TÜRKİYE'DE ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME TEKNOLOJİ ÜRETİM İ NASIL YAYGINLAŞTIRILABİLİR?

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET ODASI YAYI N NO: TÜRKİYE'DE ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME TEKNOLOJİ ÜRETİM İ NASIL YAYGINLAŞTIRILABİLİR? İNCELEME YARIŞMASI

3 KAĞIT ULUSAL SERVETİMİZDİR BİR TON ATIK KAĞIT 17 AĞAÇ KURTARIR AĞAÇ DOĞAL DENGEYİ SAĞLAR, EROZYONU ÖNLER - Her gün kamyon dolusu, yeniden oluşması için binlerce yıl gereken verimli örtü toprağımız elden çıkmaktadır. - Kaybedilen topraklar barajlarımızı doldurarak, ömürlerini kısaltmaktadır. ' Su kaynaklarının israfı yanında taşkın, sel vs. gibi felaketlere yol açılmaktadır. - Yeşil örtü ve toprağın elden gitmesiyle jeolojik denge ve iklim bozulmaktadır. - Böyle giderse, Türkiye 55 yıl sonra çöl olacaktır.

4 ÖNSÖZ Bilgi çağan a gire n dünyamız, ço k kıs a süred e değişimler e sahn e osmaktadir. Son birka ç yıl içerisinde, dah a önceier i haya l bil e edilemeyecek, öneml i gelişmeler, değîşim!er v e dönüşümle r yaşanmıştı r Doğ u Bloku'nu n yskîlmas ı il e siyas i ve asker i olüşumîar yerin i ekonomi k birli k okjusun a bırakmıştır. Tü m b u başdöndürüc ü gelişmeler, ülkeleri n siyas i v e asker i gücünü n yanında, güçlü, istikrarl ı v e yeterl i rekabet güc ü sağlayara k dış a açıimala n gereğini n önemin i açs k v e somu t olara k gözler önün e sermişti r Böyiesîn e bî r gü ç v e performansı n is e anca k teknoloji k ilerleme il e mümkün olabileceğ i konusund a herke s görü ş birliğ i içerisindedir. AB il e önc e Gümrü k Birüğs'n e dah a sonr a d a ta m üyeliğ e hazırlanan, KEÎ B gibi böîgese! girişimler e öncülü k ede n ülkemizi n dünyadak i gelişmelerde n v e oluşumlardan soyutlanmas ı mümkü n değildi r İstatistikler, ülkemizin, Cumhuriyeti n kurulmasından b u yan a he r aland a büyü k gelişmele r kaydetmesin e rağmen, teknolojik açıda n arzulanan seviyed e olmadığın ı ortay a koymaktadı r Ülkemizin, he r aland a olduğ u gibi, teknoloji k gelişmey e dönü k büyü k bi r potansiyel taşıdığın a inana n Odamız, katılımd a sınırlam a yapmaksızı n "Türkiye'd e Araştırma Geliştirm e Teknoloj i Üretim i Nası l Yaygınîaştınlabüir? " konul u ödüll ü bi r incefeme yarışması düzeniemışti r Oldukça uzmanlı k gerektire n konuyl a ilgil i olarak, 3 1 ade t ese r sahib i başvuruda bulunmu ş olup, konunu n ilgilis i v e yetkiiıs i olanlarda n oluşturula n Seçic i Kurul tarafında n yapıla n değerlendirmele r neticesinde.iî k ü ç derecey i ala n eserler, kamuoyuna maledilebıime k üzere, kita p halind e ayne n yayımlanmıştı r Listes i yayınımızüi so n bölümünd e yerala o diğe r eserle r is e Odamı z Dokümantasyo n Merkezlinde ilgilileri n bilgisin e açı k tutulmaktadı r Bu eserlerde dii e getirilen önerileri n konuyl a ilgü ı çevrelere v e çalışmalar a ışı k tutacağına inanıyorum. B u vesil e îl e baışt a ödü î kazananla r olma k üzere, tü m ese r sahiplen iî e yanşmamızın Seçic i Kuruiu'nd a yaralan, i Eğitim Bakanımı z Sayı n Nevza t Ayaz'a, NETAŞ A,Ş. AR-^GE Grup Direktör ü Sayı n Müjda t Altay'a, TÜBİTAK Marmar a Araştırma Merkez i Müdür ü Sayı n Ömer Kaymakçaîan' a v e ARÇELÎK A.Ş, AR-^GE Bölüm Başkarı s Sayı n Refi k Üreyen' e v e Çaiişmanın raportörlüğün ü yapan Etü t ve Araştırma Şubemizi n eleman ı Tezer Paiacıoğiu'na, bir kez daha teşekkürlerim i sunarım. Genel Sekrete r Prof.Dr.İsmai l Özasla n

