II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE YOZGAT SANCAĞININ SAĞLIK DURUMU

Transkript

1 II. ABDÜLHAMİD DÖNEMİNDE YOZGAT SANCAĞININ SAĞLIK DURUMU Özet Erol KARCI yılları arasını kapsayan II. Abdülhamid dönemi Osmanlı tarihinin en önemli dönemlerinden biridir. Osmanlı Devleti nin sağlık alanında önemli adımlar attığı bu dönemde bir taraftan batı tarzında yeni sağlık kurumları tesis edilip, okullar açılırken diğer taraftan da önemli yasal düzenlemeler yapılmış ve Osmanlı sağlık sistemi düzenli bir yapıya kavuşturulmaya çalışılmıştır. II. Abdülhamid döneminde Osmanlı Devleti, başta kolera olmak üzere pek çok salgın hastalıkla mücadele etmek zorunda kalmıştır. Bu hastalıklar nedeniyle çok sayıda insan hayatını kaybetmiştir. Ayrıca sağlık personelleri de önemli sıkıntılarla karşılaşmışlardır. Çalışmamızın amacı II. Abdülhamid döneminde Yozgat Sancağında görülen kolera, kızıl, difteri, çiçek gibi salgın hastalıklara karşı yürütülen mücadeleyi ortaya koymak, bölgede görevli sağlık personellerinin sıkıntılarını ve başarılı çalışmalarını belirtmektir. Çalışmamızda kullanacağımız temel kaynak ise Başbakanlık Osmanlı Arşivi nin çeşitli tasniflerinden elde ettiğimiz belgelerdir. Bunun yanı sıra Ankara Vilayet Salnameleri ile temin ettiğimiz bazı telif ve tetkik eserler de çalışmamızda kullanılacaktır. Anahtar Kelimeler: II. Abdülhamid, Yozgat Sancağı, Sağlık, Kolera, Çiçek Hastalığı. Abstract Health Status of Yozgat Sanchak at the period of Abdulhamid the Second Reign of Abdulhamid The Second which covers the years between is one of the most important periods of Ottoman history. In this period, Ottoman State has taken important steps with in the field of health. Western-style new health institutions were established, schools were opened, legal arrangements were done and Ottoman health system was reformed for an ordinary structure. Ottoman State during the reign of Abdulhamid The Second had to deal with various epidemics, with cholera at the for efront. Many people have lost their lives dueto these diseases. Also, health personnel have also faced with important problems. The aim of this study is to reveal the strug gleagain stepidemics such as cholera, redfever, diphtheria, small poxwitnessed in Yozgat sanjak during the reign of Abdulhamid The Second and to mention the problems faced with health personnel with in there gionalong with their achievements. The main source we will use in our study are the documents we have obtained from various classifications in the Ottoman Archives of Prime Ministry. Also, some copyright and review Works we have obtained along with Ankara Province Annuals will also be used in our study. KeyWords: Abdulhamid The Second, Yozgat Sanjak, Health, Cholera, Smallpox. 1. II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Devleti nde Sağlık Teşkilatlanmasına Genel Bir Bakış Osmanlı Devleti nin 34. Padişahı olan II. Abdülhamid, tıp, sağlık ve sosyal yardım konularına önem veren bir kişiliğe sahiptir. II. Abdülhamid, saltanatı boyunca tebaasının sağlığını korumak için ecza 1 Araştırma Görevlisi, Kafkas Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, ekarci06@gmail.com 41

2 ve gıda maddelerinin satışını kontrol altına alan yasal düzenlemeler yapmış, sağlık uygulamalarını yasal bir zemine oturtmaya çalışmıştır. Başta tabip ve eczacı olmak üzere sağlık personelleri yetiştirmeye özen göstermiş, keşifleri ve gelişmeleri yakından takip edip en kısa sürede transfer etmiştir. Modern kurumları vakit kaybetmeden hizmete sokmuştur. Ayrıca Osmanlı Devleti nde halkın sağlığını tehdit eden salgın ve bulaşıcı hastalıklara karşı bilimsel mücadelenin temellerini de atmıştır 2. Bu dönemde Avrupa da özellikle mikrobiyoloji alanında meydana gelen gelişmeler yakından takip edilmiş ve vakit kaybedilmeden Osmanlı Devleti nde de uygulanmıştır 3. Karantinahane 4, tebhirhane 5, telkihhane 6 bakteriyolojihane 7 gibi kurumların yanı sıra hastanelerde bulaşıcı hastalıklarla ilgili birimler oluşturulmuştur. İstanbul da Hamidiye Etfal ve Haseki Nisa Hastanesi gibi büyük hastanelerde difteri, kızıl, kızamık, verem, boğmaca, yılancık gibi hastalıklara karşı baraka ve pavyonlar yapılmıştır. Karadeniz den Orta Anadolu ya doğru yayılan ve Loros, Silifke, Gazze, Yemen, Kudüs gibi ülkenin güney bölgelerinde de etkili olan frengi salgınına karşı frengi hastaneleri inşa edilmiştir. İstanbul da geçici kolera hastaneleri kurulmuş ve hastalar tecrit edilmiştir deki kolera salgını esnasında Şehremaneti tarafından hastaları tedavi ve tecrit amacıyla Cerrahpaşa semtindeki Takiyüddin Paşa Konağı satın alınarak hastane haline getirilmiştir. Bu hastane 1910 yılında Cerrahpaşa Zükûr Hastanesi adıyla erkekler için bir belediye hastanesi haline çevrilmiştir 8. II. Abdülhamid