nin Network Telefon Sistemi nden yararlanılmıştır. Araştırmanın sonunda girişim grubundaki bireylere ödül olarak Muğla Özel Yücelen Hastanesinin desteği ile birer tişört verilmiştir. Araştırmanın kırtasiye giderleri ise Muğla Belediyesi tarafından karşılanmıştır ARAŞTIRMANIN ETİĞİ Araştırmaya başlamadan önce İncedayı dan Fiziksel Aktivite Ölçeği nin kullanım izni, Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Etik Kurulu ndan etik kurul raporu, araştırmanın uygulanabilmesi için Muğla Üniversitesi Rektörlüğü nden yazılı izin alınmıştır. Ayrıca araştırmaya katılan bireylerin tümüne araştırma ve amacı hakkında bilgi verilmiş, gönüllü katılım sağlanmıştır. Araştırma bittikten sonra kontrol grubundaki katılımcılara Fiziksel Aktivite El Kitabı dağıtılmış, isteyenlere bilgilendirme ve danışmanlık görüşmesi planlanmıştır. Ancak sadece 3 kişi telefon danışmanlığı talebinde bulunmuştur ARAŞTIRMADAN ELDE EDİLEN DENEYİMLER Araştırmacının araştırmanın yapıldığı kurumda çalışıyor olması araştırmanın daha kolay yürütülmesinde etkili olmuştur. Özellikle üniveristenin Network telefon sisteminin kullanılması katılımcılara ulaşmada, veri toplamada ve bireysel danışmanlık programının yürütülmesinde araştırmacıya büyük kolaylık sağlamıştır. Yine de bireysel danışmanlık görüşmeleri araştırmacının çok zamanını almıştır. Birinci bireysel danışmanlık (yüzyüze görüşme, kişi başına dk.) 20 iş gününde 66

82 tamamlanmıştır. İkinci bireysel danışmanlık (telefonda görüşme, kişi başına 5-10 dk.) 7 iş gününde tamamlanmıştır. Üçüncü bireysel danışmanlık (yüzyüze görüşme, kişi başına ortalama 30 dk.) 15 iş günününde tamamlanmıştır. Dördüncü bireysel danışmanlık (telefonda görüşme, kişi başına 5-10 dk.) 7 iş gününde ve beşinci bireysel danışmanlık (yüzyüze görüşme, kişi başına ortalama 30 dk.) 15 iş gününde tamamlanmıştır. Danışmanlık görüşmesi için zaman ayarlama konusunda zorluklar yaşanmıştır. Katılımcıların iş yoğunluğuna göre uygun saatler ayarlanmış, ancak rutinde olmayan işler ya da sağlık sorunları nedeniyle aksamalar olmuş, yeniden görüşme saati ayarlama durumunda kalınmıştır. Bir diğer zorluk yüzyüze yapılan bireysel danışmanlık görüşmelerinde, bazı katılımcıların iş yerinden ayrılamama, tek başına çalışıyor olma, iş yoğunluğu gb. nedenler ile sağlık merkezine gelememesi, araştırmacının katılımcının çalıştığı birime gitmek durumunda kalmış olmasıdır. Bireysel danışmanlık görüşmelerinin sorun çıkmadan tamamlanmış olması, çalışmayla ilgili bildirilen olumlu görüşler, girişim grubundaki bireylerin çoğunluğunun fiziksel aktivitesini artırmış olması sevindiricidir. Sağlık merkezinde çalışan hemşirelerin sağlık bakımına fiziksel aktivite önerisini dahil etmeleri, araştırmacıyı mutlu eden önemli bir kazanım olmuştur. Ayrıca araştırmacının ailesi ve yakın çevresindeki kişilerin de orta yoğunluktaki fiziksel aktiviteyi günlük rutinlerine dahil etme çabaları gözlenmiştir. 67

83 EKİM ŞUBAT 2005 LİTERATÜR İNCELEME, TEZ KONUSUNUN BELİRLENMESİ MART HAZİRAN 2005 TEZ ÖNERİSİNİN HAZIRLANMASI TEMMUZ 2005 TEZ ÖNERİSİ İÇİN TEZ KOMİTESİ İLE TOPLANTI EYLÜL NİSAN 2006 TEZ VERİLERİNİN TOPLANMASI ve BİREYSEL DANIŞMANLIK PROGRAMININ UYGULANMASI MART 2006 TEZ İZLEMİ İÇİN TEZ KOMİTESİ İLE TOPLANTI HAZİRAN 2006 AĞUSTOS 2006 VERİLERİN ANALİZİNİN YAPILMASI EYLÜL 2006 OCAK 2007 TEZİN YAZILMASI ŞUBAT 2007 TEZİN SUNUMU Şekil 6. Araştırmanın Zamanlaması 68

84 BÖLÜM III BULGULAR 3.1. BİREYLERE İLİŞKİN TANITICI ÖZELLİKLER Bu bölümde girişim ve kontrol grubundaki bireylerin yaş grubu, cinsiyet, medeni durum, eğitim durumu, idari personel olarak hizmet sınıfı (genel idari hizmetler, teknik hizmetler), gelir durumu, çocuk durumu, sigara içme durumu, alkollü içki içme durumu ve kronik hastalık durumu özelliklerine ilişkin verilerin dağılımı yer almaktadır. Araştırma kapsamına alınan girişim ve kontrol grubundaki bireylerin tanıtıcı özellikleri Tablo 5 de görülmektedir. Girişim grubundaki bireylerin % 17.1 i yaş, % 65.9 u yaş, % 17.1 i 40 ve üzeri yaş grubundadır. Kontrol grubundaki bireylerin % 19.5 i yaş, % 65.9 u yaş, % 14.6 sı 40 ve üzeri yaş grubundadır. Girişim grubundaki bireylerin yaş ortalaması ± 5.96 (min-maks:24-50), kontrol grubundaki bireylerin ise ± 6.01 (min-maks:24-50) dir. Bireylerin cinsiyet durumlarına bakıldığında, girişim ve kontrol grubunda kadın, erkek dağılımının eşit olduğu, hem girişim hem de kontrol grubunun % 41.5 inin kadın, %58.5 inin erkek bireylerden oluştuğu belirlenmiştir. Girişim grubundaki bireylerin %36.6 sı lise, %29.3 ü önlisans, %34.1 i lisans eğitimi, kontrol grubundaki bireylerin ise, %34.1 i lise, %26.8 i önlisans, %39.0 ı lisans eğitimi almıştır. Medeni duruma bakılmış, girişim grubundaki bireylerin %87.8 inin evli, kontrol grubundaki bireylerin %78.0 inin evli olduğu saptanmıştır. Çocuk durumuna bakıldığında, girişim grubundaki bireylerin %82.9 unun, kontrol grubundaki bireylerin ise %68.3 ünün çocuğu vardır. 69

85 Tablo 5. Bireylerin Tanıtıcı Özelliklerine Göre Dağılımları Özellikler Yaş Grubu ve üzeri Girişim Grubu (n=41 ) Kontrol Grubu (n=41 ) Sayı (%) Sayı (%) Yaş Ortalaması ± ± 6.01 Cinsiyet Kadın Erkek Eğitim Düzeyi Lise ve dengi Ön lisans Lisans Medeni Durum Bekar Evli Çocuk Durumu* Çocuk var Çocuk yok Hizmet Sınıfı İdare hizmetler sınıfı Teknik hiz. Sınıfı Gelir Durumu Gelir giderden az Gelir gidere eşit Gelir giderden fazla Sigara İçme Durumu İçiyor İçmiyor Alkollü İçki İçme Durumu İçiyor İçmiyor Kronik Hastalık Durumu Kronik hastalık var Kronik hastalık yok Toplam *çocuk durumu evli olanlar üzerinden değerlendirilmiştir. ** Ki-kare testi χ² p χ² = 0.14 p > 0.05 χ² = 0.00 p > 0.05 χ² = 0.21 p > 0.05 χ² = 0.82 p > 0.05 χ² = 1.73 p > 0.05 χ² = 2.79 p > 0.05 χ² = 3.60 P > 0.05 χ² = 0.05 p > 0.05 χ² = 0.09 p > 0.05 χ² = 0.12 p > 0.05 Araştırma kapsamına alınan girişim ve kontrol grubundaki bireylerin hizmet sınıfına bakıldığında, girişim grubundaki bireylerin %73.2 sinin genel idare hizmetler sınıfında, %26.8 inin teknik hizmetler sınıfında, kontrol grubundaki 70

86 bireylerin ise %87.8 inin genel idari hizmetler sınıfında, %12.2 sinin teknik hizmetler sınıfında olduğu belirlenmiştir. Girişim grubundaki bireylerin %36.6 sının geliri giderden az, %46.3 ünün geliri gidere eşit, %17.1 inin geliri giderden fazla, kontrol grubundaki bireylerin ise %26.8 inin geliri giderden az, %65.9 unun geliri gidere eşit, %7.3 ünün geliri giderden fazladır. Girişim grubundaki bireylerin %39.0 unun sigara içtiği, kontrol grubundaki bireylerin ise %36.6 sının sigara içtiği belirlenmiştir. Alkollü içki içme durumlarına bakılmış, girişim grubundaki bireylerin %17.1 inin alkollü içki içtiği, %82.9 unun içmediği, kontrol grubundaki bireylerin ise %14.6 sının alkollü içki içtiği, %85.4 ünün içmediği saptanmıştır. Bireylerin kronik hastalık durumuna bakıldığında, girişim grubundaki bireylerin %9.8 inin kronik hastalığının olduğu, %90.2 sinin kronik hastalığının olmadığı, kontrol grubundaki bireylerin ise %12.2 sinin kronik hastalığının olduğu, %87.8 inin kronik hastalığının olmadığı belirlenmiştir. Girişim grubundan kronik hastalığı olan 2 kişinin hipertansiyon, 1 kişinin diyabet+hipertansiyon+obezite, 1 kişinin alerjik astım, kontrol grubundan 5 kişinin hipertansiyon hastası olduğu belirlenmiştir. Araştırma kapsamına alınan girişim ve kontrol grubundaki bireylerin yaş grupları, cinsiyet, medeni durum, eğitim durumu, hizmet sınıfı, gelir durumu, çocuk durumu, sigara içme durumu, alkollü içki içme durumu ve kronik hastalık durumuna göre dağılımında iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamış, her iki grubun tanıtıcı özellikler yönünden homojen olduğu belirlenmiştir (p>0.05) (Tablo 5). 71

87 3.2. GİRİŞİM/KONTROL GRUBU BİREYLERİN ÖN VE SON İZLEM FİZİKSEL AKTİVİTE ÖLÇEĞİ PUAN ORTALAMALARI Bu bölümde girişim ve kontrol grubu bireylerin fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi öncesinde (ön izlem) ve sonrasında (son izlem) fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları incelenmiştir. Bireylerin ön izlemde fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamaları, girişim ve kontrol grubu arasında, bağımsız gruplarda t testi kullanılarak karşılaştırılmış, sonuçlar Tablo 6 da verilmiştir. Tablo 6. Bireylerin Ön İzlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Puan Ortalamalarının Dağılımı FAÖ Alt Boyutları Girişim Grubu X ± SD Kontrol Grubu X± SD t* p Niyet t= 2.13 p<0.05 Öznel Norm t= 1.62 p>0.05 Normatif İnançlar t= 0.72 p>0.05 Davranışa Yönelik Tutum t= 2.64 p<0.05 Davranışsal İnançlar t= 2.14 p<0.05 Algılanan Davranış Kontrolü t= 1.71 p>0.05 Öz Kimlik t= 1.31 p>0.05 Toplam Ölçek t = 2.45 p<0.05 *Bağımsız gruplarda t testi Araştırma kapsamına alınan girişim ve kontrol grubu bireylerin ön izlem fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları incelendiğinde, niyet alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.47±1.36 iken, kontrol grubunda 4.76±1.66 dır. Niyet 72

88 alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.05). Ölçeğin öznel norm alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.43±1.72, kontrol grubunda 4.80±1.80, normatif inançlar alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 4.51±1.69, kontrol grubunda 4.25±1.60 dır. Yapılan istatistiksel değerlendirme sonucu, öznel norm ve normatif inançlar alt boyutlarının puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). Ölçeğin davranışa yönelik tutum alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 6.30±0.82, kontrol grubunda 5.67±1.27, davranışsal inançlar alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.85±0.98, kontrol grubunda 5.32±1.21 dir. Davranışa yönelik tutum ve davranışsal inançlar alt boyutlarının puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.05). Ölçeğin algılanan davranış kontrolü alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.97±1.29, kontrol grubunda 5.42±1.58, öz-kimlik ek değişkeninin puan ortalaması girişim grubunda ±1.38, kontrol grubunda 4.25±1.39 dir. Algılanan davranış kontrolü alt boyutu ve öz-kimlik ek değişkeni puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). Toplam ölçek puan ortalamaları incelendiğinde, girişim grubunun almış olduğu puan ortalaması 5.35±0.85 iken, kontrol grubu bireylerinde bu değer 4.86±0.95 dir. Toplam ölçek puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.05) (Tablo 6) (Grafik 1). 73

89 Bireylerin son izlemde fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamaları, girişim ve kontrol grubu arasında, bağımsız gruplarda t testi kullanılarak karşılaştırılmış, sonuçlar Tablo 7 de verilmiştir. Tablo 7. Bireylerin Son İzlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Puan Ortalamalarının Dağılımı FAÖ Alt Boyutları Girişim Grubu X ± SD Kontrol Grubu X± SD t* p Niyet t= 4.31 p<0.001 Öznel Norm t= 1.84 p>0.05 Normatif İnançlar t= 1.05 p>0.05 Davranışa Yönelik Tutum t= 4.06 p<0.001 Davranışsal İnançlar t= 2.57 p<0.01 Algılanan Davranış Kontrolü t= 1.34 p>0.05 Öz Kimlik t= 1.43 p>0.05 Toplam Ölçek t = 3.26 p<0.01 *Bağımsız gruplarda t testi Araştırma kapsamına alınan girişim ve kontrol grubu bireylerin son izlem fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları incelendiğinde, niyet alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 6.20±1.12, kontrol grubunda 4.89±1.58 dir. Niyet alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.001). Ölçeğin öznel norm alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.74±1.42, kontrol grubunda 5.09±1.75, normatif inançlar alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.27±1.53, kontrol grubunda 4.84±2.07 dir. Öznel norm 74

90 ve normatif inançlar alt boyutlarının puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). Ölçeğin davranışa yönelik tutum alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 6.52±0.60, kontrol grubunda 5.69±1.15 dir. Davranışa yönelik tutum alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.001). Ölçeğin davranışsal inançlar alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 6.01±1.06, kontrol grubunda 5.33±1.30 dur. Davranışsal inançlar alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.01). Ölçeğin algılanan davranış kontrolü alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.91±1.15, kontrol grubunda 5.50±1.59, öz-kimlik ek değişkeninin puan ortalaması girişim grubunda 4.84±1.30, kontrol grubunda 4.43±1.28 dir. Algılanan davranış kontrolü alt boyutu ve öz-kimlik ek değişkeni puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). Toplam ölçek puan ortalamaları incelendiğinde, girişim grubunun almış olduğu puan ortalaması 5.74±0.76 iken, kontrol grubu bireylerinde bu değer 5.10±1.01 dir. Toplam ölçek puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.01) (Tablo 7) (Grafik 1). 75

91 7,00 Puan Ortalaması 6,00 5,00 4,00 3,00 2,00 5,35 4,86 5,74 5,10 Girişim Kontrol 1,00 Ön İzlem Son İzlem Grafik 1. Ön ve Son izlemde Fiziksel Aktivite Ölçeği Toplam Puan Ortalamaları Girişim ve kontrol grubu bireylerinin ön izlem - son izlem, fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamaları grup içi karşılaştırılmasında eşleştirilmiş gruplarda t testi kullanılmış, sonuçlar Tablo 8 de verilmiştir. Tablo 8. Bireylerin Ön İzlem-Son İzlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Toplam Puan Ortalamalarının Farkı Ölçek Puan Ortalama Gruplar Farkı t* p X önizlem X sonizlem ± SD Girişim Grubu t = p<0.01 Kontrol Grubu t= p>0.05 * Eşleştirilmiş iki grupta t testi Girişim grubu bireylerinin ön izlem - son izlem, fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamalarının farkı -0.39±0.97 dir. Girişim grubu içinde yapılan bu karşılaştırmada, fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamaları farkı, istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur ( p<0.01) (Tablo 8). 76

92 Kontrol grubu bireylerinin ön izlem - son izlem fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamalarının farkı -0.23±0.85 dir. Bu fark istatistiksel olarak anlamlı değildir ( p>0.05) (Tablo 8) GİRİŞİM/KONTROL GRUBU BİREYLERİN ÖN VE SON İZLEM FİZİKSEL AKTİF OLMA DURUMLARI VE GEÇMİŞ DAVRANIŞLARI Bu bölümde girişim ve kontrol grubundaki bireylerin, fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi öncesi (ön izlem) ve sonrası (son izlem) fiziksel aktif olma durumları ve geçmiş davranışlarına (haftada kaç kez ağır, orta ve hafif fiziksel aktivite yaptıkları) ilişkin verilerin dağılımı yer almaktadır. Araştırma kapsamına alınan bireylerin ön izlem fiziksel aktif olma durumları incelendiğinde, girişim grubundaki bireylerin %4.9 unun kendilerini hiç aktif değil, %9.8 inin kendilerini oldukça hareketsiz, %65.9 unun fiziksel olarak aktif ve %19.5 inin fiziksel olarak çok aktif gördüğü saptanmıştır. Kontrol grubunda ise bireylerin %4.9 unun kendilerini hiç aktif değil, %26.8 inin oldukça hareketsiz gördüğü,, %56.1 inin fiziksel olarak aktif, %12.2 sinin fiziksel olarak çok aktif gördüğü belirlenmiştir. Ön izlemde, girişim ve kontrol grubunun fiziksel aktif olma durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır (p>0.05) (Tablo 9). 77

93 Tablo 9. Bireylerin Ön İzlemde Fiziksel Aktif Olma Durumlarına Göre Dağılımı Fiziksel Aktivite Durumu Girişim Grubu Kontrol Grubu Sayı (%) Sayı (%) χ² p Hiç aktif değilim Oldukça hareketsizim χ²= 4.27 Fiziksel olarak aktifim p>0.05 Fiziksel olarak çok aktifim TOPLAM * Ki-kare testi Araştırma kapsamına alınan bireylerin son izlem fiziksel aktif olma durumları incelendiğinde, girişim grubundaki bireylerin %2.4 ünün kendilerini hiç aktif değil, hareketsiz gördüğü, %2.4 ünün kendilerini oldukça hareketsiz, %85.4 ünün fiziksel olarak aktif ve %9.8 inin fiziksel olarak çok aktif gördüğü saptanmıştır. Kontrol grubunda son izlemde hiç aktif değilim, hareketsizim diyen bireyin olmadığı, %24.4 ünün kendilerini oldukça hareketsiz, %70.7 sinin fiziksel olarak aktif ve %4.9 unun fiziksel olarak çok aktif gördüğü saptanmıştır. Son izlemde, girişim ve kontrol grubunun fiziksel aktif olma durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05) (Tablo 10). Tablo 10. Bireylerin Son İzlemde Fiziksel Aktif Olma Durumlarına Göre Dağılımı Fiziksel Aktivite Durumu Girişim Grubu Kontrol Grubu Sayı (%) Sayı (%) χ² p Hiç aktif değilim, hareketsizim Oldukça hareketsizim χ²= 9.59 Fiziksel olarak aktifim p<0.05 Fiziksel olarak çok aktifim TOPLAM * Ki-kare testi 78

94 Bireylerin geçmiş davranış (haftada kaç kez ağır, orta ve hafif fiziksel aktivite yaptıkları) puan ortalamaları ön izlemde, girişim ve kontrol grubu arasında, bağımsız gruplarda t testi kullanılarak karşılaştırılmış, sonuçlar Tablo 11 da gösterilmiştir. Tablo 11. Bireylerin Ön İzlemde Geçmiş Davranış Puan Ortalamalarının Dağılımı Yapılan Fiziksel Aktivite Girişim Grubu Kontrol Grubu X SD X SD t* p Ağır fiziksel aktiviteler t = p>0.05 Orta yoğunlukta fiz. akt t = 0.42 p>0.05 Hafif yoğunlukta fiz. akt t = 0.16 p>0.05 Toplam fiziksel aktiviteler t = 0.09 p>0.05 *Bağımsız gruplarda t testi Araştırma kapsamına alınan girişim ve kontrol grubundaki bireylerin bir haftada yaptıkları ağır fiziksel aktivite puan ortalaması, girişim grubunda 1.31±1.63 iken, kontrol grubunda 1.48±1.61 dir. Bir haftada yapılan ağır fiziksel aktivite puan ortalamalarında, ön izlemde girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı belirlenmiştir (p>0.05). Bir haftada yapılan orta yoğunlukta fiziksel aktivite puan ortalaması girişim grubunda 2.92±2.12 iken, kontrol grubunda 2.73±2.04 dür. Bir haftada yapılan orta yoğunlukta fiziksel aktivite puan ortalamalarında, ön izlemde girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). Bir haftada yapılan hafif yoğunlukta fiziksel aktivite puan ortalaması girişim grubunda 3.52±2.08 iken, kontrol grubunda 3.43±2.04 dür. Bir haftada yapılan hafif yoğunlukta fiziksel aktivite puan ortalamalarında, ön izlemde girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı belirlenmiştir (p>0.05). 79

95 Bir haftada yapılan toplam fiziksel aktivite puan ortalaması girişim grubunda 7.75±4.58 iken, kontrol grubunda 7.65±4.54 dür. Bir haftada yapılan toplam fiziksel aktivite puan ortalamalarında, ön izlemde girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05) (Tablo 11) (Grafik 2). Bireylerin geçmiş davranış (haftada kaç kez ağır, orta ve hafif fiziksel aktivite yaptıkları) puan ortalamaları son izlemde, girişim ve kontrol grubu arasında, bağımsız gruplarda t testi kullanılarak karşılaştırılmış, sonuçlar Tablo 12 de gösterilmiştir. Tablo 12. Bireylerin Son İzlemde Geçmiş Davranış Puan Ortalamalarının Dağılımı Yapılan Fiziksel Aktivite Girişim Grubu Kontrol Grubu X SD X SD t* p Ağır fiziksel aktiviteler t = 2.27 p<0.05 Orta yoğunlukta fiz. akt t = 4.11 p<0.001 Hafif yoğunlukta fiz. akt t = 2.77 p<0.01 Toplam fiziksel aktiviteler t = 3.78 p<0.001 *Bağımsız gruplarda t testi Araştırma kapsamına alınan girişim ve kontrol grubundaki bireylerin bir haftada yaptıkları ağır fiziksel aktivite puan ortalaması, girişim grubunda 2.82±2.25 iken, kontrol grubunda 1.78±1.90 dır. Bir haftada yapılan ağır fiziksel aktivite puan ortalamalarında, son izlemde girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.05). Bir haftada yapılan orta yoğunlukta fiziksel aktivite puan ortalaması girişim grubunda 4.63±1.72 iken, kontrol grubunda 2.85±2.16 dır. Orta yoğunlukta fiziksel 80

96 aktivite puan ortalamalarında, son izlemde girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.001). Bir haftada yapılan hafif yoğunlukta fiziksel aktivite puan ortalaması girişim grubunda 5.29±1.72 iken, kontrol grubunda 4.14±2.00 dır. Hafif yoğunlukta fiziksel aktivite puan ortalamalarında, son izlemde girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.01). Bir haftada yapılan toplam fiziksel aktivite puan ortalaması, girişim grubunda 12.75±4.49 iken, kontrol grubunda 8.78±4.99 dur. Toplam fiziksel aktivite puan ortalamalarında, son izlemde girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p>0.001) (Tablo 12) (Grafik 2) ,75 Sayı ,75 7,65 8,78 Girişim Kontrol Ön İzlem Son İzlem Grafik 2. Bireylerin Ön ve Son İzlemde Geçmiş Davranış Puan Ortalamalarının Dağılımı Girişim ve kontrol grubu bireylerinin ön izlem - son izlem, geçmiş davranış toplam puan ortalaması (bir haftada yapılan toplam fiziksel aktivite), grup içi karşılaştırılmasında eşleştirilmiş gruplarda t testi kullanılmış, sonuçlar Tablo 13 de verilmiştir. 81