5

6 İSTANBUL TİCARE T ODAS I YÖNETİM KUJ^UL U BAŞKAN I ATALAY ŞAHİNOĞLU'NU N SUNUŞ U Ulu Önde r Mustaf a Kema l Atatür k Türkiye'ni n an a hedefin i çağda ş medeniyetler seviyesin e çıkma k olara k göstermiştir. Geçmiş e dönü p baktığımızda, yeni Cumhuriyetimizin, bi r ülkeni n yaşamınd a ço k kıs a sayılabilece k 7 0 yıllı k bi r sürede b u hede f doğrultusund a he r aland a öneml i atılımla r gerçekleştirdiğin i görebiliyoruz. Ancak, tü m b u gelişmeleri n yeterl i olmadığı, hale n almamı z gereke n çok mesaf e olduğun u d a belirtmemi z gereklidir. Günümüz dünyas ı ço k büyü k değişimler i yaşamaktadır. Ülkemizi n d e b u gelişmelerden soyutlanmas ı olas ı değildir. Birka ç yı! öncesin e kada r haya l bil e edilemeyen gelişmele r tariht e yerin i almaktadır. So n be ş yı l içind e esk i Doğ u Bloku'nun yıkılması, siyas i bloklan n yerin i ekonomi k blokları n atması, iletişi m v e ulaşım teknolojisini n gelişmes i il e birlikt e düny a üzerindek i mesafeleri n he r anlamd a ortadan kalkmas ı v e dünyanı n bi r bilg i çağın a girmes i sonucund a insanoğlunu n gelişimi dah a dinami k bi r trend kazanmıştır. Türkiye bugü n bölgesind e v e dünyada sö z sahib i bi r ülk e olma k arzusundadır. Avrupa Birliğ i il e Gümrü k Birliği'n e girme k üzeredi r Karadeni z Ekonomi k İşbirliğ i Projesinin öncüsüdür. İsla m dünyas ı v e Türk i Cumhuriyetler i il e yakı n ilişkiler i v e tarihi bağla n vardır. Türkiye iler i ülkele r seviyesind e olm a iddiasındadır. B u iddiasın ı sürdürebilmek içi n hedeflerin i ciddiyetl e belirleme k v e hedef e gide n yold a diğe r unsurların yanısır a ekonomisin i d e günü n koşulların a uygu n v e rekabe t edebili r hal e getirmek zorundadır. Bunun e n önd e gele n koşul u öncelikl e teknoloji k ilerlemeni n sağlanmasıdır. Gelişmiş ülkelerl e diğerlerin i birbirinde n ayıra n e n öneml i far k teknoloji k gelişmişli k düzeyleridir. Tü m iler i ülkelerd e doğa l kaynaklar a v e işgücün e dayal ı üreti m yerin i teknoloji yoğu n üretim e bırakmıştır. Paza r kavgasını n kızıştığ ; v e rekabe t ortamını n ağırlaştığı çağımızda, b u ülkele r yen i teknoloj i geliştirm e yönünd e devaml ı yatırımla r yapmaktadır. Büyü k iddialar a sahi p ülkemi z ise, bilg i çağın ı ta m anlamıyl a yakalayabilmiş değildir. Ülkemi z teknoloj i açısında n dış a bağıml ı ithalatç ı ülk e konumundan henü z kurtulamamıştır. Bazı sektörlerd e so n yıllard a kısme n kend i teknolojimi z il e üreti m yapabili r duruma geldiğimi z halde, çoğunlukl a teknoloj i transferine, lisan s anlaşmalann a dayanan bi r üreti m yapımı z vardır. Yabanc ı teknoloj i il e üreti m yapmamız, kend i üretim teknolojimiz i geliştirmememi z yüzünde n kim i zama n büyü k sıkıntılarl a karşılaşılmaktadır. Ekonomi k kri z dönemlerind e lisan s anlaşmala n il e ihracata, hammadde tedarikin e getirile n kısıtlamalar, özellikl e otomotiv, kimya, enerj i sanay i gibi öneml i sektörleri n teme l sorunlann ı çözümsü z bırakmaktadır. Yin e ülkemiz e karşı kim i zaman uygulanan, çoğunlukl a he p gündemd e tutula n sila h ambargoları v e tehditler ülkemizi n savunmas ı gib i bi r yaşamsa l konud a dış a bağıml ı olmasını n getirdiği sorunlarda n heme n akl a gele n bi r diğer örneğidi r