döneminde Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane bünyesinde koruyucu sağlık kurumları oluşturulmuştur 9. Bu doğrultuda atılan önemli adımlardan biri Dâülkelb ve Bakteriyoloji Ameliyathanesinin açılmasıdır. Pasteur un 26 Ekim 1885 tarihinde bilim dünyasına tanıtmış olduğu kuduz aşısı İstanbul da büyük ilgi görmüştür. Salgın ve bulaşıcı hastalıklara karşı çok hassas olan II. Abdülhamid bu yeni buluşu öğrenmeleri amacıyla Paris e, Zeoros Paşa, Hüseyin Remzi Bey ve Veteriner Hüsnü Bey den oluşan üç kişilik bir heyet göndermiştir Haziran 1886 da Paris e ulaşan heyet, II. Abdülhamid in gönderdiği I. dereceden Mecidi nişanını Pasteur e, 10 bin Fransız frangı tutarındaki bağışı da enstitü kurmaya çalışan ilgililere teslim etmiştir. Altı ay kadar Paris te kalan heyet özel dersler alıp laboratuvarlarda çalışarak kuduz aşısının hazırlanıp uygulanmasını ve o dönemdeki bakteriyolojiyi öğrenmişlerdir. Aralık 1886 da İstanbul a dönen heyetin vermiş olduğu rapor üzerine de II. Abdülhamid in emriyle 1887 de Dâülkelb ve Bakteriyoloji Ameliyathanesi adıyla bir kuduz müessesesi kurulmuştur de Çiçek aşısı hazırlanması için Telkih hane-i Şahane kurulmuştur 12. Aslında Osmanlı Devleti nde çiçek aşısı uygulamalarının çok eskilerden beri yapıldığı bilinmektedir yılında Şanizade Mehmet Ataullah Efendi nin ve 1847 de İsmail Paşa nın başarısızlıkla sonuçlanan aşı hazırlama müessesesi 2 Nuran Yıldırım-Bülent Özaltay, Sultan II. Abdülhamid in Sağlığı ve Sağlık Hizmetleri, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Editör: Coşkun Yılmaz, Sultanbeyli Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2014, s Nil Sarı, Tıp-Osmanlı Dönemi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.41, İstanbul 2012, s Karantinahane; 1. Karantina idarehanesi 2. Karantina yeri, karantinaya alınmış bölge anlamlarına gelmektedir. Bkz; İsmail Parlatır, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara 2006, s Temizleme evleri olan tebhirhaneler salgın hastalığın görüldüğü yerde eşyaları ve hastanın giysilerini dezenfekte etmekle görevli kuruluşlardır. Buralarda eşyalar yüksek derecede buhardan geçirilirdi. Eşyayı buhar altında bulunduran makinelere ise tebhir aleti yani etüv adı verilirdi. Bkz.; Nuran Yıldırım, Tanzimat tan Cumhuriyet e Koruyucu Sağlık Uygulamaları, Tanzimat tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 5, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s Telkihhane; çiçek aşısı enstitüsüdür. Bkz.; Esin Kâhya- Ayşegül D. Erdemir, Bilimin Işığında Osmanlı dan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2000, s Bakteriyolojihane-i Şâhâne veya Bakteriyolojihane-i Osmani isimleriyle de bilinen bu kurum bakteriyoloji eğitimi vermesinin yanı sıra insan ve hayvan sağlığının korunması ve salgın hastalıkların önlenmesi için aşı ve serum da üretmiştir. Bkz; Nuran Yıldırım, Bakteriyolojihane-i Şâhâne, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.2, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul 1994, s.5. 8 Sarı, Tıp, s Sarı, Tıp, s Nuran Yıldırım, Zeoros Paşa ve Deontoloji, Tarih ve Toplum, C.22, S.127, (1994), s Nuran Yıldırım, Tanzimat tan., C.5, s Sarı, Tıp, s

3 kurma teşebbüslerinden sonra 13 Hüseyin Remzi Bey, 1889 da resmi bir telkih hane (aşı evi) açılması için bir layiha hazırlamıştır. Bu layihaya göre hazırlanacak aşılar cam borular içerisinde talep edilen her yere gönderilebilecekti. Şura-yı Devlet tarafından onaylanan bu layiha ile 23 Temmuz 1892 de İstanbul da Telkihhane-i Cüderî Ameliyathanesi veya Telkihhane-i Şâhâne, Telkihhane-i Osmani adları verilen çiçek aşısı hazırlama istasyonu açılmıştır 14. Daha sonra ise bu istasyonun Mekke, Basra, Şam, San a, Bağdat, Musul, Erzincan, Sivas ve Manastır da şubeleri kurulmuştur yılı Ağustosunda İstanbul da kolera salgınının görülmesi üzerine Pasteur Enstitüsü nden gerekli önlemleri almak için İstanbul a davet edilen Dr. Andre Chantemess in tavsiyesi üzerine II. Abdülhamid, Mekteb-i Tıbbiye-i Şâhâne nin bahçesinde bir bakteriyoloji hane yapılmasını emretmiştir. Bakteriyoloji eğitimi veren ve salgın hastalıkların önlenmesi için aşı üreten bu kurum tabiplere ve veterinerlere üçer aylık kurslar düzenleyerek bakteriyologlar yetiştirmiş, difteri, dizanteri, kolera ve veba serumları üretmiş, sıtma hastalığı ile mücadele kursları açmıştır 16. II. Abdülhamid döneminde Şehremaneti 17 tarafından 1893 teki kolera salgını sırasında üç tebhirhane (temizleme evi) kurulmuştur 18. Böylece koruyucu sağlık hizmetlerinin en yararlı yönlerinden biri olan dezenfeksiyon Osmanlı Devleti nde uygulanmaya başlanmıştır. Salgın geçtikten sonra kendi haline terk edilen tebhirhaneler, 1911 yılında Müessesât-ı Hayriye-i Sıhhiye Müdüriyeti ne devredilmiş ve bu tarihten sonra onarılıp