Yıl: 3, Sayı: 8, Eylül 2016, s

Transkript

1 Alper AKARYILDIZ 1 TÜRK MÛSİKÎSİ NDE HAMPARSUM NOTA SİSTEMİ VE NEYZEN HASAN DEDE (ERİNÇ) 'İN HAMPARSUM NOTA DEFTERİ İLE NOTLARI IŞIĞINDA UYGULAMA BİÇİMİ Özet Klasik mûsikî âsârımızın günümüze nakledilmesinde mihenk taģı olan Hamparsum Nota Sistemi'nin mucidi Hamparsum Limonciyan'ın hayatı, Hamparsum Nota Sistemi ve Neyzen Hasan Dede (Erinç) 'in Hamparsum nota defteri ve notlarının incelenmesiyle, Klasik Türk Mûsikîsi'nde Hamparsum Notası'nın uygulanıģını ele almaya çalıģtık. Anahtar Kelimeler: Hamparsum, Nota, Hamparsum Notası, Neyzen Hasan Dede, Hasan Erinç, Mevlevî HAMPARSUM NOTATION SYSTEM IN CLASSICAL TURKISH MUSIC AND NEYZEN HASAN DEDE (ERINC) IN THE BOOK NOTES HAMPARSUM NOTATION APPLICATION FORM OF THE LIGHT Abstract We tried to write the cornerstone for the transfer today of our classic musical works Hamparsum Notation System inventor Hamparsum Limonciyan's life, Hamparsum Notation System and Neyzen Hasan Dede (Erinç) in the examination of Hamparsum note book and note, addressed Hamparsum notas the implementation of the Classical Turkish Music. Keywords: Hampartsum, Note, Hampartsum Notation System, Neyzen Hasan Dede, Hasan Erinc, Mevlevi 1 Yüksek Lisans Öğrencisi., Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Din Mûsikîsi Anabilim Dalı., alperakaryildiz@gmail.com

2 Türk Mûsikîsi nde Hamparsum Nota Sistemi ve Neyzen Hasan Dede (Erinç) 'İn Hamparsum Nota Defteri İle Notları Işığında Uygulama Biçimi GİRİŞ Türk Mûsikîsi nde ilk nazarî çalıģmalara IX. yy da rastlansa da, gerek nazarî bilgilerin, gerekse bestelenmiģ eserlerin günümüze intikali büyük oranda Geleneksel Meşk Sistemi sâyesinde olmuģtur. MeĢk, ÇeĢitli avantajlarının yanında önemli sakıncaları da bulunan bu sistemde öğrenci, öğreticinin karģısına oturup, onun söylediklerini, yaptıklarını, ve gösterdiklerini dikkatle izler; anlayıp özümsedikten sonra taklit ederek tekrarlar. Öğretici ise bu tekrarlar esnâsında gerekli uyarıları yaparak yanlıģları düzeltir. Mûsikî kuramı, icrâ teknikleri ve repertuvarın beraberce verildiği bu sistemde aslâ nota kullanılmaz. Öğrenci kendisine aktarılanların tümünü ezberlemek ve hâfızasında tutmakla yükümlüdür. (Ak, 2009, s. 23) MeĢkin bu özelliği, aynı zamanda en önemli sakıncası olarak, yüzyıllar içerisinde binlerce eserin değiģmesinin veya unutulup yok olmasının sebeplerinden birisi olmuģtur. Eser kayıplarının bir diğer sebebi de kuģkusuz, hiçbir yere yazılmamıģ bu eserleri hâfızalarında tutanların, aktaramadan ölmeleridir. (Özalp, 1986, s. 94) Nota, Mûsikî seslerini belirtmek için kullanılan işaretler ve bu işâretlerden meydana gelen mûsikî yazısıdır. (Ayverdi, 2011, s. 2392) Müzikte ise herhangi bir müzikal sesi yazılı olarak ifade etmek amacı ile kullanılan hece, harf ya da çeģitli Ģekillere nota adı verilmiģtir. (Karamahmutoğlu, 1999, s. 1) Bir diğer tarife göre sesleri ve mûsikîyi kağıt üzerine tespit etmeye yarayan özel iģaretlere mûsikî yazısı yâni nota denilir. (Özkan, 2006, s. 35) Türk Mûsikîsi nde ise ilk nota çalıģmaları Ġslâmiyet in kabul ediliģinden sonra baģlar. Tarih içerisinde pek çok sistem üretilir, kullanılır ve zaman içerisinde kullanılmaz hâle gelir. Mevcut notasyon sistemlerinin Türk Mûsikîsi eserlerini koruyamaması, eserlerin icrâlarındaki mühim farklılıklar, en önemlisi hâtıra gelmeyen yok olan- eserlerin kayıt altına alınması zaruretini gören Sultan III. Selim in arzusu üzerine, yeni bir nota sistemi oluģturmaya yönelik diğer bir çalıģma da Ermeni kilisesinde ilâhici ve müzikolog olan Hamparsum Limonciyan tarafından gerçekleģtirilmiģtir. Kendi adını verdiği Hamparsum notasında Orta Çağ Avrupası nda kilise ve manastırlarda müzik yapılırken ezginin iniģ-çıkıģlarını göstermek amacıyla güftelerin üzerine konulan iģaretlere (neum) benzeyen yedi iģaret vardır, bunların altına ya da üstüne konulan bir takım çizgi ve Ģekiller aracılığı ile ara sesler ve bir oktav tiz tarafta bulunan perdeler belirtilmiģtir. Türk Mûsikîsi nde tüm bu nota yazım sistemleri içerisinde, Batı notasının yayılmasından önce en çok Hamparsum notası kullanılmıģtır. Bestekârlar ve icrâcılar bu sisteme ziyâdesiyle ilgi göstermiģlerdir yılında kurulan Mızıka-yı Humâyûn da eğitim vermek amacı ile Ġtalya dan getirilen Guiseppe Donizetti ilk iģ olarak, Hamparsum notasıyla yazılmıģ mevcut notaları Batı notasına çevirmiģ ve bu Ģekilde öğrencilerine Batı notasını öğretmiģtir. (Karamahmutoğlu, 1999, s. 3-4) 151 Hamparsum notasının yaygın kullanımı hakkında Dr. Suphi Ezgi nin kanaatleri; 160 seneden evvel Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhi Abdülbâkî Dede, kendisinden önce Kantemiroğlu ile Hamparsum un notalarından daha mükemmel bir npta icad etmiş ve onunla dört eser yazmış ise de maatessüf mûsikîciler nezdinde itibar görmemiştir. Aynı tarihte icad edilmiş olan Hamparsum notası mûsikî sanatkârlığı yapan Ermeniler vasıtasiyle Türkler beyninde epeyce yayılmıştı; elimizdeki ekserisini Hamparsum a borçluyuz. (Ezgi. 1940, s. 138) Bu makalede büyük bir mûsikî birikimini kaybolmaktan kurtarmıģ olan Hamparsum nota sistemiyle, bir Mevlevî ġeyhi olan Hasan Dede (Erinç) tarafından yazılmıģ, taksîmler ve

