Sunacağımız çalışma TÜSİAD VE UNFPA in işbirliği ile gerçekleşen, Demografik değişimler ve bu değişimlerin sosyal politika alanlarına izdüşümlerini

Transkript

1

2 Sunacağımız çalışma TÜSİAD VE UNFPA in işbirliği ile gerçekleşen, Demografik değişimler ve bu değişimlerin sosyal politika alanlarına izdüşümlerini ele alan 2050 ye doğru Nüfusbilim ve Yönetim çalışmasının bir parçası olarak hazırlanan, Sağlık sektörü Raporu

3 Sağlık Raporunu hazırlamada biz yazarların amacı; doğuştan sahip olunan bir insan hakkı olan SAĞLIĞI merkeze koyarak; Nüfusbilim tarafından sağlanan verilerden, sağlık alanında daha etkili nasıl yararlanabileceği konusunda uygulayıcılara yol göstermek, Sağlık göstergelerinin açıklanması ve yorumlanmasına katkıda bulunmak, Sağlık sektöründe uzun vadeli stratejik düşünmeyi teşvik etmek, Makro düzeyde sağlık politikaları önermek, Sağlık sektöründe veriye dayalı bir yönetim kültürü oluşturulmasına katkıda bulunmaktır.

4 Sağlık sektör kitabının hedef kitlesi; Sağlık politika oluşturucuları, sağlık planlamasıyla ilgili uzmanlar, Sağlık Bakanlığı Merkez ve taşra örgütündeki sağlık yöneticileri, çalışanları Sağlık konusu ile ilgilenen, çalışmalar yapan özel sektör ve STK lar,

5 Sağlık Sistemine Bakış ; beş bölüm, kaynaklar ve eklerden oluşmaktadır. 1. Giriş (Nüfusbilimin sağlık yönetiminde kullanılmasının önemi) 2. Nüfusbilim ve Sağlık Sektörü İlişkileri Sağlık sektörü bakışı ile nüfusbilim göstergeleri 3. Sağlık Sektöründe Yakın Dönemdeki Gelişmeler ve Eğilimler 3.1.Türkiye nin imzaladığı Uluslararası belgeler, sözleşmeler 3.2.Türkiye de sağlık sektöründeki / sistemindeki yakın dönemde meydana gelen değişiklikler

6 3.3.Türkiye nin Sağlık Profili Kadın-Anne ve Çocuk Sağlığının Durumu ve Sağlık Sorunları Genç Yaş Grubunun Sağlık Durumu ve Sağlık Sorunları Yetişkin ve İleri Yaş Dönemlerinin Sağlık Durumu ve Sağlık Sorunları 4. Demografik Değişim Sürecinin Sağlık Sektörüne Yansımaları ( ) Türkiye nin olası nüfus göstergelerine göre sağlıkla ilgili tehlikeleri ve fırsatları 5. Genel Değerlendirme ve Sektörel Politika Önerileri KAYNAKLAR EKLER

7 II. Nüfusbilim ve Sağlık Sektörü İlişkileri politika oluşturma, karar verme, planlama, uygulama ve değerlendirme için sağlık alanında demografi vazgeçilemez bir alandır (çift yönlü etkileşim).

8 Sağlık sistemi, Verilmesi gereken hizmetlerin içeriği mutlaka, Demografik yapıya Bu yapıya bağlı olarak ortaya çıkacak sorunlara paralel olmalıdır.

9 Sağlık sektörü bakışı ile nüfusbilim göstergeleri: Eğitilmiş sağlık insan gücü İnsani Gelişme Göstergesi Nüfus artış hızı Doğuşta beklenen yaşam süresi Ortanca Yaş Nüfusun Yaş Yapısı Adolesan (ergen), Gençlik, Genç insanlar Bebek Ölüm Hızı, Perinatal Ölüm Hızı Beş yaş altı ölüm hızı Anne Ölüm Oranı, Anne ölümü, Yaşam boyunca anne ölüm riski Kaba Doğum Hızı, Kaba Ölüm Hızı Çocuk Kadın Oranı Genel Doğurganlık Hızı Toplam Doğurganlık Hızı Katkılı Yenilenme Hızı Katkısız Yenilenme Hızı Nüfusun Bağımlılık Oranları Düşük/Abortus Aile Planlaması, APnda Karşılanamayan Gereksinim Bölgeler arası kıyaslamalar DALY Binyıl Kalkınma Hedefleri

