KARADENIZ IN ÖTEKI YAKASINDAKI TÜRKLER GAGAVUZ TÜRKLERI

Transkript

1 KARADENIZ IN ÖTEKI YAKASINDAKI TÜRKLER GAGAVUZ TÜRKLERI THE TURKS ON THE OTHER SIDE OF BLACK SEA GAGAVUZ TURKS Bu yazının bir kısmı başka kitap ve dergilerde yayınlanmış olup buraya değiştirilmeden alınmıştır. ÖZET: Gagavuz Yeri, 23 Aralık 1994 yılında Moldova parlamentosunda kabul edilen kanunlarla özerk bir statü kazanmıştır. Parlamentosu, başkenti, bayrağı ve dili gibi devlet faktörleri bulunan Gagavuzlar eski bir tarihe ve kültüre sahiptir. Gagavuz Türkçesi, Türkmen, Azerbaycan ve Türkiye Türkçesi gibi Güney-Batı Türkçesi/Oğuz Grubu nda yer alır ve Türkiye Türkçesine en yakın olan Türk şivesidir. Gagavuz Yeri nin yüzölçümü her ne kadar küçük olsa da tarım ve hayvancılığa dayalı ve kendine özgü iktisadî sistemi mevcuttur. Dış bağlantılarını ise Moldova Cumhuriyeti ile birlikte yürütmektedir. Türkiye de daha 1990 lı yıllara kadar yeterince tanınmayan ve bilinmeyen bu soydaşlarımızın varlığı, küreselleşmenin de etkisiyle, iktisadî, siyasî ve kültürel olarak Türkiye yle daha fazla yakınlaşma ve kaynaşma imkânı sağlanmıştır. Bu çalışmada, küçük bir Türk topluluğu olan Gagavuzların etnik kimliği, ekonomisi, siyasî statüsü ve bölgede yatırım imkânları araştırılmıştır. Çalışmanın neticesinde Gagavuz Yeri nin Balkan ve Doğu Avrupa ülkelerine giriş yönünden önemli bir köprü vazifesi gördüğü ve Moldova Cumhuriyeti ile Türkiye arasındaki tarihten gelen dostluğun pekişmesi adına Gagavuzların önemi ve statüsü büyük rol oynadığı saptanmıştır. ANAHTAR KELIMELER: Türkiye-Gagavuz Yeri ilişkileri, İktisadî durumu, Sovyet Sonrası kurulan Özerk Cumhuriyet. ABSTRACT: The area of Gagauzia got an autonomous status with the laws accepted in Moldova Parliament on 23 December, The Gagauz owning factors of a state such as a parliament, a capital city, a flag and a language have an old history and culture. The Gagauz Turkish is in the South-Western Turkish/Oguz Group that also has Turkmen, Azerbaijani and the Turkish in Turkey and it is a Turkish accent closest to the Turkish in Turkey. Though the area of Gagauzia is small, it has its own economic system based on agriculture and stockbreeding. It carries out its external links in cooperation with the Republic of Moldova. The presence of our compatriots who were not sufficiently recognized and known up until 1990s has provided more opportunities of economical, political and cultural intimacy and amalgamation with Turkey with the effect of globalization. In this study, the investment opportunities on that region and the ethnicity, economy, political status of Gagauz who is a small Turkish community have been researched. As a result of the study, it was verified that the area of Gagauzia functions as an important bridge in terms of entering Balkan and Eastern European countries and the significance and status of Gagauz play an important role in the name of strengthening the historic friendship between the Republic of Moldova and Turkey. KEYWORDS: Turkey-the Area of Gagauz relations, economic situation, the Autonomous Republic founded after the Soviet. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 59

2 1. Gagavuz Özerk Bölgesi Kimliği Resmi Adı: Gagavuz Özerk Bölgesi Özerklik Tarihi: 23 Aralık 1994 (Moldova Cumhuriyeti İçinde) Başkent: Komrat Başlıca Şehirleri: Komrat, Çadır Lunga ve Vulkaneş İdari Yapı: 3 Vilayet ve 29 Köy (Köyler Nüfus olarak oldukça büyüktür) oluşmaktadır Nüfusu: 153 Bin Yüzölçümü: 1831 Km 2 Resmi Dili: Gagavuzca, Rusça ve Romence Etnik Yapı: Gagavuz % 83 Diğer % 17 Din: Hristiyan Ortodoks, az miktarda Protestan ve Katolik Komşuları: Ukrayna ve Moldova Para Birimi: Ley (Moldova Ley i) 2. Giriş 20. yüzyılın son çeyreğinde Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla birlikte 15 yeni Cumhuriyet, dünya haritasında yerlerini almıştır. Bu cumhuriyetlere bağlı bir o kadar da özerk bölge ve cumhuriyet oluşmuştur. Dolayısıyla birçok sorun ortaya çıkmıştır. Moldova Cumhuriyetinde Gagavuz Türkleri ve Prednistrovya Bölgeleri, Ukrayna da Kırım Tatarları, Gürcistan da Acaristan, Abhazya ve Güney Osetya, Azerbaycan da Dağlık Karabağ Bölgeleri bu sorunlardan birkaç tanesidir lı yıllarda Moldova Cumhuriyeti bu bölgelerin özerklik sorunlarıyla karşılaşmıştır. İlk önce Gagavuz 1 Bölgesi sonra da Prednistrovya 2 sorunları ortaya çıkmıştır. Prednistrovya bölgesinin sorunu çözüme kavuşamamıştır. Gagavuz Bölgesi sorunu ise radikal yöntemlere başvurmadan, mümkün olduğunca diplomatik, parlamenter yolla çözülmüştür. 3. Genel Bilgiler Günümüzde yaklaşık 250 bin Gagavuz Türkü eski SSCB topraklarında yerleşik olarak yaşamaktadır. Büyük bir kısmı Moldova Cumhuriyetinin güneyindeki Bucak 3 bölgesinde varlığını sürdürmektedir. Gagavuz Türkleri Moldova nın haricinde Ukrayna nın Odessa, Zaporojye ve İsmail illerinde, Romanya, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Kabartay da da bulunmaktadır. Moldova da Gagavuz Yeri Özerk Bilgesi haricinde yaklaşık olarak, Moldova nın başkenti Kişinev de 8000, Bender 4 ilinde 1600 ve Dinyester nehrinin kuzey yakasında 3300 Gagavuz un yaşadığı bilinmektedir. Ayrıca Bulgaristan ın Varna ili ve Varna ya bağlı Kavarna, Duran kulak ve Balçık gibi yerleşim yerlerinde, dağınık olarak Yunanistan da yaklaşık 20 bin Gagavuz Türkü yaşamaktadır. Gagavuz, Gagavuz ve Gökoğuz aynı anlamlara gelen Gagavuz milletine mensup adlardır. Gagavuzlar Ortodoks Hıristiyan kökenli etnik Türklerdir. İsimleri Slavca, soy isimleri ise Türkçedir. Tarihte Gagavuzlar 1906 yılında sadece 15 gün bağımsız bir devlet olarak Komrat Cumhuriyeti adında bir dev- 1 Gagavuz Türklerinin yaşadığı bölgeye; Gavuzya, Gagauz Yeri, Gagavuz Özerk Bölgesi veya Gagavuz Özerk Cumhuriyeti adı verilmektedir. 2 Çoğunlukla Rusların yaşadığı bölgedir; Moldova Cumhuriyeti nin doğusunda Dinyestr nehri kenarında yer almaktadır. 3 Moldova da Gagavuzların yaşadığı bölgenin genel adı. 4 Osmanlıdan kalma Berder kalesi bulunmaktadır. let olarak yaşamışlardır. Bunun dışında Osmanlı İmparatorluğu, Rus Çarlığı, Romanya, Almanya 5 ve Sovyetler Birliği nin egemenliği altında kalmıştır. 3.1 Tarihi Sovyetler Birliği nde 1985 yılında Komünist Parti Genel sekreterliğine getirilen Mihail Gorbaçov, ülkede siyasal, kültürel ve sosyal alanlarda köklü değişimlere başlamıştır. Bu değişiklikleri uygulamaya koyduğu perestroyka ve glasnost politikalarıyla gerçekleştirmeye başlamıştır. Birlik arasındaki ayrılmalar ve kopmalar özgürlük ve bağımsızlık mücadelesine dönüşmüştür. Kısa bir süre sonra Sovyetler Birliğini oluşturan Cumhuriyetler birer birer bağımsızlıklarına kavuşmuştur. Bağımsızlıklarına kavuşan ülkelerin içinde bulunan küçük topluluklarda ise özgürlük mücadelesi başlamıştır. Moldova Cumhuriyeti sınırları içinde bulunan Gagavuzlar da bunlardan birisidir. Gagavuzların tarihini ele aldığımızda birçok görüş ortaya çıkmaktadır. Net olarak tarihi yazılamadığından farklı ülkelerin tarihçileri ve araştırmacıları farklı incelediğinden farklı görüşler ortaya çıkmaktadır. Netice olarak da Gagavuzların kimliğini farklı kılmaktadır. Bu görüşlerin en tutarlısı Gagavuz bilim adamı Dionis Tanasoğlu nun görüşü sağlamlık kazanmaktadır. Tanasoğlu Uzun Kervan adlı Gagavuz tarihi eserinde; Oğuzlar, X. Yüzyılda üç gruba bölündüğünü (Yengi Kent, Selçuklu ve Hak Oğuz) bunlardan Yengi Kent ve Selçukların Müslümanlığı kabul ettiğini diğer grubun ise çok tanrılı dine inanmaya devam ettiğini belirtmiştir. Bu yüzden de çok tanrılı dine inanan grubun Hak Oğuz ismini aldığını söylemektedir. Tanasoğlu, Gagavuzların köklerinin Hak Oğuzlar olduğunu ve bu topluluğun X. Yüzyıldan geldiğini savunmaktadır. Tanasoğlu nun bu görüşü 1990 lı yıllarda Gagavuz bölgesinde çok yayılmıştır (Mutaf 2010: 6) Romen tarihçi N. İorga ve Yunan tarihçi B. Lessof a göre, Gagavuzların Rumlardan geldiğini kabul 5 2. Dünya savaşı döneminde Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 60