7 Teknolojik ilerlem e içi n gelişmi ş ülkelerd e araştırm a v e geliştirm e (AR-GE ) faaliyetlerine öne m verilmekt e v e büyü k kayna k aynimaktadır. B u ülkeleri n AR-G E araştırmalarına ayırdığ ı pa y ortalamas ı GSMH'nı n % 3' ü dolaylannd a ike n ülkemizd e bu ora n bind e 3'tür. B u ora n gelişmekt e ola n ülkele r ortalamas ı ola n bind e 6.51 n d e altındadır. Yine, AR-G E alanınd a çalışa n sayıs ı ülkemizd e faal işgüc ü içerisind e onbind e 8 iken, gelişmi ş ülkelerd e b u ora n bind e 8 dolayındadır. Yalnızc a b u ik i örne k dahi, 1960'larda gerimizd e ola n baz ı Uzakdoğ u ülkelerini n bü e bugü n nede n bizde n ilend e olduklarının e n açı k v e ne t kanıtıdır. B u rakamla r gerçekte n üzücüdür. Bilindiğ i gibi, 4 Eki m 1983't e Türkiye'd e uzu n vadel i bili m v e toknoloj i politikaların ı oluşturma k v e Hükümete yardımc ı olma k amacıyl a kurula n Bili m v e Teknoloj i Kurulu'nu n çalışmaları il e ortay a kona n "Tür k Bili m v e Teknoloj i Politikas ı " çalışmasında Türkiye'ni n bilimse l ve teknolojik ilerlemes i içi n belirlene n baz ı hedefle r vardır. Bunla r kısaca ; - Araştırmacı sayısını n çalışa n nüfu s içerisind e yaklaşı k ik i ka t artışl a onbind e 15'e çıkarılması ; - AR-G E harcamalann m GSM H içindek i payını n yaklaş ^ ka t artışl a aşması, - Bilim e katkıs ı açısında n düny a sıralamasınd a 40'l ) sıralard a yerala n ülkemizin gelece k o n yılda 30'unculuğ a yükseltilmesi ; - Öze l kuruluşları n AR-G E harcamalann a ayırdığ ı kaynağı n ülk e AR-G E harcamalarındaki payını n yaklaşı k ik i kat ı artışl a % 30' a çıkarılmas ı şeklind e özetlenebilir. Bu hedefler e ulaşma k içi n hepirniz e görevle r düşmektedir. Odamı z yıl ı için firmalarımız a yöneli k "Teknoloj i Geliştirm e Ödülü " çalışmasın ı planlarken, yılındaki İ ş Programı'n a ülkemizi n önd e gele n kitl e örgütlerinde n biris i olmanı n sorumluluk bilinciyle, he r yı l çeşitl i konulard a düzenlene n faaliyetlerini n arasın a bi r yandan "Türkiye'd e Araştırm a Geliştirm e Teknoloji Üretim i Nası l Yaygınlaştıhlabilir? " konulu ödüll ü bi r yarışmay ı alarak, çeşitl i etkinliklerl e toplumu n tü m kesimlerini n teknolojik gelişimimiz e katkıd a bulunmasını, düşüne n insanlanmız m b u konudak i fikirlerinin kamuoyun a duyurulmasın ı amaçlamıştı r Oldukça uzmanlı k gerektire n b u konuya, yurdumuzu n dör t bi r yanında n 3 1 adet başvur u yapılmıştır. Mill i Eğiti m Bakanımı z Sayı n Nevza t Ayaz'ı n v e konunu n uzmanı v e yetkililerini n katılım ı il e oluşturduğumu z Seçic i Kuru l kendilerin e ulaşa n tüm eserler i titizlikl e incelemiştir. Yapılan değerlendirmele r sonucunda, PETKİM Aliağ a Pazarlam a Bölümünd e çalışa n Mevlü t Uysal ; Doku z Eylü l Üniversitesi'nde öğreti m görevlis i olara k çalışa n İsmai l Mazgi t v e yin e ayn ı üniversitede göre v yapa n Yaşa r Uysa l tarafında n yapıla n v e bölgese l bazd a üniversite sektö r işbirliğ i il e teknopark, biyopar k v e bilişimparkla r oluşturulmas ı şeklinde bi r model oluşturula n çalışm a birincili k ödülün e layı k görülmüştür.