97 Tablo 13. Bireylerin Ön İzlem-Son İzlem Geçmiş Davranış Toplam Puan Ortalamalarının Farkı Gruplar Girişim Grubu Kontrol Grubu Geçmiş Davranış Puan Ortalama Farkı t* p X önizlem X sonizlem ± SD t = p< t= p>0.05 *Eşleştirilmiş iki grupta t testi Girişim grubundaki bireylerinin ön izlem - son izlem, geçmiş davranış puan ortalama farkı -5.00±5.08 dir. Bu fark istatistiksel olarak ileri derecede anlamlıdır (p<0.001). Kontrol grubu bireylerinin ön izlem - son izlem geçmiş davranış puan ortalama farkı -1.12±3.80 dir. Bu fark istatistiksel olarak anlamlı değildir (p>0.05) GİRİŞİM VE KONTROL GRUBU BİREYLERİN İZLEMLERE GÖRE FİZİKSEL AKTİVİTE DAVRANIŞ DEĞİŞİM AŞAMALARI Bu bölümde önce, girişim ve kontrol grubundaki bireylerin ön izlem, 2. izlem, 3. izlem, 4. izlem ve son izlemde belirlenen fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarının frekans dağılımları, sonra değişim aşamalarının grup içi karşılaştırılmasında Friedman testi ve ileri analiz için Benforroni düzeltmeli wilcoxson işaretli sıra testi, daha sonra değişim aşamalarının girişim ve kontrol grubu arasında izlemlere göre karşılaştırılmasında Mann Whitney U testi kullanılmış ve sonuçlar verilmiştir. 82

98 Araştırma kapsamına alınan girişim ve kontrol grubundaki bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarının ön izlem, 2. izlem, 3. izlem, 4. izlem ve son izleme göre dağılımı Tablo 14 de verilmiştir. Tablo 14. Bireylerinin Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşamalarının İzlemlere Göre Dağılımı Değişim Aşaması Gruplar Ön İzlem 2. İzlem 3. İzlem 4. İzlem Sonİzlem Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Düşünme Öncesi Düşünme Hazırlık Harekete Geçme Sürdürme Girişim Kontrol Girişim Kontrol Girişim Kontrol Girişim Kontrol Girişim Kontrol TOPLAM Bireylerin ön izlemde (Eylül-2005) değişim aşamaları incelendiğinde, girişim grubunun %26.8 i düşünme öncesi, %41.5 i düşünme, %19.5 i hazırlık, %12.2 si sürdürme aşamasındadır. Harekete geçme aşamasında olan birey yoktur. Kontrol grubunda ise, bireylerin %22.0 si düşünme öncesi, %34.1 i düşünme, %24.4 ü hazırlık, %2.4 ü harekete geçme ve %17.1 i sürdürme aşamasındadır. Bireylerin 2. izlemde (Kasım-2005) değişim aşamalarına bakıldığında, girişim grubunun %4.9 u düşünme öncesi, %48.8 i düşünme, %26.8 i hazırlık, %7.3 ü 83

99 harekete geçme ve %12.2 si sürdürme aşamasındadır. Kontrol grubunda ise, bireylerin %19.5 i düşünme öncesi, %43.9 u düşünme, %12.2 si hazırlık, %7.3 ü harekete geçme ve %17.1 i sürdürme aşamasındadır. Bireylerin 3. izlemde (Aralık-2005) değişim aşamalarına bakıldığında, girişim grubunun %4.9 u düşünme öncesi, %43.9 u düşünme, %24.4 ü hazırlık, %14.6 sı harekete geçme, %12.2 si sürdürme aşamasındadır. Kontrol grubunda ise, bireylerin %17.1 i düşünme öncesi, %56.1 i düşünme, %7.3 ü hazırlık, %2.4 ü harekete geçme ve %17.1 i sürdürme aşamasındadır. Bireylerin 4. izlemde (Şubat-2006) değişim aşamalarına bakıldığında, girişim grubunun %4.9 u düşünme öncesi, %12.2 si düşünme, %43.9 u hazırlık, %29.3 ü harekete geçme ve %9.8 i sürdürme aşamasındadır. Kontrol grubunda ise, bireylerin %17.1 i düşünme öncesi, %51.2 si düşünme, %4.9 u hazırlık, %9.8 i harekete geçme ve %17.1 i sürdürme aşamasındadır. Bireylerin son izlemde (Nisan-2006) değişim aşamalarına bakıldığında, girişim grubunun %2.4 ü düşünme öncesi, %7.3 ü düşünme, %19.5 i hazırlık, %58.5 i harekete geçme ve %12.2 si sürdürme aşamasındadır. Kontrol grubunda ise, bireylerin %17.1 i düşünme öncesi, %26.8 i düşünme, %24.4 ü hazırlık, %14.6 sı harekete geçme ve %17.1 i sürdürme aşamasındadır (Tablo 14) (Grafik 3) (Grafik 4). 84

100 70 60 Yüzde (%) Düşünme Öncesi Düşünme Hazırlık Harekete Geçme Sürdürme 10 0 Ön İzlem 2. İzlem 3. İzlem 4. İzlem Son İzlem İzlemler Grafik 3. Girişim Grubu Bireylerin Değişim Aşamalarının İzlemlere Göre Dağılımı Yüzde (%) Düşünme Öncesi Düşünme Hazırlık Harekete Geçme Sürdürme 10 0 Ön İzlem 2. İzlem 3. İzlem 4. İzlem Son İzlem İzlemler Grafik 4. Kontrol Grubu Bireylerin Değişim Aşamalarının İzlemlere Göre Dağılımı 85

101 Girişim grubu bireylerin ön izlem, 2. izlem, 3. izlem, 4. izlem ve son izlemde belirlenen değişim aşamaları, Friedman testi ile karşılaştırılmıştır. Beş farklı zamanda yapılan izlemlerde belirlenen değişim aşamaları arasındaki fark istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı bulunmuştur (p<0.001) (Tablo 15). Tablo 15. Girişim Grubu Bireylerin Değişim Aşamalarının İzlemlere Göre Karşılaştırılması Sonuçlar Medyan Minimum Maksimum Ön izlem (Aşama) İzlem (Aşama) İzlem (Aşama) İzlem (Aşama) Son izlem (Aşama) χ² (Friedman) = p<0.001 *Friedman testi Bu ön değerlendirmeyi ileri analiz düzeyinde test etmek için Benforroni düzeltmeli wilcoxon işaretli sıra testi kullanılmıştır. Düzeltilmiş anlamlılık düzeyi, [anlamlılık düzeyi /grup sayısı] işlemi sonucunda α=0.05/4= olarak hesaplanmıştır. Düzeltilmiş anlamlılık düzeyi 0.01 olarak kabul edilmiştir. Ön izlem ile 2. izlem, 3. izlem, 4. izlem ve son izlem arasında ikili karşılaştırmalar yapılmıştır. Analiz sonuçları Tablo 16 da verilmiştir. 86

102 Tablo 16. Girişim Grubu Bireylerin Ön İzlem Değişim Aşamalarının, 2. İzlem, 3. İzlem, 4. İzlem ve Son İzlem Değişim Aşamaları ile Karşılaştırılması İzlemler Sayı % Z* p Ön İzlem 2. İzlem Değişim aşamasında gerileme Değişim aşamasında ilerleme Aşama değişimi yok Z = p<0.001 Ön İzlem 3. İzlem Değişim aşamasında gerileme Değişim aşamasında ilerleme Aşama değişimi yok Ön İzlem 4. İzlem Değişim aşamasında gerileme Değişim aşamasında ilerleme Aşama değişimi yok Ön İzlem Son İzlem Değişim aşamasında gerileme Değişim aşamasında ilerleme Aşama değişimi yok TOPLAM *Benforroni düzeltmeli wilcoxon işaretli sıra testi Z = p<0.001 Z = p<0.001 Z = p<0.001 İlk karşılaştırma ön izlem ile 2. izlem arasında yapılmıştır. Buna göre, girişim grubunun %4.88 inde değişim aşamasında gerileme, %43.90 ında değişim aşamasında ilerleme belirlenirken, %51.22 sinde aşama değişimi olmamıştır. Ön izlem ile 2. izlem arasındaki aşama değişimleri, istatistiksel olarak ileri derecede anlamlıdır (p<0.001). İkinci karşılaştırma ön izlem ile 3. izlem arasında yapılmıştır. Girişim grubunun %2.44 ünde değişim aşamasında gerileme, %48.78 inde değişim aşamasında 87

103 ilerleme saptanmış ve %48.78 inde aşama değişimi olmamıştır. Bu sonuç da istatistiksel olarak ileri derecede anlamlıdır (p<0.001). Ön izlem ile 4. izlem in karşılaştırıldığı üçüncü analiz sonucunda, girişim grubunun %2.44 ünün değişim aşamasında gerileme, %70.73 ünün değişim aşamasında ilerleme belirlenmiş ve %26.83 ünde aşama değişimi olmamıştır. Ön izlem ile 4. izlem arasındaki aşama değişimleri istatistiksel olarak ileri derecede anlamlıdır (p<0.001). Son karşılaştırma, ön izlem ile son izlem arasında gerçekleştirilmiştir. Değişim aşamasında gerileme kaydeden birey olmamıştır. İlerleme kaydedenlerin oranı %82.93, aşama değişimi olmayanların oranı ise %17.07 dir. Ön izlem ile son izlem arasındaki aşama değişimleri de istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı bulunmuştur ( p<0.001). Kontrol grubu bireylerin ön izlem, 2. izlem 3. izlem, 4. izlem ve son izlemde belirlenen değişim aşamaları, Friedman testi ile karşılaştırılmış, beş farklı zamanda yapılan izlemlerde belirlenen değişim aşamaları arasındaki fark, istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.01) (Tablo 17). Tablo 17. Kontrol Grubu Bireylerin Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşamalarının İzlemlere Göre Karşılaştırılması Sonuçlar Medyan Minimum Maksimum Ön izlem (Aşama) İzlem (Aşama) İzlem (Aşama) İzlem (Aşama) Son izlem (Aşama) χ² (Friedman) = p<0.01 *Friedman testi 88

104 Bu ön değerlendirmeyi ileri analiz düzeyinde test etmek için Benforroni düzeltmeli wilcoxon işaretli sıra testi kullanılmıştır. Ön izlem ile 2. izlem,3. izlem, 4. izlem ve son izlem arasında ikili karşılaştırmalar yapılmıştır. Analiz sonuçları Tablo 18 de gösterilmiştir. Tablo 18. Kontrol Grubu Bireylerin Ön İzlem Değişim Aşamalarının, 2. İzlem, 3. İzlem, 4. İzlem ve Son İzlem Değişim Aşamaları ile Karşılaştırılması İzlemler Sayı % Z* p Ön İzlem 2. İzlem Değişim aşamasında gerileme Değişim aşamasında ilerleme Z = 0.00 p>0.01 Aşama değişimi yok Ön İzlem 3. İzlem Değişim aşamasında gerileme Değişim aşamasında ilerleme Z = p>0.01 Aşama değişimi yok Ön İzlem 4. İzlem Değişim aşamasında gerileme Değişim aşamasında ilerleme Z = p>0.01 Aşama değişimi yok Ön İzlem Son İzlem Değişim aşamasında gerileme Değişim aşamasında ilerleme Z = p>0.01 Aşama değişimi yok TOPLAM *Benforroni düzeltmeli wilcoxon işaretli sıra testi İlk karşılaştırma ön izlem ile 2. izlem arasında yapılmıştır. Buna göre, kontrol grubunun %9.75 inde değişim aşamasında gerileme, %7.31 inde değişim aşamasında ilerleme belirlenirken, %82.92 sinde aşama değişimi olmamıştır. Ön izlem ile 2. 89

105 izlem arasındaki aşama değişimleri istatistiksel olarak anlamsızdır (p>0.01). İkinci karşılaştırma ön izlem ile 3. izlem arasında yapılmıştır. Kontrol grubunun %19.51 inde değişim aşamasında gerileme, %7.31 inde değişim aşamasında ilerleme saptanmış ve %73.17 sinde aşama değişimi olmamıştır. Bu sonuç da istatistiksel olarak anlamsızdır (p>0.01). Ön izlem ile 4. izlemin karşılaştırıldığı üçüncü analiz sonucunda, kontrol grubunun %17.07 sinin değişim aşamasında gerileme, %14.63 ünün değişim aşamasında ilerleme belirlenmiş ve %68.29 unda aşama değişimi olmamıştır. Ön izlem ile 4. izlem arasındaki aşama değişimleri istatistiksel olarak anlamsızdır (p>0.01). Son karşılaştırma, ön izlem ile son izlem arasında gerçekleştirilmiştir. Bu grupta değişim aşamasında gerileme kaydedenlerin oranı %4.87, ilerleme kaydedenlerin oranı %21.95, aşama değişimi olmayanların oranı ise %73.17 dir. Ön izlem ile son izlem arasındaki aşama değişimleri de istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur (p>0.01). Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin ön izlem, 2. izlem, 3. izlem, 4. izlem ve son izlemde belirlenen değişim aşamaları girişim ve kontrol grubu arasında Mann Whitney U testi ile karşılaştırılmış, sonuçlar Tablo 19 da verilmiştir. Düzeltilmiş anlamlılık düzeyi, [anlamlılık düzeyi /grup sayısı] işlemi sonucunda α=0.05/4= olarak hesaplanmış ve anlamlılık düzeyi 0.01 olarak kabul edilmiştir. Ön izlemde bireylerin değişim aşamaları incelendiğinde, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı belirlenmiştir (p>0.01). İkinci izlemde bireylerin değişim aşamalarına bakıldığında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.01). Bireylerin değişim aşamaları incelendiğinde, 3. izlemde de girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı belirlenmiştir (p>0.01). 90

106 Dördüncü izlemde bireylerin değişim aşamaları incelendiğinde, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.01). Son izlemde bireylerin değişim aşamalarına bakıldığında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.01)(tablo 19). Tablo 19. Girişim ve Kontrol Grubu Bireylerin İzlemlere Göre Değişim Aşamalarının Gruplar Arası Karşılaştırması İzlemler M-U* p Ön İzlem Girişim Grubu Kontrol Grubu İzlem 2 Girişim Grubu Kontrol Grubu İzlem 3 Girişim Grubu Kontrol Grubu İzlem 4 Girişim Grubu Kontrol Grubu Son İzlem Girişim Grubu Kontrol Grubu *Mann-Whitney U testi M-U= Z=-1.04 M-U= Z=-1.04 M-U= Z=-2.02 M-U= Z=-2.96 M-U= Z=-3.03 p>0.01 p>0.01 p>0.01 p<0.01 p<

107 3.5. GİRİŞİM/KONTROL GRUBU BİREYLERİN ÖN VE SON İZLEM FİZİKSEL AKTİVİTE ÖLÇEĞİ PUAN ORTALAMALARI İLE GEÇMİŞ DAVRANIŞ PUAN ORTALAMALARI ARASINDAKİ İLİŞKİ Bu bölümde girişim ve kontrol grubundaki bireylerin ön ve son izlemde fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları ile geçmiş davranış puan ortalamaları arasındaki ilişkiyi incelemek için Pearson Korelasyon analizi kullanılmış, sonuçlar Tablo 20 de gösterilmiştir. Tablo 20. Bireylerin Ön ve Son İzlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Puan Ortalamaları ile Geçmiş Davranış Puan Ortalamaları Arasındaki İlişki Geçmiş Davranış Puan Ortalaması Fiziksel Aktivite Ölçeği Puan Ortalaması Girişim Grubu r Kontrol Grubu r Ön izlem Son izlem 0.50** 0.35* Pearson Korelasyon p< 0.01** p<0.05* Ön izlemde, bireylerin fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları ile geçmiş davranış puan ortalamaları arasında girişim grubunda (r=0.22, p>0.05) ve kontrol grubunda (r=0.04, p>0.05) istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır. Son izlemde ise, bireylerin fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları ile geçmiş davranış puan ortalamaları arasında hem girişim grubunda (r=0.50, p<0.01) (Grafik 5) hem de kontrol grubunda (r=0.35, p<0.05) istatistiksel olarak pozitif yönde bir ilişki olduğu saptanmıştır. 92

108 7,0 Fiziksel Aktivite Ölçek Puan Ortalaması 6,5 6,0 5,5 5,0 4,5 4, Geçmiş Davranış Puan Ortalaması Grafik 5. Girişim Grubu Bireylerin Son İzlem Fiziksel Aktivite Ölçeği Puan Ortalamaları ile Geçmiş davranış Puan Ortalamaları Arasındaki İlişki 93

109 BÖLÜM IV TARTIŞMA Fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişiminin etkililiğinin incelendiği bu araştırmada elde edilen bulgular, araştırma hipotezleri dikkate alınarak beş bölümde tartışılmıştır BİREYLERE İLİŞKİN TANITICI ÖZELLİKLERİN İNCELENMESİ Araştırma kapsamına alınan girişim ve kontrol grubundaki bireylerin yaş grubu, cinsiyet, eğitim düzeyi, medeni durum, çocuk durumu, hizmet sınıfı, gelir durumu, sigara içme durumu, alkollü içki içme durumu ve kronik hastalık durumuna göre dağılımında iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmamış, her iki grubun tanıtıcı özellikler yönünden homojen olduğu belirlenmiştir (p>0.05) (Tablo 5). Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin %65.9 u yaş grubunda olup, girişim grubu için yaş ortalaması ± 5.96, kontrol grubu için ± 6.01 dir. Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin %41.5 ini kadınlar, %58.5 ini erkekler oluşturmuştur. Girişim grubundaki bireylerin %87.8 inin, kontrol grubundaki bireylerin ise %78.0 inin evli olduğu belirlenmiştir. Araştırmaya katılan bireylerin eğitim düzeyinin yüksek olduğu, girişim grubundaki bireylerin %34.1 inin, kontrol grubundakilerin ise %39.0 unun lisans düzeyinde eğitim aldığı saptanmıştır. Girişim grubundaki bireylerin %73.2 sinin, kontrol grubundakilerin ise %87.8 inin genel idari hizmetler sınıfında olduğu belirlenmiştir. Her iki grupta da teknik hizmetler sınıfında çalışanların oranı düşüktür. Girişim grubundaki bireylerin 94

110 %36.6 sının, kontrol grubundaki bireylerin ise %26.8 inin geliri giderden azdır. Her iki grupta da katılımcıların çoğunluğunun geliri giderine eşit veya geliri giderinden fazla olarak belirlenmiştir. Girişim grubundaki bireylerin %82.9 unun, kontrol grubundakilerin ise %68.3 ünün çocuğu vardır. Girişim grubundaki bireylerin %39.0 unun, kontrol grubundakilerin ise %36.6 sının sigara içtiği belirlenmiştir. Bireylerin alkollü içki içme durumları incelenmiş, girişim grubundakilerin %17.1 inin, kontrol grubundakilerin ise %14.6 sının alkollü içki içtiği saptanmıştır. Bireylerin kronik hastalık durumuna bakıldığında, girişim grubundaki bireylerin %9.8 inin, kontrol grubundakilerin ise %12.2 sinin kronik hastalığının olduğu belirlenmiştir GİRİŞİM/KONTROL GRUBU BİREYLERİN ÖN VE SON İZLEM FİZİKSEL AKTİVİTE ÖLÇEĞİ PUAN ORTALAMALARININ İNCELENMESİ Bu bölümde girişim ve kontrol grubu bireylerin fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi öncesinde (ön izlem) ve sonrasında (son izlem) fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları incelenmiştir. Planlı davranış kuramına göre insanlar davranışlarının sonuçları hakkında önceden düşünürler, seçtikleri bir sonuca ulaşmak için bir karara varırlar ve bu kararı uygularlar. Başka bir deyişle, davranışlar belli bir niyet sonucu oluşur. Bu kurama göre inanç, tutum ve niyet davranışın belirleyicisidir, o nedenle ölçülmesi önem taşır (46). Fiziksel aktivite ölçeği niyet, öznel norm, normatif inançlar, davranışa yönelik tutum, davranışsal inançlar, algılanan davranış kontrolü olmak üzere 6 alt boyut ve öz-kimlik ek değişkeninden oluşmaktadır. Araştırma kapsamına alınan bireylerin 95

111 fiziksel aktivite ölçeği alt boyut ve ek değişken puan ortalamalarının dağılımı incelendiğinde; ön izlemde girişim grubunda normatif inançlar (4.51±1.69) alt boyutunun en düşük, davranışa yönelik tutum (6.30±0.82) alt boyutunun en yüksek, kontrol grubunda, normatif inançlar (4.25±1.60) alt boyutunun en düşük, davranışa yönelik tutum (5.67±1.27) alt boyutunun en yüksek puan ortalamasına sahip olduğu belirlenmiştir (Tablo 6). İncedayı (2004) çalışmasında fiziksel aktivite ölçeği ve alt boyut puanlarını toplam puan olarak değerlendirmiştir. Ortalama puanlar hesaplandığında normatif inançlar alt boyutunun 4.12 ile en düşük puan ortalamasına, davranışa yönelik tutum alt boyutunun 5.56 ile en yüksek puan ortalamasına sahip olduğu görülmektedir. Çalışmanın ön izlem bulguları İncedayı nın araştırma bulguları ile uyum göstermiştir (43). Özellikle girişim grubunun ve genel olarak tüm katılımcıların fiziksel aktivite ölçeği toplam ve alt boyut puan ortalamalarının oldukça yüksek olması olumlu değerlendirilmiştir. Planlı davranış kuramına göre fiziksel aktivite inanç, tutum ve niyetinin pozitif olması davranış değişiminin habercisidir (42). Bireylerin son izlemde, fiziksel aktivite ölçeği alt boyut ve ek değişken puan ortalamalarının dağılımı incelendiğinde; girişim grubunda öz-kimlik (4.84±1.30) ek değişkeninin en düşük, davranışa yönelik tutum (6.52±0.60) alt boyutunun en yüksek, kontrol grubunda öz-kimlik (4.43±1.28) ek değişkeninin en düşük, davranışa yönelik tutum (5.69±1.15) alt boyutunun en yüksek puan ortalamasına sahip olduğu saptanmıştır (Tablo 7). Fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık programı sonrasında, girişim grubundaki bireylerin her bir alt boyut ve toplam ölçekten almış oldukları puan ortalamaları kontrol grubundaki bireylerin ortalamalarından daha yüksek bulunmuştur. Bir başka deyişle girişim grubunun fiziksel aktivite inanç, tutum ve niyetinde önemli artış olmuş ve bu durum fiziksel 96

112 aktivite geçmiş davranış puanı artışıyla ve bireylerin davranış değişim aşamasında ilerleme kaydetmesiyle kendini göstermiştir. Fiziksel aktivite ölçeği alt boyutlarından olan niyet, bir davranışı önceden düşünme ve davranışa yönelik amaç oluşturma şeklinde tanımlanmaktadır (ör; haftada en az 5 gün 30 dk. fiziksel aktivite yapmak istiyorum). Planlı davranış kuramına göre, niyet ve davranış arasında pozitif ilişki vardır (46). Araştırma kapsamına alınan girişim ve kontrol grubundaki bireylerin ön izlem fiziksel aktivite ölçeği niyet alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.47±1.36 iken, kontrol grubunda 4.76±1.66 dır. Niyet alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.05). Araştırma kapsamına alınan girişim ve kontrol grubu bireylerin son izlem fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları incelendiğinde, niyet alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 6.20±1.12, kontrol grubunda 4.89±1.58 dir. Niyet alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.001). İncedayının çalışmasında Ege Üniversitesi idari personelinin fiziksel aktivite niyet puan ortalaması 4.96 dır. Çalışmanın ön izlem girişim grubu bulgusu İncedayı'nın bulgusundan yüksek, kontrol grubu bulgusu ise İncedayı nın bulgusuna benzer bulunmuştur (43). Girişim grubunun niyet puanının yüksek olması fiziksel aktiviteyi artırma bağlamında olumlu değerlendirilmiştir. Spesifik bir davranışı gerçekleştirmek için bireysel bir plan olarak da tanımlanan niyet davranışın en önemli belirleyicilerindendir (87). Birçok çalışmada niyet ve fiziksel aktivite davranışı arasında ilişki bulunmuştur (34, 64, 87). Kowal (2005) ın çalışmasında niyetin fiziksel aktivite davranış değişimi ile ilişkili olduğu kaydedilmektedir (55). Planlı davranış teorisine göre niyet puanının artması davranışı da olumlu yönde 97