3 edilmektedir. Osmanlı döneminde Anadolu da yaşayan Hristiyanlığa inanan karaman Rumlarına Eleni Türkofoni 6 denilmektedir. Fakat bu görüşler de Gagavuz aydınları tarafından kabul edilmemektedir. Çünkü bu görüşler dini inanca dayanmaktadır. Gagavuzlar balkan halkları gibi Ortodoks Hristiyanlardır, ama aynı dine mensup olmakla aynı etnik kökene sahip olmak anlamını taşımamaktadır. Gagavuzlar;1589 yılında Bessarabya bölgesinde Çadır ve Tomay adında iki köy kurmuşlardır yılına kadar da Dobruca ve Bessarabya bölgelerinde dağınık olarak yaşadıkları bilinmektedir yılında Tatarların Bucak bölgesinden ayrılmaları üzerine Rusların da teşvikiyle Bucak ve civarına yerleşmişlerdir yılında ( Ruslarla Osmanlılar arasında) yapılan Bükreş anlaşmasıyla Rusların Gagavuzlar üzerindeki etkisi artmıştır. Neticesinde 19 Aralık 1919 yılında Rusların aldığı özel bir karar ile Gagavuzların yaşadığı köyleri dört bölgeye ayırmıştır. Bu bölgeleri; Prut, Kagul, İzmail ve Bucak oluşturmaktadır. Yaklaşık olarak 85 yıl Rus İmparatorluğu hakimiyeti altında yaşayan Gagavuzlar, 6 Ocak 1906 yılında Atmaca Pavlioğlu ve Andrey Galatsan önderliğinde Komrat ta Gagavuz Devlet ini kurduklarını ilan etmişlerdir. Gagavuzlar sadece 10 gün bağımsız devlet olarak varlığını sürdürmüştür. Bu arada Japonya yenilgisiyle zor günler yaşayan Rus ordusu Komrat şehrine girerek bu devleti ne yazık ki ortadan kaldırmıştır ve 1910 yıllarında Gagavuzların bir kısmı Orta Asya da Turgay bölgesine, 1925 yılında da Taşkent civarlarına göç etmişlerdir. Yine bu yıllarda bir kısım Gagavuzlar Brezilya ya işçi olarak gidip oralara yerleşmişlerdir ile 1940 yılları arasında Romen yönetiminde kalan Gagavuzlar, 1940 yılında bir yıl gibi bir süre Rus idaresinde kalmıştır. Romenler, Besarabya bölgesini Ruslardan geri alınca, 6 Türkçe bilen Rumlar anlamına gelmektedir. 7 Gagavuzların Brezilya ya göçünü Gagavuz yazar Stefan Bulgar Sabaa Yıldızı dergisinde uzunca bahsetmiştir ile 1944 yıllarında tekrar Romen idaresinde kalmıştır yılında bölge tekrar Rusların eline geçince Gagavuzlar Sovyetler Birliği dağılıncaya kadar Sovyet hakimiyetinde varlıklarını devam ettirmiştir. (Iusumbeli, 2008: 10,11) 1989 yılında, Sovyet Sosyalist Moldova cumhuriyeti Meclisinin hazırladığı rapora göre, Gagavuz halkının yerli nüfus olmayıp sonradan bu topraklara göç eden topluluk olduğu belirtilmiştir. Bu iddia İ. A., Ojog ve İ. M. Şarov un İstoriya Rumın 8 [Romen Tarihi] adlı esrinde de bahsedilmektedir. Bu görüşe cevap olarak Gagavuz tarihçileri; Moldavan ve Romen milletleri oluşmadan evvel bu bölgelerde Gagavuz halkının yaşadıklarını savunmaktadırlar. (Mutaf, 2010: 7). Bu görüşe en büyük delil ise Gagavuz özerk Bölgesi nin Çadır Lunga şehrine 8 İ. A., Ojog, İ. M. Şarov, İstoriya Rumın, s bağlı Joltay (Caltay) köyündeki mezar taşları ispat etmektedir. Bu günkü Gagavuzların yaşadığı güney Moldova da yer alan Bessarabya bölgesi ve Bucak stepleri ilk kurulan Dobruca Devleti sınırları içinde yer almaktadır. Bu da Bessarabya nın yerli nüfusunu Gagavuzların oluşturduklarını ve bölgenin uzun yıllardan beri Gagavuzların atalarına ait olduğunu ispat etmektedir yılında iktidara gelen SSCB devlet başkanı Mihail Sergeyeviç Gorbaçov un uygulamaya koyduğu Perestroyka [yeniden yapılanma] ve Glasnost [ açıklık, şeffaflık ] gibi reformları ile Gagavuz halkı 1989 yılında Moldova nın güneyinde Bucak bölgesinde hareketlenmeye başlayarak kendi geleceklerini ve kaderini düşünmeye başlamışlardır. Daha önceleri bağımsızlık için mücadele verseler de başarılı olamamışlardır. Gerek Ruslar gerekse Romenler tarafından bastırılmıştır. Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 61