yenilenmişlerdir. Tebhirhaneler sadece İstanbul da değil taşrada da görev yapmışlardır II. Abdülhamid Döneminde Yozgat ta Görev Yapan Sağlık Personellerine Dair Tespitler 1-Tabip Tayinlerine Dair Tespitler 20 Eylül 1877 tarihli belgeye göre Yozgat ve Ankara Sancaklarında çiçek hastalığına karşı aşı memurluğu yapan Salih Efendi nin memuriyet değiştirmesi nedeniyle tabip Kostaki Efendi bu görevi yarı maaşı olan 600 kuruş karşılığında yapmak istediğini bir arzuhal ile Tıbbiye Nezaretine bildirmiştir 20. Tıbbiye Nezareti ise Mekteb-i Tıbbiye tarafından o bölgeye Salih Efendi isminde bir aşıcının tayin edilmemiş olduğunu belirtmiş ve bu kişinin muhtemelen mahalli hükümet tarafından görevlendirildiğini ifade etmiştir. Ayrıca göreve talip olan Kostaki Efendi nin diplomasının incelenmek üzere gönderilmesini de istediği gibi Kostaki Efendi nin bu göreve atanabilmesi için mahalli hükümetin de onay verip belediye sandığından maaşına karşılık göstermesi gerektiğini de belirtmiştir yılında Yozgat Belediye tabipliğinde İsmail Efendi görevliyken aşı memuru olarak Mustafa Efendi, ebe olarak da Aksayet(?) hanım görev yapmaktaydı 22. Dâhiliye Nezareti nin 23 Ağustos 1900 tarihli belgesinden Yozgat Belediyesi tabip muavinliğine bu dönemde Kozman Efendi nin tayin edildiğini öğrenmekteyiz. Ancak mecburi hizmet yükümlülüğünden dolayı daha önce Bolvadin Kazası tababetine tayin edilmiş olan Kozman Efendi nin gerekirse polis zoruyla bir an önce bu bölgedeki memuriyetine gönderilmesi 13 Gülden Sarıyıldız, Hıfzıssıhha, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.17, İstanbul 1998, s Yıldırım, Tanzimat tan, s Sarıyıldız, a.g.md., s Yıldırım, Bakteriyolojihane-i., s Şehremaneti, İstanbul Belediyesi nin eski adı olup başındaki görevliye de Şehremini denilirdi. Ayrıntılı bilgi için bkz. Mehmet Zeki Pakalın, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1993, s Yıldırım, Tanzimat tan, s yılında çıkarılan İlel-i Sâriyeye Karşı İttihaz Kılınacak Tedabir ve Tebhirhane Memurlarının Vezaifine Dair Talimat isimli kanun ile bulaşıcı hastalıklara karşı alınacak tedbirler ile tebhirhane memurlarının vazifeleri belirtilmiştir. Bkz. Düstur, I. Tertip, C. 6, Matbaa-ı Amire, Dersaadet 1334, s Yıldırım, Tanzimat tan, s DH. MKT.,1319 / DH. MKT., 1323/3. 22 Ankara Vilayet Salnamesi, On üçüncü def a olarak tertip edilmiştir, Matbaa-ı Vilayet, Ankara 1318, s

4 istenilmiştir 23. Ankara Vilayeti, 1898 yılında Zir, Ayaş, Beypazarı, Nallıhan, Sivrihisar, Haymana, Bâlâ, Kalecik, Akdağmadeni ve Boğazlıyan Kazalarının birleştirilerek buralara diplomalı birer aşı memuru tayin edilmesini istemiştir. Bu talep üzerine gönderilen aşıcılardan Mehmet Efendi Sivrihisar ve Mihalıççık, Abdullah Efendi Beypazarı ve Nallıhan, Yovakim Efendi Zir ve Ayaş, Ali Rıza Efendi ise Haymana ve Kalecik kazalarına memur edilmiştir. Belgeden anlaşıldığı üzere Yozgat Sancağına bağlı Akdağmadeni ve Boğazlıyan Kazaları için talep olunan aşı memurları tayin edilmemiştir 24. Arşiv belgelerinden anlaşıldığı üzere belediye gelirleri az olan ve bu nedenle diplomalı birer tabip tayin edemeyen Zir, Ayaş, Çubuk, Kalecik, Bâlâ, Boğazlıyan, Akdağmadeni, İncesu ve Osmancık Kazalarına diplomalı birer tabip tayin edilmesi de istenilmiştir. Bu isteğe cevaben gönderilen 13 Ocak 1900 tarihli belgede ise Mekteb-i Tıbbiyeden yetişen tabiplerden uygun olanların aylık 600 kuruş maaşla gönderilebileceği belirtilmiştir. Ancak Ankara Vilayeti, 600 kuruş üzerinden tabiplere ödenecek olan yıllık kuruşun Vilayet bütçesinden ödenmesinin mümkün olmadığını belirtmiştir. Ayrıca Vilayet merkezinde inşa edilmekte olan Gureba Hastanesi nedeniyle Vilayet bütçesinin büyük bir baskı altında olduğunu da bildirerek bu konuda hazineden yardım istemiştir. Ankara Vilayeti Adliye Müfettişliği, vilayetteki tabip eksikliğinin halkın sağlığının bozulmasının yanı sıra adli vakalarda usulsüz raporlar tanzim edilmesi ve hukukun ihlal edilmesi gibi sonuçlar ortaya çıkardığını da belirtmiştir. Bu nedenle vilayete tahsis edilmiş olan kantar vergisi ve diğer vergilerin senelik meblağlarının birleştirilerek tabip maaşlarının ödenmesi talebini Maliye Nezaretine bildirilmiştir 25. Bu konuyla ilgili 3 Temmuz 1900 tarihli diğer bir belgede ise tabip maaşlarının belediyelere tahsis edilmiş olan kantar ve diğer vergilerle ödenmesi teklifine Maliye Nezareti nin onay vermediği belirtilmiştir. Tabip eksikliğinin giderilmesi için de ordu ve fırka merkezlerinde belediye tabipliğinin yarım maaşla askeri tabiplere ihale edilmesi hakkındaki kararın uygulanması tavsiye edilmiştir. Bu sayede gerek bu kazalarda gerekse de ihtiyaç duyulan diğer yerlerde bu sıkıntıların ortadan kaldırılacağı belirtilmiştir Ekonomik Sıkıntılara Dair Tespitler II. Abdülhamid döneminde Yozgat Sancağında görev yapan