10 Bin Yıl Kalkınma Hedeflerinin 4 ü Sağlıkla ilgilidir.

11 3. Türkiye de Sağlık Sektöründe Yakın Dönemde Meydana Gelen Gelişmeler ve Eğilimler 3.1.Türkiye nin imzalamış olduğu sağlıkla ilişkili uluslar arası sözleşmeler ve kararlar: Alma Ata Temel Sağlık Hizmetleri Konferansı Kadına Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Sözleşmesi (CEDAW) Çocuk Haklarına Dair Sözleşme Dünya Nüfus Konferansları: (1., 2., 3., 4.) Uluslar arası Nüfus ve Kalkınma Konferansı- ICPD 1995-IV. Dünya Kadın Konferansı Yeni Bin yıl Kalkınma Zirvesi (BM, 2000) Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konferansı Uluslararası Beslenme Konferansı Birleşmiş Milletler Habitat Konferansları

12 3.2. Türkiye de Sağlık Sektöründeki/ Sistemindeki Yakın Dönemde Meydana Gelen Değişiklikler Yaklaşık 50 yıl devam eden Sağlık Hizmetlerinin Sosyalleştirildiği sistem ( 224 sayılı yasa) 2004 yılından itibaren pilot uygulamalarına başlanan Sağlıkta Dönüşüm programı ve bunun bir parçası olarak Aile Hekimliği-AH uygulamaları 3.3. Türkiye nin Sağlık Profilinin Nüfusbilim Yönünden irdelenmesi Giriş

13 Giriş; Geçmişten günümüze demografik değişimler eğilimler irdelendi; Nüfus, nüfusun yaş yapısı, beklenen yaşam süresi, Nüfus artışı, KDH, KÖH, TDH, Bağımlılık oranları, Nüfus piramitleri, Toplumsal cinsiyet yönü ile Türkiye nin değerlendirilmesi

14 Kadın-Anne ve Çocuk Sağlığının Durumu Bebek ölümleri, Anne ölümleri, DÖB,sağlıklı doğum vb. Aile Planlaması, Düşükler, KYŞ

15

16 Türkiye de yıllara göre Aile Planlaması yöntemlerinin kullanımı (%) 80,0 70, ,0 50,0 40,0 30,0 20, ,0 0,0? Herhangi bir yöntem Geleneksel yöntem Modern yöntem İsteyerek düşük (100 gebelikte)

17 Gençlik Döneminin Sağlık Durumu / Sorunları

18 3.3.4.Yetişkin ve İleri Yaş Dönemlerinin Sağlık Durumu Sağlık Profilinde Yetişkin ve ileri yaş grubu için incelenen başlıklar: Sağlık Sorunları: Ölüm Nedenleri, ölümlülük yükü Kalp Damar Hastalıkları Serebrovasküler Hastalıklar Hipertansiyon Diyabet Obezite Tütün Kullanımına Bağlı Hastalılar Kanser HIV/AIDS dahil CYBE Kadına Yönelik Şiddet Diğer Başlıklar Sağlık Alt Yapısı, İnsan Gücü, Yatak sayısı, Mevcut sayılar OECD ülkeleri ile karşılaştırılarak verilmiştir.

19

20 Olgu sayısı KANSERLER; Yaşa Göre Kanser Olgu Sayıları Kaynak: Kanser Savaş Dairesi Başkanlığı Erkek Kadın TOPLAM Erkeklerde ilk 10 kanser olgu sayısı (2007) Trakea,Bronş,Akciğer Prostat Mesane Kolorektal Mide Kaynak: Kanser Savaş Dairesi Başkanlığı Larinks Non-Hodgkin lenfoma Pankreas Beyin, sinir sistemi Böbrek Kadınlarda ilk 10 kanser olgu sayısı (2007) Meme Tiroid Kolorektal Uterus Korpusu Mide Kaynak: Kanser Savaş Dairesi Başkanlığı Trakea,Bronş,Akciğer Over Non-Hodgkin lenfoma Beyin, sinir sistemi Uterus Serviksi

21

22 Çalışan Doktor Sayısı: AB Ülkelerinin ortalaması 1000 kişiye 3,3 doktor düşmektedir kişiye düşen doktor sayısı en yüksek ülke Yunanistan (6 doktor), en düşük ülke Türkiye'dir (2.2 doktor), daha sonra Polonya ve Romanya gelmektedir.