8 Yanşmamîzda ikincili k ödüiün ü Ceia î Baya r Üniversites i Öğreti m Görevüs i Dr. Muazzez Babacanc a aî t çalışma almıştır. - Çukurova Ünîverstes i Öğreti m Görevlis i Prof.Dr. Mahi r Fisunoğlu'n a ai t ese r ise üçüncülükle ödulfendirifmiştîr. Bu yarışmamızd a aync a Fsra t Üniversites i Öğreti m Görevlis i Mehme t Gürol' a îse, mansiyo n veriirnes i kararîaştınlrnî ş oîup, il k ü ç derecey i ala n eserle r elinizdek i bu yayınımızda topfanmtştîr. 21. yy' a girmey e hazırlandığımı z b u yıllard a Türkiye'd e teknoloj i gelişimin e artsk gereken önem i vermemiş gerekmektedir. B u gelişimi sağlayaca k şekilde ; - Fiekabeti n korunmas ı v e patentl e ilgil i düzenlemeleri n bira n önc e hayat a - Ris k Sermayes i Piyasas ı kurulması, - AR-GE faaliyetlerinin teşvi k edilmesin e hı z verilmesi, - Standartları n yükse k tutularak, kam u ihaleler i vs. gib i yöntemlerl e gelişmi ş teknoloji ürünlerin e taîe p yaratılması üzerind e durulmas ı gereken kavramlardır. - Teknoloj i konusund a öncelikl i kurumlarda n ola n üniversitelerimi z il e sanay i ve diğer sektörle r arasınd a işbiriiğ i sağlanmalı, " Üniversitelerimi z he r yönde n güçlendirilmelidir. Üniversitelerimizi n memleketimize dah a ço k yara r sağlayacağ ı dikkat e alınara k mevcutlan n îûikânlannın düzeltilmes i v e aşır ı merkeziyetç i yapıda n kurtanimasını n gereğ i tü m siyasi kaygıların önüne geçmelidi r - Kreşlerde n başlayara k üniversitelerimiz e kada r tü m eğiti m sistemimi z çağdaş normlard a bi r eğitim prograroın a kavuşturuimalıdı r Bu noktad a ödü l sahipler i tarafında n d a dil e getirile n Bili m v e Teknoloj Bakanlığı kurulması önerisini kamuoyun a duyurmay ı göre v biliyorum. i Bu yayınımızı n yetkililer i v e bîlîmadamlanmız ı hareket e geçireceğin i umar, başta yarışmaya katıla n tüm ese r sahipler i olma k üzere, Seçic i Kurulumuz a v e diğe r ilgyiîere katkılarından dolay ı şükranlarım ı sunarım.

9

10 BÎRİNdÜK ÖDÜL Ü EserKody : Eser Saliibi: Mevlö î Çetinkaya Petkim Pazariama Bölüm ü Aüağa-İZMİR Dokyz Eylül Üniversitesi İ.LB.F. İktisat Bölümü Araştırma Görevlisi Buca-İZIVIÎR İsmail Mazgit Dokyz Eyfill Üniversitesi Lİ.B.F, İktisat Bölümü Büca-İZMIR

11

12 MEVLÜT ÇETİNKAYA'NI N ÖZGEÇMİŞ İ 1959 yılınd a Ankara'd a doğa n Mevlü t Çetinkay a il k v e ortaokul u Mamak'ta, lise öğrenimini Kayser i İnşaa t Teknik Lisesi'nd e tamamlamıştır yılınd a Anadol u Üniversitesi Açı k Öğreti m Fakültesin i derec e il e bitirmiştir yılınd a DE Ü Sosya l BİlTmTerE^^^^ Yükse k Lisan s öğrenimin e başlamı ş v e yılında "Senteti k Elya f v e İpli k Sektörünü n AT Karşısınd a Rekabe t Gücü " adl ı tez i il e mezun olmuştur. Ayn ı yı l doktor a öğrenimin e başlaya n Çetinkay a hale n "198 0 Sonrası Dönemd e Tür k Sanayiini n Korum a Yapısını n Analizi " konul u doktor a tezin i hazırlamaktadır yılınd a PETKİM'd e iş e başlaya n Çetinkaya, hale n ayn ı kurumd a uzma n olarak çalışmaktadı r yılınd a İstanbu l Ticare t Odası'nı n açtığ ı "Türkiye'ni n Dı ş Ekonomik İlişkilerindek i Teme l Öncelikler i v e Politikala n Nele r Olmalıdır? " konul u inceleme yarışmasınd a d a ikincili k ödül ü almıştır. Mevlü t Çetinkay a evl i ve bi r çocu k babasıdır

13 YAŞAR UYSAUİ N ÖZGEÇMİŞ İ 1967 yılınd a Manisa'd a doğa n Yaşa r Uysa l ilköğrenimin i Gülbahç e köy ü ilkokulunda, ort a öğrenimin i is e Muradiy e Lisesind e tamamlamıştır yılınd a DEÜ, Manis a İktisad i v e İdar i Bilimle r Fakültesin e başlaya n Uysa l burada n yılında mezu n olmuş, ayn ı yı l DE Ü Sosya l Bilimle r Enstitüs ü İktisa t Bölümünd e Yüksek Lisan s öğrenimin e başlamı ş v e yılınd a "Türkiye'd e Sonras ı İzlenen Tarı m Politikalannı n Tarı m Sektör ü Üzerin e Etkilen " adl ı tez i il e mezu n olmuştur. Ayn ı yı l doktor a öğrenimin e başlaya n Uysa i "Türkiye'd e Bölüşü m Politikaları" üzerin e doktor a tez i hazırlamaktadır yılınd a DEÜ, İİBF, İktisa t Bölümü, İktisa t Politikas ı Anabili m Dah'nd a asistanlığa başlaya n Uysa l hale n b u görevin i sürdürmektedir. Yasa r Uysal'ı n bilimse l çalışmalarının bazılar ı aşağıd a verilmişti r - Türkiy e Hayvancılı k Sektörünü n Sorunlarını n Çözümün e Yöneli k Bütüncü l Bir Yaklaşım, 'Türkiye'd e Hayvancılığı n Günce l Sorunlar ı v e Çözü m Önerileri " Konulu Bilimse l Yarışmad a İkincili k Ödülü, Yaşa r Eğiti m v e Kültü r Vakf ı Yayınlan, İzmir, (Araş.Gö r İsmai l Mazgi t il e birlikte). - Türkiye'd e Sonras ı İzlene n Tan m Politikalarını n Değerlendirilmesi, DEÜ, İİB F Dergisi, Eg e Bölges i Sanay i Sektörünü n Yapıs ı v e Gelişm e Potansiyeli, SEGE S Projesi, Ekonomi k v e Sosya l Araştırmala r 6, ESİA D Yayınları. İzmir, (Prof.D r Hüsnü Erka n ve Araş.Gör. İsmai l Mazgi t il e birlikte). - IM F v e IM F Türkiy e İlişkileri, İzmi r Ticare t Borsas ı Dergisi, Temmu z (Araş.Gör. İsmai l Mazgi t il e birlikte). - Enflasyon, İşsizlik, Durgunluk ; Stagflasyon, İzmi r Ticare t Borsas ı Dergisi, Temmuz 1994.