bazı sağlık personellerinin hak edişlerini alamadıkları ve bu nedenle arzuhaller göndererek sıkıntılarının halledilmesini istedikleri görülmektedir. Bu sıkıntılara bir örnek olarak Yozgat Sancağı aşı memuru Mustafa Efendi nin durumu gösterilebilir. Mustafa Efendi, maaş ve harcırahlarını alamadığını Umum Mekâtib-i Askeriye-i Şahane Nezaretine bildirmiş ve Nezaret de bu durumu Dâhiliye Nezareti ne iletmiştir. Dâhiliye Nezareti ise Ankara Vilayetine göndermiş olduğu 10 Haziran 1900 tarihli tahrirat ile Mustafa Efendi nin maaşının düzenli olarak ödenmesini istemiştir Nisan 1905 tarihli diğer bir belgede ise Yozgat Sancağı belediye ebesi Hürmüz Hanım ın 500 kuruş olan maaşının belediye gelirlerinin azlığı bahane gösterilerek keyfi bir şekilde 250 kuruşa düşürülmesinden bahsedilmektedir. Hürmüz Hanım, bu durumu göndermiş olduğu bir arzuhal ile bildirerek maaşının eskiden olduğu gibi 500 kuruş olarak ödenmesini talep etmiştir. Bunun üzerine bu durum Mekâtib-i Askeriye-i Şahane Nezareti tarafından Dâhiliye Nezareti ne bildirilmiştir. Yapılan ikazlar neticesinde Yozgat Mutasarrıflığı, Hürmüz Hanımın maaşının 500 kuruş olarak verildiğini ve gelecek yıl bütçesine de aylık 500 kuruş olarak eklendiğini Ankara Vilayetine bildirmiştir DH. MKT., 2393/ DH. MKT., 2122/ DH. MKT., 2307/ DH. MKT., 2368/ DH. MKT., 2357/ DH. MKT., 943/56. 44

5 II. Abdülhamid döneminde Akdağmadeni nde ve Boğazlıyan Kazalarında aşı memuru olarak görev yapan Yovan Efendi, 46 aylık görev süresi boyunca Boğazlıyan Kazasından sadece 200 kuruş, Akdağmadeni nden ise 21 maaş alabilmiştir. Bu nedenle her iki kaza belediyesinden maaş ve harcırahlarına ait kuruş alacağı olduğunu bir arzuhal ile Umûr-ı Tıbbiye-i Mülkiye Nezareti ne bildirmiştir. Bunun üzerine Umûr-ı Tıbbiye-i Mülkiye Nezareti, Dâhiliye Nezareti ne konuyla ilgili bilgi vermiş ve Yovan Efendi nin birikmiş alacaklarının ödenmesi için Ankara Vilayetine tebligat yapılmasını istemiştir 29. Ayrıca Yovan Efendi, hem Akdağmadeni aşı memurluğuna Hafız Mehmet Ali Efendi nin tayin edilmesi hem de maaş ve harcırahlarını alamaması nedeniyle memuriyetinin İncesu Kazası aşı memurluğuna nakledilmesini talep etmiştir. Ancak İncesu Kazası aşı memurluğunun boşta olup olmadığının bilinmemesi nedeniyle bu talebine olumlu cevap verilememiştir. Birikmiş alacaklarının ödenmesi hususunda ise mahalline gerekli tebligatın yapılacağı bir kez daha ifade edilmiştir Taltifler II. Abdülhamid döneminde Yozgat Sancağında görev yapan bazı tabiplerin hizmetlerinden dolayı taltif edildikleri veya taltif edilmelerine yönelik taleplerde bulunulduğu arşiv belgelerinde görülmektedir. Tabiplerin taltif edilmesine yönelik talepler genellikle Yozgat Mutasarrıflığı tarafından Tıbbiye Nezareti başta olmak üzere ilgili makamlara yapılmıştır. Sağlık personellerine verdiği değeri göstermesi ve onların çalışma isteklerini teşvik etmeye yönelik olması bakımından mahalli idarenin adeta politika halini almış olan bu davranışının faydalı neticeler verdiğini düşünmekteyiz. Bu konuyla ilgili ilk talep Tıbbiye Nezareti nden Sadarete gönderilen 8 Aralık 1887 tarihli belgede görülmektedir. Bu belgeye göre Yozgat Memleket tabibi İsmail Efendi nin, rütbe-i selâse ile taltif edilmesi teklif edilmiştir Ocak 1888 tarihli diğer bir belgede ise gerekli taltif işleminin yapılabilmesi için İsmail Efendi nin Yozgat Memleket tabipliğine tayin tarihinin bildirilmesi istenilmiştir 32. Bunun üzerine yapılan yazışmalar neticesinde İsmail Efendi nin 18 Ağustos 1886 tarihinde Yozgat Memleket tabipliğine tayin edildiği bildirilmiştir Aralık 1890 tarihli diğer bir belgede ise İsmail Efendi nin bölgede görülen influenza (grip) hastalığının tedavisindeki çalışmaları nedeniyle Mecidî nişanıyla taltif edilmesi talep edilmiştir Nisan 1892 tarihli diğer bir belgede ise Yozgat Belediye tabibi Ohan Efendi nin efrâd-ı askeriyenin ve ahalinin muayenesinde gösterdiği gayretler nedeniyle taltif edilmesi Yozgat Mutasarrıflığı tarafından talep edilmiştir 35. Sadaret makamı bu talepleri dikkate alarak hem İsmail Efendi nin hem de Ohan Efendi nin beşinci rütbeden birer kıt a Mecidî nişanı ile taltif edilmelerini emretmiştir Kasım 1894 tarihli belgede ise Boğazlıyan Kazasında görülen kolera hastalığının tedavisinde görevlendirilen tabip Petro Teodoridi Efendi nin yapmış olduğu hizmetlerden dolayı rütbe-i saniye yükseltilerek taltif edilmesi Yozgat Mutasarrıflığı tarafından talep edilmiştir Kasım 1901 tarihli diğer bir belge ise Yozgat Belediye tabibi Fahri Bey in başarılı hizmetlerinden dolayı rütbesinin yükseltilerek terfi ettirildiğini göstermektedir Haziran 1906 tarihli belgeye göre ise Yozgat Belediye tabibi Salih Süleyman Efendi nin başarılı hizmetlerinden dolayı terfi ettirilmesi talep edilmiştir DH. MUİ., 15-3/ DH. MUİ., 28-1/5. 31 DH. MKT., 1468/ DH. MKT., 1474/ DH. MKT., 1925/ DH. MKT., 1794/3. 35 DH. MKT., 1942/ İ. DH., 1238/ DH. MKT., 305/ DH. MKT., 2554/ DH. MKT., 1100/83. 45