23 4. DEMOGRAFİK DEĞİŞİM SÜRECİNİN SAĞLIK SEKTÖRÜNE YANSIMALARI

24 Türkiye de yıllara göre yaş gruplarının toplam nüfus içindeki payı ( ) % % % % % % % % %

25 Yıllara göre Nüfus Göstergeleri, Orta Düzey Projeksiyon Türkiye 2000, 2050 (Hoşgör 2011) NÜFUS GÖSTERGELERİ Doğurganlık Toplam Doğurganlık Hızı 2,53 2,01 1,9 1,85 Brüt Yenilenme Hızı 1,23 0,98 0,93 0,9 Net Yenilenme Hızı 1,2 1 0,9 0,9 Ortalama İlk Doğum Yaşı 27,63 27,24 27,23 27,23 Ölümlülük Doğuştaki Yaşam Ümidi (Erkek) 67,6 71,1 74,1 75,6 Doğuştaki Yaşam Ümidi (Kadın) 74,2 78, Toplam Doğuştaki Yaşam Ümidi 70,8 74,9 77,1 77,8 Bebek Ölüm Hızı (Bin CD da) 26,9 14,4 9 7,1 Beş Yaş Altı Ölüm Hızı (Binde)

26 I I I I I I I I I I I

27 I I I I I I I I I I I I

28 Değişen demografinin pek çok ülkede olduğu gibi Türkiye de de getireceği dinamikler; Uzayan yaşam süresi Yaşlanan nüfus Daha uzun yıllar genç yaş gruplarının önemini koruyacağı gerçeği Kamu sosyal güvenlik sistemi ve sağlık sistemi harcamalarında baskı ve zorlanmalar Az gelişmiş sosyal güvenlik ve sağlık özel sigorta sistemleri Görülme sıklığı gittikçe artan kronik hastalıklar Enfeksiyon hastalıkları ve kronik hastalıkların birlikte getireceği çifte yük

29 Devam.. Hastalıkların (akut,kronik) önlenmesinde toplumun sağlık bilinç düzeyinin yükseltilmesi, hastalık etmenlerine maruziyetin önlenmesi için koruyucu, sağlığı geliştirici hizmetlerin yeterli olarak verilme gereği, Niteliği uygun, sağlık çalışanı ihtiyacında artma, Bugünkü sağlık sisteminin yaşlı nüfusa ve kronik hastalıklara uyum sağlamada yetersiz kalacağı olasılığı, Yaşlı nüfusa sahip çıkma veya bakımını yüklenme sorumluluğunda ailenin rolünün azalabileceği, olarak özetlenebilir.

30 5. Genel Değerlendirme ve Sektörel Politika Önerileri Genel Değerlendirme 2050 yılında Türkiye, az da olsa nüfus artışına sahip, ancak nüfusu neredeyse sabit bir ülke olarak kabul edilmeli ve nüfus politikalarında bu eğilim göz önüne alınmalıdır. Çocuk ve üreme dönemi kadın grubunun toplam nüfus içindeki payı azalsa da sayısal büyüklüğü azalmadan, devam edecektir. Bu gruba verilen hizmetler 2050 li yıllara dek önemini koruyacaktır

31 Türkiye nin 2050 yılındaki fırsat ve üstünlükleri değerlendirildiğinde; Genç bağımlılık oranı azalmış, genç bir nüfus, Bu genç nüfusun Türkiye için bir fırsat olabilmesi için sağlıklı ve iyi eğitimli olması bir önkoşuldur (yatırım).

32 Yaşlı bağımlılık oranının artması çok yönlü toplumsal sorunlara işaret eder. Sağlık ve sosyal güvenlik sistemlerinin bu duruma uyum sağlaması gerekmektedir. Nüfusun yaşlanmasına bağlı ortaya çıkacak sorunlarla başa çıkmada yeni yöntemlerin geliştirilmesini gerekecektir.

33 En fazla dikkate alınması gereken; nüfusun %17,32 sini oluşturan 64 yaş üstü insanların (17 milyon kişi) sağlık ve sosyal güvenlik sorunlarının, bakım ihtiyaçlarının çok fazla olacağı ve çözüm süreçlerinin zamanında planlanıp uygulamaya konması gereğidir.