14 İSMAİL İV1A2GİTİ N ÖZGEÇMİŞ İ 1962 yılınd a Balıkesir'd e doğa n İsmai l Mazgi t ilköğrenimin i Balıkesir'de, ortaöğretimini Balıkesi r v e Ankara'd a tamamlamıştır. Lisan s eğitimin i yıllarında DEÜ, İİB F İktisa t Bölümünd e bitire n İsmai l Mazgit, öğreti m yılında ayn ı üniversiteni n Sosya l Bilimle r Enstitüs ü İktisa t Anabili m Dalınd a yükse k lisans eğitimin e başlamıştır. Aralı k 1989'd a yin e ayn ı üniversiteni n İktisa t Bölümün e araştırma görevlis i olara k girmi ş v e yılınd a "Mülkiyeti n Taban a Yayılmas ı v e Servet Dağılımını n Sağlanmasınd a Sermay e Piyasasını n Rol ü v e Etkisi " başlıkl ı te z ile yükse k lisan s eğitimin i tamamlamıştır öğreti m dönemind e İktisa t Doktora eğitimin e başlamı ş v e hale n Sağlı k Ekonomis i konusund a doktor a te z çalışmasına deva m etmektedir. Evli ve ik i çocuk babas ı ola n İsmai l Mazgit'i n bilimse l çalışmalarında n bazıla n aşağıda verilmiştir : "Servet Dağılım ı ve Özelleştirme; Türkiye Örneği". DEÜ, İİBF Dergisi, "Müdahalecilikten Liberalizme : Devleti n Küçülmes i Sorunu", DEÜ. İİB F Dergisi, Türkiy e Hayvancılı k Sektörünü n Sorunlarını n Çözümün e Yöneli k Bütüncü l Bir Yaklaşım, "Türkiye'd e Hayvancılığı n Günce l Sorunta n v e Çözü m önerileri " Konulu Bilimse l Yarışmad a İkincili k Ödülü, Yaşa r Eğiti m v e Kültü r Vakf ı Yayınlan, İzmir, (Araş.Gör. Yaşar Uysa l il e birlikte). - Eg e Bölges i Sanay i Sektörünü n Yapıs ı v e Gelişm e Potansiyeli, SEGE S Projesi, Ekonomi k v e Sosya l Araştırmala r 6, ESİA D Yayınları, İzmir, (Prof.Dr. Hüsnü Erka n ve Araş.Gör. Yaşa r Uysa l ii e birlikte). - IM F v e IM F Türkiy e İlişkileri, İzmi r Ticare t Borsas ı Dergisi, Temmu z (Araş.Gör. Yaşa r Uysa l il e birlikte).

15

16 İÇİNDEKİLER GİRİŞ BİRİNCİ BÖLÜ M BİLGİ TOPLUMU VE ÜLKEMİZDE ARAŞTIRMA GELİŞTİRM E V E TEKNOLOJ İ ÜRETİMİNİN YAYGINLAŞTimLMASININ GEREĞ İ 1. TOPLUMSAL GELİŞME SÜRECİ VE BİLGİ TOPLUMU 3 2. ÜLKEMİZD E ARAŞTIRMA GELİŞTİRM E TEKNOLOJİ ÜRETİMİNİ N YAYGINI_AŞTIRILMASININ GEREĞ İ VE ÖNEM İ İÇ DİNAMİKLER AÇISINDAN DÜNYADAKİ GELİŞMELER AÇISINDAN İKİNCİ BÖLÜ M AR-GE VE TEKNOLOJİNİN YAYGINLAŞTIRMAS I SİSTEIVI İ VE TÜRKİYE'NİN DURUM U 1. BİLİM VE TEKNOLOJİ ÜRETİ M SİSTEMİ AR-GE SİSTEMİ GİRDİ-ÇIKT I YÖNÜNDEN AR-GE SİSTEMİ KURUMSAL YÖNDEN AR-GE SİSTEMİ TÜRKİYE'DE AR-GE VE TEKNOLOJİ ÜRETİ M SİSTEMİNİN YAPISI TÜRKİYE'DE TEKNOLOJİ POLİTİKASI TÜRKİYE'DE AR-GE SİSTEM İ VE TEMEL ÖZELLİKLERİ TÜRKİYE'DE AR-GE SİSTEMİNİN GİRDİ-ÇIKTI YÖNÜNDE N DEĞERLENDİRİLMESİ TÜRKİYE'DE AR-GE SİSTEMİNİN KURUMSA L AÇIDA N DEĞERLENDİRİLMESİ