6 5. Şikâyetler Bu dönemde Yozgat ta görev yapan bazı sağlık personelleri hakkında çeşitli şikâyetlerde bulunulduğu belgelerden anlaşılmaktadır. Bunlardan bir tanesi Yozgat Belediye tabibi Yovanaki Efendi hakkındadır. 7 Kasım 1901 tarihli belgede Mecidiye Kazası nda yapılan bir ameliyat esnasında vefat eden Halit isimli çocuğun muayenesi için süratle olay yerine gitmesi istenilen Yovanaki Efendi ye yapılan tebligatın mutasarrıflık tarafından engellendiği ve tabibin de vazifeden çekildiği belirtilmektedir. Liva Müdde-i Umûmiliği tarafından Adliye Nezaretine bildirilen 40 bu olayın gerçek yüzü Dâhiliye Nezareti tarafından Adliye Nezaretine bildirilmiştir. Dâhiliye Nezareti, tarafından gönderilen evrakta Mecidiye Kazasının Kırşehir mülhakatından olduğu ve burada bir belediye tabibinin bulunduğu bildirilmiştir. Mecidiyeden tabip istenildiği gün Yozgat Belediye tabibi Fahri Bey in başka bir adli vaka hakkında inceleme yapmak için keşfe çıktığı ve Yozgat ta bulunan Haritun isimli diğer bir tabibin de Boğazlıyan da bulunduğu belirtilmiştir. Ayrıca Kırşehir belediye tababetine ait bu vazifeyi geciktirmemek için Zabtiye Nezareti nin emriyle Yozgat a gelmiş olan tabip Hamtor Efendi bu bölgeye gönderilmiştir. Tabip Yovanaki Efendi nin görev yerine gitmediği suçlamasının gerçeği yansıtmadığı da ifade edilerek şikâyette bulunan Müdde-i Umûmi muavininin mutasarrıflıktan bilgi almadan böyle bir davranışta bulunmasına da anlam verilemediği ifade edilmiştir 41. Sağlık personelleri hakkındaki bir diğer şikâyette Yozgat ta uygunsuz davranışlarda bulunan Ermeni tabip Çilingiryan hakkındadır 42. Bildiğimiz üzere II. Abdülhamid döneminde Yozgat ta Ermeniler tarafından devlete karşı ayaklanmalar meydana gelmiştir 43. Yozgatlı olmayan ancak bu bölgede tabiplik yaparken buradaki fesat erbabı ile yakın temas kurup uygunsuz davranışlarda bulunan tabip Çilingiryan Bitraki nin Yozgat ta ikameti uygun görülmeyerek memleketine gönderilmesi Ankara Vilayeti tarafından talep olunmuştur 44. Adliye ve Mezahip Nezareti, Ankara Vilayetinin bu talebi karşısında Çilingiryan Bitraki nin herhangi bir ruhani sıfat taşımaması ve kanuni takibatı gerektirecek adli bir suçunun da olmaması nedeniyle kendisinin bir şey yapamayacağını ifade etmiştir. Ancak orada kalmasının da uygun olmayacağını belirterek memleketi olan İstanbul a gönderilmesinin uygun olduğunu ifade etmiştir 45.Bu yazışma neticesinde İstanbul a gönderilmiş olan Çilingiryan daha sonra Ankara ya geri dönmüştür. Zaptiyeler tarafından Yozgat tan başka istediği yere gitmek şartıyla serbest bırakılmış olan Çilingiryan, alacaklarını tahsil etmek için Yozgat a gitmek istediğini bildirmiştir. Bu nedenle şahsın beyanının doğru olup olmadığının araştırılmasına karar verilmiştir 46. Ayrıca Çilingiryan ın Ankara ya geri gönderilme sebebi de Dâhiliye Nezaretine sorulmuştur 47. Alınan cevapta Çilingiryan ın, Ankara eski valisi Abidin Paşa ile yakınlığı olduğu bildirilerek tabiplik yapması için Ankara ya gitmesine izin verildiği ifade edilmiştir. Ayrıca Çilingiryan ın gözetim altında bulundurularak bundan sonra zararlı bir davranışta bulunmasının önüne geçilmesi istenilmiş ve Yozgat a gitmemek üzere kefalete bağlanmıştır 48. Konuyla ilgili Ankara Valisi Memduh Bey in Dâhiliye Nezaretine göndermiş olduğu 2 Mart 1894 tarihli yazıda ise Çilingiryan ın tabiplik bahanesiyle bazı erbab-ı fesat ile işbirliği içerisinde olduğunun anlaşıldığı bildirilmiş ve Ankara da kalmasının da uygun olmayacağı ifade edilerek İstanbul a iadesi istenilmiştir DH. MKT., 2553/ DH. MKT., 2570/ DH. MKT., 1925/ Yozgat Ermeni Ayaklanmaları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.; Taha Niyazi Karaca, Ermeni Sorununun Gelişim Sürecinde Yozgat ta Türk Ermeni İlişkileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005, s DH. MKT., 1952/52 ; DH.MKT., 1848/75 ; DH.MKT., 1868/ DH. MKT., 1868/ DH. MKT., 1888/ DH. MKT., 1894/ DH. MKT., 1903/69; DH.MKT., 2066/ DH.MKT., 2066/