113 etkilemektedir (46). Çalışmada girişim grubu bireylerin fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi sonrasında (son izlem) niyet puan ortalamasının artması olumlu bulunmuştur. Niyet puanındaki artışla beraber geçmiş davranış puanında da artış olmuştur. Girişim grubunun ön izlemde 7.75±4.58 olan geçmiş davranış puan ortalamasının, son izlemde 12.75±4.49 a yükseldiği belirlenmiştir (Tablo 11-12). Öznel norm, kişinin davranışlarının başkaları tarafından ne ölçüde onay göreceğine, yani toplumsal davranış normlarına ne ölçüde uyduğuna ilişkin inancıdır (ör; benim için önem taşıyan insanlar fiziksel aktivite yapmamı isterler). Öznel değerler sosyal bir içerik taşır. Kişinin başkalarının onun davranışları hakkında ne düşüneceği ile ilgili inançları ve kişinin bu beklentilere ne ölçüde uyacağı, niyeti dolayısıyla davranışı etkiler (46). Ön izlemde ölçeğin öznel norm alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.43±1.72, kontrol grubunda 4.80±1.80 dir. Yapılan istatistiksel değerlendirme sonucu, öznel norm alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). Son izlemde ölçeğin öznel norm alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.74±1.42, kontrol grubunda 5.09±1.75 dir. Öznel norm alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). İncedayının çalışmasında öznel norm puan ortalaması 4.73 tür (43). Çalışmada her iki grubun da hem ön izlem hem de son izlem öznel norm alt boyut puan ortalaması İncedayının bulgusundan yüksek bulunmuştur. Fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi sonrasında girişim grubundaki bireylerin öznel norm puanında önemli bir artış olmamıştır. Çünkü danışmanlık girişimi bireye özgü gerçekleştirilmiştir. Oysa öznel norm, normatif beklentiler ve 98

114 güdülerden oluşur (30). Kişinin başkalarının onun davranışları hakkında ne düşüneceği ile ilgili inançlarını değiştirmesi oldukça zordur. Normatif inançlar, herhangi bir davranışın diğer insanlar tarafından onaylanıp, onaylanmayacağı ile ilgili bireysel algılardır. Normatif inançlar sosyal baskıyı ifade eder (ör; arkadaşlarım fiziksel aktivite yapmam gerektiğini düşünür) (16). Ön izlemde ölçeğin normatif inançlar alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 4.51±1.69, kontrol grubunda 4.25±1.60 dır. Yapılan istatistiksel değerlendirme sonucu normatif inançlar alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). Son izlemde ölçeğin normatif inançlar alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.27±1.53, kontrol grubunda 4.84±2.07 dir. Normatif inançlar alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). İncedayının çalışmasında normatif inançlar puan ortalaması 4.12 dir (43). Çalışmanın kontrol grubu ön izlem bulgusu İncedayının bulgusuna benzerlik göstermiştir. Araştırmada her iki grupta da öznel norm ve bu alt boyutu etkileyen normatif inançlar puan ortalamalarının fiziksel aktivite davranışını olumlu yönde etkileyecek kadar yüksek olduğu düşünülmüştür. Danışmanlık görüşmelerinde öznel norm ve normatif inançlar alt boyutlarının fiziksel aktiviteyi artırmada destekleyici olduğu görülmüştür. Özellikle eş/parter ve arkadaş desteği olan ve hekim önerisi alan katılımcıların fiziksel aktiviteyi artırmaya daha istekli oldukları ve değişim aşamalarında daha hızlı ilerleme kaydettikleri dikkat çekmiştir. Davranışa yönelik tutum, davranışı gösterecek olan kişinin o davranışın gerçekleşmesiyle ilgili olumlu ya da olumsuz değerlendirmesidir (ör; benim için fiziksel aktivite yapmak son derece yararlıdır). Bir kişinin davranışa yönelik tutumu, 99

115 davranışın sonuçlarıyla ilgili düşünceleri ve olası sonuçların değerlendirilmesinden etkilenir (28, 46). Tutum kişinin davranışını açıklayıcı bir değişken olarak görülmekte, bu nedenle ölçülmesi büyük önem taşımaktadır (89). Ön izlemde ölçeğin davranışa yönelik tutum alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 6.30±0.82, kontrol grubunda 5.67±1.27 dir. Davranışa yönelik tutum alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.05). Son izlemde ölçeğin davranışa yönelik tutum alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 6.52±0.60, kontrol grubunda 5.69±1.15 dir. Davranışa yönelik tutum alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.001). Çalışmada davranışa yönelik tutum hem ön izlemde hem de son izlemde, her iki grupta da en yüksek puan ortalamasına sahiptir. İncedayının çalışmasında da alt boyutlar içinde en yüksek puan ortalaması 5.56 ile davranışa yönelik tutumdur ve çalışmada kontrol grubunun ön ve son izlem bulgusu ile İncedayının bulgusu uyum göstermiştir. Girişim grubu bireylerin fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi sonrasında (son izlem) davranışa yönelik tutum puan ortalamasının artması olumlu değerlendirilmiştir. Danışmanlık görüşmelerinde girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite davranışına karşı var olan olumlu tutumlarının öne çıkarılması, davranışa yönelik tutumun daha da artmasına neden olmuş olabilir. Davranışa yönelik tutum puanındaki artışla beraber geçmiş davranış puanında da artış olduğu belirlenmiştir. Tutum bireyi davranışa hazırlayıcı karmaşık bir eğilimdir ve bireyin düşünce, duygu, davranış eğilimlerini birbiriyle uyumlu kılar (46). 100

116 Davranışsal inançlar, gerçekleştirilecek davranışa karşı olumlu veya olumsuz tutumları oluşturur (ör; haftada en az 5 gün, 30 dk. fiziksel aktivite yapmak zahmetli olur). Fiziksel aktiviteyi artırma programlarının geliştirilmesi ve uygulanmasında fiziksel aktiviteye ilişkin inançların belirlenmesi önemlidir (15). Ön izlemde ölçeğin davranışsal inançlar alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.85±0.98, kontrol grubunda 5.32±1.21 dir. Davranışsal inançlar alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.05). Son izlemde ölçeğin davranışsal inançlar alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 6.01±1.06, kontrol grubunda 5.33±1.30 dur. Davranışsal inançlar alt boyutunun puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak daha anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.01). İncedayının çalışmasında davranışsal inançlar puan ortalaması 5.12 dir (43). Çalışmanın kontrol grubu ön ve son izlem bulgusu İncedayının bulgusuna benzer, girişim grubunun bulgusu yüksek bulunmuştur. Araştırmada girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi sonrasında (son izlem) davranışsal (tutumsal) inançlar puan ortalamasının artması olumlu değerlendirilmiştir. Çünkü davranışsal inançlar davranışa yönelik tutumu şekillendiren bilişsel inançlardır (30). Girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktiviteye ilişkin farkındalığı arttığı için davranışsal inançlar ve buna paralel davranışa yönelik tutum puan ortalamaları da artmıştır. Bu durum geçmiş davranışı ve davranış değişim aşamalarını da olumlu etkilemiştir. Algılanan davranış kontrolü, davranışı gösterecek kişinin söz konusu davranışı gösterebilmesinin ne kadar kolay veya ne kadar zor olacağı inancıdır (30). Burada önemli olan kişinin kontrolle ilgili düşüncesidir (ör; fiziksel aktivite yapmak benim isteğime bağlıdır). Ön izlemde ölçeğin algılanan davranış kontrolü alt 101

117 boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.97±1.29, kontrol grubunda 5.42±1.58 dir. Algılanan davranış kontrolü alt boyutu puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). Son izlemde ölçeğin algılanan davranış kontrolü alt boyutunun puan ortalaması girişim grubunda 5.91±1.15, kontrol grubunda 5.50±1.59 dur. Algılanan davranış kontrolü alt boyutu puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). İncedayının çalışmasında algılanan davranış kontrolü puan ortalaması 5.53 dür (43). Çalışmanın kontrol grubu bulguları İncedayı nın bulgusu ile benzerlik göstermiştir. Çalışmada genel olarak bireylerin kontrol algısı yüksektir ve bu durumun fiziksel aktiviteyi artırma girişiminden iyi sonuç alınmasında önemli rol oynadığı düşünülmektedir. Danışmanlık görüşmelerinde fiziksel aktivite yapmak benim isteğime bağlıdır ve benim kontrolümdedir diyen katılımcıların davranış değişim aşamalarında daha hızlı ilerleme kaydettiği dikkat çekmiştir. Öz-kimlik kişinin kendisini nasıl gördüğü ve tanımladığı (ör; kendimi aktif biri olarak görüyorum) ile ilgili bir kavramdır (44). Ön izlemde ölçeğin öz-kimlik ek değişkeninin puan ortalaması girişim grubunda ±1.38, kontrol grubunda 4.25±1.39 dir. Öz-kimlik ek değişkeni puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). Son izlemde ölçeğin öz-kimlik ek değişkeninin puan ortalaması girişim grubunda 4.84±1.30, kontrol grubunda 4.43±1.28 dir. Öz-kimlik ek değişkeni puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05). İncedayının çalışmasında öz-kimlik puan ortalaması 4.98 dir (43). Çalışmanın girişim grubu bulguları İncedayı nın bulgusu ile benzerlik göstermiştir. 102

118 Bireylerin toplam ölçek puan ortalamaları incelendiğinde; ön izlemde, toplam ölçek puan ortalamaları girişim grubunda 5.35±0.85 iken, kontrol grubunda 4.86±0.95 dir. Toplam ölçek puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.05) (Tablo 6). Son izlemde, toplam ölçek puan ortalaması girişim grubunda 5.74±0.76 iken, kontrol grubunda 5.10±1.01 dir. Toplam ölçek puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak daha anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.01) (Tablo 7) (Grafik 1). İncedayının çalışmasında toplam ölçek puan ortalaması 4.89 dur (43). Çalışmanın ön izlem kontrol grubu bulgusu İncedayının bulgusu ile uyumlu, girişim grubu bulgusu ise daha yüksektir. Fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi öncesinde (ön izlem) ve sonrasında (son izlem) yapılan incelemede, girişim grubundaki bireylerin her bir alt boyut ve toplam ölçekten almış oldukları puan ortalamaları kontrol grubundaki bireylerin ortalamalarından daha yüksektir. Ancak girişim ve kontrol grubu arasında hem ön izlemde, hem son izlemde, niyet, davranışa yönelik tutum, davranışsal inançlar ve toplam ölçek puan ortalamalarında istatistiksel olarak anlamlı fark bulunmuştur. Ön izlemde gruplar arası farklılığın girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktiviteyi artırma çalışmasına gönüllü olmalarından kaynaklandığı, son izlemde daha ileri düzeyde olan istatistiksel farklılığın danışmanlık girişiminin etkisinden kaynaklandığı düşünülmüştür. Araştırma bulguları, H1 hipotezini (girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamaları son izlemde kontrol grubundakilere göre daha yüksektir) olumlu yönde desteklemiş ve hipotez kabul edilmiştir. Girişim grubu bireylerinin ön izlem - son izlem, fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamalarının farkı -0.39±0.97 dir. Girişim grubu içinde yapılan bu 103

119 karşılaştırmada, fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamaları farkı, istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur ( p<0.01). Kontrol grubu bireylerinin ön izlem - son izlem fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamalarının farkı -0.23±0.85 dir. Bu fark istatistiksel olarak anlamlı değildir ( p>0.05) (Tablo 8). Hudec (1999) in fiziksel aktiviteyi geliştirmek için bireysel danışmanlık konulu doktora tezinde, Kanada Üniversite sinde çalışan bireyler üzerinde gerçekleştirilen girişim, üç noktada etnografik görüşmelerle ve içerik anazi kullanılarak değerlendirilmiştir. Hazırlık aşamasında daha az pozitif değişiklik olmakla beraber, harekete geçme ve sürdürme aşamalarındaki bireylerde zaman içinde fiziksel aktivite inanç, tutum ve niyetlerinde pozitif değişiklik olduğu kaydedilmiştir (42). Araştırmanın bulgusu literatür bulgusu ile uyum göstermiştir GİRİŞİM/KONTROL GRUBU BİREYLERİN ÖN VE SON İZLEM FİZİKSEL AKTİVİF OLMA DURUMU VE GEÇMİŞ DAVRANIŞLARININ İNCELENMESİ Bu bölümde girişim ve kontrol grubundaki bireylerin, fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi öncesi (ön izlem) ve sonrası (son izlem) fiziksel aktif olma durumu ve geçmiş davranışa (haftada kaç kez ağır, orta ve hafif fiziksel aktivite yaptıkları) ilişkin veriler incelenmiştir. Araştırma kapsamına alınan bireylerin ön izlemde fiziksel aktif olma durumları incelendiğinde, girişim grubundaki bireylerin %65.9 unun kendilerini fiziksel olarak aktif, %19.5 inin fiziksel olarak çok aktif gördüğü saptanmıştır. Kontrol grubunda ise bu değerler sırasıyla %56.1 ve %12.2 olarak belirlenmiştir. Ön izlemde, girişim ve kontrol grubunun fiziksel aktif olma durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamıştır (p>0.05) (Tablo 9). İncedayı nın çalışmasında bireylerin 104

120 %57.5 inin kendilerini fiziksel olarak aktif, %28.9 unun çok aktif gördüğü saptanmıştır (43). Çalışmada girişim grubunun ön izlem bulguları (kendilerini aktif ve çok aktif görenlerin toplam oranı) İncedayı nın bulguları ile benzerlik göstermiştir. Çalışmada bireylerin çoğunluğu kendilerini fiziksel olarak aktif görseler de, ön izlemde orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapma oranlarının oldukça düşük (girişim grubu %12.2, kontrol grubu %17.1) olduğu görülmektedir (Tablo 14). Genç ve arkadaşları (2002) banka çalışanlarının % 19 unun düzenli ve orta yoğunlukta fiziksel aktivite yaptığını belirlemişlerdir (35). Sağlık Bakanlığı nın (2004) ülke genelini yansıtan araştırma sonucuna göre, düzenli fiziksel aktivite yapan bireylerin oranı % 3.5 tir (93). Araştırma sonuçlarına göre ülkemizde insanların büyük çoğunluğu önerilen düzeyde fiziksel aktivite yapmamaktadır. Bir başka deyişle ülkemiz insanları hareketsizlik riski altındadırlar. Son izlemde, girişim grubundaki bireylerin %85.4 ünün kendilerini fiziksel olarak aktif, %9.8 inin fiziksel olarak çok aktif gördüğü, kontrol grubunda ise bu değerlerin sırasıyla %70.7 ve %4.9 olduğu belirlenmiştir. Son izlemde, girişim ve kontrol grubunun fiziksel aktif olma durumları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05) (Tablo 10). Görüldüğü gibi bireysel danışmanlık programı sonrasında yapılan son izlemde, girişim grubunda kendilerini fiziksel olarak aktif ve fiziksel olarak çok aktif gören bireylerin oranı, kontrol grubu ile karşılaştırıldığında daha yüksektir. Araştırmanın bulguları, H2 hipotezini (girişim ve kontrol grubundaki bireylerin son izlemde fiziksel aktif olma durumlarında anlamlı bir fark vardır) olumlu yönde desteklemiş ve hipotez kabul edilmiştir. Araştırma kapsamına alınan bireylerin ön izlemde, geçmiş davranış (bir haftada yapılan ağır, orta, hafif yoğunlukta fiziksel aktivitelerin toplamı) puan ortalamaları incelendiğinde; girişim grubunda geçmiş davranış puan ortalaması 7.75±4.58 iken, 105

121 kontrol grubunda 7.65±4.54 dür. Ön izlemde geçmiş davranış puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı saptanmıştır (p>0.05) (Tablo 11) (Grafik 2). Son izlemde, geçmiş davranış puan ortalaması girişim grubunda 12.75±4.49 iken, kontrol grubunda 8.78±4.99 dur. Son izlemde, geçmiş davranış puan ortalamalarında, girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.001) (Tablo 12) (Grafik 1). Fiziksel aktiviteyi artırmak için bireysel danışmanlık yapılan birçok çalışmada girişim grubunun fiziksel aktivite oranlarının kontrol grubuna göre daha fazla arttığı belirlenmiştir. Purath ve arkadaşları (2004) çalışan kadınlarda fiziksel aktiviteyi artırmak için 6 haftalık fiziksel aktivite danışmanlığı sonunda, girişim grubunun yürüme mesafelerinde, yürüme sürelerinde, günlük toplam yürüyüşte ve ayak işlerinde kontrol grubuyla karşılaştırıldığında önemli ölçüde artış olduğunu belirlemişlerdir (72). Kirk ve arkadaşları (2003), tip 2 diyabetli bireylerde fiziksel aktiviteyi artırmak, aynı araştırmacılar (2004) tip 2 diyabetli bireylerde fiziksel aktiviteyi geliştirmek ve sürdürmek konulu çalışmalarında fiziksel aktiviteyi artırmak için değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi uygulanmışlar ve her iki çalışmada da girişim grubu bireylerinin toplam fiziksel aktivitelerinde kontrol grubuna göre önemli ölçüde artış olduğunu belirlemişlerdir (50, 51). Bu araştırma sonuçları fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişiminin etkili olduğunu göstermektedir. Araştırmanın bulgusu, literatür bulguları ile uyum göstermekle birlikte, aynı zamanda H3 hipotezini (girişim grubundaki bireylerin geçmiş davranış puan ortalamaları son izlemde kontrol grubundakilere göre daha yüksektir) olumlu yönde desteklemiş ve hipotez kabul edilmiştir. 106

122 4.4. GİRİŞİM VE KONTROL GRUBU BİREYLERİN İZLEMLERE GÖRE FİZİKSEL AKTİVİTE DAVRANIŞ DEĞİŞİM AŞAMALARININ İNCELENMESİ Bu bölümde girişim ve kontrol grubundaki bireylerin ön izlem, 2. izlem, 3. izlem, 4. izlem ve son izlemde belirlenen fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarının önce yüzde dağılımları, sonra grup içi ve en son gruplar arası karşılaştırma sonuçları incelenmiştir. Girişim grubunun fiziksel aktivite davranış değişim aşamaları izlemlere göre incelendiğinde, ön izlemde düşünme öncesi aşamada olanların oranı %26.8 iken bu oran giderek azalmış, son izlemde %2.4 e (1 kişi) düşmüştür. O bir kişi sağlık sorunu yaşadığı için düşünme öncesi aşamada kalmıştır. Düşünme aşamasında olanların oranı %41.5 iken bu oran da giderek azalmış, son izlemde %7.3 e (3 kişi) düşmüştür. Bu düşüşler bireylerin aşamalarında olumlu yönde değişim olduğunun göstergesidir. Harekete geçme aşaması incelendiğinde ön izlemde bu aşamada hiç kimse yok iken, oran giderek artmış, son izlemde %58.5 e yükselmiştir. Girişim grubundaki bireylerin son izlemde harekete geçme (%58.5) ve sürdürme aşaması (%12.2) oranlarının toplamı %70.7 dir. Bu bulgu girişim grubundaki 41 kişiden 29 unun önerilen düzeyde fiziksel aktivite yapar hale geldiği anlamına gelmektedir. Kirk ve arkadaşları (2004) çalışmalarında katılımcıların değişim aşamalarını temelde (ilk izlem) ve 12. ayda (son izlem) olmak üzere iki kez incelemişlerdir. Deney grubundaki katılımcıların ilk izlemde %60 ının düşünme aşamasında olduğunu, bu oranın son izlemde %8 e düştüğünü, ilk izlemde %40 ının hazırlık aşamasında iken bu oranın son izlemde %31 e düştüğünü, ilk izlemde harekete geçme ve sürdürme 107

123 aşamasında olan katılımcı yok iken, son izlemde katılımcıların %19 unun harekete geçme, %42 sinin sürdürme aşamasında olduğunu saptamışlardır (51). Hudec (1999) ise içerik analizi yaptığı kalitatif araştırmasında, düşünme öncesi ve düşünme aşamasındaki her katılımcının değişim aşamalarında ilerleme kaydettiğini belirlemiştir. Hudec bir kişi hariç tüm katılımcılarda olumlu yönde egzersiz davranış değişimi olduğunu bildirmektedir (42). Hills (2000) çalışmasında katılımcıların değişim aşamalarını incelediğinde, aynı aşamada kalanların, gerileme veya ilerleme kaydedenlerin olduğunu belirlemiştir. Egzersizden hoşlanma düzeyi daha yüksek olanların değişim aşamalarında daha fazla ilerleme kaydettiğini bildirmiştir (41). Çalışmada girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşaması bulguları Hudec in ve Hills in bulgularıyla benzerlik göstermiştir. Tipik olarak risk altında bulunan toplumlarda, bireylerin %40 ının düşünme öncesi, %40 ının düşünme aşaması ve %20 sinin hazırlık aşamasında olduğu bildirilmektedir (37). Bu bilgi ışığında araştırmada girişim grubudaki bireylerin başlangıçta fiziksel aktivite davranışı bağlamında risk altında oldukları düşünülmüş, ancak son izlemde durumun olumlu yönde değiştiği görülmüştür (ön izlemde %68.3 olan düşünme öncesi ve düşünme aşaması oranı, son izlemde %9.7 ye düşmüştür). Kontrol grubunun fiziksel aktivite davranış değişim aşamaları izlemlere göre incelendiğinde, düşünme öncesi ve düşünme aşamalarının oranında az da olsa bir düşüş, harekete geçme aşamasında olanların oranında bir artış olduğu, dikkat çekmiştir. Ön izlemde %2.4 olan harekete geçme aşaması oranı, son izlemde %14.9 a yükselmiştir (Tablo 14, Grafik 3, Grafik 4). Kontrol grubundaki bireylerin değişim aşamalarında, bu araştırmaya dahil edilmeleri nedeniyle artan farkındalığın ve mevsimin (son izlem Nisan-2006) etkili olduğu düşünülmüştür. 108

124 Girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarının izlemlere göre değişimini incelemek için grup içi karşılaştırmalar yapılmıştır. Girişim grubunun izlemlere göre fiziksel aktivite davranış değişim aşamaları Friedman analizi ile karşılaştırılmış, bu karşılaştırma sonucunda girişim grubundaki bireylerin değişim aşamaları arasındaki fark istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı bulunmuştur (p<0.001) (Tablo 15). Daha sonra izlemler arası farklılıkları ileri analiz düzeyinde test etmek için Benforroni düzeltmeli wilcoxson işaretli sıra testi kullanılmıştır. Ön izlem ile 2. izlem, 3. izlem, 4. izlem ve son izlem arasında ikili karşılaştırmalar yapılmıştır. Toplam dört karşılaştırmanın yapıldığı analizde, girişim grubunun fiziksel aktivite davranış değişim aşamasında ilerleme kaydedenlerin oranı, ilk karşılaştırmada (ön izlem - 1.izlem) %43.90, ikinci karşılaştırmada (ön izlem - 3. izlem) %48.78, üçüncü karşılaştırmada (ön izlem - 4. izlem) %70.73 ve son karşılaştırmada (ön izlem - son izlem) %82.93 dir. Girişim grubunun izlemler arası fiziksel aktivite davranış değişim aşamasındaki ilerleme istatistiksel olarak ileri derecede anlamlı bulunmuştur (p<0.001) (Tablo 16). Kirk ve arkadaşları (2001) tip 2 diyabetli bireyler üzerinde gerçekleştirdikleri pilot çalışmada, egzersiz danışmanlığı alan deney grubunun %82, kontrol grubunun %33 oranında, egzersiz davranış aşamalarında ilerleme kaydettiklerini saptamışlardır (49). Aynı araştırmacılar tip 2 diyabetli bireylerde fiziksel aktiviteyi artırmak için 2003 yılında yaptıkları çalışmada, 6 aylık süreçte egzersiz danışmanlığı alan deney grubu katılımcılarının %83 ünün değişim aşamalarında ilerleme kaydettiğini, %17 sinin ise aynı aşamada kaldığını belirlemişlerdir (50). Araştırmanın bulgusu literatür bulguları ile benzerlik göstermiş ve fiziksel aktivite danışmanlığının, değişim aşamasında ilerleme kaydetmedeki önemi bir kez daha vurgulanmıştır. Ayrıca araştırma bulgusu H4 hipotezini (girişim grubu bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında 109