34 Sektörel Politika Önerileri Genel Öneriler Her yaş grubunda, sağlığın korunmasına ağırlık ve öncelik verilmelidir, bu tür hizmetlerin tümü sosyal güvenlik kurumlarının ödeme kapsamına alınmalıdır. Sağlık hizmetlerinin hastalık odaklı olmasının çağdaş yaklaşımlara ters düştüğü hatırlanmalıdır. Temel Sağlık Hizmeti yaklaşımı ile, özellikle birinci basamakta güçlü, uygun bir ekiple verilmelidir.

35 Sağlık Bakanlığı, üniversiteler ve özel sektör bünyesindeki kapasitelerin geliştirilmesi, yeterli iletişim ve işbirliği sağlanması sağlık sistemi reformlarının temel bir parçası olmalıdır.

36 Kadın-Anne ve Çocuk Sağlığı ile ilgili öneriler; TDH ının giderek düşmesi, doğumla ilgili hizmetlere olan gereksinimi biraz azaltacak olsa da, aile planlaması dahil diğer üreme sağlığı hizmetleri önemini koruyacaktır Sonuç olarak toplum sağlığının da çok önemli koruyucu yönü olan bu tür hizmetlere ayrılan kaynaklar ve ilgi benzer şekilde devam ettirilmelidir.

37 Kadın ve Çocuk sağlığının önemli bir belirleyicisi, kadın ve çocuğun statüsü ve toplumsal cinsiyet ayırımcılığının varlığıdır. Türkiye de kadın ve çocuk sağlığını iyileştirmede ana akımlaştırma olarak ifade edilen toplumsal cinsiyet eşitliği bakışının ülkenin ve yerel düzeydeki bütün plan, program ve mevzuata yansıtılması ve kuramsal olarak hazırlananların uygulamalara yansıması acilen sağlanması gereken bir husustur.

38 Genç yaş grubunun (10-24) toplam nüfus içindeki payı 2050 yılına dek giderek azalsa da nüfus büyüklüğü azalmayacaktır. İleri yaşlardaki kronik hastalıkların temelleri ise genç yaş grubunda atılmaktadır. Dolayısı ile genç yaş grubunun sağlığı, özellikle koruyucu sağlık hizmetleri ve sağlığı geliştirme önlemleri ihmal edilmemeli, uygun hizmet modeli ve yeterli kaynak bu amaçlarla sağlanmalıdır. Genç yaş grubuna yönelik CSÜS hizmetleri genç dostu hizmet modeli ile verilmelidir.

39 Erişkin ve Yaşlı Grubun Sağlığı ile İlgili Öneriler: Yaşlı sağlığı, yaşlılara yönelik stratejilerin mutlak bir parçası olmalıdır. Birinci basamakta çalışan aile hekimlerinin yeterli bilgi ve beceriye sahip olmaları sağlanmalıdır. Aile sağlığı elemanları da kronik hastalıkların izlenmesi, yaşlı bakımı ve evde bakım gibi konularda ihtiyacı karşılayacak sayıda ve nitelikte yetiştirilmelidir.

40 Yaşlılıkta ortaya çıkabilecek hastalıkların önceden önlenmesine yönelik çalışmalar, genç yaş gruplarda başlatılarak sürdürülmelidir. (tütün, alkol, madde kullanımı ile mücadele, malignensiler vb.) Hastalık ve erken ölümlerin temel nedenlerini hedefleyen koruyucu sağlık programlarına (obezite, HT ve ruh sağlığıvb.) daha fazla yer verilerek kapsayıcılıkları artırılmalıdır.

41 Yaşlıların sosyal yaşama katılması özendirilmeli, Üretkenliklerini arttırıcı programlar oluşturulmalıdır Sürekli bakım, kronik hastalık yönetimi ve evde bakım gibi çağdaş yaklaşımlar için gerekli altyapı oluşturulmalıdır. Yaşlı özürlülere yönelik özel politikalar geliştirilmelidir.

42 Yaşlılara hizmet veren kurum bakımı hizmetlerinin iyileştirilmesi ve kurumlar arası koordinasyon sağlanması, Yaşlanan nüfus yapısına yönelik, hastane yatakları başta olmak üzere mevcut kaynakların maliyet etkin kullanımı sağlanmalıdır Geriatri bölümleri artırılmalı ve geriatri alanında uzmanlaşma özendirilmelidir. Toplumun sağlık bilincini geliştirici hizmetlere, bütün yaşam dönemlerinde öncelik ve ağırlık verilmelidir.