7 6. Bulaşıcı Hastalıklar ile Mücadele II. Abdülhamid döneminde Yozgat Sancağında çiçek, kolera, kızıl ve difteri gibi bulaşıcı hastalıklar görülmüştür. Bu hastalıklardan olan çiçek hastalığı her yaş ve cinsteki insanlarda görülen, irinli kabarcıklar dökerek yüzde izler bırakan ateşli, ağır ve bulaşıcı bir hastalıktır 50. Bulaşıcı hastalıkların en tehlikelilerinden olan çiçek hastalığı Osmanlı topraklarında büyük tahribatlar yapmıştır. Aşılı olmayan kişiler arasında daha da etkili olan bu hastalık nüfusun kalabalık ve halkın yoksul olduğu bölgelerde ciddi kayıplara yol açmıştır 51. XIX. yüzyılın son çeyreği içerisinde Yozgat Sancağı dâhilinde çiçek hastalığı ile mücadele edildiği arşiv kayıtlarından anlaşılmaktadır. Ankara Vilayetinden Umûm Mekatib-i Askeriye-i Şahane Nezareti ne gönderilen 6 Haziran 1894 tarihli rapor aşı memuru tarafından 20 Mayıs 1893 tarihinden 1894 yılı Nisan ayı sonuna kadar Yozgat Kasabası ile Sorgun Nahiyesinde çiçek aşısı yapıldığını göstermektedir 52. Çiçek hastalığı ile mücadele 1895 yılında da devam etmiştir. Yozgat Mutasarrıfı Cafer Bey tarafından gönderilen 15 Temmuz 1895 tarihli telgrafta 25 adet aşı tüpünün gönderilmesi talep edilmiştir. Bu talep üzerine 10 adet aşı tüpü 8 Ağustos 1895 tarihinde postaya verilmiş geri kalan kısmının ise peyderpey gönderileceği ifade edilmiştir lı yıllar gerek Yozgat Sancağında gerekse de onun bağlı bulunduğu Ankara Vilayetinde koleranın etkili olduğu bir dönemdir. Bildiğimiz üzere kolera ilk çağlardan itibaren Hindistan da görülen yerleşik ve bulaşıcı bir hastalıktır. Virgüle benzeyen ve Robert Koch tarafından 1883 yılında bulunan mikrobunun bağırsağa yerleşip çoğalmasıyla gelişen bu hastalık son derece öldürücüdür yılında Yozgat Sancağının da dâhil olduğu Ankara Vilayeti kolera salgınının etkisi altına girmiştir yılı Nisan ayında Sivas ta kolera salgını başladıktan sonra komşusu Ankara Vilayeti de zaman kaybetmeden iki vilayetin sınırı üzerinde kordonlar tesis etmeye başlamıştır. Vilayet, 24 Mayıs 1894 tarihine gelindiğinde koleradan korunmak için Kastamonu ve Sivas Vilayetleri ile olan hudutlarına tahaffuzhaneler kurmuştur. Maden, Boğazlıyan ve Çorum Kazaları ile Kayseri Sancağı koleranın etkili olduğu Sivas Vilayeti ile hem hudut olduğu için buralarda da kordonlar oluşturulmuştur. Fakat bu önlemlere rağmen kolera Ankara Vilayetine de sirayet etmiştir. Bu durumun nedeni kordonların yetersiz olmasıdır. Az sayıdaki askerin yanına verilen bir miktar başıbozukla kordonların iyi şekilde muhafazası sağlanamamıştır 55. Kolera, Ankara Vilayeti dâhilinde önce Yozgat ta ortaya çıkmıştır. Daha sonra ise süratle Kırşehir, Avanos, Sungurlu, Boğazlıyan ve Kayseri ye yayılmıştır. Böylesi süratli bir şekilde ilerleyen koleranın Ankara merkezine de ulaşması yakın göründüğünden, Ankara Sancağı temiz, Kayseri, Kırşehir ve Yozgat Sancakları bulaşık sayılmak üzere büyük bir kordon ve birkaç tahaffuzhane oluşturulmasına Sıhhiye Meclisi tarafından karar verilmiştir. Bundan sonra 3 Temmuz da kordon noktası olarak Kızılırmak nehri boyunca üç mevki seçilmiştir. Ankara Vilayetinde etkili olan koleranın başkent İstanbul a ulaşmasına engel olmak için Ankara treniyle İstanbul yönüne giden yolcuların Eskişehir ve İzmit taraflarında bulunan derbent ve geçit mahallerinde mürur tezkereleri kontrol edilmeye başlanmıştır. Böylece yolcular arasında bulaşık mahallerden gelip karantinalarını çıkarmamış olanlar tespit edilerek geldikleri yerlere geri gönderileceklerdi. Aynı günlerde Ankara ile Eskişehir arasında işleyen trenlerde çalışmak üzere iki doktorun tayin edilmesine de karar verilmiştir. Ayrıca vilayetteki bu tehlikeli durum üzerine valilikle birlikte alınacak tedbirleri yürütmek üzere Sıhhiye Meclisi üyesi Vitalis, iki tabiple birlikte Ankara ya gelmiştir. Bu dönemde Vilayet genelindeki 50 Ayfer Tantay, Milli Mücadele Yıllarında İzmir de Etkili Olan Bulaşıcı Hastalıklar (Emraz-ı Sâriye), ÇTTAD, 6/15, (2007 / Güz), s Kasım İzzettin, Hicaz Sıhhiye İdaresi, Rehber-i Zabıta-ı Sıhhiye, Matbaa-ı Amire, İstanbul 1330, s DH. MKT., 252/8. 53 DH. MKT., 400/ Kolera, Meydan Larousse, Büyük Lügat ve Ansiklopedi, C.7, 1972, s.391; Koleranın tanımı ve özellikleri ile XIX. yüzyılda Osmanlı Devleti ndeki kolera salgınları hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.; Mesut Ayar, Osmanlı Devletinde Kolera, İstanbul Örneği ( ), Kitabevi Yayınları, İstanbul Ayar, a.g.e., s

8 koleraya karşı, Çorum dâhilindeki bir tahaffuzhane ile Keskin Kazası dâhilindeki Merdan Ali, Çeşnigir ve Sivrihisar Tahaffuzhaneleri de faaliyet göstermiştir salgınında Vilayet dâhilinde koleranın görüldüğü ilk şehir Yozgat olmuştur. Salgın Yozgat ta Haziran ayının ilk günlerinde başlamıştır Haziran 1894 arasında 161 kişinin koleraya yakalandığı tespit edilmiştir. Bunlardan 43 kişi hayatını kaybetmiştir. Bu süre içerisinde Yozgat kordon altına alınmasına rağmen hastalığın Kırşehir e doğru ilerleyişi durdurulamamıştır. Bu nedenle anlamsız hale gelen kordon kaldırılmıştır. 