4 Mihail Gorbaçov un uygulamaya koyduğu politikalardan da SSCB nin zayıfladığını anlayarak daha 1989 yılı Ağustos ayında bir daha bağımsızlık mücadelesi vermeye başlamışlardır yılında halk ayaklanarak özellikle Komrat meydanlarında çeşitli mitingler tertip etmişlerdir yılında Komrat ta Gagavuz Halkı adında bir oluşum kurulmuştur. Bu oluşum 12 Kasım 1989 yılında Gagavuz Bölgesini özerk ilan etmiş, Ağustos 1990 yılında da Gagavuz parlamentosu Bağımsız Gagavuz Cumhuriyeti ni ilan etmiştir. Fakat Bağımsız Gagavuz cumhuriyeti, Moldova Cumhuriyeti tarafından tanınmamıştır. Yaşanan küçük büyük birçok sorunların neticesinde 1994 yılının ortalarında Moldova Cumhuriyeti Gagauz Yeri olarak adlandırılan bölgenin bütün idari yetkisini Gagavuz halkına devretme kararı almıştır. Moldova ile Gagavuz yetkilileri arasında devam eden görüşmeler sonucunda, 17 Aralık 1994 yılında Gagavuz bölgesi hakkında özel bir kanun görüşülmeye başlanmıştır. Moldova Cumhuriyeti anayasasına eklenen bir madde ile (madde 113), Gagavuz yeri özerkliği tanınarak, hazırlanan Gagauz Yeri nin Özel Statüsü Hakkındaki Kanun Tasarısı (N0: 334 XII) 23 Aralık 1994 yılında Moldova Cumhuriyeti parlamentosunda kabul edilmiştir. Kanun tasarısının kabulünden sonra yapılan halk oylamasında, bu günkü Gagavuz yerleşim yerleri ve sınırları belirlenmiştir (Iusumbeli, 2008: 12). Böylece Gagavuz sorunu tam olmasa da barışçıl yolla çözüme kavuşmuştur. 3.2 Coğrafi ve Demografi Yapı Günümüzde Gagavuzların en yoğun olarak yaşadığı ülke Moldova Cumhuriyetidir. Moldova sınırları içerisindeki Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi olarak adlandırılan Gagavuz yeri ( Gagauzya ), Moldova nın Güneyinde bulunmaktadır. Moldova; güneyinde, kuzeyinde ve doğusunda Ukrayna, batısında Romanya nın bulunduğu bir konumdadır. Romanya sınırını prut nehri oluşturur.. ( Iusumbelım, 2008:1) Gagavuzya nın sınırlarını belirleyen tüzük 5 Mart 1995 te yılında hazırlanmıştır. Toplam 1831 km 2 olan Gagavuz topraklarının üzerinde 29 köy ve 3 il 9 olmak üzere toplam 32 yerleşim yeri bulunmaktadır. Moldova topraklarının toplam yüzölçümünün % 5.3 ünü teşkil etmektedir. ( Iusumbelım, 2008: 1,2; Velev, 2007: 138), Ancak toprak bütünlüğüne sahip olamayan Gagavuz Özerk Bölgesi birbirinden kopuk 4 ayrı coğrafik bölgeden ve genel olarak beş bölgeden oluşmaktadır. Bu bölgeler ve büyüklük oranları şöyledir: Komrat % 37,2, Çadır-Lunga % 26,6, Vulkaneş % 16,5, Besarabka % 11, Taraklı 10 %8,7.( Velev, 2007: 138) Gagavuz köyleri Ukrayna daki Odesa, Zaporojye ve İzmail illeri nde, Romanya nın dobruca bölgesinde, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Kabardey de de yer almaktadır. Aralık 1994 ten itibaren özerk olan Gagavuz Yeri nde ve onun sınırına yakın olup ancak referandumda özerk bölgeye katılmayı reddeden köylerde bulunmaktadır. Bu köylerde Gagavuz oranı yüzde 50 den azdır. (Stamova, 2002: 181) Gagauzya nın iklimi sıcaktır. Ortalama yağış oranı çok düşüktür ve bu nedenle bölge kuraklıktan olumsuz bir şekilde etkilenmektedir. Bölgenin su stokları genelde yeraltı sularından oluşmaktadır. Yeryüzü suları (küçük dere ve göller) kısıtlıdır ve mineralleşme oranı yüksek olduğu için sulamada kullanılamaz. (Velev, 2007: 139) 9 İl olarak kabul edilir, Türkiye de ilçe büyüklükte şehirlerdir. 10 Bessarabka ve Taraklı illerinin yerleşim yeri Moldova sınırları içinde yer almaktadır. Gagauz Yerin de 2004 yılında yapılan son nüfus sayımına göre nüfus dır. Gagauz nüfusu; olan Moldova toplam nüfusunun yaklaşık % 5 ini içermektedir. 