43 Sonuç olarak, Ülke kalkınmasının da önemli bir unsuru olan sağlık çok yönlü, çok faktörlü bir sonuç olup, pek çok disiplini ve sektörü de içine alan çalışmalar gerektirmektedir. Sağlık hizmetleri ; o o Bilimsel, çağdaş Sağlığın belirleyicilerini de dikkate alan, o Kanıta dayalı, o o Ülke gerçeklerine uygun ve değişen demografik yapıya uyarlanmış programlarla verildiği takdirde BAŞARILI sonuçlar alınabilecektir. Hizmet sonuçları, güvenilir kayıt-bildirim sistemleri ile göstergeler kullanılarak izlenmelidir.

44 Sağlık Sisteminde Destekleyici Ortamın Oluşturulması için Ortam Faktörleri ve Öneriler

45 Sağlık Sektörü Ortam Faktörleri Ülkenin nüfus yapısından bağımsız olarak aşağıda sıralanan iyileştirmeler sağlık politikalarının başarısını etkileyecektir. Ulusal Ekonomi Politik istek ve irade İstihdam ve yatırım Güçlü kurumsal çevre ve politika Nüfusun eğitim düzeyinin yükselmesi

46 Kısa Vadeli Politika Önerileri Türkiye de tüm hastanelerde Uluslararası Hastalık Sınıflaması Kodları (ICD) nın kullanımı kolaylaştırılmalıdır. Türkiye Sağlık Bilgi Sistemi Projesi nin sürekli iyileştirmeye açık dinamik bir yapı içerisinde tamamlanarak uygulamaya geçmesi ve kanıta dayalı karar alma mekanizmalarının işlerlik kazanması

47 Sağlık personeli yetiştiren eğitim kurumları başta olmak üzere tüm sağlık kuruluşlarının, güçlü bilişim teknolojileri eğitimi sunmaları, donanım ve yazılım yatırımı yapmaları ve kapasite geliştirmeleri sağlanmalıdır. Sağlık Bakanlığı bünyesinde yürütülen proje, faaliyet ve çalışmalarda üniversitelerin, sanayinin teorik ve pratik araştırma kapasitelerinden yararlanılması.

48 Artan hastalık yüklerinin azaltılması ve genel sağlık durumunun iyileştirilmesinde sektörler ve disiplinler arası kapsamlı halk sağlığı eylem planları koordine edilmelidir. Hasta hakları ile ilgili yasal düzenlemelerin, uluslararası bildirgeler ve tıp etiği çerçevesinde güncellenmesi ve farkındalığı sağlanmalıdır.

49 Hastalıklara göre kanıta dayalı tıp ve tedavi protokollerinin uygulanmasına yönelik çalışmalar geliştirilmeli ve denetimle ilgili yasal düzenlemeler yapılmalıdır. Genel Sağlık Sigortası nın herkesi kapsama, dayanışma ve hakkaniyet ilkelerini sağlamaya dönük amaçlarına ulaşması için öncelikle sağlıklı bir gelir tespiti ile prim ödeyemeyecek nüfus grupları doğru olarak belirlenmelidir.

50 Sağlık Bakanlığı nın, kamu-özel ayrımı yapmadan tüm sağlık kuruluşlarına yönelik, yönetsel kararları destekleyici tarzda bir denetim mekanizması için yasal düzenlemeleri oluşturması sağlanmalıdır. Merkezi yönetimle, yerel yönetimler arasında sağlık hizmetlerinin yönetim işlevleri anlamında işbirliği olanakları geliştirilmelidir. Temel ilaçlara erişimin kolaylaşması, ilaçların maliyet etkili kullanımını, akılcı ilaç kullanımının teşvik edilmesi ve ulusal ilaç politikalarının iyileştirilmesi sağlanmalıdır.

51 Orta Vadeli Politika Önerileri Toplumun sağlık düzeyini (yaşam kalitesinin artırılması, doğuşta beklenen yaşam süresinin artması, bebek ve anne ölümlerinin düşürülmesi gibi) geliştirme ve iyileştirme sürdürülmelidir. Temel sağlık hizmeti yaklaşımı ilke olarak sürdürülmeli ve nitelikli insan gücü sorunu giderilerek, hizmet basamakları arasında gerekli iletişim ve işbirliği sağlanmalıdır. Hastanelerdeki performans yönetimi sistemi hizmetlere yön vermeyecek şekilde verimlilik ve maliyet etkililikle geliştirilmelidir.