22 Haziran 1894 e gelindiğinde hasta sayısı 207 ye, vefat eden kişi sayısı ise 107 ye ulaşmıştır. Bu tarihten ay sonuna kadar 112 hasta ve 63 vefat daha görülmüştür. Ay sonuna doğru koleranın hızı aniden kesilmiş ve vukuat sayıları tek haneli rakamlara düşmüştür. Temmuz ve Ağustos aylarında etkisiz şekilde de olsa varlığını devam ettiren koleranın özellikle 20 Temmuz dan sonra iki hafta boyunca tamamen etkisini kaybettiği zannedilmiştir. Ancak 5 Ağustos tan itibaren kolera yine Temmuzdaki gibi bir seyir sürmeye başlamıştır. Bu durum Eylül ün ilk haftasına kadar devam etmiştir. Bu son iki aylık dönemde 100 civarında yeni vaka ve 50 kadar da ölüm gerçekleşmiştir. Belgelere yansımamış olanlarla birlikte 1894 salgını boyunca Yozgat ta yaklaşık 500 civarında kolera vukuatı ve 300 kadar da ölüm meydana gelmiştir. Bu dönemde şehrin nüfusunun bin civarında olduğu düşünülürse bu sayının ciddi bir orana karşılık geldiği anlaşılmaktadır 57. Yozgat ile Kayseri arasında bulunan Boğazlıyan da 13 Haziran 1894 te kolera olduğu bilinmektedir. Salgının başından 22 Haziran a kadar Boğazlıyan da 170 hasta ve 74 vefat görülmüştür. Bu tarihten sonra ise kasabadaki salgın sönme noktasına gelmiş ve Haziran sonuna kadar koleradan sadece 3 ölüm meydana gelmiştir. Ancak salgın 27 Haziran-7 Temmuz arasında yeniden şiddetlenmiş ve 72 vukuat 21 de vefat meydana getirmiştir. Kasabanın dışında bazı köylere de yayılan bu salgın çok da etkili olmadan Ağustos ayı başlarına kadar tek tük vakalar halinde görülmeye devam etmiştir 58. Sivas-Yozgat karayolunun üzerinde bulunan Akdağmadeni, muhtemelen Sivas Vilayetindeki koleranın Ankara Vilayetine sirayetinde etkili bir mevki olmuştur. Ancak burada Yozgat taki kolera başlamadan önce kolera vakalarına rastlanmamış olması Akdağmadeni ne de hastalığın Yozgat tan bulaştığını düşündürmektedir. Köylerinde bile önemli sayıda koleralı hastanın görüldüğü, doktoru bile bulunmayan bu kasabada 25 Haziran 1894 e kadar 33 vaka ve 18 ölüm meydana gelmiştir. Bu tarihten ay sonuna kadar sadece 2 hasta görülmüştür. Hastalık, Temmuz ayı boyunca kasaba merkeziyle birkaç köyde nadir olarak görülmeye devam etmiş, Ağustosun ilk günlerinde ise vilayetin büyük kısmında olduğu gibi ortadan kaybolmuştur yılı Nisan ayı içerisinde Boğazlıyan Kazası na bağlı Çatak isimli Ermeni köyünde ortaya çıkan ve üç kişinin ölümüne yol açan bulaşıcı bir hastalık için gerekli tedbirlerin alınmaya çalışıldığı görülmektedir. Ankara Valisi Memduh Bey in konuyla ilgili, Sadaret e göndermiş olduğu telgrafta önemli bilgiler mevcuttur. Buna göre Boğazlıyan merkezine iki saat mesafede bulunan Çatak Köyü nde 18 Nisan 1894 te iki erkek bir gün sonra da bir kadın 24 saat içerisinde vefat etmiştir. Bunun üzerine gerekli incelemeleri yapması için bölgeye derhal bir tabip gönderilmiştir. Tabibin vermiş olduğu bilgilerde ilk vefat edenlerin ishal oldukları ve 24 saat içerisinde vefat ettikleri belirtilmektedir. Ayrıca daha sonra vefat eden bir kadının ise önceki vefat edenlerden birinin eşi olduğu ve onun da 15 saat içerisinde vefat ettiği belirtilmiştir. Tabip yanında gerekli aletlerin bulunmaması nedeniyle hastalığı teşhis edemediğini de ifade etmiştir. Ancak hastalığın tehlikeli olduğunu anladığı için köylülerin birbirleriyle temasta bulunmasını yasaklandığını ve bölgenin kordon altına aldırıldığı da bildirilmiştir 60. II. Abdülhamid döneminde Yozgat Sancağında görülen bulaşıcı hastalıklar arasında kızıl ve kuşpalazı 56 Ayar, a.g.e., s ; Y. MTV., 98/ Ayar, a.g.e., s Ayar, a.g.e., s Ayar, a.g.e., s Y.A.HUS., 295/86. 48

9 da bulunmaktaydı. İncelediğimiz belgelerde Yozgat ta her yıl çok sayıda çocuğun kızıl ve kuşpalazı hastalıkları nedeniyle hayatını kaybettiği belirtilerek kuşpalazı için yeterli miktarda serumun Yozgat ile diğer mahallere gönderilmesi ve kullanım şeklinin de Belediye tabiplerine öğretilmesi istenilmiştir. Ayrıca kızıl hastalığı için de gerekli sıhhi tedbirlerin bir an önce alınması gerektiği Anadolu Vilayeti Müfettişi Şakir Paşa nın göndermiş olduğu 16 Ekim 1898 tarihli telgrafta belirtilmiştir Şubat 1899 tarihli belgede ise Şakir Paşa nın telgrafı sonrasında gerekli olan serumun gönderildiği ve bunların nasıl kullanılacağının da serum şişeleri üzerinde belirtildiği ifade edilmiştir. Bununla birlikte bölgedeki sığır vebası ile mücadele etmek için gönderilmiş olan fenni heyette görevli Refik Efendiye de ihtiyaten yeteri kadar serumun verildiği ve gerektiğinde bunların kullanım usulünü belediye tabiplerine öğretmesi hususunda kendisine tebligatta bulunulduğu da belirtilmiştir 62. II. Abdülhamid döneminde Yozgat Sancağındaki hastalıklardan bahsederken bu döneme ait bir eseri de zikretmemiz gerekmektedir. Bu eser Dr. Bafralı Yanko tarafından yazılmış olan Yozgat Seyahatnâmesi dir. Eserin Yozgat ın sağlık durumuna ayrılan bahsinde Dr. Yanko, akciğer iltihabı, akciğer dış zarı iltihabı, romatizma, nefes borusu iltihabı ve akciğer şişmesi hastalıklarıyla romatizma ve akciğer şişmesi sonucunda ortaya çıktığını düşündüğü kalp hastalığının memleketin sürekli hastalıkları olduğunu belirtmiştir. Bununla birlikte çevre kasabalarda görülen humma, frengi ve verem hastalıklarının Yozgat ta çok nadir