3 Alper Akaryıldız besteli eserlerden müteģekkil nota defteri ve Hamparsum notları ıģığında ; Arel-Ezgi-Uzdilek sistemine çevirimi anlatılmaya çalıģılmıģtır. Hamparsum LİMONCİYAN ve Nota Sistemi Hamparsum, Baba Hamparsum, Hamparsum Ağa, Hamparsum Limonciyan gibi isimlerle bilinen, XIX. Yüzyılın bu önemli simâsı, 1768 yılında Ġstanbul un Beyoğlu (Pera) semtinde doğdu. (Özalp, 1986, s. 216) Aslen Harputlu bir Ermeni olan Serkis Limonciyan ile Gadarine Hanım ın oğludur. (Özcan, 1997, s. 192) Ġlkokulu bitirdikten sonra bir meslek öğrenmesi için terzi çıraklığına verildi ancak mûsikîye olan münasebeti hasebiyle kilise âyinlerine katılarak mûsikî tâlim etmeye çalıģtı ve muğannîlik yapmaya baģladı. Aynı zamanda mevlevîhânelere de devam edip Türk Mûsikîsi'ni öğrenmeye gayret etti. (Özalp, 1986, s. 16) (Özcan, 1997, s. 192) 1800 lerde Darphâne Emîri Hovhannes Çelebi Düzyan la tanıģarak, KuruçeĢme deki yalısında yapılan mûsikî toplantılarına katılmaya baģladı ve burada devrin önemli mûsikîģinaslarını tanıma fırsatı buldu. (Özcan, 1997, s. 192) Sultân III. Selim in huzuruna kabul edilen Hamparsum Efendi ye, yeni bir nota sistemi ortaya koyması için pâdiģahın teģvikte bulunduğu anlaģılmaktadır. (Özcan, 1997, s. 192) Bir süre ġiraz da bulunan Limonciyan, Ġstanbul a döndükten sonra yıllarında yeni bir nota sistemi geliģtirdi. (Özcan, 1997, s. 192) Uzun yıllar baģmuğannîlik yaptığı kiliselerde Türk Mûsikîsi esaslarına dayanarak ve kendi bulduğu nota sistemiyle ders vermesi bazı rahip ve papazlar ile arasının açılmasına sebep oldu. Bu nedenle kilise derslerinden ayrılmak zorunda kaldı. (Aydın, 2003, s. 6) 152 Hasköy deki evinde hayatının sonuna kadar müzik dersleri veren Baba Hamparsum, pek çok öğrenci yetiģtirdi. Tanbûri Aleksan, oğlu Zenop, Bedros Çömlekçiyan, Hovhannes Mühendisyan ve Apisoğom Ütüciyan öğrencilerinden en meģhurlarıdır. (Özcan, 1997, s. 193) 1839 yılında evinde öldü, Surp Agop Ermeni Mezarlığı na gömüldü. (Özalp,1986, s. 217) Aynı zamanda iyi bir tanbûrî ve kemânî de olduğu bilinen Limonciyan, Türk Mûsikîsi formlarının yanında bestelemiģ olduğu Ermenice ilâhi ve Ģarkılarla da bestekârlıktaki hünerini ortaya koymuģtur. (Özcan, 1997, s. 193) Ermeni asıllı hânende ve nota koleksiyoncusu Mandoli Artin (Yarutin Havadurin) 1875 te tamamladığı nota defterinde, Hamparsum un kendi nota sistemiyle yazmıģ olduğu defterlerinden 588 adet peģrev ile saz semâîsini kopya etmiģtir ki bu defter Ģimdi TRT Müzik Dairesi BaĢkanlığı arģivinde bulunmaktadır. (Aydın, 2003, s. 7) Hamparsum nota sistemi, Sultan III. Selim in isteği üzerine tesis edilmiģ, sistemi bulan Hamparsum Limonciyan ın ilk adıyla anılmaya baģlanmıģtır. Muhtemelen ilk defa yıllarında kullanılmaya baģlamıģtır. (Özcan, 1997, s. 193) Ortaçağ Avrupası nda kullanılan nota iģaretlerinden doğmuģ olan Ermeni Neuma notasına dayanarak geliģtirdiği sistemde nota karakterleri Ermeni alfabesinin bazı harflerinin stilize edilmesiyle oluģmuģtur. (Özcan, 1997, s. 193) Batı notası gibi soldan sağa yazılır. 7 ana