17 ÜÇÜf^CÜ BÖLÜ M TÜRKİYE'DE AR-GE TEKNOLOJİ ÜRETİMİNİ N YAYGINLAŞTIRILMASINA YÖNELİ K BÜTÜNCÜL VE BÖLGESEL Bİ R SİSTEM ÖNERİS İ 1. AR-GE VE TEKNOLOJİ ÜRETİMİNİ N YAYGINLAŞTIRİLMASINDA JENERİ K TEKNOLOJİLERİN ÖNEM İ VE TÜRKİYE'DEKİ DURUMU YAYİLGAN JENERİK TEKNOLOJİLERİN ÖZELLİKLER! VE ÖNEMİ.! ÜLKEMİZD E JENERİK TEKNOLOJİLER BİLİŞİM TEKNOLOJİSİ YEN İ MALZEMELER BİYOTEKNOLOJİ TÜRKİYE'DE AR-GE VE TEKNOLOJİ ÜRETİMİNİ N YAYGINLAŞTIRILMASINA YÖNELİ K BÜTÜNCÜL VE BÖLGESEL YAKLAŞIM TÜRKİYE'DE AR-GE, TEKNOLOJİ ÜRETİM İ VE YAYGINLAŞTIRMASINA YÖNELİ K BÜTÜNCÜL Bİ R YAKLAŞIM TÜRKİYE'DE AR-GE VE TEKNOLOJİ ÜRETİMİNİ N YAYGINLAŞTIRILMASINA YÖNELİ K BÖLGESEL BAZL I GELİŞM E YAKLAŞIMI BÜTÜNCÜL VE BÖLGESEL YAKLAŞIM ÇERÇEVESİNDE AR-GE. TEKNOLOJ İ ÜRETİMİ VE YAYGINLAŞTIRILMASINA YÖNELİ K ÖNERİLER ÜNİVERSİTELE R VE AR-GE KURUMLARI YETİŞMİŞ İNSANGÜC Ü VE EĞİTİM SİSTEMİ EKONOMİK SİSTE M VE MAKROEKONOMİK İSTİKRA R 5 0 SONUÇ 5 1 YARARİJ\N!LAN K#WNAKLA R 5 9

18 GİRİŞ Uzay teknolojisi, bilişi m teknolojisi, biyoteknoloji, cnip'ler. ge n mühendisliği... B u kavramlan çoğaltma k mümkün. Heme n he r gü n karşımız a çıka n b u kavramlar, dünyanı n geldiği noktay ı v e b u noktanı n yoğu n teknoloj i içerdiğin i vurguluyor. Düny a yen i bi r çağ a giriyor: sanay î ötes i bi r çağ. Ksmin e gör e büg i toplumu, kimin e gör e sanay i ötes i toplum, kimine gör e is e üçünc ü sanay i devrimi... Hangisin i kabu l ederse k edeli m düny a kökî ü bi r değişim v e dönüşü m yaşıyor. Öncülüğün ü Japonya, AB D v e AB'ni n yaptığ ı b u gelişi m v e dönüşüm küreselleşm e ve kutuplaşm a yönünd e bütü n dünyayı eikiilyor. Dün e kada r ma l v e hizmet üretimind e yoğu n rekabeti n bulunduğ u düny a piyasalannö a bugü n teknoloj i rekabet i yaşanıyor. Kısacas ı gelişmiş ülkele r yeni yüzyıla yeni bir çehre il e girmeye hazırîamyor. Peki ya Türkiyemiz yen î yüzyıla nası l bakıyor? Küreselleşm e v e kutuplaşmanı n dah a da netleştiğ i günümüzd e Türkiye'ni n dünyadak i yer i nerede? Nered e olmalı? İstene n yer e gelebilmek içi n ne yapılmalı? Bu soruların cevabın! bulmak gerekiyor. Gelişmiş ülkeleri n sanay i ötes î büg i toplumuna geçtiğ i zamanımızda, Türkiy e henü z tanm toplumunda n sanay i toplumun a geçi ş aşamasindadır. B u fiedenl e Batıy ı yakalamak, bir anlamd a d a çagı yakalama k Içm Türkiye, ik i ke z ça ğ atlama k durumundadır. Bi r başk a deyişle ülkemiz, he m sanay i he m bilg i toplumun u ayn ı and a yakalama k zorundadı r B u zorunlulyk, Türkiye'yi bilişim sanayin i kurmaya yönlendirmektedir ; Günümüzde uluslan n dünyadak i yerin i belirleye n kriterle r d e değişmiştir. Teknoloj i üretîm düzeyi, teme l kriterdi r ^'Çağda ş yygariı k düzeyı'n e ulaşmanı n yol u teknoloj i üretiminden geçmektedir. Dolayısıyl a itha f teknoloj i kullaruıra k Bauyi a arasmdak i kalkınm a açığını kapatmay a çafâşa n üîkern?zın, bi r a n önc e çağda ş teknolojile r üretimind e yoğunlaşması gerekmektedir,. Bunun nası l başanlabsfeceğio i ortay a koymay a çalıştığımı z b u araştırma, ü ç bölümden oluşmaktadı r AraştırmaniiZi o birinc i bölümünd e günümü z dünyasını n geldiğ i toplumsai gelişm e aşamas ı OiSra k bilg i toplum u el e alınmı ş v e b u çerçeved e AR-G E v e