3.3 Siyasi ve İdari Yapı Moldova Parlamentosu, 23 Aralık 1994 tarihinde Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi hakkında kanunu kabul ederek Gagavuz Yeri adı altında ülkenin güneyinde özerk bir bölge kurmuştur. Gagavuzlar yılları arasında özerk bir cumhuriyet iken bağımsızlıklarını koruyamamış, sonrasında Moldova toprakları içinde Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi olarak adlandırılmıştır. İç işlerinde bağımsız, dış işlerinde Moldova hükümetine bağlıdırlar. (Gagavuzya Genel Bilgiler) Moldova Cumhuriyeti nin 1994 te kabul ettiği Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 62

5 Gagavuz Yeri kanununa göre Gagavuzlar, Moldova Cumhuriyeti nin topraklarında yoğun olarak yaşayan ulustur ve Gagavuzya nın statüsünün ana tanıyıcısıdır. Yani buradan Gagavuzların Bucak bölgesinin yerli halkı olduğu yazılmamış, sadece Moldova topraklarındaki yaşayanlar olarak kaydedilmiştir. Yine de bununla birlikte, Gagavuzlar resmi olarak bir etnik grup değil, bir ulus ve halk olarak tanınmıştır. (Velev, 2007: 136) Moldova üniter devlet olduğu için Moldova da sadece bir anayasa olabileceğinden dolayı Gagavuzya nın anayasasını Anayasa ismiyle değil Ulujenie 11 ismiyle geçmektedir. (Mutaf, 2010: 34) 1994 yılı ortalarında, Moldova Cumhuriyeti, Gagauzya nın idari yetkisini Gagavuz halkına devretme kararı almış, bu çerçevede hazırlanan Gagauz Yeri nin özel statüsü üzerine kanun tasarısı (No: 344-XIII) 23 Aralık 1994 tarihinde kabul edilmiştir. Söz konusu yasaya göre Gagauzlara Moldova Anayasası na ters düşmemek kaydıyla çeşitli alanlarda yasa çıkarma hakkı verilmiştir. Yasaya göre Gagavuz Yeri nin yüksek mercii başkandır. Gagavuz Yeri nin bütün makamları Başkan a bağlıdır. Gagavuz Yeri nin resmi dili 11 Gagauzya anayasası Gagavuzca, Moldovanca ve Rusça dır. Gagauz Yeri nin başkenti ise Komrat tır. Gagavuzlara bu kanunla self determinasyon hakkı tanınmıştır. Gagavuzlara özel statü tanıyan bu yasaya göre Millet Kongresi kültür, bilim, eğitim, iskan, belediye, hizmetleri, sağlık, spor, bütçe, ekoloji, finans ve ekonomi alanlarında Moldova Anayasası nı ters düşmemek şartıyla kanun yapmaya yetkili kılınmıştır. 5 Mart 1995 tarihinde Özerk Gagavuz Yeri Cumhuriyeti nin sınırlarını belirlemek üzere yapılan referandum sonucunda 3 ü şehir 29 köy olmak üzere toplam 32 yerleşim biriminde Gagavuz Yeri ne bağlanma sonucu çıkmıştır. (Velev, 2007: 138) Bir halk ayaklanması biçiminde özerlik hakkını elde eden Gagavuzlar ın kendi bayrakları, ulusal marşları, sınırlı yetkiler çerçevesinde yasama yürütme yargı erklerinin toplandığı bir meclisleri ve milletvekilleri bulunuyor. Her ne kadar Moldova Anayasası nda belirlenen sınırlılıkları aşamasa da bu özerk devlet, kendi içinde düzeni sağlayabilecek güce sahiptir. Gagavuz Özerk Bölgesinde bugün, çok partili, demokratik bir sistem giderek gelişmektedir. Gagauzya nın Daire Müdürleri (Bakanlar), 35 kişilik Halk Topluşu (Parlamentosu), halk oylaması ile doğrudan seçilen bir Başkanı bulunmaktadır. Gagavuzya da Yönetim, Moldova Cumhuriyeti Anayasası, Gagavuz Yeri Özel Hukuki Statüsü Kanunu, Gagavuz Ana Kanunu ve Gagauz Halk Topluluğunun olmak üzere 4 erkin çıkardığı yerel kanunlara göre yürütülmektedir.