4 Türk Mûsikîsi nde Hamparsum Nota Sistemi ve Neyzen Hasan Dede (Erinç) 'İn Hamparsum Nota Defteri İle Notları Işığında Uygulama Biçimi sesi gösteren 7 iģaret vardır. Bir oktav tiz olan perdeler bu notaların altlarına birer çizgi çekilerek gösterilir. Hamparsum Nota Sistemi nde bemol ve diyez iģareti aynıdır. Sadece tampereman sistemdeki ara sesler gösterilmektedir. Süreler ise yine notaların üzerine konulan dikine çizgi ve daireler ile ifade edilir. Sus iģaretleri ise yine aynı süre iģaretlerinin müstakil olarak kullanılmasıyla belirtilmektedir. Biri normal diğeri gizli veya Ģifreli olarak adlandırılan iki çeģit nota kullanılmıģtır. Gizli veya Ģifreli adlandırılan sistemde bir korumacılık unsuru olarak nota değerlerini belirten iģaretler gösterilmemiģ, sadece eseri bilenlere hatırlatma amacı güdülmüģtür. Neyzen Hasan (Dede) Erinç'in Uygulamasıyla Hamparsum Notalarının Günümüz Notasında Karşılıklar Yegâh perdesinden baģlayarak Tiz Eviç perdesine kadar ana perdeler, çalıģtığımız defterin de yazarı olan Hasan Dede nin el notlarından oluģan diğer bir defterde yazılmıģ bulunmaktadır. Yazarın Hüseynî AĢîran perdesini kastederek, sehven veya hata ile Hicaz AĢîran yazmıģ olduğunu belirtmek gerekir. Ġlgili defterde, Rast makâmı dizisinin temel alındığı skala Ģu Ģekilde gösterilmiģtir: 153 Rast makâmı ana dizisinde bulunmayan, diyez ve bemollerden oluģan ara sesler ise Ģu Ģekilde gösterilmiģtir:

5 Alper Akaryıldız Burada belirtilmesi gereken en önemli husus, Hamparsum Notası okuyacak kiģilerin Türk Mûsikîsi perdelerine iyi derecede hâkim olmaları gerekliliğidir. Uygulamada La ve Si notalarına tekâbül eden Kürdî (5 koma Si bemol), Segâh (1 koma Si bemol) ve Bûselik (Si Naturel) perdelerini gösterir iģaretler bulunmakta iken Dik Kürdî (4 koma Si bemol) perdesini, Kürdî (5 koma Si bemol) perdesinden ayıran bir iģaret bulunmamaktadır. Yine Re ve Mi notalarına tekâbül etmekte olan Nim Hisar (5 koma Mi bemol), Hisar (4 koma Mi bemol) ile Dik Hisar (1 koma Mi bemol) perdeleri tek bir değiģtirme iģareti ile gösterilmiģtir. Bunun gibi eksiklikler diğer perdelerde de bulunmaktadır. Önceden de belirtildiği gibi icrâda bu gibi farklılıkları yansıtmak için ilgili makâm ve perdelerin iyi derecede bilinmesi gerekmekle birlikte, deģifre mâhiyetinde icrâ edilen Hamparsum Notası ile yazılmıģ bir eserde karıģıklıklar olması bu sistemin en önemli eksikliğidir. Hamparsum notasyonunda süreler aģağıdaki iģaretlerin notalar üzerine konulmasıyla tespit edilir. 154

6 Türk Mûsikîsi nde Hamparsum Nota Sistemi ve Neyzen Hasan Dede (Erinç) 'İn Hamparsum Nota Defteri İle Notları Işığında Uygulama Biçimi Hasan Dede usûlleri ise Osmanlı Türkçesi ile yazdığı, Düm, Tek, Teke, Tâ hek gibi darpları belirten kelimelerin altlarına süre değerlerini belirten sayılarla göstermiģtir. Üzerinde çalıģtığımız defterden Remel Usûlü nü aģağıdaki gibi yazmıģtır Ölçü çizgileri aģağıdaki resimde görülen ( : ) iģareti ile, DönüĢ (Röpriz) iģareti ise ( :: ) iģareti ile gösterilmiģtir. 155 Hasan Dede, Yusuf Paşa nın Neveser PeĢrevi ni yazdığı sayfada teslimin sonundaki 1. ve 2. dolap iģaretleri aģağıdaki gibidir:

7 Alper Akaryıldız Yine aynı eserin hâne sonlarında ise bir sonraki hâneye geçiģ için gereken dolabı yazmıģtır. Arel-Ezgi-Uzdilek sisteminden alıģık olduğumuz Mülâzime-Teslîm sonlarına yazılan dolaplar, bu defterde hâne sonlarında yazılmıģtır. Uygulaması ilgili hânenin icrâsı bittikten sonra belirtilen senyö iģareti ile Teslîm hânesinin baģına dönüp, icrâ ettikten sonra bir önceki hânenin sonundaki dolap icrâ edilerek diğer dolaba geçilmelidir. Defterde ilgili peģrevin 2. Hânesinin sonu aģağıdaki gibi gösterilmiģtir: Üçleme (Triole) iģareti ilgili 3 notanın üzerine bağ çekilerek 3 rakamının yazılması ile, Durak (Nefes) iģaretleri ise apostrof ( ) iģareti ile gösterilmiģtir. Örneği aģağıdadır: Yine Hasan Dede nin el yazısı olan, Kaba Çargâh perdesinden baģlayıp Tiz Nevâ perdesinde biten bir baģka skala da aģağıda gösterilmektedir: 156

8 Türk Mûsikîsi nde Hamparsum Nota Sistemi ve Neyzen Hasan Dede (Erinç) 'İn Hamparsum Nota Defteri İle Notları Işığında Uygulama Biçimi KAYNAKLAR AK, Ahmet ġahin, Türk Mûsikîsi Târihi, Akçağ Yayınları, Ġstanbul 2009 AYDIN, Erkan, Hamparsum Notası İle Yazılmış Anonim Mûsikî Mecmuâsı nın Günümüz Notasına Çeviriyazımı ve İncelenmesi (Yüksek Lisans Tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġzmir 2003 AYVERDĠ, Ġlhan, Kubbealtı Lugatı, Kubbealtı Ġktisâdî ĠĢletmesi, Ġstanbul 2011, c. II EZGĠ, Dr. Suphi, Nazarî, Amelî Türk Mûsikîsi Türk Mûsikîsi, Ġstanbul Konservatuvarı NeĢriyâtı, c. IV, Ġstanbul 1940 KARAMAHMUTOĞLU, Gülay, İstanbul Atatürk Kitaplığı ndaki 1637 Nolu Yazma Hamparsum Nota Defteri (Sanatta Yeterlik Tezi), Ġstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ġstanbul 1999 ÖZCAN, Nuri, Limonciyan, Hamparsum, TDVİA, Ankara 1997, c. 27, s ÖZKAN, Ġsmail Hakkı, Türk Mûsikîsi Nazariyatı ve Usûlleri, Ötüken Yayıncılık, Ġstanbul 2003 ÖZALP, Dr. M. Nazmi, Türk Mûsikîsi Tarihi, TRT Müzik Dairesi BaĢkanlığı, c. II, Ankara