19 teknoloji üretimini n yaygınlaştıııfmasmî n gereğ i v e önem i üzerind e durulmuştur. İkinc i bölümde AR-G E v e teknoloj i üreti m sistem i açıklanara k ülkemizdek i siste m değerlendiriimiştîr. Üçünc ü bölümd e ise, AR-G E v e teknoloj i üretimini n yaygmiaştsrılmasında etki n bi r ro! oynaya n jeneri k teknolojileri n önem i v e Türkiye'dek i durumu el e alınmıştır. Ülkemizd e AR-G E v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştınlabilmes l içi n bütüncü! ve bölgese l gelişme yaklaşırnianyîa bi r model önerisi sunulmuştur.

20 BİRİNCİ BÖLÜ M BİLGİ TOPLUMU V E ÜLKEMİZD E ARAŞTIRM A GELİŞTİRM E V E TEKNOLOJ İ ÜRETİMİNİN YAYGINLAŞTIRILMASINI N GEREĞ İ 1. TOPLUMSAL GELİŞM E SÜREC İ VE BİLG İ TOPLUM U 20. yüzyılı n so n çeyreğind e Gelişmi ş Bat ı lilkelennd e endüstr i toplumunu n özelliklerinden farklılıkla r göstere n yen i bi r yapılanm a oıtay a cîkmay a başladi. B u yen i yapılanmanın e n öneml i özelliği, hızl ı teknoloji k gelısmoair, ^o z konus u dönemd e bilg i birikimi öylesin e hızl ı gerçekleşmişti r ki, dönemind e sağlana n bilg i birikimi, insanlığın başlangıcında n yılın a kada r sağlana n bilg i birikintin e eşittir. Böylesin e hızl ı bilgi birikiminin ardında yata n temel unsur, özellikl e bilgisaya r kullanımını n yaygınlaşmas ı v e iletişim-enformasyon alanındak i gelişmeler, kısacas ı bilişi m teknolojisidir. B u teknoloji k gelişme sürec i sonucund a gelişmi ş bat ı ülkelerind e ortay a çıka n toplu m yapıs ı "bilg i ekonomisi", "teknotroni k çağ", "post-kapitalizm", pos t {iıodern". '\;nnüstr i sonras ı toplum " gibi kavramlarl a anlatılmay a çalışılmıştır. Ülkemizd e dah a fazl a terci h edile n v e bizi m d e tercih ettiğimi z adıyla b u toplum, "bilgi toplumu"dur. Aşağıdaki tabloda, bilg i toplumuyla, toplumsal gelişm e sürecind e ortay a çıka n diğe r temel toplu m yapıları ; teknoloji, ekonomi, sosya l sistem, politi k siste m v e paradigm a açılarından karşılaştırılmaktadır.