(çebotar, 2011: ) Moldova anayasası dahilinde Gagauzya nın özel statüsü üzerine hazırlanan kanunun 6. Maddesine göre bütün yeraltı ve yerüstü zenginlik ve kaynaklarının mülkiyeti Gagavuzya idaresine aittir. Gagavuzya da icraat makamının başında olan en üst yetkili başkandır. Bütün kamu organları başkana bağlıdır. Gagavuz Yeri Başkanı dört yılda bir yapılan halk oylamasıyla seçilir. Gagavuzya Başkanı aynı zamanda Moldova Cumhurbaşkanı nın kararı ile Moldova Cumhuriyeti nin hükümet üyesidir. Başkan kanun tasarısını imzalama ve geri gönderme yetkisine sahiptir ancak meclis 2/3 si olan çoğunluk ile başkan ın kararını geçersiz kılma hakkına sahiptir. Yine 2/3 lik bir çoğunluk ile meclis, Moldova Cumhuriyeti anayasası, Gagavuzya nın özerk statüsü Gagavuz Yeri kanunu ve Gagavuzya nın kendi kanunlarını çiğnediği, ya da meclisin çıkardığı kararları uygulamada başarısız olarak nitelendirildiği takdirde başkan ı görevden alma yetkisine sahiptir. (Velev, 2007: 140) Gagavuzya meclisinin ismi Halk Topluşu dur. Halk Topluşu ndaki milletvekili sayısı 35 tir. Genel seçimlerde beş yıl süre için halk tarafından seçilirler. Her bir yerleşim yerinden en az bir milletvekili seçilmektedir ve bir milletvekili en fazla 5 bin seçmeni temsil edecek şekilde yerleşim yerlerindeki milletvekili sayısı belirlenmektedir. Yasama organı olan Halk Topluşu, bölge anayasası özelliğini taşıyan, Moldova Gagavuz Yeri kanunu üzerinde kabul edilmiş olan Gagavuzya Temel Kanunu na tam üye sayısının 2/3 si ile değişlikler yapabilir. Aynı zamanda Gagavuzya nın bakanları ve çeşitli daire başkanları, Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 63

6 Moldova Cumhuriyeti nin ilgili bakanlıklarının üyeleridir. Gagavuz Halk Topluşu milletvekilleri Gagavuz Yeri sınırları içinde dokunulmazlık hakkına sahiplerdir.( Velev, 2007: 140) 3.4 Ekonomik Yapı Gagavuzya ekonomisinin büyük bir oranda tarım mallarının üretimine dayalı olduğu söylenebilir. Sanayi ve Turizm yok denilecek kadar az ve gelişmemiştir. (Velev, 2007: 139) Gagavuzya da tarım ürünlerinde bağcılığın ön plânda olması şarapçılığın gelişmesine yol açmıştır. Yılda 400 bin ton üzüm işleyen şarap fabrikaları bulunmaktadır. Gagavuzlar, şaraba çok önem verirler. Çünkü gelirlerinin yarısından fazlasını şaraptan elde ederler. Ülke topraklarının pek verimli olmaması ve yağış miktarlarının azlığı nedeniyle kurak iklimin görülmesi dolayısıyla, tarım bu bölgede pek gelişememiştir. Toprağı el emeği, göz nuru olarak işlemek isteyen Gagavuzlar, belli bölgelerde toprağı canlandırmış ve sulama sorunlarına rağmen özellikle bağcılığı geliştirmişlerdir. Ceviz de çok büyük geçim kaynağıdır. Çok kaliteli ve lezzetli cevizler yetiştirilmektedir. (Avar, 2004) Bu iki büyük üretimin dışında, ayçiçeği, tütün, soya ve diğer meyve sebze tarımı yapılmaktadır. Sanayi pek gelişmemiş; fakat yine de irili ufaklı 50 ye yakın farklı dallarda fabrikalar bulunmaktadır. Başlıca Sanayi Tesisleri: Sekiz büyük şarap fabrikası, Basarabia - Agro export. Konsorsiyumu (meyve-sebze konserveleri, meyve suları), Üç un fabrikası, Tütün mayalanma fabrikası, Et Kombinası, Üç süt fabrikası, Üç yem fabrikası, Bir kilim fabrikası, Yedi hazır giyim fabrikası, Elektrotermik makineleri fabrikası, Betonarme mamulleri fabrikasıdır (Güneykaya, 2012: 39 41) Moldova Ley i (ML) kullanan Gagauzlar da ekonomik durum orta düzeydedir. En önemli sorunları işsizlik ve sürüp giden ekonomik darboğazdır. Gagauz yerinde pazar ekonomisine geçiş çabaları devam etmektedir. Özelleştirme yapılmakta, sanayi yeniden yapılandırılmaya çalışılmaktadır. Son zamanlarda alt yapıya yapılan yatırımların devlete ait kısımda azalma, özel sektöre ait kısımda ise artış kaydedilmektedir. Kullanılmakta bulunan kara yollarının uzunluğu 451,5 km. Bunlardan 219,8 km ulusal karayolları, 192 km ise - mahalli karayollarıdır. Karayollarının % 86 sı asfalttır. Ulaşım kara ve demiryoluyla yapılmaktadır. Gagauzya da ulaştırma ve sulama sorunlarının mevcut olduğu bir gerçektir ve bu sorunları halletmekte Moldova ya bağlı olması, Gagauzya ekonomisinde frenleyici rol oynamaktadır. (Velev, 2007: 139) Resmi kayıtlar dışında Gagavuzya ve Türkiye arasında bavul ticareti de mevcuttur. Beraberlerinde azami dolar değerindeki eşyayı gümrüksüz götürme hakkına sahip, Moldovalılar Türkiye den aldıkları malları açık