125 izlemlere göre ilerleme vardır) olumlu yönde desteklemiş ve hipotez kabul edilmiştir. Kontrol grubundaki bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarının izlemlere göre değişimini incelemek için grup içi karşılaştırmalar yapılmıştır. Kontrol grubunun izlemlere göre fiziksel aktivite davranış değişim aşamaları Friedman analizi ile karşılaştırılmış, bu karşılaştırma sonucunda girişim grubundaki bireylerin değişim aşamaları arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.01) (Tablo 17). İzlemler arası farklılıkları ileri analiz düzeyinde test etmek için Benforroni düzeltmeli wilcoxson işaretli sıra testi kullanılmıştır. Kontrol grubunun fiziksel aktivite davranış değişim aşamasında ilerleme kaydedenlerin oranı, ilk karşılaştırmada (ön izlem - 1.izlem) %7.31, ikinci karşılaştırmada (ön izlem - 3. izlem) %7.31, üçüncü karşılaştırmada (ön izlem - 4. izlem) %14.63 ve son karşılaştırmada (ön izlem - son izlem) %21.95 olarak belirlenmiştir. Kontrol grubunun izlemler arası fiziksel aktivite davranış değişim aşamasındaki ilerleme istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur (p>0.01) (Tablo 18). Son karşılaştırmada (ön izlem - son izlem) değişim aşamasında ilerleme kaydedenlerin oranı girişim grubunda %82.93, kontrol grubunda %21.95 olarak belirlenmiştir. Woods ve arkadaşlarının (2002) çalışmasında girişim sonrası, kontrol grubu (%68) ile karşılaştırıldığında, deney grubunun (%80) daha yüksek oranda fiziksel aktivite değişim aşamalarında ilerleme kaydettiği belirlenmiştir (102). Kirk ve arkadaşlarının (2003) çalışmasında, kontrol grubundaki bireylerin %23 ünün değişim aşamalarında ilerleme kaydettiği, %71 inin aynı aşamada kaldığı ve %6 sının gerileme kaydettiği belirlenmiştir (50). Çalışmanın kontrol grubu bulguları Kirk ve arkadaşlarının çalışma bulgularına benzer, Woods ve arkadaşlarının bulgularından farklıdır. 110

126 Bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamaları girişim ve kontrol grubu arasında izlemlere göre (ön izlem, 2. izlem, 3. izlem, 4. izlem, son izlem) Mann Whitney U testi ile karşılaştırılmıştır. Fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında ön izlemde, ikinci izlemde ve üçüncü izlemde, girişim ve kontrol grubu arasında, istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı belirlenmiştir (p>0.01). Dördüncü ve son izlemde, fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında girişim ve kontrol grubu arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.01) (Tablo 19). Purath ve arkadaşları (2004) çalışmalarında, fiziksel aktiviteyi artırma girişiminden 6 hafta sonra girişim ve kontrol grubu arasında fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında ilerleme yönünde ileri derecede anlamlı bir farklılık olduğunu belirlemişlerdir (p<0.001) (72). Kirk ve arkadaşları (2004) çalışmalarında katılımcıların fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında deney ve kotrol grubu arasında ilk izlemde (temelde) anlamlı bir fark olmadığını (p>0.05), son izlemde ise anlamlı bir fark olduğunu belirlemişlerdir (p<0.001) (51). Shin ve arkadaşları (2006) kronik hastalıklı bireylerle çalışmışlar, katılımcıların fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında deney ve kotrol grubu arasında girişim öncesi anlamlı bir fark olmadığını (p>0.05), girişim sonrası ise anlamlı bir fark olduğunu belirlemişlerdir (p<0.05) (80). Araştırmanın bulgusu, literatür bulguları ile uyum göstermekle birlikte, aynı zamanda H5 hipotezini (son izlemde girişim grubu bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında, kontrol grubuna göre anlamlı bir ilerleme vardır) olumlu yönde desteklemiş ve hipotez kabul edilmiştir. 111

127 4.5. GİRİŞİM/KONTROL GRUBU BİREYLERİN ÖN VE SON İZLEM FİZİKSEL AKTİVİTE ÖLÇEĞİ PUAN ORTALAMALARI İLE GEÇMİŞ DAVRANIŞ PUAN ORTALAMALARI ARASINDAKİ İLİŞKİNİN İNCELENMESİ Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları ile geçmiş davranış puan ortalamaları arasındaki ilişki incelenmiş; ön izlemde hem girişim, hem de kontrol grubundaki bireylerin fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları ile geçmiş davranış puan ortalamaları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir ilişki saptanmamıştır (p>0.05). Son izlemde ise, bireylerin fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları ile geçmiş davranış puan ortalamaları arasında hem girişim grubunda (p<0.01), hem de kontrol grubunda (p<0.05) istatistiksel olarak pozitif yönde bir ilişki olduğu saptanmıştır. Bir tutum objesi hakkında bilgi sahibi olmanın, o objeyle ilgili tutumların güçlenmesine neden olduğu bildirilmektedir (46). Fiziksel aktiviteyi artırmada bireysel danışmanlık girişimi sonrasında, fiziksel aktiviteye ilişkin artan farkındalığın tutum, niyet, davranış ilişkisini güçlendirdiği yorumu yapılabilir. İncedayı çalışmasında geçmiş davranış (bir haftada yapılan hafif, orta ve ağır fiziksel aktivite sayıları) ile fiziksel aktivite ölçeği puan ortalaması arasındaki korelasyon katsayılarını anlamlı bulmuştur (p<0.01) (43). Bozionelos ve Bennet (1999) egzersizi tahmin etmede planlı davranış teorisi konulu çalışmalarında ek değişken olarak ekledikleri geçmiş davranış ın egzersiz davranışı için en güçlü belirleyici olduğunu saptamışlardır (8). Norman ve Corner (2000) araştırmalarında planlı davranış teorisi ile egzersiz davranışının tahmin edilebileceğini belirlemişlerdir (64). Conn ve arkadaşları (2003) planlı davranış teorisi değişkenlerinden kontrol inançları, davranışsal inançlar ve normatif inançların egzersiz davranışının önemli göstergeleri olduğunu saptamışlardır (16). Araştırmanın bulgusu tüm bu çalışmaların 112

128 bulguları ile benzer bulunmuştur. Aynı zamanda araştırma bulgusu, H5 hipotezini (bireylerin son izlemde fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları ile geçmiş davranış puan ortalamaları arasında anlamlı bir ilişki vardır) olumlu yönde desteklemiş ve hipotez kabul edilmiştir. 113

129 BÖLÜM V SONUÇ VE ÖNERİLER 5.1. SONUÇLAR Yetişkinlerde fiziksel aktiviteye ilişkin inanç, tutum ve niyetin belirlenmesi ve fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişiminin etkililiğinin incelenmesi amacıyla yürütülen bu araştırmanın sonuçları şunlardır; Araştırma kapsamına alınan girişim ve kontrol grubundaki bireylerin tanıtıcı özelliklerinden yaş grupları, cinsiyet, eğitim düzeyi, medeni durum, çocuk durumu, hizmet sınıfı, gelir durumu, sigara içme durumu, alkollü içki içme durumu ve kronik hastalık durumlarına göre dağılımında iki grup arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamış (p>0.05), her iki grubun homojen olduğu görülmüştür. Genel olarak bireylerin %65.9 gibi büyük çoğunluğu yaş grubunda olup, yaş ortalaması ± 5.95 (min-maks:23-50) dir. Bireylerin fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamaları incelendiğinde, ön izlemde girişim ve kontrol grubu arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.05). Son izlemde ise girişim ve kontrol grubu arasında istatistiksel olarak daha anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.01). Girişim grubu bireylerinin ön izlem - son izlem, fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamalarının farkı istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur (p<0.01). Kontrol grubu bireylerinin ön izlem - son izlem fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamalarının farkı istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıştır ( p>0.05). Bu sonuçlar dikkate alınarak araştırmanın girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite ölçeği toplam 114

130 puan ortalamaları son izlemde kontrol grubundakilere göre daha yüksektir hipotezi kabul edilmiştir. Girişim ve kontrol grubundaki bireylerinin fiziksel aktif olma durumları (hareketsizim, aktifim gb) arasında ön izlemde istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamış (p>0.05), son izlemde ise istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). Ön izlemde girişim grubundaki bireylerin %65.9 unun son izlemde %85.4 ünün kendilerini fiziksel olarak aktif gördükleri saptanmıştır. Araştırmanın son izlemde girişim ve kontrol grubundaki bireylerin fiziksel aktif olma durumlarında anlamlı bir fark vardır hipotezi kabul edilmiştir. Bireylerin fiziksel aktivite geçmiş davranış puan ortalamaları incelendiğinde, ön izlemde girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı (p>0.05), son izlemde ise girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu belirlenmiştir (p<0.05). Bu sonuçlar doğrultusunda araştırmanın girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite geçmiş davranış puan ortalamaları son izlemde kontrol grubundakilere göre daha yüksektir hipotezi kabul edilmiştir. Girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamaları izlemlere göre incelendiğinde, girişim grubunda, izlemler arası değişim aşamaları istatistiksel olarak ileri derecede anlamlıdır (p<0.001). Bir başka deyişle değişim aşamalarında istendik biçimde farklılık saptanmış, ön izlemden son izleme girişim grubunun %82.93 ü ilerleme yönünde değişim göstermiştir. Kontrol grubunda izlemler arası değişim aşamaları istatistiksel olarak anlamsız bulunmuştur (p>0.01). Kontrol grubunda ilerleme yönünde değişim gösterenlerin oranı %21.95 tir. Bu sonuçlar dikkate alınarak araştırmanın girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite 115

131 davranış değişim aşamalarında izlemlere göre anlamlı bir ilerleme vardır hipotezi kabul edilmiştir. Girişim ve kontrol grubundaki bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamaları girişim ve kontrol grubu arasında izlemlere göre karşılaştırılmış; ön izlem, ikinci izlem ve üçüncü izlemde fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında girişim ve kontrol grupları arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı belirlenmiştir (p>0.01). Dördüncü ve son izlemde fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında, girişim ve kontrol grubu arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.01). Araştırmanın son izlemde girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında kontrol grubundakilere göre anlamlı bir ilerleme vardır hipotezi kabul edilmiştir. Bireylerin fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları ile geçmiş davranış puan ortalamaları arasında son izlemde, hem girişim grubunda (p<0.01), hem de kontrol grubunda (p<0.05) istatistiksel olarak pozitif yönde bir ilişki olduğu saptanmıştır. Bu sonuçlar doğrultusunda araştırmanın bireylerin son izlemde fiziksel aktivite ölçeği puan ortalamaları ile geçmiş davranış puan ortalamaları arasında anlamlı bir ilişki vardır hipotezi kabul edilmiştir. Yetişkinlerde fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi sonucunda, kontrol grubu ile karşılaştırıldığında, girişim grubundaki bireylerin fiziksel aktivite ilişkin inanç, tutum ve niyetin olumlu yönde geliştiği, fiziksel aktivite davranışının arttığı, davranış değişim aşamalarında ilerleme kaydedildiği saptanmıştır. Yetişkinlerde fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişiminin etkili ve yararlı olduğu sonucuna varılmıştır. Araştırma sonuçları, fiziksel aktivite inanç, tutum, niyet ve davranışını anlamada planlı davranış teorisini, davranış değişiminde teoriler üstü modelin kullanımını 116

132 desteklemektedir. Bu çalışma davranış değişim aşaması temelli girişimlerin etkilerine ilişkin bilgilerin sınırlarını genişletmiştir ÖNERİLER Araştırmadan çıkan sonuçlar doğrultusunda uygulamaya ve araştırmaya yönelik olmak üzere iki grup halinde aşağıdaki önerilerde bulunulmuştur. Uygulamaya Yönelik Öneriler *Özellikle birinci basamakta, hastalıkları önlemek ve sağlığı geliştirmek için fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık yapılması, *Üniversitelerde ve sağlık kurumlarında bireylerin sürekli danışmanlık gereksinimlerinin karşılanabilmesi için, danışmanlık birimi ve telefon danışmanlığı hattının oluşturulması, * Fiziksel aktivite yetersizliği tanısının hemşirelik sürecinde kullanılması, *Düzenli ve orta yoğunlukta fiziksel aktiviteyi günlük rutinlere dahil etme, bir başka ifadeyle aktif yaşam şeklini benimseme konusunda sağlık çalışanlarının rutin olarak öneride bulunmaları, *Sağlık çalışanlarının fiziksel aktivite davranışlarıyla rol modeli olmaları, *Araştırmada kullanılan Fiziksel Aktivite El Kitapçığı nın hemşireler tarafından kullanılması önerilebilir. Araştırmaya Yönelik Öneriler * Fiziksel aktiviteyi artırma girişimlerinde, katılımcıların fiziksel aktivite inanç, tutum ve niyetinin belirlenmesinde geçerli ve güvenilir ölçme aracı olarak belirlenen Fiziksel Aktivite Ölçeği nin kullanılması, *Fiziksel aktiviteyi artırma girişimlerinin değişim aşaması modeline temellendirilmesi, 117

133 * Bireylerin fiziksel aktivite davranışlarının ölçümünde pedometre gibi objektif ölçüm yöntemlerinin kullanılması, *Araştırma bulgularının daha sonra yapılacak olan araştırmalarda veri kaynağı olarak kullanılması, *Bu araştırma modelinin farklı sosyo-ekonomik ve kültürel geçmişleri olan örneklem gruplarında uygulanması, *Fiziksel aktiviteyi artırma girişimlerinin etkilerinin uzun dönem izlenmesi (6-24 ay), *Fiziksel aktiviteyi artırmada teori temelli ve kalitatif çalışmaların yapılması, *Fiziksel aktivite için kaynakların tanımlanması ve kullanımlarının artırılması, yerel yönetimler, resmi ve özel kurum ve kuruluşların geniş halk kesimlerinin ilgisini çeken rekreasyonel aktiviteleri desteklemeleri ve halka sunmaları sağlanmalıdır. 118

134 BÖLÜM VI ÖZET Yetişkinlerde Fiziksel Aktiviteyi Artırmada Değişim Aşaması Temelli Bireysel Danışmanlık Girişiminin Etkililiği Bu araştırma, yetişkinlerde fiziksel aktivite inanç, tutum ve niyetinin belirlenmesi ve fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişiminin etkililiğinin incelenmesi amacıyla gerçekleştirilmiş, zaman dizisi modelinde randomize, kontrollü bir denemedir. Araştırma, Eylül 2005-Nisan 2006 tarihleri arasında Muğla Üniversitesi nde yürütülmüş olup, araştırmanın evrenini merkez birimlerde çalışan 400 idari personel oluşturmuştur. Rektörlük birimleri ve rektörlük dışı birimler olmak üzere ikiye ayrılan ve alfabetik sıraya göre listelenen bireyler yaş, cinsiyet ve eğitim düzeyi değişkeni açısından eşlenmiştir. Eşlenme sağlandıktan sonra basit rasgele örnekleme yöntemi ile seçilen, gönüllü 84 kişi (42 girişim, 42 kontrol grubu) araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. Araştırmanın yapılabilmesi için E.Ü. Hemşirelik Yüksekokulu Bilimsel Etik Kurulu ndan ve araştırmanın yürütüldüğü kurumdan yazılı izin alınmıştır. Araştırmada veri toplama aracı olarak Sosyo-demografik Özellikler Veri Formu, Fiziksel Aktivite Ölçeği, Fiziksel Aktivite Geçmiş Davranış Formu, Fiziksel Aktivite Davranış Değişim Aşaması Tanılama Formu, kullanılmış ve veriler beş izlemde toplanmıştır. Ön izlem sonrası girişim grubundaki bireylere, değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişimi uygulanmış (beş danışmanlık görüşmesi), bu girişim fiziksel aktivite el kitabı ve tişört ödülü ile desteklenmiştir. Veri analizi SPSS 11.0 paket programı kullanılarak yapılmıştır. Bireylere ilişkin tanıtıcı özellikler bakımından girişim ve kontrol grupları arasında, 119

135 istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamış her iki grubun homojen olduğu belirlenmiştir (p>0.05). Bireysel danışmanlık programı öncesindeki ön izlemde, girişim ve kontrol grubu arasında fiziksel aktivite ölçeği toplam puan ortalamalarında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu (p<0.05), son izlemde daha anlamlı bir fark olduğu (p<0.01), ön izlem-son izlem farkının girişim grubunda istatistiksel olarak anlamlı (p<0.01), kontrol grubunda istatistiksel olarak anlamlı olmadığı belirlenmiştir ( p>0.05). Girişim ve kontrol grubundaki bireylerinin fiziksel aktif olma durumları arasında ön izlemde istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmamış (p>0.05), son izlemde istatistiksel olarak anlamlı bir fark bulunmuştur (p<0.05). Fiziksel aktivite geçmiş davranış puan ortalamalarında girişim ve kontrol grupları arasında ön izlemde istatistiksel olarak anlamlı bir fark olmadığı (p>0.05), son izlemde istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu (p<0.05) saptanmıştır. Bireysel danışmanlık programı sonrasında girişim grubundaki bireylerin %58.5 i harekete geçme aşamasına, %12.2 si sürdürme aşamasına ulaşmış, bir başka deyişle %70.7 si düzenli ve orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapar hale gelmiştir. Ön izlemden son izleme girişim grubundaki bireylerin %82.93 ü davranış değişim aşamalarında ilerleme yönünde değişim göstermiştir (p<0.001). Bireylerin fiziksel aktivite davranış değişim aşamalarında son izlemde girişim ve kontrol grubu arasında istatistiksel olarak anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır (p<0.01). Yetişkinlerde fiziksel aktiviteyi artırmada değişim aşaması temelli bireysel danışmanlık girişiminin, etkili ve yararlı olduğu sonucuna varılmış, gelecekteki araştırmalar ve uygulamalar için önerilerde bulunulmuştur. Anahtar Kelimeler: Fiziksel Aktivite, Tutum, Niyet, Değişim Aşaması, Bireysel Danışmanlık. 120

136 ABSTRACT Effectiveness of Individual Counselling Intervention Based on the Stage of Change in Increasing Physical Activity Among Adults This study conducted to investigate the effectiveness of individualized counselling intervention based on the stage of change in increasing physical activity and determining the beliefs, attitudes and intentions of adults about physical activity is a randomized, controlled trial in time series model. The study was conducted at Muğla University from September 2005 to April A total of 400 administrative staff working in the central administrative units of Muğla University was the population of the study. The population was divided into two as staff working in rectorate units and nonrectorate units, then they were listed in alphabetical order, matched in terms of variables as age, gender and education. After matching, both groups were sampled using the simple random sampling method. A total of 84 volunteers (42 intervention and 42 control group) formed the sample of this study. Writen permission to conduct the research was obtained from the Scientific Ethics Committee of Ege University School of Nursing and from the institution where the research was to be conducted. Along with Sociodemographic Questions, Scale for Physical Activity, Physical Activity Past Behaviour Form A Diagnostic Form of Stage of Physical Activity Behaviour Change were used to collect data in this study and the data of both groups were collected through five observations. After the initial observation, individualized counselling based on the stage of change was applied to the participants in the intervention group (five counselling interviews), and this intervention was supported with incentives of physical activity hand book and t-shirts. The data were analyzed by using Statistical Package for Social Sciences version A statistically 121

137 significant difference was not found between the intervention and the control groups in terms of the participants descriptive qualities and it was found that both groups were homogeneous (p>0.05). In initial observation before the individualized counselling programme, a statistically significant difference (p<0.05) was found between the intervention and the control group in terms of physical activity scores. A more significant difference was assessed (p<0.01) in final observation. The difference between initial observation and final observation was statistically more significant (p<0.01) in the intervention group but this difference was not statistically significant (p<0.01) in the control group. While a statistically significant difference was not found between the participants state of being physically active (p>0.05) in initial observation, a significant difference was obtained during final observation (p<0.05). There was not a statistically significant difference between the intervention and the control groups in terms of past physical activity behaviour scores (p<0.05) in initial observation. However, it was found that there was a significant difference in final observation (p<0.05). After the individualized counselling programme, %58.5 of the participants in the intervention group progressed to action stage, %12.2 progressed to maintenance stage. In other words, %70.7 of the participants progressed to do regular and moderate physical activity. From initial observation through final observation, %82.93 of the participants in the intervention group achieved a change through progress in the stages of change (p<0.001). A statistically significant difference was (p<0.01) determined between the intervention and the control group in the final observation of the participants stages of physical activity behaviour change. 122

138 It was concluded that individualized counselling intervention based on the stage of change was effective and useful to increase the physical activity among adults. Suggestions were made for further research and practices. Key Words: Physical activity, Attitude, Intention, Stage of change, Individualized counselling. 123

139 BÖLÜM VII YARARLANILAN KAYNAKLAR 1. Akgül, A. (2003). Tıbbi Araştırmalarda İstatistiksel Analiz Teknikleri SPSS Uygulamaları, İkinci Baskı, Emek Ofset Ltd. Şti., Ankara. 2. Anar, Ö. (2003).Yaşlanma ve Egzersiz, Sağlık ve Toplum, 13 (1); Arslan, C., Koz, M., Gür, E. ve ark. (2003). Üniversite Öğretim Üyelerinin Fiziksel Aktivite Düzeyleri ve Sağlık Sorunları Arasındaki İlişkinin Araştırılması, Fırat Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 17(4); Baltaş, Z. (2000). Sağlık Psikolojisi, Halk Sağlığında Davranış Bilimleri. Remzi Kitabevi, İstanbul. 5. Bennett, J. (2007). Motivational Interviewing to Increase Physical Activity in Long-Term Cancer Survivors: A Randomized Controlled Trial, Nursing Research, 56(1); Black, K. J. (2005). Evaluating the Effectiveness of an Intervention Promoting Walking and Lifestyle Activity in a Primary Care practice, Doctorate Thesis, Health and Behavioral Sciences, University Colorado. 7. Bostick, J. M. (2004). Exercising in a Structured Versus an Unstructured Setting: An Application of the Theory of Planned Behaviour, Master Thesis, College of Kinesiology, University of Saskatchewan. 124