olarak görüldüğünü de ifade etmiştir. Ancak şehirde bağırsak solucanı, karahumma ve rahim hastalıklarının meydana getirmiş olduğu sakatlıkların ve ölümlerin çokluğuna da dikkat çekmiştir. Dr. Yanko, bağırsak solucanı ile karahumma hastalığının ortaya çıkış nedeni olarak evlerdeki tuvaletlerin uygunsuzluğunu ve su kaynaklarının bunlar tarafından kirletilmesini göstermektedir. Birçok hastalık ve ölüme yol açan bu durumun ortadan kaldırılması için daha önce inşa edilen mekânların ıslah edilmesi, yeni yapılacak mekânların ise zamanın şartlarına uygun şekilde yapılması gerektiğini belirtmiştir. Dr. Yanko, Yozgat ta yaygın olarak görülen kadın hastalıklarının sebebini ise iki nedene bağlamıştır. Bunlardan ilki kızların hekimlerin öngördüğü yaş sınırına ulaşmadan önce evlendirilmesi ikincisi ise bu erken evlenmenin sonucu olarak ortaya çıkan cenin düşürmelerdir Sonuç II. Abdülhamid in hükümdarlık yılları Osmanlı Devleti nin sağlık teşkilatlanmasının gelişimi açısından son derece önemli bir dönemdir. Bu dönemde yeni sağlık müesseseleri açılmış, sağlık eğitimi veren önemli kurumlar hizmete girmiş, bulaşıcı hastalıklarla mücadele konusunda önemli adımlar atılmış ve sağlık teşkilatlanmasını sağlam bir zemine oturtmayı amaçlayan yasal düzenlemeler yapılmıştır. Ancak bu olumlu gelişmelerin yanında sağlık hizmetlerinde önemli bazı aksaklıkların yaşandığı da görülmektedir. Örneğin; bu dönemde Yozgat Sancağında sağlık personeli eksikliği dikkatimizi çekmektedir. Bununla birlikte sağlık personellerinin maaş ve harcırah gibi hak edişlerinin ödenmesi konusunda sıkıntılar yaşandığı görülmektedir. Hazinenin içerisinde bulunduğu ekonomik sıkıntıların yanı sıra mahalli idarelerin gelirlerinin azlığı da bu sıkıntıya çözüm üretilmesini zorlaştırmıştır. Bu dönemde Yozgat Sancağında kolera, çiçek, kızıl ve kuşpalazı gibi bulaşıcı hastalıklar görülmüştür. Osmanlı Devleti, Yozgat Sancağındaki bulaşıcı hastalıklarla mücadele için bölgeye tabip gönderilmesi, aşı ve serum tedarik edilmesi, hastalıklı bölgelerde kordon ve karantina usullerinin uygulanması gibi tedbirleri imkânı dâhilinde hastalıklarla mücadele etmeye çalışmıştır. 61 DH. MKT., 2131/ DH. MKT., 2168/ Muammer Ulutürk, Dr. Bafralı Yanlo ve Yozgat Seyahatnamesi, Turkish Studies, İnternational Periodical For The Languages, Literatureand History of Turkishor Turkic, Volume 8/11 Fall 2013, s

10 8. Kaynakça 8.1. Arşiv Belgeleri Kullanılan arşiv belgelerinin dosya ve gömlek numaraları dipnotlarda verildiği için burada tekrar belirtilmemiştir. Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT.) Dâhiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi (DH. MUİ.) İrade-i Dâhiliye (İ.DH.) Yıldız Arşivi Hususi Maruzat (Y.A.HUS.) Yıldız Arşivi Mütenevvi Maruzat (Y.MTV.) 8.2. Resmi Yayınlar Ankara Vilayet Salnamesi, On üçüncü def a olarak tertip edilmiştir, Matbaa-ı Vilayet, Ankara Düstur, I. Tertip, C.6, Matbaa-ı Amire, Dersaadet Kitaplar Ayar Mesut, Osmanlı Devletinde Kolera, İstanbul Örneği ( ), Kitabevi Yayınları, İstanbul Kâhya Esin- Erdemir Ayşegül D., Bilimin Işığında Osmanlı dan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara Karaca Taha Niyazi, Ermeni Sorununun Gelişim Sürecinde Yozgat ta Türk Ermeni İlişkileri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara Kasım İzzettin, Hicaz Sıhhiye İdaresi, Rehber-i Zabıta-ı Sıhhiye, Matbaa-ı Amire, İstanbul Yıldırım Nuran Özatalay Bülent, Sultan II. Abdülhamid in Sağlığı ve Sağlık Hizmetleri, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Editör: Coşkun Yılmaz, Sultan Beyli Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul Makaleler Tantay Ayfer, Milli Mücadele Yıllarında İzmir de Etkili Olan Bulaşıcı Hastalıklar (Emraz-ı Sâriye), ÇTTAD, 6 / 15, (2007/Güz). Ulutürk Muammer, Dr. Bafralı Yanlo ve Yozgat Seyahatnamesi, Turkish Studies, İnternational Periodical For TheLanguages, Literatureand History of Turkishor Turkic, Volume 8 /11 Fall Yıldırım, Nuran, Zeoros Paşa ve Deontoloji, Tarih ve Toplum, C.22, S.127, (1994) Ansiklopedi Maddeleri Kolera, Meydan Larousse, Büyük Lügat ve Ansiklopedi, C.7, 1972 Sarı Nil, Tıp-Osmanlı Dönemi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.41, İstanbul

11 Sarıyıldız Gülden, Hıfzıssıhha, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.17, İstanbul Yıldırım Nuran, Bakteriyolojihane-i Şâhâne, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C.2, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul Yıldırım Nuran, Tanzimat tan Cumhuriyet e Koruyucu Sağlık Uygulamaları, Tanzimat tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Cilt: 5, İletişim Yayınları, İstanbul Sözlükler Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul Parlatır, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yayınevi, Ankara