pazarlarında satmaktadırlar. (Serghei, 2010: 33) Gagavuz Bölgesi nin ilk serbest girişimcilik bölgesi olan Vulkaneş Sanayi Serbest Bölgesi 143,7 Hektarlık arsaya sahip olarak Moldova Cumhuriyeti nin güneyinde üç ülkenin (Moldova, Romanya, Ukrayna) kavuştuğu yerde bulunmaktadır. Vulkaneş Sanayi Parkı Serbest Girişimcilik Bölgesi ile ilgili Kanun Moldova Cumhuriyeti Parlamentosu tarafından 19 Şubat 1998 tarihinde kabul edilmiştir. Serbest Bölgenin kuruluş amacı yabancı yatırımı ve teknolojiyi çekmektir. Bölgenin faaliyet süresi 25 yıl olarak belirlenmiştir. Moldova Cumhuriyeti Kanununda, bölgede faaliyet gösteren firmalar için elverişli iş şartları sağlayan garantiler ve muafiyetler öngörülmüştür. Bölgenin yönetim organı Moldova Cumhuriyeti Hükümeti tarafından atanan Genel Müdürünün başında olduğu idaredir. Serbest Bölgenin İdaresi, bölgenin ekonomi hayatının geliştirilmesi ile ilgili konularda geniş yetkilere sahiptir. Serbest Bölgede, yabancı sermayenin de payı olan Moldova daki gerçek ve tüzel kişiler ve tamamen yabancı şirketler faaliyette bulunabilir. Serbest Bölgede faaliyet gösterecek firmaların tescili bölgenin idaresi tarafından yapılmaktadır.(gagauzlar- Gagauzların Etnik Kökeni, 2008) 4. ATATÜRK ve Gagavuz Türkleri Kemal in Öğretmenleri Ukrayna nın Moldova sınırındaki Bolgrad kasabasının Ortodoks mezarlığında bir Türk ün yattığını hiç biliyor muydunuz?!. Bu bakımsız, unutulmuş, üzerini otlar bürümüş kabirde, bir dönemin bilinmeyen tarihinin, koşulsuz vatanseverliğin gömülü olduğunu yaşlı bir Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 64

7 Gagauz un şu ifadesinden çıkarırsınız: Burada Kemal in üüredicisi (öğretmeni) yatıyor!.. Kemal in Askerleri nin (Kuvayı Milliyeciler) bu ülkeyi kurtardığını bilirsiniz. Bilirsiniz de, Kemal in Öğretmenleri nin, Türkiye den bin küsur kilometre ötede ne aradığını bilemezsiniz. Oysa, başınızı biraz çevirip, bugün Gagavuz Bölgesinde K.G.B., C.I.A görevlilerinin, Rusya, A.B.D., Alman, Bulgar, Yunan ve hatta Norveç uyruklu Türkolog, gazeteci, serbest araştırmacı ve papazların, Bahai ve Protestan misyonerlerinin ne aradığını araştırırsanız, Atatürk ün de Türk ve akraba topluluklara sahip çıkma adına büyük bir misyon karşınıza çıkmaktadır. Zamanın T.C. Bükreş Büyükelçisi Hamdullah Suphi Tanrıöver ( Romanya daki Müslüman Türk azınlığın, Gagavuzlara her yönden destek vermesini de sağlamıştır ). İşte bütün bu faaliyet programı çerçevesinde, Romanya vatandaşı gönüllü Türk öğretmenlerinin yanı sıra, Türkiye den de 80 ilkokul öğretmeni getirtilmiştir. Bu öğretmenlerin öğrencilerinden olup da hayatta olan yaşlı Gagavuzların ifadelerine göre, Romence ve Rusça bilen bu öğretmenler, II. Dünya Savaşı nın başına kadar bölgede görev yapmışlar. Bunların çoğunluğu savaşla birlikte Türkiye ye dönerken, bazıları görevleri henüz bitmediği gerekçesiyle eğitim hizmetine devam etmişler. Ancak, Sovyet işgali ile bu öğretmenlerin tamamı Türk Casusu isnadı ile hep aynı cezaya, 25 yıl ağır hapis cezasına çarptırılarak Sibirya daki toplama kamplarına gönderilmişler. Sonra, Stalin in ölümünden sonra Kruşçev tarafından çıkarılan afla Gagavuz Yeri ne sadece biri dönebilmiş: Adı, Ali KANTARELLİ! Ölünceye kadar Kemal in yani Mustafa Kemal ATATÜRK ün öğretmeni olmayı sürdürmüş; çevresindekilere Türkçe öğretmiş; Türklük bilinci aşılamış... Üç çocuğuyla dul kalan bir Gagavuz kadınıyla evlenmiş; onları her Pazar Kiliseye götürdükten sonra evine dönüp Müslümanlığın gereklerini yerine getirmiş. Bir başka ifadeyle, laikliğin ne olduğunu sevgi, saygı ve hoşgörü ile en kökten - dinci Ortodoks Gagavuzlara da göstermiş, tek kelime ile örnek oluşturarak hayranlık uyandırmış... İşte, O nu sevgi, saygı ve minnetle anan bir öğrencisi, Moldova Yazarlar Birliği Başkanı, Moldova eski