140 8. Bozionelos, G., Bennet, P. (1999). The Theory of Planned Behaviour as Predictor of Exercise: The Moderating Influence of Beliefs and Personality Variables, Journal of Health Psychology, 4; Buckworth, J. (1997). Behavior Modification, (Ed): Howley, E. T., Franks, B. D., Health Fitness Instructor s Handbook, Human Kinetics. 10. Burbank, P. M., Reibe, D., Padula, C. A. and et al. (2002). Exercise and Older Adults: Changing Behavior with the Transtheoretical Model, Orthopedic Nursing; 21(4); Burns, K. J., Camaione, D. N., Chatterton, C. T. (2000). Prescription of Physical Activity by Adult Nurse Practitioners: A National Survey, Nurs Outlook; 48; Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Physical Activity for Everyone. Erişim tarihi: Ceylan, S. (2002). Gata Çalışanları Arasında Spor ve Fiziksel Egzersiz Davranışları ve Bunu Etkileyen Faktörler, Erişim tarihi: Cindy, C., Noble, S., Bernice, Y. and et al. (2006). Physical Activity Counseling for Older Women, Western Journal of Nursing Research, 28(7); Conn, V. S. (1998). Older Women s Beliefs About Physical Activity. Public Health Nursing, 15(5); Conn, V. S., Tripp-Reimer, T., Maas, M. L. (2003). Older Women and Exercise: Theory of Planned Behavior Beliefs, Public Health Nursing, 20(2); Coşkun, İ. (1996). Mastektomi Ameliyetı Olmuş Kadınların Sağlıklı Yaşam Biçimi Davranışı ile Öz-Bakım Gücü Arasındaki İlişkinin İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, E.Ü Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İzmir. 125

141 18. Culos-Reed, S. N. (2000). Use of Social-Cognitive Theories in the Study of Physical Activity and Fibromyalgia: Self Efficacy Theory and The Theory of Planned Behaviour, Doctorate Thesis, University of Waterloo, Canada. 19. Damewood, M. B., Catalano, J. C. (2000). Physical Activity Deficit: A Proposed Nursing Diagnosis, Nursing Diagnosis, 11(1); Dearden, J. S., Sheahan, S. L. (2002). Counseling Middle-Aged Women About Physical Activity Using the Stages of Change, Journal of the American Academy of Nurse Practitioners, 14(11); Dixon, W. A., Mauzey, E. D., Hall, C. R. (2003). Physical Activity and Exercise: Implications for Counselors, Journal of Counseling and Development, 81(4); Douglas, F., Van Teijlingen, E., Torrance, N. and et al. (2006). Promoting Physical Activity in Primary Care Settings: Health Visitors and Practice Nurses Views and Experiences. Lournal of Advanced Nursing, 55(2); DSÖ Türkiye İrtibat Bürosu, htpp:// / who/dgbrundlandrapor.htm Erişim tarihi: Dunn, A. L., Blair, S. N. (2002). Translating Evidenced- Based Physical Activity Interventions into Practice, American Journal of Preventive Medicine, 22(4S); Emiroğlu, O. N. (2002). Deneysel Tasarımlar, (Ed): İ. Erefe, Hemşirelikte Araştırma, İlke, Süreç ve Yöntemleri, HEMAR-GE Yayını, No:1, İstanbul. 26. Ergül, Ş. (2005). Sigara İçme Alışkanlığı Olan Adölesanlarda Karşıt Olumlu Davranış Geliştirmeye Yönelik Hemşirelik Girişimlerinin Etkililiğinin Değerlendirilmesi, Hemşirelik Programı Doktora Tezi, E. Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İzmir. 126

142 27. Ergün, F. Ş., Fadıloğlu, Ç., Payzın, S. (2003). Kardiyak Egzersiz El Kitabı, Türk Kalp Vakfı, İstanbul. 28. Erten, S. (2001). Çevre Eğitiminde Planlanmış Davranış Teorisinin Kullanılması, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 20; Erten, S. (2002). Kız Erkek Öğrencilerin Evde Enerji tasarrufu Yapma Davranış amaçlarının Planlanmış Davranış Teorisi Yardımıyla Açıklanması, Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22; Erten, S. (2002). Planlanmış Davranış Teorisi ile Uygulamalı Ders İşleme Öğretim Metodu, htpp:// Erişim tarihi: Ester, M. F., Mireille, N. M., Willem, M. D. (2004). Stage-Based Lifestyle Interventions in Primary Care, American Journal of Preventive Medicine, 26(4); Everson, E. S., Daley, A. J., Ussher, M. (2007). Brief Report: The Theory of Planned Behaviour Applied to Physical Activity in Young People Who Smoke, Journal of Adolescence, Article in Pres, Corrected Proof. 33. Fallon, E. A., Hausenblas, H. A. (2004). Transtheoretical Model: Is Termination Applicable to Exercise?, American Journal of Health Studies, 19(1); Faulker, G., Biddle, S. (2001). Predicting Physical Activity Promotion in Health Care Settings, American Journal of Health Promotion, 16(2); Genç, M., Eğri, M., Kunçer, A. ve ark. (2002). Malatya Kent Merkezindeki Banka Çalışanlarında Fizik Aktivite Sıklığı. İnönü Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 9(4); Goudie, B. J. (2001). Study to Test Nursing Smoking Cessation Interventions on the Stage of Behavior Change of Smokers, Master Thesis, Grand Valley State University, Kirkhof School of Nursing. 127

143 37. Güngör, İ., Şahin, H.N. (2006). Sağlığın Geliştirilmesinde Kullanılan Temel Davranış Değiştirme Kuram ve Modelleri, Hemşirelik Forumu Dergisi, Mayıs- Haziran, Temmuz-Ağustos, Handbook for Physical Activity Guide Canadian Society for Exercise Physiology, Erişim tarihi: Harrison, R. A., McElduff, P., Edwards, R. (2006). Planning to Win: Health and Lifestyles Associated with Physical Activity Amongst Adults, Public Health 120; Hellsten, L. M. (1999). Time Management Training Program: An Intervention Aimed at Increasing Exercise Participation and Exercise Adherence, Master Thesis, Physical Education and Recreation, University of Alberta 41. Hills, C. A. (2000). Determinants and Sources of Enjoyment for Exercise Across the Stages of Change, Doctorate Thesis, Physical Education and Recreation, University of Alberta. 42. Hudec, J. C. (1999). Individual Counseling to Promote Physical Activity, Doctorate Thesis, Physical Education and Recreation, University of Alberta. 43. İncedayı, S. (2004). Planlı Davranış Kuramı na Göre Geliştirilen Fiziksel Aktivite Ölçeğinin Türk Toplumuna Uyarlama Çalışması, E. Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Hemşirelik programı, Yüksek Lisans Tezi, İzmir. 44. Jackson, C. (2003). Applying an Extended Version of the Theory of Planned Behaviour to Physical Activity, J. Sport Science 21(2); Jones, W. K., Franks, A.L., Manson, J. E. and et al. (1998). The Health Effects and Benefits of Physical Activity in Women. Women s Health Issues, 8(2);

144 46. Kağıtçıbaşı, Ç. (1999). Yeni İnsan ve İnsanlar, Sosyal Psikolojiye Giriş, 10.Basım, Evrim Yayınevi ve Bilgisayar San. Tic. Ltd. Şti. İstanbul. 47. Kahn, E. B., Ramsey, L. T., Brownson, R. C., et al. (2002). The Effectiveness of Interventions to Increase Physical Activity, American Journal of Preventive Medicine, 22(4S); Kim, Y. H. (2006). Application of the Transtheoretical Model to Identify Psychological Constructs İnfluencing Exercise Behavior: A Questionnaire Survey, International Journal of Nursing Studies, Article in Press. 49. Kirk, A. F., Higgings, L. A., Hughes, A. R., et al. (2001). A Randomized, Controlled Trial to Study the Effect of Exercise Consultation on the Promotion of Physical Activity in People with Type 2 Diabetes: Pilot Study, Diabetic Medicine, 18(11); Kirk, A., Mutrie, N., Maclntyre, P. and et al.(2003). Increasing Physical Activity in People with Type 2 Diabetes, Diabetes Care, 26(4); Kirk, A. F., Mutrie, N., Maclntyre, P. D. and et al.(2004). Promoting and Maintaining Physical Activity in People with Type 2 Diabetes, American Journal of Preventive Medicine, 27(4); Kivisto, J. P. (1997). Contribution of Intensity, Duration, and Frequency of Aerobic Activity to Various Indicators of Health in Young Women, Master Thesis, Laurentian University. 53. Koçak, S. (2002). Fiziksel Aktiviteye Katılmamanın Arkasında Yatan Nedenler. Türkiye' de Spor Katılımını Arttıracak Uygulamalar, Gökçe Karataş Vakfı Yayınları. 129

145 54. Koran, Ö., Koz, M., Ersöz, G. (2004). İstanbul İlindeki Huzurevlerinde Kalan 65 Yaş ve Üstündeki Bireylerin Fiziksel Aktivite Alışkanlıklarının İncelenmesi, Türk Geriatri Dergisi, 7(3); Kowal, J. (2005). Determinants of Physical Activity Behaviour in a Community- Based Sample of Middle-Aged Women: Integrating Concepts from the Theory of Planned Behaviour and Self-Determination Theory. Doctorate Thesis, University of Ottawa, Canada. 56. Laffrey, S. C., Isenberg, M. (2003). The Relationship of Internal Locus of Control, Value Placed on Health, Perceived Importance of Exercise, and Participation in Physical Activity During Leisure, International Journal of Nursing Studies, 40; Levin, S., Gans, K. M., Carleton, R. A., et al. (1998). The Evolution of a Physical Activity Campaign, Family and Community Health, 21(1); Muğla Üniversitesi (2005). Network Telefon Tanıtım, Morgan, O. (2005). Approaches to Increase Physical Activity: Reviewing the Evidence for Exercise-Referral Schemes, Public Health 119; Nahas, M. V., Goldfine, B., Collins, M. A. (2003). Determinants of physical Activity in Adolescents and Young Adults: The Basis for High School and College Physical Education to Promote Active Lifestyles, Physical Educator, Winter, 60(1); National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion (1997). Guidelines for School and Community Programs to Promote Lifelong Physical Activity Among Young People, Journal of School Health, 67(6); Nigg, C. R., Courneya, K. S. (1998). Transtheoretical Model: Examining Adolescent Exercise Behavior, Journal of Adolescent Health, 22;

146 63. Nies, M. A., Reisenberg, C. E., Chruscial, H. L., et al. (2003). Southern Women s Response to a Walking Intervention, Public Health Nursing, 20(2); Norman, P., Corner, M. (2000). The Theory of Planned Behaviour and Exercise: Evidence for the Moderating Role of Past Behaviour, British Journal of Health of Psychology. Erişim tarihi: Onat, A., Şenocak, M., Mercanoğlu, F. ve ark. (1991). Türk Erişkinlerde Fiziksel Etkinlik ve Bunun Başlıca Risk Faktörleri Üzerine Etkileri. Türk Kardiyoloji Der. Arş. 19; Özdamar, K. (1997). Paket Programları ile İstatistiksel Veri Analizi I, Anadolu Üniversitesi Yayınları, No:1001, Eskişehir. 67. Özmen, D. (2004). Sağlık İnanç Modeli Yaklaşımı ile Servikal Kanserin Erken Tanısına İlişkin Tutumlara Yönelik Ölçek Çalışması, E.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Hemşirelik Programı, Doktora Tezi, İzmir. 68. Pender, N. J., Murdaugh, C. L., Parsons, M. A. (2006). Physical Activity and Health Promotion, Health Promotion in Nursing Practice, Fifth Edition, Upper Saddle River, New Jersey Pinto, B. M., Friedman, R., Marcus, B. H. and et al. (2002). Effects of a Computer-Based, Telephone-Counseling System on Physical Activity, American Journal of Preventive Medicine, 23(2); Pinto, B. M., Goldstein M. G., Ashba, J. and et al. (2005). Randomized Controlled Trial of Physical Activity Counseling for Older Primary Care Patients, 29(4);

147 71. Polat, M.G., Karaca, G. (2004). Gençlerin Fiziksel Aktivite Alışkanlığını Engelleyen Faktörlerin İncelenmesi. IX. Ulusal Halk Sağlığı Kongresi Bildiri Özet Kitabı. 3-6 Kasım, Ankara. 72. Purath, J., Michaels, M., McCabe, G., and et al. (2004). A Brief Intervention to Increase Physical Activity in Sedentary Working Women, Canadian Journal of Nursing Research, 36(1); Rhodes, R. E., Jones, L. W., Courneya, K. S. (2002). Extending the Theory of Planned Behavior in The Exercise Domain: A Comparison of Social Support and Subjective Norm, Physical Education, Recreation and Dance, 73(2); Robbins, L. B., Pender, N. J., Conn, V. S., and et al. (2001). Physical Activity Research in Nursing, Journal of Nursing Scholarship, 33(4); Savcı. S., Öztürk, M., Arıkan, H. ve ark.(2006). Üniversite Öğrencilerinin Fiziksel Aktivite Düzeyleri, Erişim tarihi: Saygın, Ö. (2003) Yaş Çocukların Fiziksel Aktivite Düzeyleri ve Fiziksel uygunluklarının İncelenmesi, M.Ü. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul. 77. Schuit, A. J., Loon, J. M., Tijhuis, M. and et al. (2002). Clustering of Lifestyle Risk Factors in a General Adult Population, Preventive Medicine 35; Selçuk, B. (2000). Psikoloji Sözlüğü, Bilim ve Sanat Yayınları. 79. Shin, Y. H. (1999). The Effects of a Walking Exercise Program on Physical Function and Emotional State of Elderly Korean Women, Public Health Nursing, 16(2);

148 80. Shin, Y. H., Yun, S. K., Jang, J. H. and et al.( (2006). A Tailored Program for the Promotion of Physical Exercise Among Korean Adults with Chronic Diseases, Applied Nursing Research, 19; Shinitzky, H. E., Kub, J. (2001). The Art of Motivating Behavior Change: The Use of Motivational Interviewing to Promote Health, Public Health Nursing, 18(3); Slack, M. K. (2006). Interpreting Current Physical Activity Guidelines and Incorporating them into Practice for Health Promotion and Disease Prevention, Am J Health-Syst Pharm, 63; Speck, B. J., Looney, S. W. (2001). Effects of a Minimal Intervention to Increase Physical Activity in Women: Daily Activity Records, Nurs Res, 50(6); Speck, B. J. (2002). From Exercise to Physical Activity. Holistictic Nursing Practice, 16 (5); Speck, B. J., Looney, S. W. (2006). Self-Reported Physical Activity Validated by Pedometer: A Pilot Study, Public Health Nursing, 23(1); Stanhope, M., Alford, R. (1993). Community Health Nurse Consultant, Community Health Nursing Process and Practice for Promoting Health; Ed.: Stanhope M, Lancester J, The C.V.Mosby Company, Boston. 87. Stuckless, J. G. (2001). The Relationship Between Attitude and Participation in Physical Activity Among Older Women, Master Thesis, School of Nursing Memorial University of Newfoundland. 88. Task Force on Community Preventive Services (2002). Recommendations to Increase Physical Activity in Communities, American Journal of Preventive Medicine, 22(4S);

149 89. Tavşancıl, E. (2002). Tutumların Ölçülmesi ve SPSS ile Veri Analizi, Nobel Yayın No:399, Ankara. 90. T.C. Başbakanlık Devlet Personel Başkanlığı (1993). 657 Sayılı Devlet Memurları Kanunu, Başbakanlık Basımevi, Yayın No:195, Ankara. 91. T.C. Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk Sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğü (1997). Aile Planlamasında Temel Bilgiler, İstanbul. 92. T.C. Sağlık Bakanlığı (2000). Ulusal Sağlık 21 Politikası Geliştirme Çalışması, Mevcut Durum ve Sorunlar Taslak Raporu, Ankara. 93. T.C. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü (2004). Sağlıklı Beslenelim Kalbimizi Koruyalım Projesi araştırma Raporu, Ankara. 94. T.C. Sağlık Bakanlığı (2006) Eylül Halk Sağlığı Haftası, Basın Bülteni. Erişim tarihi: Tortumluoğlu, G., Hacıhasanoğlu, R., Yılmaz, S. ve ark.(2005). Yaşlılara Verilen Planlı Egzersiz Eğitiminin Beden Kitle İndeksi (BKI), Arteriyal Kan Basıncı (AKB) ve Egzersiz Davranışlarına Etkisi, Atatürk Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 8(1); Tung, W. C., Gillett, P. A. (2005). Stages of Change for Physical Activity Among Family Caregivers. Journal of Advanced Nursing, 49(5); Vaizoğlu, S., Akça, O., Akdağ, A. ve ark. (2004). Genç Erişkinlerde Fiziksel Aktivite Düzeyinin Belirlenmesi. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni, 3(4); U.S. Department of Health and Human Services (1996). Physical Activity and Health. Report of the Surgeon General. Erişim tarihi:

150 99. Walcott-McQuigg, J. A., Prohaska, T. R. (2001). Factors Influencing Participation of African American Elders in Exercise Behavior, Public Health Nursing, 18(3); Wallace J. B., Conn, V. (2002). Interventions to Promote Physical Activity Among African American Women, Public Health Nursing, 19(5); WHO/CDC Partners Meeting on Implementation of WHO Physical Activity Strategy Miami Dec Woods, C., Mutrie, N., Scontt, M. (2002). Physical Activity Intervention: A Transtheoretical Model-Based Intervention Designed to Help Sedentary Young Adults Become Active, Health Education Research, 17(4); Zorba, E., Kartal, R. (1996). Sağlığınız ve Egzersiz, Gen Matbağası, Ankara. 135

151 EKLER EK I. SOSYO-DEMOGRAFİK VERİ FORMU Lütfen aşağıdaki soruları size uygun şekilde cevaplayınız. Adınız, Soyadınız : 1. Kaç yaşındasınız? ( ) 2. Yaş grubunuz: 1) ) ) ) 50 ve üzeri 3. Cinsiyetiniz: 1) Kadın 2) Erkek 4. Medeni durumunuz: 1) Hiç evlenmedi (7. soruya geçiniz) 2) Evli 3)Boşandı 4) Eşi öldü 5) Ayrı yaşıyor 5. Çocuğunuz var mı? (yanıtınız hayır ise 7. soruya geçiniz) 1) Evet 2) Hayır 6. Kaç çocuğunuz var? (.) 7. Eğitim durumunuz nedir? 1) Ortaokul 2) Lise ve dengi 3) Ön lisans (2 yıllık YO.) 4) Lisans ( 4 yıllık YO veya Fak.) 5) Lisansüstü 8. Mesleğiniz nedir?. 9. İş yerindeki göreviniz nedir? Çalıştığınız birimi belirtiniz( rektörlüğe bağlı daireler, enstitüler, fakülte, yüksekokul gibi). 11. Gelir durumunuz nedir? 1) Gelir giderden az 2) gelir gidere eşit 3) Gelir giderden fazla 136

152 12. Sigara içiyor musunuz? 1) Evet 2) Hayır 13. Alkollü içki kullanır mısınız? 1) Evet 2) Hayır 14. Kronik bir hastalığınız var mı? (Şeker hastalığı, yüksek tansiyon, kalp hastalığı, böbrek yetmezliği gibi) Var ise belirtiniz. 1) Evet ( ) 2) Hayır 137

153 EK II. FİZİKSEL AKTİVİTE ÖLÇEĞİ Aşağıdaki sorularda size haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapma konusunda sorular soracağız. Orta yoğunlukta fiziksel aktiviteler sizi ısıtan ve normalden daha hızlı soluk alıp vermenizi sağlayan aktivitelerdir. Hızlı yürüme orta yoğunluktaki fiziksel aktivite için iyi bir örnektir. Diğer örnekler, bahçe işleri, ev işleri, dans, yaptığınız egzersiz ve sporlardır. Bundan daha sık ve yorucu fiziksel aktiviteler yapıyor olabilirsiniz. Eğer yapıyorsanız, lütfen bunu orta yoğunluktaki aktiviteye dahil ediniz. 1. Haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmaya niyetliyim. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 2. Haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak istiyorum. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 3. Haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmayı umuyorum. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 4. Benim için önemli olan kişiler, haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmam gerektiğini düşünürler. Kesinlikle hayır Kesinlikle evet 138

154 5. Benim için önem taşıyan insanlar, haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmamı: Kesinlikle onaylamazlar Kesinlikle onaylarlar 6. Benim için önemli olan kişiler, haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmamı isterler. Kesinlikle hayır Kesinlikle evet 7. Arkadaşlarım, haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmam gerektiğini düşünürler. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 8. Fiziksel aktivite hakkında, arkadaşlarımın yapmam gerektiğini düşündüğü şeyi yapmak istiyorum. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 9. Eşim/partnerim, haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmam gerektiğini düşünür. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 10. Fiziksel aktivite hakkında, eşimin/partnerimin yapmam gerektiğini düşündüğü şeyi yapmak istiyorum. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 11. Ailem, haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmam gerektiğini düşünür. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 12. Fiziksel aktivite hakkında, ailemin yapmam gerektiğini düşündüğü şeyi yapmak istiyorum. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 139

155 13. Doktorum/Hemşirem, haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmam gerektiğini düşünür. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 14. Fiziksel aktivite hakkında, doktorumun/ hemşiremin yapmam gerektiğini düşündüğü şeyi yapmak istiyorum. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 15. Benim için haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak; Son derece kötü Son derece iyi 16.Benim için haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak; Son derece zararlı Son derece yararlı 17. Benim için haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak; Son derece hoş olmaz Son derece hoş 18. Benim için haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak; Son derece sıkıcı Son derece eğlenceli 19. Haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak, sağlığım için iyi olur. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 20. Haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak; Yorucu olur Yorucu olmaz 21. Haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak, kilomu kontrol etmeye yardımcı olur. 140

156 Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 22. Haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak; Zahmetli olur Zahmetli olmaz 23. Haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak, iş yaşamımda yardımcı olur. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 24. Haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak; Zamanımı alır Zamanımı almaz 25. Haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak tamamen benim isteğime bağlıdır. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 26. Size göre haftada en az 5 gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapmak ne kadar sizin kontrolünüzdedir. Hiç kontrolümde değil Tam kontrolümde Aşağıdaki dört soru kendinizi nasıl gördüğünüz hakkındadır: 27. Kendimi atletik biri olarak görüyorum. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 28. Diğer insanlar beni sürekli oturan biri olarak görürler. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 29. Kendimi formda ve sağlıklı olarak görüyorum. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 30. Kendimi fiziksel olarak aktif bir kişi olarak görüyorum. Kesinlikle katılmıyorum Kesinlikle katılıyorum 141

157 EK III. FİZİKSEL AKTİVİTE GEÇMİŞ DAVRANIŞ FORMU 1. Lütfen "fiziksel olarak ne kadar aktif" olduğunuzu en iyi ifade eden seçeneği (x) işaretleyiniz. 3 ( ) Fiziksel olarak çok aktifim. 2 ( ) Fiziksel olarak aktifim 1 ( ) Oldukça hareketsizim. 0 ( ) Hiç aktif değilim, hareketsizim. 2. Aşağıdaki soruları lütfen, son 8 hafta içinde evde, işte, boş zamanlarınızda yaptığınız fiziksel aktiviteleri dikkate alarak cevaplandırınız. Bir hafta boyunca aşağıda belirtilen aktiviteleri 15 dakikadan fazla olmak üzere kaç kez yapıyorsunuz? a) Ağır fiziksel aktiviteler: Örneğin; koşu, futbol, halter, kürek çekmek, ağır nesneleri itme ve kaldırma. Bu tür aktiviteleri haftada kaç kez yapıyorsunuz? Lütfen aşağıdaki rakamlardan birini daire içine alın b) Orta yoğunluktaki fiziksel aktiviteler: Örneğin; hızlı yürüme, tenis, düşük tempoyla bisiklet sürme, dans etme, düşük tempoyla yüzme, orta ağırlıktaki nesneleri kaldırma ve taşıma, çekiç veya testere kullanma. Bu tür aktiviteleri haftada kaç kez yapıyorsunuz? Lütfen aşağıdaki rakamlardan birini daire içine alın (c) Hafif yoğunluktaki fiziksel aktiviteler: Örneğin; yavaş yürüyüş, bowling, golf, yerleri ve duvarları fırçalamak, rafları düzenlemek. Bu tür aktiviteleri haftada kaç kez yapıyorsunuz? Lütfen aşağıdaki rakamlardan birini daire içine alın