52 Hastalıklara göre kanıta dayalı tıp ve tedavi protokollerinin tüm sağlık kuruluşlarında uygulanması sağlanmalı ve etkin bir denetim mekanizması ile kontrolü yapılmalıdır. Kamu-özel ayrımı yapılmadan tüm sağlık kuruluşlarında rasyonel maliyet ve geri ödeme yöntemlerinin uygulanması amacıyla, Sosyal Güvenlik Kurumu tarafından başlatılan tanı ilişkili gruplandırma (DRG) projesi tamamlanmalı, ülke geneline yaygınlaştırılmalıdır.

53 Sağlık sistemlerinin temel hedeflerinden biri olan sağlık hizmetlerine erişimde hakkaniyetin sağlanması için yoksulluk ve düşük sağlık düzeyi ilişkisine odaklanılmalı, yoksulların sağlık harcamaları nedeniyle daha fazla gelir kaybına uğramamalarını sağlamaya yönelik stratejiler geliştirilmelidir Temel sağlık hizmetleriyle ilgili sunum modellerinin gözden geçirilerek; göçe bağlı yoksulluk, işsizlik, kötü barınma koşulları, eğitim düşüklüğü ve yeterli sağlık bilincinden yoksun kitlelerin sorunlarına yönelik, kent tipi hizmet sunum modeli geliştirilmelidir.

54 Sağlık harcamalarının, uluslararası kabul, ulusal sağlık hesapları anlayışıyla, kıyaslanabilir ve standardize edilmiş yöntemlerle, yıllık olarak hazırlanması ve paylaşılması sağlanmalıdır. Sağlıkta Dönüşüm Programı kapsamında Sağlık Bakanlığı nın değişen rolü dikkate alınarak denetim kapasitesinin geliştirilmesine devam edilmeli. Hızla gelişen sağlık ve tıp teknolojisine paralel örgün ve hizmet içi eğitim olanakları sağlanmalıdır. Ebe-hemşire sayısının artırılmasına ve iş gücü becerilerinin geliştirilmesine yönelik eğitim çalışmaları gerçekleştirilmelidir.

55 Sağlık sistemi performansının artırılması için profesyonel sağlık yönetimi eğitimi almış kişilerin kanıta dayalı rasyonel kararlar alma kapasitesi geliştirilmelidir Türkiye de koruyucu ve tedavi edici sağlık hizmetlerine erişimdeki coğrafi eşitsizliklerin giderilmesi için sağlık çalışanlarının yoksun bölgelerde çalışmalarını teşvik edecek ekonomik, fiziksel ve sosyal mekanizmalar geliştirilmelidir. Sağlıkla ilgili meslek odalarının güçlenerek mesleki ölçüt ve standartları geliştirmelerine elverişli idari ve yasal ortam hazırlanmalıdır.

56 Uzun Vadeli Politika Önerileri Sağlık sektöründe araştırma geliştirme faaliyetleri ve altyapı, teknoloji ve insan gücü yatırımları ile ilgili şeffaf ve sürdürülebilir bir planlama anlayışı geliştirilmelidir. Sağlık hizmetleri sunumunda ve finansmanında dayanışmayı, hakkaniyeti, herkesi kapsamayı ve erişimi önemseyen ve önceleyen politika önlemleri alınmalıdır. Yaygınlaştırılmış, güçlendirilmiş ve etkinleştirilmiş birinci basamak temel sağlık hizmetleri, sevk sistemi ve özerkleştirilmiş hastaneler,profesyonel yönetim temelinde uygulanmalıdır.

57 Toplumun sağlık düzeyinin geliştirilmesi amacına yönelik yapılan faaliyetlerin başarılı olabilmesinin önkoşulu toplumun kendi sağlığını koruma bilincini kazanmasıdır. Bu bilinci gerçekleştirecek kaynaklar artırılmalıdır. Sağlık Bakanlığı,sanayi ve üniversiteler paylaşımında AR-GE faaliyetleri yapılmalı, bu faaliyetlere yönelen kurum ve kuruluşların desteklenmesi için teşvik mekanizmaları oluşturulmalıdır.

58 Türkiye nin demografik yapısındaki dinamik değişim sürecini dikkate alarak yapılan plan ve programlar hiç kuşkusuz sağlık sektöründe de daha sağlıklı günlere ulaşmanın rehberi olacaktır.

59 Çalışmanın yapılması için bizi harekete geçiren ve destekleyen TUSİAD ve UNFPA yöneticilerine, çalışanlarına ve siz katılımcılara