Eğitim Bakan Yardımcısı, hayattaki en büyük ve önemli Gagavuz eğitimcisi, yazarı ve halk kültürü uzmanı Nikolay BABAOĞLU nun, ilkokul öğretmeni Ali KANTARELLİ hakkında hatırladıkları! Sonuç Gagavuzlar Bizans, Selçuklu, Osmanlı, Bulgar, Romen ve Rus egemenliklerine rağmen din, dil ve kültürlerini korumuşlardır. Günümüzde büyük çoğunluğu Moldova Cumhuriyeti nin güney bölgesinde yaşayan Gagavuzlara Moldova anayasasına eklenen bir madde ile ve yapılan halk oylaması sonucu sınırları belirlenerek, Moldova sınırları içerisinde Gagavuz Yeri Özerk Cumhuriyeti adıyla varlıklarını sürdürmektedir. Gelenek ve göreneklerinde farklılıklar bulunsa da Anadolu Türk kültürü ve geleneklerine çok benzemektedir. Dil olarak Türkiye Türkçesine çok yakındır. Ekonomileri tarıma dayalı bir ekonomiye sahiptir. Moldova hükümeti gelişmesi için hiçbir çaba göstermemektedir. Ekonomik yüzünden genç ve dinamik nüfusun çoğu yurt dışında çalışmaktadır. (özellikle Türkiye ) Moldova da faaliyet gösteren Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi (TİKA) ile ortaklaşa eğitim, ticaret, sosyal ve kültürel alanlarda projelerin geliştirilmesine hem iki halkı birleştirici hem de Gagavuzya nın gelişmesine katkı sağlayacaktır. Gagavuz Özerk Bölgesi ekonomi bakımından; Türkiye ile eski SSCB ülkeleri arasında kçprü vazifesi üstlenebilir. Moldova ürünlerinin BDT ül- 12 Nikolay Babaoğlu nun elyazısı notlarının tıpkıbasımı için bkz. Dr. Necip Hablemitoğlu, Atatürk ve Dış Türkler (1), Kırım, 6, 21: Ekim-Aralık 1997, s Yazının devamı Eylül 2016 yılında yayınlanacak olan GAGA- VUZ TÜRKLERİ (Gagavuz Türklerinin Tarihi, Kültürü ve Ekonomik Yapısı) yer almaktadır kelerine ihracı diğer ülkelere göre çok kolaydır. Gümrük tarifeleri ve vergiler çok esnek ve problemsizdir. Kaynakça 1. Ana Sözü Gazetesi, Energiya İçin Grant Pri, 12 (499), 22 Aralık 2006, s Avar, B. 2004). Gagavuzya-Sınırlar Arasında Belgeseli. Ankara: TRT 3. Babaoğlu, N. anılarım s Cebeci, A. H. (2008). XVI. Yüzyıl Osmanlı Tahrir Defterlerine Göre Gagavuzlar. Yayınlanmamış Doktora Tezi, T.C. Gazi Üniversitesi. 5. Çebotar, L. (2011). Gök Oğuzlar (Gagavuzlar) (Gök Oğuz), com/?p= Gagavuz Halkı Gazetesi, Deklaratsiya O Svobode i Nezavisimosti Gagauzskogo Naroda Ot Respubliki Moldova [Gagauzya Cumhuriyeti nin Moldova devletinden Özgürlük ve Bağımsızlık Bildirgesi], 10 (73), Ağustos 2006, s Gagauzların Etnik Kökeni, Gagauzlar, 8. Gagauzya Genel Bilgiler Gagavuz (Gökoğuz), Gagavuz Cumhuriyeti, Gagavuz-Gökoğuz, htm 12. Gagavuzlar, gagavuzlar-nedir-etnik-kokenleri-tanimi-hakkinda-bilgi-7949.html Iusıumbelım, İ. (2008). Gagauz Yeri nde Kadın. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi. 15. Konstitutsiya Respubliki Moldavı [Moldova nın Anayasası], Kişinev, 1994, 1996, 2000, 2001, 2003, 2006, Kostitutsii i Zakonı Stran Mira, [29 Aralık 2009]. 16. Lazarev, V. D., Gagauzkaya Avtonomiya, Komrat Devlet Üniversitesi Tarih Bölümü Bitirme Ödevi, Mutaf, S. (2010) Yılından Günümüze Kadar Gagavuz Yeri, Lisans Bitirme Projesi. Yıldız Teknik Üniversitesi 18. Stamova, M. (8-10 Mayıs 2002). Karamanlılar, Urumlar ve Gagauzlar arasında tarihsel ve sosyo-kültürel bağlar var mıdır? Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu 2002 (s ). Ankara Üniversitesi, Ankara Üniversitesi Dil Tarihi ve Coğrafya Fakültesi Yayınları No:395, Ankara, Türkiye 19. Velev, R. (2007). Moldova da Ulusal Azınlıklar Ve Agit n Rolü: Gagauz Örnegi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, T.C. İstanbul Üniversitesi. 20. Zakon Ob Osobom Pravovom Statuse Gagauzii [Gagauzya nın Özel Hukuki Statüsü Kanunu], Monitorul Oficial al Republicii Moldova, 3-4 / Zyromski, M. ve J.Hatlas.( ). Bucak taki Gagavuzların Hayatında Din. ( ), Göller Bölgesi Aylık Hakemli Ekonomi ve Kültür Dergisi Ayrıntı/ 65