158 EK IV. FİZİKSEL AKTİVİTE DEĞİŞİM AŞAMASI TANILAMA FORMU *Düzenli ve orta yoğunlukta fiziksel aktivite, haftanın en az 5 günü ve günde en az 30 dakika süreyle yapılan herhangi bir bedensel harekettir (ör; tempolu yürüyüş veya eş değer fiziksel aktiviteler). Yukarıdaki tanıma göre düzenli ve orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapıyor musunuz? Şimdiki fiziksel aktivite davranışınızı en iyi açıklayan ifadelerden sadece bir tanesini işaretleyiniz. 1-) Hayır, ve gelecek 6 ay içinde düzenli olarak fiziksel aktivite yapmaya başlama niyetinde değilim. 2-) Hayır, ama gelecek 6 ay içinde düzenli olarak fiziksel aktivite yapmaya başlama niyetindeyim. 3-) Hayır, ama gelecek 30 gün içerisinde düzenli olarak fiziksel aktivite yapmaya başlama niyetindeyim. 4-) Evet, yapıyorum ama 6 aydan daha kısa süredir yapıyorum. 5-) Evet, 6 aydan daha uzun süredir yapıyorum 143

159 DEĞİŞİM AŞAMASI TEMELLİ BİREYSEL DANIŞMANLIK PROGRAMI DÜŞÜNME ÖNCESİ MOTİVASYONEL GÖRÜŞME FORMU I DÜŞÜNME AŞAMASI MOTİVASYONEL GÖRÜŞME FORMU II HAZIRLIK AŞAMASI MOTİVASYONEL GÖRÜŞME FORMU III HAREKETE GEÇME AŞAMASI MOTİVASYONEL GÖRÜŞME FORMU IV SÜRDÜRME AŞAMASI MOTİVASYONEL GÖRÜŞME FORMU V Hazırlayan: ADİLE TÜMER Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Halk Sağlığı Hemşireliği Doktora Öğrencisi 144

160 MOTİVASYONEL GÖRÜŞME FORMU I ( DÜŞÜNME ÖNCESİ) Tarih.. Görüşme yapılan kişinin adı soyadı.. Görüşme süresi Merhaba,....hafta önce fiziksel aktiviteyi arttırmaya yönelik araştırma projesine katıldınız ve fiziksel aktivite anket formunu doldurdunuz. Bu çalışmayla ilgili sizinle görüşmek istiyorum, zamanınız var mı? Evet diyorsanız başlayalım. Hayır diyorsanız sizinle tekrar görüşmek için en iyi zaman ne zamandır?(.) Teşekkür ederim. Size önce fiziksel aktivite davranışınızla ilgili bir soru sormak istiyorum. Haftada 5 kez veya daha fazla, en az 30 dakika süreyle düzenli fiziksel aktivite/egzersiz yapıyor musunuz? (Ör; tempolu yürüyüş, yavaş yavaş koşma, bisiklete binme, tenis, yüzme gb.). 1-) Hayır, ve gelecek 6 ay içinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetinde değilim. (düşünme öncesi) 2-) Hayır, ama gelecek 6 ay içinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetindeyim. (düşünme aşaması) 3-) Hayır, ama gelecek 30 gün içerisinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetindeyim.(hazırlık aşaması) 4-) Evet, yapıyorum ama 6 aydan daha kısa süredir yapıyorum. (harekete geçme aşaması) 5-) Evet, 6 aydan daha uzun süredir yapıyorum. (sürdürme aşaması) Fiziksel aktivite yapmadığınızı ve gelecek 6 ay içinde de düşünmediğinizi söylediniz. Geçmişte fiziksel aktiviteyi günlük yaşamınıza dahil etmeyi denemiş ve başarısız olmuş olabilirsiniz.bu gün daha aktif olmanın avantajlarını göz önüne alma zamanıdır. 145

161 Fiziksel aktivite yapma isteğinin avantajlarını/yararlarını birlikte gözden geçirelim. Siz de bu yararları isteyebilirsiniz. Sağlıklı bir kiloyu sürdürme. Bedensel, zihinsel ve ruhsal olarak daha iyi hissetme. Kalp hastalığı,diyabet ve kanser riskini azaltarak daha uzun yaşamak. Bir şeyler yapmak için daha enerjik olma ve daha az yorgun hissetme. Ailenize ve çevrenize iyi bir örnek olma. Daha sağlıklı uyuma. Kemik yoğunluğunu geliştirme, kemik erimesi ve ileri yaşlarda kırık riskini azaltma. Gergin, stresli, endişeli ve depresif hissetmeyi azaltma. Daha güçlü olma. Hoş ve yeni aktiviteler keşfetme. Eğlenme, hoş vakit geçirme. Bedeninize ilişkin daha iyi hissetme. Daha aktif olmayı istemek için diğer nedenleriniz nelerdir?... Fiziksel aktivite yapma engellerini gözden geçirelim; sizi de bu engeller durduruyor olabilir. Fiziksel aktivite için gün içinde nasıl zaman bulacağını bilememe. Meşgul ve stresli olma, başka bir uğraş istememe. Boş zamanınızı ailenizle geçirme isteği ve fiziksel aktivitenin bunu engelleyeceği korkusu. Fiziksel aktiviteyi sıkıcı bulma. Daha aktif olmak için para harcamak gerektiğini düşünme. Daha aktif olmak için, zaman ayırıp gidemeyeceğinize, gecikeceğinize ilişkin bazı tereddütlerin olması. Terlemekten hoşlanmama ve sonra duş almayı istememe. Egzersiz nasıl yapılır, bilmeme. Aktif bir programa başlamak için doktor kontrolünden geçmeyi istememe. Egzersiz yaparken veya egzersiz elbiseleriyle nasıl göründüğünüze ilişkin endişe duyma. Başlamak veya nasıl yapılacağını öğrenmek için yaşlı olduğunu düşünme. 146

162 Size katılabilecek başka birisini bilmeme. Geçmişte spor veya egzersize ilişkin kötü bir deneyimin olması. Fiziksel aktiviteden sonra, ağrı, acı gibi yakınmaların olması. Sizi durduran diğer engeller nelerdir?... Fiziksel aktivitenin sizin için önemli olan yararlarını ve fiziksel aktivite engellerinizi belirlediniz. Hangi yararlar sizi heyecanlandırıyor?... Hangi engeller daha zor görünüyor?... Hoşlandığınız fiziksel aktiviteleri gözden geçirelim. Yürüyüş Koşma Aerobik Yüzme Fitness(çeşitli araçlar ve aletler kullanmak) Spor türleri( basket, futbol, voleybol gb.) Dans-bale Bahçe işleri Ev işleri( duvar, yer silme gb? Diğer.. Fiziksel aktivite için başlıca olanaklarınızı gözden geçirelim. Göreceksiniz pek çok seçeneğiniz var; Eviniz ve yakın çevresi İş yeriniz ve yakın çevresi Muğla merkez ve yakın çevresindeki parklar ve bahçeler Piknik alanları Kent ormanı Şehir merkezi ve kampüste yürüyüş parkuru Yaya kaldırımları (yürüyüş için) Muğla Üniversitesi Sıtkı Koçman Spor Tesisleri Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü Tesisleri Şehirde faaliyet gösteren özel spor, aerobik, fitness veya benzeri salonlar. Diğer seçenekleriniz nelerdir?

163 Size daha detaylı bilgi için fiziksel aktivite el kitabı ve günlük orta yoğunluktaki fiziksel aktivitenizi kayıt etmeniz için bir form veriyorum. Lüffen bu formu bugünden itibaren 6 ay doldurunuz, sizden geri isteyeceğim. Fiziksel aktivite konusunda mediko hekimleri ya da özel hekiminiz ile görüşmenizi ve hekim önerisi almanızı rica ediyorum. Mediko hekimleri eğer isterseniz sizinle konuşacaklar ve fiziksel aktiviteye başlamaya karar verdiğinizde sizi muayene edeceklerdir. Konuyla ilgili sormak istediğiniz veya bilmek istediğiniz bir şey var mı? Var ise nedir?... Daha sonraki sorularınız için görüşme tarihini beklemeden, telefon ile 1058 dahili numaradan bana ulaşabilirsiniz. Gelecek ay görüşmek üzere, daha hareketli ve daha sağlıklı bir yaşam diliyorum. İlginize teşekkür ediyorum. 148

164 MOTİVASYONEL GÖRÜŞME FORMU II (DÜŞÜNME AŞAMASI) Tarih.. Görüşme yapılan kişinin adı soyadı.. Görüşme süresi Merhaba.. ben Adile Tümer, görüşmek için uygun bir zaman mı? Evet diyorsanız başlayalım. Hayır diyorsanız sizinle tekrar görüşmek için en iyi zaman ne zamandır?(.) Teşekkür ederim. Sizinle bir ay önce fiziksel aktiviteyi arttırmaya yönelik görüşme yapmıştık. Size o gün sorduğum fiziksel aktivite davranışınızı yansıtan soruyu tekrar sormak istiyorum. Haftada 5 kez veya daha fazla, en az 30 dakika süreyle düzenli fiziksel aktivite/egzersiz yapıyor musunuz? (Ör; tempolu yürüyüş, yavaş yavaş koşma, bisiklete binme, tenis, yüzme gb.). 1-) Hayır, ve gelecek 6 ay içinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetinde değilim. (düşünme öncesi) 2-) Hayır, ama gelecek 6 ay içinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetindeyim. (düşünme aşaması) 3-) Hayır, ama gelecek 30 gün içerisinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetindeyim. (hazırlık aşaması) 4-) Evet, yapıyorum ama 6 aydan daha kısa süredir yapıyorum. (harekete geçme aşaması) 5-) Evet, 6 aydan daha uzun süredir yapıyorum. (sürdürme aşaması) Hayır, ama gelecek 6 ay içinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetindeyim diyorsunuz. Yani aktif olmayı düşünüyorsunuz. Kendinizi fiziksel aktivite yapıyor olarak hayal etmeniz, sağlıklı yaşam şekline uyum sağlamada ilk adımdır. Fiziksel olarak aktif olmanın yararlarını değerlendirdiniz ve başarmak için engellerinizi belirlediniz. Tebrikler! Bazı önemli adımlar attınız, şimdi daha aktif 149

165 olma yolunda devam etme zamanı. Belki bazı değişikler yapmak için sihirli bir zaman bekliyorsunuz. Niçin şimdi başlamıyorsunuz? Fiziksel olarak aktif olduğunuz bir zamanı hatırlıyor musunuz? Fiziksel aktivite eğlendirebilir. Güzel bir günde 15 dk yürüyüş hayal edebiliyor musunuz? Evinizin bahçesinde çocuklarınızla top oynuyor musunuz? Bunu yapabilirsiniz. Enerji harcarsınız ama kendinizi daha enerjik hissedersiniz. Zaman Bulma Evde, işte her yerde zaman bulabilirsiniz. ( Örneğin öğle yemeğine giderken merdivenden inebilirsiniz ve 15 dk yürüyebilirsiniz.) önemli olan günlük programınız içinde fiziksel aktivite yapabileceğiniz anları keşfetmektir. Orta yoğunlukta fiziksel aktivitenin (tempolu yürüyüş gibi), haftanın beş veya daha fazla günü, toplam 30 dakika olarak önerildiğini anımsayın. Fiziksel aktivite ilgilerinizi veya başarılarınızı anımsayın. Hoşlandığınız veya ilginç gelen aktiviteleri düşünün. Beden eğitimi derslerinde öğrendiğiniz ve yaptığınız aktivitelerden ilginç gelen olmuş muydu? Yalnız veya bir arkadaşınız ile yapabileceğiniz aktiviteleri, ev içinde veya dışında yapabileceğiniz aktiviteleri düşünün. Olanaklarınıza, programınıza ve zevkinize uygun aktiviteler neler olabilir? Yürüyüş, yüzme, bisiklete binme, voleybol, tenis, aerobik dans, bahçe işi vs. Destek ağı geliştirme Fiziksel olarak daha aktif olabileceğinizden emin değil misiniz? Endişelerinizi aktif olan akranlarınızla, arkadaşlarınızla, ailenizle veya iş arkadaşlarınızla paylaşın. Onların nasıl başladığını ve onları motive eden şeyleri keşfedin. Onlar orta yoğunlukta fiziksel aktiviteyi günlük rutinlerinize nasıl dahil edeceğinize ilişkin muhteşem önerilere sahip olabilirler. Destek, motivasyon ve fikirleri için onlardan yardım alın.. Son zamanlardaki aktivite düzeyinizi anımsayın Hiç kimse bunu sizden daha iyi bilemez. Aktivite düzeyinizi bilmek değişim kararınızda size yardımcı olacaktır. Aktivite düzeyinizi anımsamak için aşağıdaki soruları göz önüne alın; 150

166 Genellikle aşağıdaki aktivitelerden hangisi/hangilerini yaparsınız? Egzersiz olsun diye asansör yerine merdiven kullanma Kısa mesafelerde araç kullanma yerine yürüme Daha fazla yürümek için, aracı gidilecek yerden uzağa park etme Öğle arası veya akşam yemeğinden sonra yürüme Gidilecek yerden birkaç durak önce otobüsten inme ve yürüme Diğer.. Öğle arası veya çay/kahve aralarında ne kadar aktifsiniz?... İşten önce veya sonraki vakitlerde ne yapmaya meyillisiniz?... İşten sonra veya hafta sonları ne tür aktiviteler yapıyorsunuz?... Daha hareketli bir yaşam konusunda, kendinize karşı dürüst olunuz ve gerçekten değişim yapabileceğinizi düşündüğünüz alanlardan birisini seçiniz. İş Öğle arası İş öncesi/sonrası Hafta sonları Aktif ev işleri Aktif ev dışı işler Küçük spesifik hedefler oluşturma Çok sevdiğiniz fiziksel aktiviteyi düşündünüz, bir destek ağı seçtiniz ve gelecek ay için fiziksel aktivite hedef alanınızı belirlediniz. Örneğin; hedef alan olarak işi/iş yerini seçmişseniz, spesifik hedef; bu hafta en az iki kere asansör yerine merdiven kullanacağım olabilir. Bu bu ay daha aktif olacağım gibi genel bir yaklaşımdan daima daha iyidir. Küçük başlamak ve doğru olduğunu hissettiğiniz adımlarla ilerlemek sizi amaçladığınız fiziksel aktivite düzeyine ulaştıracaktır. Bazı aksilikler olursa, ki olabilir, bunu aksama olarak kabul edin ve tekrar başlayın. Başarıya ulaşacaksınız. Hedeflerinizi oluşturmak önemlidir. Örneğin, spesifik hedefiniz haftada bir kez başarılı bir yürüyüş ise, birkaç hafta sonra buna bir gün daha 151

167 ekleyebilirsiniz. Takip eden ayda yürüyüş süresini ve yürüdüğünüz günlerin sayısını arttırabilirsiniz. Hafta sonları bahçe işleri gibi başka aktiviteler de ekleyebilirsiniz. Kendini ödüllendirme Bir madalyayı hak ettiniz! Bazı spesifik hedefler oluşturdunuz, başarınızı kutlayın, bu küçük bir şey değil. Fiziksel aktivite ile ilgili bir ödül seçebilirsiniz. Yeni bir spor ayakkabısı ya da eşofman nasıl olur? Veya bir sinema bileti ya da bir spor karşılaşması için bilet almak gb. Uzun-dönem vizyon geliştirme Sağlık profesyonellerinin en az haftada 5 gün, 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite(yürüyüş veya bahçe işleri gibi) önerilerini aklınızda tutunuz. Bu uzun dönem amacınız olabilir, ama bu amaca haftalık, aylık gelişmelerle adım adım ulaşacaksınız. Bundan sonraki görüşmemiz belirlediğimiz..tarih saatte. Takviminize kaydediniz. Hedeflerinize ulaşmada bol şans diliyorum. Hoşçakalın. 152

168 MOTİVASYONEL GÖRÜŞME FORMU III (HAZIRLIK AŞAMASI) Tarih.. Görüşme yapılan kişinin adı soyadı.. Görüşme süresi Merhaba.., görüşme için uygun musunuz? Evet diyorsanız başlayalım. Hayır diyorsanız sizinle tekrar görüşmek için en iyi zaman ne zamandır?(.) Teşekkür ederim. Size her seferinde sorduğum fiziksel aktivite davranışınızı yansıtan soruyu tekrar sormak istiyorum. Haftada 5 kez veya daha fazla, en az 30 dakika süreyle düzenli fiziksel aktivite/egzersiz yapıyor musunuz? (Ör; tempolu yürüyüş, yavaş yavaş koşma, bisiklete binme, tenis, yüzme gb.). 1-) Hayır, ve gelecek 6 ay içinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetinde değilim. (düşünme öncesi) 2-) Hayır, ama gelecek 6 ay içinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetindeyim. (düşünme aşaması) 3-) Hayır, ama gelecek 30 gün içerisinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetindeyim. (hazırlık aşaması) 4-) Evet, yapıyorum ama 6 aydan daha kısa süredir yapıyorum. (harekete geçme aşaması) 5-) Evet, 6 aydan daha uzun süredir yapıyorum. (sürdürme aşaması) Hayır, ama gelecek 30 gün içerisinde düzenli olarak fiziksel aktivite yapmaya başlama niyetindeyim diyorsunuz, tebrikler! Gelecekteki hedeflerinize odaklanarak önemli bir adım attınız. Şimdi harekete geçme zamanı. Fiziksel olarak aktif olduğunuz ve kendinizi müthiş hissettiğiniz bir zamanı hatırlıyor musunuz? Bunu tekrar hissedebilirsiniz. Orta yoğunlukta fiziksel aktiviteyi yavaş ve emin adımlarla, yaşam şeklinize dahil etmek için basit bir 153

169 sözleşme yapın. Örneğin, öğle yemeğinden önce 10 dakika yürüyüş yapma. Aşağıdaki adımlar hedeflerinize ulaşmak için eylem planı geliştirmenizde size yardımcı olacaktır; Destek geliştirme Fiziksel olarak aktif olma sözünüzü etrafınızdakilerle paylaşın. Etrafınızda var olan destek ağını kullanmak, örneğin size yardım etmede gönüllü olan iş arkadaşlarınızın desteğini almak motivasyonunuzun devamını sağlayacaktır. Akşam yürüyüşlerinde size katılmaları için arkadaş, iş arkadaşı veya aile bireyi bulun. Destek ve motivasyon için iki kişi belirleyin.. Fiziksel aktiviteye hazır olmak çevrenizde de (ör; ev, iş, araç) hedeflerinizi desteklemek için değişiklik anlamına gelmektedir. Aracınızda veya iş yerinizde yürüyüş ayakkabısı bulundurun. Mümkünse her an hazır bir egzersiz çantanız olsun. Günlük planınıza yada yatak odanızın aynasına, sizi motive eden mesajlar yazın. Hedeflerinizi desteklemek için yapmak istediğiniz iki çevresel değişikliği belirtiniz. Zaman bulma Yaratıcı düşünce ile yoğun programınıza rağmen fiziksel aktivite için, küçük zamanlar bulma ve aralara sıkıştırmanın yollarını bulabilirsiniz. Aracınızı gideceğiniz yerden uzağa park edebilir misiniz? Yürüyüş için sabahları erken kalkabilir misiniz? Öğle arası 20 dakika merdiven inip çıkabilir misiniz?... İş, ev veya diğer yerlerdeki programınızı düşünün. Gelecek hafta süresince fiziksel aktivite yapabileceğiniz en az üç küçük ara zaman bulun, ve onları kaydedin. Öncelik değişimi yapmak Belki fiziksel aktivite düzeyinizde küçük değişiklikler yaptınız, belki de yeni başlayacaksınız. Yaşam şeklinize fiziksel aktiviteyi dahil etmenin yolu, onu öncelik listesinin başına almaktır. Başaracaksınız, kendinize güvenebilirsiniz. Gelecek hafta yapmak istediğiniz aktivitelerin hangi yaşam alanında olacağını belirleyin (ör; iş yeri, öğle arası, iş öncesi/sonrası, hafta sonu, evde aktif işler, dışarıda aktif işler) 154

170 Eylem planı hazırlama Güçlü bir destek ağı geliştirdiniz, fiziksel aktivite için gün içinde üç küçük ara zaman buldunuz ve gelecek hafta istediğiniz aktiviteler için yaşam alanınızı seçtiniz. Sonraki adım ulaşılabilir hedefler oluşturmak ve eylem/hareket planı yapmaktır. Ör; iş sonrası fiziksel aktiviteyi seçmişseniz, haftada dört gün iş sonrası yürüyüş spesifik bir hedef olabilir. Masa başında çalışan Özcan Bey i göz önüne alın. Fazla kilom vardı ve beni rahatsız etmeye başlamıştı. Daha iyi görünmek istiyordum. Hayatımda fiziksel aktiviteye izin verecek bazı değişiklikler yapmaya karar verdim. Nereden başlayacağımı bilmiyordum. İlk hedefim haftada üç gün öğle arası egzersiz yapabilmekti. Fitness merkezine gittim, egzersiz uzmanlarından yardım alarak en alt seviyeden başladım. İş yerinde çay/kahvemi kendim almaya, asansör yerine merdiven kullanmaya başladım. 6 haftanın sonunda haftada beş gün 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapar hale geldim. Aldığım besinlere de dikkat ederek 3 ayın sonunda toplam 10 kilo verdim. Kendimi iyi hissediyorum. Egzersizi günlük rutinlerime dahil ettim. Önemli gelişme kaydettiğimi düşünüyorum. Şimdi kendinize dönün ve gelecek hafta içinde başarmayı ümit ettiğiniz 4 tane fiziksel aktivite hedefi belirleyin. Fiziksel aktivite planlamasında nelere dikkat edersiniz? Küçük ve ulaşılabilir hedeflerle başlarım Haftalık programımda aktif sporlara veya egzersize özel zaman ayırırım Spor ayakkabımı ve elbisemi bana fiziksel aktiviteyi hatırlatsın diye görünür bir yere koyarım Özel alan ve olanaklar dahilinde fiziksel aktivite yaparım Fiziksel aktivite yapmayı hatırlatsın diye görebileceğim yerlere notlar yapıştırırım Can sıkıntısından uzaklaşmak için fiziksel aktivite rutinlerimi değiştiririm Fiziksel aktivite hedeflerime ulaşınca kendimi ödüllendiririm Aile, eş, çocuk ve arkadaşlarımın fiziksel aktivite ile ilgili aldığım kararları bilmelerine izin veririm Fiziksel aktivite yapmaları için aile, eş, çocuk ve arkadaşlarımı cesaretlendiririm. Diğer.. 155

171 Gelişiminizi/ilerlemenizi izleme İşle ilgili aksilikler nedeniyle aksamalar olabilir. Bu ihmal yada başarısızlık anlamına gelmez. Tam tersi siz bazı spesifik hedefler oluşturdunuz ve başardınız. Yine de fiziksel aktivite rutinlerinizi engelleyen bazı olaylar için plan yapmak önemlidir. Örneğin; bütün hafta yağmur yağacağını biliyorsanız, CD kiralayıp, evde fiziksel aktivite yapabilirsiniz. Olanağınız var ise kapalı yüzme havuzuna veya spor salonuna gidebilirsiniz. Gelişiminizi izlemek önemlidir. Bunun en kolay yolu günlük fiziksel aktivitenizi bir çizelgeye kaydetmektir. Kendinizi izlemek, gerçekleştirdiğiniz yada gerçekleştiremediğiniz değişime ilişkin farkındalığınızı arttırarak hedeflerinize ulaşmanızda yardımcı olabilir. Hedefinizi oluşturmak önemlidir. Örneğin; ilk hedefiniz haftada 2 kez, 30 ar dakika yürümekse, gelecek hafta bu hedefi gerçekleştirin. Kendini ödüllendirme Bir madalyayı hak ettiniz! Bazı spesifik hedefler oluşturdunuz ve başardınız. Bir hediye ile kendinizi ödüllendirin. Örneğin; bir spor klubü üyeliği, bir spor karşılaşması için bilet, bir CD gb. Uzun dönem vizyon kullanma Sağlık profesyonellerinin, haftada 5 defa en az günlük 30 dakika orta yoğunlukta fiziksel aktivite önerilerini aklınızda tutunuz. Bu uzun dönem amacınız olabilir, bu amaca adım adım ulaşacaksınız. Ben haftada gün,.süre(dakika) ile fiziksel aktivite yapacağım.. tarihinden.tarihine kadar hedefime sadık kalacağım. Bundan sonraki görüşmemiz belirlediğimiz..tarih saatte. Takviminize kaydediniz. Hedeflerinize ulaşmada bol şans diliyorum. Hoşçakalın. 156

172 MOTİVASYONEL GÖRÜŞME FORMU IV (HAREKETE GEÇME AŞAMASI) Tarih.. Görüşme yapılan kişinin adı soyadı.. Görüşme süresi Merhaba ben.., Adile Tümer, görüşme için uygun musunuz? Evet diyorsanız başlayalım. Hayır diyorsanız sizinle tekrar görüşmek için en iyi zaman ne zamandır?(.) Teşekkür ederim. Size iki ay önce sorduğum fiziksel aktivite davranışınızı yansıtan soruyu tekrar sormak istiyorum. Haftada 5 kez veya daha fazla, en az 30 dakika süreyle düzenli fiziksel aktivite/egzersiz yapıyor musunuz? (Ör; tempolu yürüyüş, yavaş yavaş koşma, bisiklete binme, tenis, yüzme gb.). 1-) Hayır, ve gelecek 6 ay içinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetinde değilim. (düşünme öncesi) 2-) Hayır, ama gelecek 6 ay içinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetindeyim. (düşünme aşaması) 3-) Hayır, ama gelecek 30 gün içerisinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetindeyim. (hazırlık aşaması) 4-) Evet, yapıyorum ama 6 aydan daha kısa süredir yapıyorum. (harekete geçme aşaması) 5-) Evet, 6 aydan daha uzun süredir yapıyorum. (sürdürme aşaması) Evet, yapıyorum ama 6 aydan daha kısa süredir yapıyorum, dediniz. Son birkaç aydır planlama ve düzenli olarak aktif olmakla meşgulsünüz. Yaşamınızda değişiklikler yapmaya çalışıyorsunuz ve önemli kararlar aldınız. Planınızı eyleme dönüştürdünüz ve yaşamınızın önemli bir kısmında fiziksel aktivite yapıyorsunuz. Her hafta programınıza düzenli fiziksel aktiviteyi dahil ederek kendinize verdiğiniz sözü tuttunuz. Enerjik olmaktan ve kendinizi iyi hissetmekten hoşlanıyor musunuz?... Eski alışkanlıklarınızı bırakıp, sağlıklı hareketlere 157

173 başladınız. Başarınızla, gerçekleştirdiğiniz gelişmeyle gurur duyabilirsiniz. Aşağıdaki adımlar aktivite hedeflerinize ulaşmanızda sizi destekleyecektir. Yaşamınızda denge yaratma Değişim zordur ve son zamanlarda yaşamınıza düzenli fiziksel aktiviteyi dahil ettiniz. Bunu yapmak yoğun programınız içinde biraz zamanınızı alıyor. Enerji düzeyiniz artıyor ama bu süper olmak ve her şeyi yapmak demek değil. Yaşamınızda dengeyi yakalamak önemlidir. Yoğun programınızda aktivitelerinizi yeniden gözden geçirin. Fiziksel olarak aktif olma sözünde durmanız önemlidir. Bazı yararlı öneriler şunlardır; Gerçekçi olma; orta yoğunlukta fiziksel aktiviteyi aşamalı olarak yaşamınıza dahil etmek size artı enerji verecektir. Aşırı yaparak ve hızlı ilerleyerek riske girmeyin, kendinizi yormayın. İlave/ek aktiviteler seçme; geçmişte yapmak istediğiniz aktiviteleri düşünün ve gelecekteki planlarınıza onları dahil edin. Rutinlerinizi değiştirmek sıkılmanızı önler ve sizi eğlendirir. Kendi kendinize düşünce ve eylemlerinizi destekleme Etrafınızda aktif yaşam şeklinizi destekleyen insanların olmasını sağlayın. Aile üyeleri, iş arkadaşlarınız ve diğer arkadaşlarınız daha aktif olmanızı istemeyebilirler. Bu durumda onların dahil olmadığı yeni alışkanlıklar, yeni aktiviteler geliştirin. Bazı insanlar kendileri için destekleyici mesajlar bulurlar, teşvik için ev, araç veya ofislerine görebilecekleri yerlere yapıştırırlar. Siz günlük rutinlerinize fiziksel aktiviteyi dahil etmenin daha kolay yollarını bulabilir misiniz? Bunlardan ikisini kaydedin.. Tebrik etme Fiziksel olarak aktif olduğunuz için kendinizi tebrik edin. Yaşamınıza olan etkisini ve sağlık yararlarını arttırmak için daha büyük adımlar alabilirsiniz. Motivasyonunuzun devamı için ödüller oluşturun. Hedefler oluşturup, hedeflerinize ulaşınca, kendinize yürüyüş ayakkabısı gibi olanaklarınız dahilinde bir hediye alabilirsiniz. Sizi ne motive edebilir?.. 158

174 Uzun dönem vizyonu yeniden gözden geçirme Belli hedeflere ulaşmak için kendinizle sözleşme yapmak isteyebilirsiniz. Uzun dönem fiziksel aktivite hedefleriniz nedir (bir yıl veya daha uzun bir süre için)?... Uzun dönem hedeflerinize ulaşmanızda size yardımcı olacak 3 tane kısa dönem hedef (6 ay için 3 hedef) belirleyin Destek ağından yararlanma Çalışma arkadaşlarınızdan veya aile üyelerinde destek isteyebileceğinizi bilmek yararlıdır. Mevcut aktivitenizi arttıracak, size rehber olacak birisini tanıyor musunuz?... Arkadaşınız veya rehber olacak kişiden istediğiniz geri bildirim ve destek nedir?.. Engeller için plan yapma Aktif olmamak için uyarılmış olabileceğiniz zamanlar hakkında düşünme (ör; iş yerinden veya aileden artı istekler, kötü hava şartları, gripal enfeksiyon, seyahat gb.). sizi engelleyebilecek olayları düşünün ve kaydedin Bu tip sapmaların/aksaklıkların olabileceği kabul edilir. Bu düzenli alışkanlığınıza geri dönemeyeceğiniz veya başarısız olduğunuz anlamına gelmez. Herhangi bir davranış değişiminde ilk 6 ay uyanık olunmalıdır, eski davranışlarınıza dönme riski vardır. Sapmalar değişim süreçlerinin normal bir parçasıdır. Böyle durumlar için hazırlıklı iseniz, üstesinden gelirsiniz. Aksama oldu ise bıraktığınız yerden yeniden başlayın, üstesinden geldiğinizde kendinizi ödüllendirin. Bundan sonraki görüşmemiz belirlediğimiz..tarih saatte. Takviminize kaydediniz. Hedeflerinize ulaşmada bol şans diliyorum. Hoşçakalın. 159

175 MOTİVASYONEL GÖRÜŞME FORMU V (SÜRDÜRME AŞAMASI) Tarih.. Görüşme yapılan kişinin adı soyadı.. Görüşme süresi Merhaba...,görüşme için uygun musunuz? Evet diyorsanız başlayalım. Hayır diyorsanız sizinle tekrar görüşmek için en iyi zaman ne zamandır?(.) Teşekkür ederim. Size iki ay önce sorduğum fiziksel aktivite davranışınızı yansıtan soruyu tekrar sormak istiyorum. Haftada 5 kez veya daha fazla, en az 30 dakika süreyle düzenli fiziksel aktivite/egzersiz yapıyor musunuz? (Ör; tempolu yürüyüş, yavaş yavaş koşma, bisiklete binme, tenis, yüzme gb.). 1-) Hayır, ve gelecek 6 ay içinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetinde değilim. (düşünme öncesi) 2-) Hayır, ama gelecek 6 ay içinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetindeyim. (düşünme aşaması) 3-) Hayır, ama gelecek 30 gün içerisinde düzenli olarak egzersiz yapmaya başlama niyetindeyim. (hazırlık aşaması) 4-) Evet, yapıyorum ama 6 aydan daha kısa süredir yapıyorum. (harekete geçme aşaması) 5-) Evet, 6 aydan daha uzun süredir yapıyorum. (sürdürme aşaması) Evet, 6 aydan daha uzun süredir yapıyorum, diyorsunuz. Yaşamınıza düzenli fiziksel aktiviteyi dahil etme sözünüzü tutuyorsunuz ve diğer insanlar için teşvik kaynağısınız. Aktif olmanın sağlık yararları sizin için önemli. Haftanın 5 veya daha fazla günü fiziksel olarak aktifsiniz. Tebrikler! Fiziksel aktif olmaya başladığınız ilk zamanlara geri dönüp bakın. Verdiğiniz mücadelenin birazını anımsıyor musunuz? Fiziksel becerilerinizi ve enerji düzeyinizi arttırma yollarını buldunuz, engelleri aştınız. 160

176 Başarınızı devam ettirmede olabilecek ufak tefek aksamaları önceden tahmin etmek önemlidir. Küçük aksaklıklar olacaktır. Tehditler Hareketsiz yaşama dönüş için en büyük tehdit kendine fazla güvenmek veya bana bir şey olmaz inancıdır. Sadece birkaç günlüğüne fiziksel aktivitenizi durduracak 2 durum yazınız (ör; tatil, iş ve aileden istekler, gripal enfeksiyon gb.). Günlük rutinlerinizdeki bu kesintileri nasıl ele alacağınızı planlamak önemlidir. Ne olacağını biliyorsanız onlara yönelik plan yaparsınız. Sizi cesaretlendiren iş arkadaşlarına ve özel arkadaşlara sahipsiniz. Fiziksel aktivite düzeyiniz arttığı ve rutin hale geldiği için bu destek sıklıkla durur. Çünkü egzersiz sizden bir parça olmuştur, arkadaşlarınız artık desteğe gereksiniminizin olmadığını düşünebilirler. Siz tekrar gereksinimlerinizi gözden geçirin, onlardan yardın isteyin, onlara geri bildirime devam etmelerini söyleyin. Eski alışkanlıklarınız yok oldu, yeni aktif yaşama alıştınız. Fiziksel aktivite engellerinizle baş etmeyi aylar önce planladınız ve başardınız. Bunu tekrarlama zamanıdır. Fiziksel aktivitenin avantaj ve dezavantajlarını değerlendirin. Hareketli yaşamın sağlık yararlarını, hareketsizliğe bağlı sağlık risklerini yeniden gözden geçirin. Fiziksel aktiviteye başlama engelleriniz nelerdi ve nasıl değiştirdiniz?... Çabanızı desteklemek için ofisinizde, evinizde veya aracınızda koyduğunuz bazı şeyler oldu mu, var ise onlar nelerdir?..yaşam boyu fiziksel aktivite hedefinizi destekleyecek plan yapınız. Öz-güveni sürdürme Yaşamınıza düzenli fiziksel aktiviteyi yerleştirdiğinize dair güven duygusuna sahipsiniz. Daha enerjiksiniz, aynı zamanda hastalık ve ölüm risklerini azaltma gibi artı sağlık yararlarına sahipsiniz. Kendinizi iyi hissediyorsunuz. Bu duyguyu sürdürmek önemlidir. Fiziksel olarak aktif kalacağınıza olan inancınız, güveniniz, başarınızı devam ettirecektir. 161

177 Diğerlerinin rehberliği Yeni davranışlara uyum sağlamanızda yardım eden diğer insanlara dönüp bir bakın. Onların destekleri çabalarınızda farklılık yaratmış olabilir. Size yeni bir teknik veya yol gösteren, öneride bulunan oldu mu?... Rol modeli olarak diğer insanların olumlu duygu ve düşünceleri, tutum ve davranışları sizin aktif yaşam şeklinizi sürdürmenizi destekleyecektir. Araştırmaya katıldınız, fiziksel aktiviteyi günlük rutinlerinize dahil ettiniz, sonsuz teşekkürler. Sizi bu çalışmanın anısına Özel Yücelen Hastanesinin katkılarıyla hazırlanan küçük ama anlamlı bir tişört ile ödüllendirmek istiyorum. Sağlıklı bir yaşam dileği ile 162

178 EK VI. FİZİKSEL AKTİVİTE KENDİNİ İZLEME FORMU Lütfen aşağıdaki forma yaptığınız (planlı ya da plansız) orta yoğunluktaki fiziksel aktivitelerin (ör; tempolu yürüyüş veya eş değer fiziksel aktiviteler) süresini günlük olarak kaydediniz. Pzt. Salı Çar. Per. Cuma Cmt. Pazar Örnek 10 dk 15 dk dk 20 dk dk 30 dk dk 25 dk dk 30 dk 1.Hafta 2 Hafta 3 Hafta 4 Hafta 5 Hafta 6 Hafta 7 Hafta 8 Hafta 9 Hafta 10. Hafta 11. Hafta 12. Hafta 13. Hafta 14. Hafta 15. Hafta 16. Hafta 17. Hafta 18. Hafta 19. Hafta 20. Hafta 21. Hafta 22. Hafta 23. Hafta 24. Hafta 25. Hafta 26. Hafta 163

179 FİZİKSEL AKTİVİTE EL KİTABI Haazzı ırrl laayyaann: : ADİLLE TTÜMER EEggee ÜÜnni iivvee rssi r iit teessi ii SSaağğl llı ııkk BBi iil lli iiml lleer ri ii EEnnsst ti iit tüüssüü HHaal llkk SSaağğl llı ıığğı HHeemşşi iir reel lli iiğği DDookkt toor raa ÖÖğğr reenncci iissi

180 İÇİNDEKİLER Fiziksel Aktivite Nedir?....1 Sağlık İçin Önerilen Fiziksel Aktivite Düzeyi Nedir?.1 Yoğunluğuna Göre Fiziksel Aktiviteler...2 Fiziksel Aktivite Sizin İçin Neden Önemlidir?...2 Düzenli Hareketin Yararları 3 Hareketsizliğe Bağlı Sağlık Riskleri...3 Sağlık Yararına Göre Fiziksel Aktivite Çeşitleri...4 İş Yerinde Yapabileceğiniz Aktiviteler 6 İş Yerinde Aktif Yaşamın Faydaları.. 7 Sağlıklı Yaşam İçin Her Gün Aktif Olmanın Yolu...7 Hareketli Yaşama Adım Atan Örnek Kişilerin Hikayesi...8 Aktiviteye Başlamanıza Yardımcı Olacak Bazı Öneriler...11 Bölgedeki Mevcut Olanaklar Nelerdir?...13 Dikkat Edilecek Konular.. 13 Fiziksel Aktivite ve Egzersiz İçin Öneriler...17 Isınma ve Soğuma Egzersizleri 19 İş Yerinde, Evde veya Diğer Yerlerde Yapabileceğiniz Basit Ama Yararlı Fiziksel Aktiviteler Basit bir yürüyüş programı Fiziksel Aktiviteye Başlama ve Sürdürme Formu 30 Kaynaklar...34

181 Sağlık İçin Hareket Et Dünya Sağlık Örgütü 2002 Hareketli yaşam daha uzun ve daha sağlıklı yaşam için anahtardır. Hareketsiz yaşam sağlık için sigara içmek kadar zararlıdır. Aktif olmak fiziksel aktiviteyi günlük yaşamınıza dahil etmektir. Evde Okulda İşte Yolda Fiziksel Aktivite Nedir? Fiziksel aktivite enerji tüketimi sağlayan her türlü vücut hareketidir (kalori yakmak). Basit olarak söylenecek olursa Hareket Etmek tir. Yürümek, koşmak, merdiven çıkmak, ev temizlemek, oyun oynamak, dans etmek, bahçe işleriyle uğraşmak, duvar boyamak gibi birçok aktivitenin yanında sporu da kapsamaktadır. Yani fiziksel aktivite günlük hayatın bir parçasıdır. Sağlık İçin Önerilen Fiziksel Aktivite Düzeyi Nedir? Bilim adamları, sağlıklı kalmak ve sağlığı geliştirmek için düzenli ve aşırı olmayan, orta yoğunlukta fiziksel 1

182 aktivitenin, haftanın tamamına yakın bir bölümü, tercihen her günü 30 dakikalık fiziksel hareket ile sağlanabileceğini bildirmektedirler. Yoğunluğuna göre fiziksel aktiviteler Hafif yoğunluktaki fiziksel aktiviteler : Örneğin; yavaş yürüyüş, bowling, golf, yerleri ve duvarları fırçalamak, rafları düzenlemek. Hafif efor harcanır, kişi ısınmaya başladığını hisseder, normalden biraz daha hızlı soluk alıp-vermeye başlar. Sağlıklı yaşam için günde 60 dakika yeterlidir. Orta yoğunluktaki fiziksel aktiviteler: Örneğin; hızlı yürüme, tenis, düşük tempoyla bisiklet sürme, dans etme, düşük tempoyla yüzme, orta ağırlıktaki nesneleri kaldırma ve taşıma, çekiç veya testere kullanma. Orta düzeyde efor harcanır, kişi ısınır, normalden daha hızlı soluk alıp-vermeye başlar. Sağlıklı yaşam için günde dakika yeterlidir. Ağır fiziksel aktiviteler: Örneğin; koşu, futbol, halter, kürek çekmek, ağır nesneleri itme ve kaldırma. Aşırı efor harcanır, kişi tamamen ısınır, solunum hızı oldukça artar. Sağlıklı yaşam için günde dakika yeterlidir. Fiziksel aktivite sizin için neden önemlidir? İnsanlar sağlıklı olmak için aktif olma gereksinimi duyarlar. Modern yaşam şekli ve sahip olduğumuz konfor bizi hareketsiz kılar. Televizyon veya bilgisayar 2

183 karşısında oturma, kısa mesafeler için bile otomobile binme, merdiven yerine asansör kullanma hareketsizliğimize katkıda bulunur. Fiziksel hareketsizlik sigara içmek kadar sağlığımız için tehlikelidir. Tüm yaş gruplarında fiziksel yönden aktif kişiler hareketsizlere oranla daha sağlıklıdırlar. Yaşama yıllar, yıllara yaşam katar sözü, düzenli fiziksel aktivitenin önemini çok iyi yansıtmaktadır. Düzenli hareketin yararları Daha iyi sağlık Daha kaliteli yaşam Gelişen fitness (zindelik) Daha iyi postür (vücut duruşu) ve denge Daha iyi öz-saygı Kilo kontrolü Daha güçlü kas ve kemikler Daha enerjik hissetme Gevşeme, rahatlama ve streste azalma Bağımsız yaşam şeklini yaşamın sonuna kadar sürdürme Hareketsizliğe bağlı sağlık riskleri Erken ölüm (yaşam süresinin kısa olması) Kalp hastalığı Obezite (şişmanlık) Hipertansiyon (yüksek kan basıncı) 3

184 Tip II Diyabet (şeker hastalığı) Osteoporoz (kemik erimesi) İnme Depresyon Kolon (kalın barsak) kanseri Sağlık Yararına Göre Fiziksel Aktivite Çeşitleri Fiziksel aktiviteler, dayanıklılığı, esnekliği ve kas gücünü arttırır. Yaşamınıza düzenli fiziksel aktiviteyi dahil etmenin en iyi yolu yapmaktan hoşlandığınız, sizin programınıza uyan, doktorunuzun önerdiği aktiviteleri seçmektir. 1-) Dayanıklılık aktiviteleri (haftada 4-7 gün) Dayanıklılık aktiviteleri kalp, akciğer ve dolaşım sisteminizin sağlıklı kalmasına yardım eder. Onlar yürüme ve günlük ev işlerinden organize egzersiz programlarına ve rekreasyon sporlarına kadar geniş kapsamlıdır. Ör; Yürüyüş Hafif düz koşu (joging) Bisiklete binme Bahçe işleri Yüzme Tenis Dans etme gb. 4

185 2-) Esneklik Aktiviteleri (haftada 4-7 gün) Esneklik aktiviteleri kolay hareket etmenize, kaslarınızın gevşemesine ve eklemlerinizin hareketine yardım eder. Düzenli yapılan esneklik aktiviteleri daha iyi, daha uzun yaşamanıza katkıda bulunur. Esneklik aktiviteleri tüm kas gruplarınızı nazikçe uzatma, kıvırma ve germeyi içerir. Ör; Golf Yoga Dans Bowling Bahçıvanlık Yerleri silme gb. 3-) Kuvvetlendirme aktiviteleri (haftada 2-4 gün) Kuvvetlendirme aktiviteleri, kas ve kemiklerinizin güçlü kalmasına, postürünüzü (vücut duruşu) geliştirmeye ve kemik erimesi gibi hastalıkları önlemeye yardım eder. Ör; Odun kesme ve yığma gibi ağır işler Eşya kaldırma ve taşıma Merdiven çıkma Okul kitaplarını sırtta taşıma gb. 5

186 İş yerinde yapabileceğiniz aktiviteler Uzun süren toplantılarda hareket etmek için kısa aralar verin. Mümkünse iş arkadaşlarınızla yürüyüşte buluşun, hareket halinde iş konuşun, tartışın. Merdiven ile çıkın, asansör hizmet dışıymış gibi davranın. Merdiven yakınına insanlara merdiven kullanmalarını öneren mesajlar, resimler asın. Kahve/çay arası yerine bir yürüyüş yapın. Koltuğunuzda otururken karın ve sırt kaslarınızı çalıştırın. Öğle yemeği öncesi 10 dakikalık tempolu bir yürüyüş yapın. Çalışma ekibinizin hedeflerinden bir tanesini aktif yaşam olarak oluşturmayı deneyin. Bilgisayarınızın karşısında otururken boyun ve omuz egzersizleri yapın. Bütün gün ayakta kalıyorsanız ayak parmak uçlarında yükselin ve alçalın. Ayakta dururken oturup kalkma (çömelme) hareketi yapın, fırsat buldukça tekrarlayın. Çalıştığınız yerdeki malzemelere ve mekana bağlı olarak kendinize uygun daha bir çok hareket geliştirebilirsiniz. 6

187 İş yerinde aktif yaşamın faydaları Fitness ve sağlık gelişir Verimlilik ve moral artar İş memnuniyeti artar ve ekip ruhu gelişir Stres ve bel incinmeleri azalır İş kazaları ve yaralanmaları azalır İş kaybı (işe devamsızlık) azalır Genel iş performansı artar Sağlık bakım maliyeti azalır Sağlıklı yaşam için her gün aktif olmanın yolu Aktif olmak düşündüğünüzden daha kolaydır. Vücudunuz hareket etmek üzere tasarlanmıştır. Bunu yapabilirsiniz. Şaşırtıcıdır ama sağlıklı kalmak için çok az zaman ayırmanız yeterlidir. Artı zaman ayıramıyorsanız örneğin; iş ev arası ulaşımınızın belirli bir kısmını yürüyerek gerçekleştirebilirsiniz. Aktif olmak fiziksel aktiviteyi günlük yaşamınıza dahil etmektir. Düşününüz: Bir günde saat uyanıksınız ve sadece hafif düzeyde ise bir saat, orta yoğunlukta ise yarım saat fiziksel aktivite yapmak durumundasınız. Üstelik toplam aktivitenizi bir kerede yapmak zorunda değilsiniz, 10 dakikalık aktivitelerle önerilen süreyi tamamlamanız mümkün. 7

188 İlk adımı atmak kolaydır ve devam etmek için başlamak önemlidir. Yavaş başlayınız. Halen hafif aktiviteler yapıyorsanız, orta yoğunlukta bir aktivite seçiniz. Hafif aktiviteler iyidir ama sağlık yararına ulaşmak istiyorsanız orta yoğunlukta aktiviteler daha iyidir. Hareketli yaşama adım atan örnek kişilerin hikayesi Ece Hanım(30 yaşında) Ece Hanım 4 yaşında bir çocuk annesi ve çalışan bir kadın. 3 yıl önce kendisini daha iyi hissetmek ve forma girmek için fiziksel aktivitesini arttırmaya başlamış. 10 dakikalık tempolu yürüyüş ile başlayıp bir ayın sonunda 30 dakikalık orta yoğunlukta fiziksel aktivite yapar hale gelmiş. Sabahları iş yerinden iki durak önce otobüsten indiğini ve yolun geri kalan kısmını yürüdüğünü (20 dakika), iş yerinde çoğu zaman asansör yerine merdiven kullandığını, çay/kahve aralarında boyun ve omuz egzersizleri yaptığını, otobüste dahi karın kaslarını çalıştırdığını, evde süpürme, yıkama ve yerleri silme gibi işleri kendisinin yaptığını, çocuğu ile aktif oyunlar oynadığını ifade ediyor. Aktif olmanın kolay, eğlenceli ve sağlıklı olduğunu vurguluyor. 8

189 Özcan Bey (41 yaşında) Masa başında çalışıyor ve bilgisayar kullanıyor. Dört ay önce kilosundan rahatsız olmuş. Kilo vermek, forma girmek ve kendisini iyi hissetmek amacıyla fiziksel aktivitesini artırmaya ve günlük rutinlerine dahil etmeye karar vermiş. Öğle arası üniversitenin fitness merkezinde ilgili öğretim elemanlarından yardım alarak hafif yoğunlukta egzersizlerle başlayıp, haftanın 5 günü düzenli olarak, 30 dakika ve orta yoğunlukta egzersiz yapar hale gelmiş. 12 kilo verdiğini, kendisini iyi hissettiğini, formunu korumak ve sağlıklı olmak için egzersize devam edeceğini ifade ediyor. Gülsevim Hanım (50 yaşında) Banka emeklisi. Sabahları erken kalkıyor ve arası genellikle haftanın 5 günü yürüyormuş. Doktoru, tansiyonunun ve kolesterolünün normal sınırların hafif üzerinde olduğunu bunu egzersizle kontrol altına alabileceğini söylemiş. Diyetine özen gösteriyor, çarşı, pazar alışveriş işleri için kısa mesafeleri yürüyor, 9

190 süpürme, silme, toz alma, yemek yapma gibi ev işlerini kendisi yapıyor, asansör yerine merdiven kullanıyormuş. Eşini ve oğlunu da fiziksel aktivite için teşvik ediyor ve çoğu zaman eşi yürüyüşte kendisine eşlik ediyormuş. Bugünlerde sağlığının (tansiyon ve kolesterol değerlerinin normal sınırlarda) iyi olduğunu yürüyüşe devam edeceğini, kötü havalarda ev içi aktiviteler yaptığını ve buna da devam edeceğini ifade ediyor. Siz de başlayabilirsiniz Her hangi bir gün ilk adımı atabilirsiniz. Başlamak için plan yapmak bir çok insan için ilk adımdır. Bazıları için bilgi almak ilk adımdır. Başlamak için büyük bir plan yapmanıza gerek yoktur. İlk adımı attığınız zaman kendinizi kutlayın. Başlamak düşündüğünüzden daha kolaydır. Fiziksel aktiviteyi yaşamınıza dahil etmenin bir çok yolu vardır. Yapmak istediğiniz şey hakkında bilgi edinin, yapan insanları izleyin, deneyin ve hazır olduğunuzda başlayın. Fiziksel aktiviteyi yaşamınıza, okulda, işte, evde, eğlencede ve yolda dahil edebilirsiniz. Yapmaktan hoşlandığınız aktiviteleri seçiniz. 10

191 İsteyen ve karar veren herkes fiziksel aktivite için yeterli zaman bulabilir. Fiziksel aktiviteye her yaşta başlanabilir Fiziksel olarak aktif İnsanlar kendilerini daha iyi hissederler. Organize edilmiş bir aktiviteye katılabilirsiniz veya yürüyüş parkurunda yürümek gibi kendi istediğiniz bir aktiviteyi yapabilirsiniz. Anahtar ilk adımı atmaktır ve herkesin ilk adımı farklıdır. Başlamak kolaydır. Bilgilenmek ve danışmanlık için aramak bile bir başlangıçtır ve gelişme olarak kabul edilir. Kendinizi kutlayın, bu el kitabını okumakla şimdiden ilk adımı attınız! Fiziksel Aktiviteye Başlamanıza yardımcı olacak bazı öneriler Sağlık profesyonelleri ve fiziksel aktivite uzmanları ile konuşun. Fiziksel aktiviteyi günlük yaşamına dahil etmiş kişilerle konuşun ve nasıl başladıklarını sorun. İnternet üzerinden fiziksel aktivite rehberlerine ulaşın. Bir çift yürüyüş ayakkabısı satın alın. Yürüyüş yollarını, parkları ve diğer aktivite mekanlarını öğrenin ve kontrol edin. 11

192 Birlikte hareket edebileceğiniz, yaşam şeklinizi değiştirmenize katkıda bulunabilecek bir arkadaşınızı fiziksel aktiviteye davet edin. Aile bireylerinden destek alın. Fiziksel aktiviteyi günlük yaşamınıza dahil etme isteğinizin nedenlerini sıralayın. Mutlaka fiziksel aktivite hedefinizi belirleyin ve bunu çevrenizdeki kişilerle paylaşın. -Sizin için her ne zaman mümkünse yürüyün, otobüsten erken inin, aracınızı uzağa park edin veya evde bırakın, asansör yerine merdiven kullanın. -Televizyon seyretmek veya bilgisayar kullanmak gibi uzun süreler için hareketsiz kalmayı azaltın. -Her saat birkaç dakikalığına iş koltuğu veya sandalyenizden kalkın, basit hareketler yapın. -Yavaş başlayın, aşamalı olarak ilerleyin (10 dakikadan 30 dakikaya). İlginizi çeken, sakatlık ve tehlike riski az olan, iyi bildiğiniz, kolaylıkla yapabileceğiniz aktiviteleri seçiniz. 12

193 Devam etmenin en iyi yolu ilk adımı atmanız ve sizin programınıza en kolay uyan ve aynı zamanda eğlendiren aktiviteleri yapmanızdır. İlk adımı atınız ve günlük rutinlerinize dahil edebileceğiniz aktivitelerin listesini çıkarınız. Kendinizi izlemek ve yaptığınız fiziksel aktiviteleri değerlendirmek için günlük kısa notlar alınız. Fiziksel aktiviteden sağlık yararları elde etmek istiyorsanız, düzenli olarak yapınız. Bölgedeki mevcut olanaklar nelerdir? 1) Ev ve yakın çevresi 2) İşyeri ve yakın çevresi 3) Üniversiteye ait spor tesisleri 4) Bölgedeki parklar veya bahçeler 5) Piknik alanları, mesire yerleri 6) Kent ormanı 7) Gençlik ve Spor İl Müdürlüğü ne ait tesisler 8) Spor klüpleri 9) Bölgede faaliyet gösteren özel spor, aerobik, fitness, body veya benzeri salonlar DİKKAT EDİLECEK KONULAR Nabzınızı Kontrol Etme Kalbinizin egzersiz ya da başka bir aktiviteyi nasıl tolere ettiğini anlayabilmeniz için nabzınızı kontrol edin. Nabız hızı 1 dakikadaki kalp atım sayısıdır. 13

194 Nabzınızı kontrol etmek için baş parmağınızı değil, parmak uçlarınızı kullanın. Nabzı kontrol edebileceğiniz en kolay yer bileğinizde baş parmağınızın en alt ucudur. Ayrıca boynunuzdan da nabız kontrolü yapabilirsiniz, 10 sn boyunca nabzınızı sayıp 6 ile çarptığınızda dakikadaki kalp atım hızınızı bulursunuz. Eğer nabzınız istirahatteki nabız hızınızın 30 üzerine çıkarsa ya da dakikada 120 atımın üzerine çıkarsa dinlenmeniz önerilir. Fiziksel aktiviteyi takiben kalp atım sayısı 5. dakika dolmasına rağmen 120 nin üstünde seyrediyorsa bu da yapılan egzersizin yükünün fazla olduğunun bir göstergesidir. Konuşma Testi Fiziksel aktivite sırasında bir arkadaşınızla konuşmayı sürdürebilmeniz gerekir. Eğer bunu yapamıyorsanız kendinizi çok zorluyorsunuzdur ve fiziksel aktivitenizi yavaşlatmanız gerekmektedir. Yorgunluk düzeyi Yorgunluğun algılanması fiziksel aktivitenin yeterince yoğun olup olmadığının değerlendirilmesinde iyi bir yöntemdir. Fiziksel aktivite sırasında veya sonrasında 14

195 alışılmadık bir yorgunluk veya takip eden günde devam eden yorgunluk, inatçı ağrılar, uykuda rahatsızlık veya uykusuzluk aşırı yüklenmenin işaretleri olabilir. Giyinme Aktivite şeklinize uygun ve egzersiz yaptığınız yer ve hava koşullarına göre kıyafet seçmeniz, sentetik ve terlemeyi arttıran kıyafetlerden kaçınmanız gerekir. Bu tip kıyafetler buharlaşma ile ısı kaybı etkisini kısıtladığından vücut ısılarında tehlikeli yükselmelere neden olabilir. Aynı zamanda bu tip kıyafetlerle kaybedilen ağırlık daha çok su şeklinde olup içme ile hemen yerine konur. Serin havalarda birkaç kat halinde giyinmeniz uygun olur. Böylelikle ısınma ya da soğuma sırasında üstünüzdekileri çıkartıp tekrar giyinebilirsiniz. İyi kalitede, ayağa uygun, yürüme ayakkabısı çok önemlidir. Vücudun hareketlerini engelleyecek dar, sıkı kumaşlardan yapılmış giysiler, yüksek ökçeli ayakkabılar beklenen yarar yerine yaralanmaya dahi neden olabilmektedir. 15

196 Çevresel Koşullar Sıcak ve nemli günlerde vücudun soğutulması amacı ile deriye daha fazla kan göçü olur. Bu da serin günlere oranla kaslar için daha az kan demektir. Buna yanıt olarak kalp hızında artış olur. Böyle günlerde fiziksel aktivite yoğunluğunu azaltmak zorunda kalabilirsiniz. Sıcak günlerde günün nispeten daha serin saatlerinde ( sabah ya da akşam) veya kapalı ortamda fiziksel aktivite yapınız ve bol su içiniz. Sıcak nemli havalarda aktivite öncesinde ve sonrasında, eğer 30 dakikadan fazla fiziksel aktivite yapıyorsanız her dakikada bir durarak su içiniz. Soğuk havalarda bazı sorunlar söz konusu olabilir. Çok soğuk ve rüzgarlı havalarda dış ortama açık olan deri kısımları donabilir. Eğer açık ortamda fiziksel aktivite yapacaksanız mümkün olduğunca az deri bölgesi açıkta bırakacak şekilde giyinmenizde fayda vardır. Karlı ve buzlu havalarda yürüme sırasında burkulma ve düşme sonucu incinmeler meydana gelebilir. 16

197 Ozon ve karbonmonoksit gibi hava kirliliğine yol açan ajanlar akciğerlerdeki bronşlarda kasılmaya yol açarak kan yolu ile kaslara taşınan oksijen miktarında azalmaya yol açabilir. Kirli havalarda özellikle solunum yolu hastalığınız varsa kapalı ortamlarda aktiviteyi tercih edin. Fiziksel aktivite/egzersiz için öneriler Egzersize yemeklerden en az bir saat sonra başlayın. Egzersizin süresini ve sıklığını iyi ayarlayın. Yapınıza, sağlığınıza ve zevkinize uygun egzersiz seçin, böylece egzersiz programından zevk alacak ve onu daha çok benimseyeceksiniz.aşırı kilolu iseniz koşu programları yerine bisiklet ve yüzmeyi tercih ediniz. Giysi ve ayakkabınız yapacağınız egzersize uygun olmalıdır. Egzersize başlamadan önce mutlaka kaslarınızı ısıtın ve esnetin. Egzersize ölçülü başlayıp, zamanla arttırmak gereğini unutmayın. Kendinizi aşırı yormayın, tatlı bir yorgunluk hissedene kadar egzersiz yapın. 17

198 Yorulduğunuz zaman egzersizi birden kesmeyin, hareketlerinizi yavaşlatıp bir süre sonra dinlenmeye geçin. Vücudunuzda acı hissederseniz, egzersizi bırakmanız gerekir. Hedef ve amaçlarınızda gerçekçi olun, sınırları asla zorlamayın. Sıcak ve/veya nemli havalarda çalışmayın. Kendinizi iyi hissetmiyorsanız egzersiz yapmayın. Egzersiz yaparken asla alkol ve sigara kullanmayın. Çalışmaya başlamadan önce, çalışırken ve çalışmanız bittiğinde bol bol su için. Susamayı beklemeyin. Yüzme, yürüyüş ve bisiklete binme gibi zorlanmadan yapılan ritmik hareketler daha iyidir. Ağırlık kaldırma ve kol kuvveti egzersizlerinden uzak durun. Egzersizden sonra mümkün olduğunca çok sıcak duş almayın. Uzun süre egzersiz yapmadıysanız, yaşınız 40 ın üzerinde ise, şişmansanız, sigara içiyorsanız, yüksek tansiyonunuz ve eklemlerinizde bir sorun varsa, doktorunuzun önerisine göre egzersiz yapmalısınız. 18

199 Egzersiz öncesi ve sonrası ısınma ve soğuma hareketleri yapın. ISINMA VE SOĞUMA EGZERSİZLERİ (Egzersiz Öncesi ve Sonrası ) Isınma egzersizleri (10-15 dakika) solunumunuzu, dolaşım ve vücut ısınızı arttırırken, esnekliği geliştirir, kas zedelenmeleri ve sakatlanma riskini azaltır. Soğuma egzersizleri, fiziksel etkinliği daha yumuşak tempoda kısa bir süre için devam ettirmektir. İyi yapılacak aktif dinlenme hareketleri (5-10 dakika süreyle), yalnızca vücudunuzun solunum, dolaşım ve vücut ısısını istirahat düzeyine dönmesini sağlamakla kalmaz, aynı zamanda ağrı ve krampları, sakatlanma riskini azaltır. Aşağıda verilen hareketleri uygularken dengeniz için bir sandalye ya da benzeri bir cisimden yardım alınız. 1.Kulaklarınızı her iki omzunuza değdirmeye çalışın, 3-5 kez tekrarlayın. 2,Çenenizi her iki omzunuzun yönünde çevirin, 3-5 kez tekrarlayın. 19

200 3.Başınızı önce bir yönde sonra karşı yönde yumuşak bir şekilde çevresel olarak döndürün. Boynunuzu aşırı germeye veya başınızı çok arkaya atmamaya özen gösterin. 3-5 kez tekrarlayın 4. Başınızı yavaş olarak öne ve arkaya hareket ettirin, aşırı germemeye özen gösterin. 3-5 kez tekrarlayın. Bacak germe egzersizlerinin yürüyüşten önce ve sonra yapılması özellikle bacak kramplarının önlenmesi için çok önemlidir. 20

201 5.Omuzlarınızı yukarı doğru kaldırırı. 3-5 kez tekrarlayın 6, Her iki omuzu öne doğru ve arkaya doğru dairesel olarak döndürün, 3-5 kez tekrarlayın. 7.Topuğunuzu yukarı kaldırın, dizinizi bükün sonra topuğunuzu yere yapıştırmaya çalışın. Her bacak için 5 kez tekrar edin, 8.Göğsünüzü bacağa doğru ayak parmaklarınızı yukarı doğru kaldırın. Bu gergin şekilde 10 sn kadar pozisyonunuzu koruyun daha sonra dinlenip tekrar edin. Her bacak için 3 kez tekrar edin. 21

202 9.Ayak parmaklarınız ve topuklarınız tam yerde olacak şekilde hafifçe duvara doğru dayanın. Öndeki dizinizi arka ayağınızdaki arka kaslarınızda hafif bir gerginlik hissedene kadar bükmeye devam edin. Bu işlem sırasında yaylanmayın. Bu pozisyonunuzu gergin bir şekilde 10 sn kadar koruyun. Her bacak için 3' er kez tekrar edin. 22

203 10.Bu gerilme egzersizi tıpkı 9. egzersiz gibi olmakla beraber arka ayakla öndeki ayak arasında 90 derece bir dik açı vardır ve denge için duvara yaslanılmaz. Ön dizinizi büktüğünüzde arka bacağınızın iç kısım kaslarında bir gerilme hissedeceksiniz. Bu şekilde 10 sn pozisyonunuzu koruyup her bacak için 3 kez tekrar edin 11. Ayağınızı ya da pantolon paçanızı çapraz elinizle yakalayıp 10 sn kadar tutunuz. Daha sonra karşı ayakla karşı çapraz kol ile tekrar ediniz. Eğer bu hareket size çok kolay geliyorsa sol ayak parmaklarınızı sol elinizle yakalamayı deneyin. 10 sn pozisyon koruyup her bacak için 3 kez tekrar edin 23

204 İş Yerinde, Evde veya Diğer Yerlerde Yapabileceğiniz Basit Ama Yararlı Fiziksel Aktiviteler Karın egzersizleri yapabilirsiniz; saçınızı tararken, otobüste veya büronuzda otururken karın kaslarınızı içinize çekip bırakma şeklinde karın kaslarınızı çalıştırmanız mümkündür. Eğer otobüs durağına yürüyecek-seniz büyük adımlarla, derin nefes alarak ve bacağın arka kısım-larını germek için önce topuğunuzu temas ettirecek şekilde yürüyüş yapabilirsiniz. 24

205 Yatağınızı yaparken germe egzersizleri yapabilirsiniz. Her ne iş yapıyorsanız yapın sık sık parmak uçlarında yükselerek bacak kaslarını 6-8 sn gerebilirsiniz. Bebeği karyolasından alırken yavaş yavaş 5-6 kere başınızın üstüne kadar kaldırıp indirebilirsiniz. 25

206 Dişlerinizi fırçalarken dizlerinizin üzerine çöküp kalkabilirsiniz. Çay/kahve molası için büronuzda sandalyeden kalktığınızda sandalyeyi yerine koyarken vücudunuzu gererek ve sandalyeyi kaldırarak bir müddet tutup yerine koyabilirsiniz. 26

207 Bütün gün ayakta kalıyorsanız; ayakta durur pozisyondayken parmak uçlarında yükselip alçalabilirsiniz. Ayakta dururken çömelip-kalkma hareketini fırsat buldukça yapabilirsiniz. Sırt egzersizleri yapabilirisiniz; belden arkaya doğru eğilin, ellerinizle dizinizin arkasına dokunmaya çalışın ve ayak kaslarınızı sıkın. Karın kaslarınızı içinize çekin ve sırtınızı gergin tutun. 27

208 Oturarak çalışıyorsanız; boyun egzersizleri yapabilirsiniz. Ellerinizi başınızın arkasına bağlayarak 6 sn başınızı geriye doğru iterken elleriniz başınızın hareketini engellemeye çalışacak yani bir direnç oluşturacaksınız. Bu hareketi öne ve yanlara da yapmalı ve en az 3 kez tekrarlamalısınız. Göğüs kaslarını germe, oturduğunuz masayı iki kolla itmeye çalışarak bu direnci 6 sn devam ettirin. Bu egzersiz göğüs kaslarınızın güçlenmesine ve kollarınızın diri kalmasına yardımcı olacaktır. Ayak kaldırarak germe egzersizi, oturduğunuz sandalyenin önüne ayaklarınızı kaldırmış vaziyette bacaklarınızı kasın, mümkün olduğu kadar yukarıya yavaş yavaş kaldırın ve yavaş yavaş indirin(6 sn yapın). 28

209 Basit Bir Yürüyüş Programı Yürüyüş Tempolu Yürüyüş Daha Yavaş Yürüyüş Toplam Süre 1. Hafta 5 dk 5 dk 5 dk 15 dk 2. Hafta 5 dk 7 dk 5 dk 17 dk 3. Hafta 5 dk 9 dk 5 dk 19 dk 4. Hafta 5 dk 11 dk 5 dk 21 dk 5. Hafta 5 dk 13 dk 5 dk 23 dk 6. Hafta 5 dk 15 dk 5 dk 25 dk 7. Hafta 5 dk 18 dk 5 dk 28 dk 8. Hafta 5 dk 20 dk 5 dk 30 dk 9. Hafta 5 dk 23 dk 5 dk 33 dk 10. Hafta 5 dk 26 dk 5 dk 36 dk 11. Hafta 5 dk 28 dk 5 dk 38 dk 12. Hafta 5 dk 30 dk 5 dk 40 dk Kaynak: Amerikan Kalp Birliği Tempolu yürüyüş aktivite düzeyini arttırmanın en kolay yoludur. Sağlıklı bir yaşam dileği ile... 29

210 Fiziksel Aktiviteye Başlama ve Sürdürme Formu Yardım! Sizi desteklemeleri için diğer insanlara gereksinim duyacaksınız! Hedefinize ulaşmada size kim/kimler yardım edebilir? İsmini/isimlerini buraya yazınız.. Fiziksel aktivite hedefinizi yazın! Ben her zaman haftada gün, süre ile fiziksel aktivite yapacağım..tarihinden tarihine kadar hedefime sadık kalacağım. Öneriler Günlük rutinlerinize aktiviteyi dahil edin Aktivitelerinizi yavaş yavaş arttırın, 10 dakika ile başlayın, günlük 30 dakikaya ulaşın Günlük aktivite kayıt çizelgesi kullanın Yaptığınız aktiviteyi ve ne hissettiğinizi yazın İnsanlardan size aktif olmanız gerektiğini hatırlatmalarını isteyin Hedefinizi aklınızda tutun Aktif yaşam şeklinin yararlarını hatırlayın 30

211 Aktif olmaktan beklediğiniz iki ana yarar nedir? Aktivite seçmek için kendi kendinize sorun: Aktiviteden hoşlanıyor muyum? Çocuklarımla aktivite yapabilir miyim? Uzun süre devam edebilir miyim? Hangi aktiviteleri yapabilirim? Nerede aktivite yapabilirim? Evde yapabilir miyim? İşte yapabilir miyim? Yolda yapabilir miyim? Aktivite için en uygun zaman nedir? Aktiviteyi aynı saatlerde yapabilecek miyim? Ne kadar süre için aktivite yapmayı planlayacağım? 31

212 Aktif yaşama başlamaya hazırsınız 10 dakika ile başlayın, günlük 30 dakikaya ulaşın. Aktif olmak gerçekten yararlıdır! Yaygın engeller ve üstesinden gelme yolları: Zaman Öğle arası yürüyüş yapın Soğuk ve yağmurlu hava Kapalı alanlarda step, aerobik, dans, eviçi aktiviteler yapın Çocuklar Çocuklar ile aktif oyunlar oynayın Aile büyüklerinden, eşinizden veya arkadaşınızdan bakım için yardım isteyin Yorgun hissetme Kendi kendinize aktivite sonrası daha enerjik olacağınızı söyleyin Kendiniz için 2 engel düşünün ve onların nasıl üstesinden geleceğinizi planlayın

213 Fiziksel aktivite haftalık kayıt çizelgesi Tarih Aktivite Dakika Duygular 33

214 KAYNAKLAR 1. American Heart Association. Exercise and Your Heart, National Heart, Lung, and Blood Institute. Exercise and Your Hearth: A Guide to Physical Activity, 3. American Academy of Family Physicians, Exercise: How to Get Started, Energize Yourself! Stay Physically Active, National Heart, Lung, and Blood Institute Handbook for Physical Activity Guide, Canadian Society for Exercise Physiology, U.S. Department of Health and Human Services. Physical Activity and Health: Adults American Heart Association. Physical Activity in Your Daily Life, Şenuzun E. F., Fadıoğlu Ç., Payzın S. (2003). Kardiyak Egzersiz El Kitabı, Türk Kalp Vakfı Yayını. 9. Zorba E., Kartal R. (1996). Sağlığınız ve Egzersiz, Gen Matbaası, Ankara. 10. Zorba E. (1999). Herkes İçin Spor ve Fiziksel Uygunluk, Neyir Matbaası, Ankara. 11. Zorba E. (2004). Yaşamboyu Spor, I. Baskı, Özal Matbaası, İstanbul. 34

215 35

216 36

217 37