21 TABLO 1: DÖRT TEMEL TOPLUMUN BAŞLICA ÖZELLİKLERİ TEKNOLOJİ İLKEL TOPLUM TARIMSAL TOPLUM Enerji: İnsan Enerjis i Doğal enerj i (insan, navvan. rüzgar ) Malzemeler: Hayvan post u v e taşla r Yenilenebilir kaynakla r (ağaçlar, pamuk/yün ) Araçlar: Asgari düzeyd e kesm e vey a dövm e (Normıa l olarak ta ş yapımı ) Üretim Yöntem i Yok El sanatlar ı İnsan kasını n kullanım ı (kaldıra ç v e vinçler) vey a doğa l güçler i çalışır durum a actirnıc - (yelken, s u değirmeni ) piyasa değe n oirnaya n teme l yiyece k maddelerini n üretimin e Ulaşım Sistemi : Yürüme At. vagon, yelkeni ı nem i Haberleşme Siste m Konuşma 1 yazımı EKONOMİ Toplayıcıiık. avcılık, balıkçılık. Kendi kendm e yeterl i v e adem i merkeziyetç i bi r ekonomi - dayalı ekonomi k taaiıve t Köy ekonomis i ciüzevınci e emekt e basi t işbölümü : Düzeyler i açikça belirlenmi ş sınırl ı sayıd a otorit e (soylular, rahipler, askerler, kölele r vey a serrier). Ekonomide birinci l kaynak : 7'oprak. SOSYAL SİSTE M Küçük grupla r vey a aşiretler. Cinsel rolleri n acıi<c a belirlendiğ i hareketsi z büyü k ail e v e POLİTİK SİSTE M Aşiret yaşlılarını n v e şefi n kurallar ı çerçevesinde temel politi k biri m olara k aşire t ailenin birinci l aüvenli k sistem i (dayanak ) olması. Seçkinlerle sınırl ı kala n eğitim. Feodalizm- Hı;kuk. jin. sosya l sını f v e politik a doğuml a kazanılan oıonteyi e (.-arisıokrati k kurallar ) toprağı n önetimin i belirlemektedir. Temel politi k biri m yere l topluluktur. İPARADİGMA Dünyanın tamamen doğa l şekliyl e gözlenmesi. Bilim Temeli: Matemati k (cebir, geometri), Astronomi. Merkezi düşünce : İnsanları n üstü n güçle r (örneği n tanrı ) din, mistik görü ş (astroloji ) tarafında n kontro l edildiğ i şeklindedir. Değer sisten')! doaayi a uvum a dayanmaktadır.

22

23 Yukandakî dör t teme! toplumu n (ilkel, tarım, sanay i v e bilgi ) özelliklerin i göstere n tablo incelendiğinde, insanh k tarihini n geldiğ i aşamanı n bilg i toplum u olduğ u anîaşîlfnaktadır. Gere k tan m v e sanay i îopiumlarsnın, gereks e bilg i toplumunu n temelind e kendine özg ü bell i bî r teknoloji v e teknoloji k düze y yatmaktadır(erkan, 1993:60). Bununl a birlikte, üke l topsumda v e tarı m toplumund a öneml i bi r teknoloji k biriki m sözkonus u değildir. Teknolojik gelişmeni n yoğu n olara k î! k ortaya çık!ş ı sanay i toplumuyl a olmuştur. Bi r başk a ifadeyle, sanay i toplumun u yarata n gelişme, teknoloji k gelişmedir. Tan m toplumunda n sanayi toplumuna geçişt e v e sanay i toplumundan bilg i toplumuna geçişt e e n öneml i unsu r teknolojik gelişmedir. Tarım toplumunda n sanay i toplumun a geçişte, buha r makinasmı n üreti m sürecin e girmesi sürükleyic i roi ü oynamıştır. Sanay i toplumunda n bilg i toplumun a geçişt e ise, ço k daha; güçl ü bi r dönüşü m gerçekleşmiştir. Ayn ı zamand a sanay i toplumunda n bilg i toplumuna geçiş, tanm toplumunda n sanay i toplurnuna geçişl e karşılaştınlamayaca k kada r hszîidır Sanay i toplumunda n biig i toplumun a geçişt e ortay a çıkmı ş ola n bilişi m teknolojisindeki devrim, dah a öncek i sanay i devrimlerinde n farkl ı olarak, yenilikleri n yaygınlaşma süresin i v e değişi m devrelerin i gittikç e kısaltmıştır. Bunu n e n öneml i nedeni, temel bilimlerdek i gelişmeleri n kss a süred e uygulamay a aktarılmas ı v e gelişm e sürecini n hızla işlemesidi r B u nedenl e tan m toplumunda n sanay i toplumun a geçişi n tamamianmas î yaklaşık yü z ysi a yayılmışken, biig i toplumun a geçişi n dah a il k on-onbe ş yılınd a bil e ço k yaygın etkileşimle r ortaya çıkmıştır. Bilgi toplum u il e biriikt e sanayini n yapısı, üreti m sistemi, teknoloji k gücü n yenide n örgütlenmesi yanınd a aile, firma, devle t v e eğiti m gib i bi r ço k kurumlar, toplu m katmanlarının örgütlenm e biçimler i ve nitelikler i d e değişim e uğramakta ; baz ı kurumla r yo k olurken, yen i kurumla r ortay a çıkmaktadı r B u değişi m v e dönüşümleri n temelind e is e Jenerik teknolojiler e dayaî ı tektıolojik,devri m yatmaktadır..paradigma değişikliğ i olara k da tanımlana n b u teknoloji devrimi, diğe r sanay i devrimlerind e olduğ u gibi, sosyo-kültüre l paradigmalarda öneml i değişmelere yo î açmaktadır.

24 Bilindiği gib i sanayileşm e sürec i d e çeşiıi i i :::a(na!:h yeçirmiştir. Niteki m sanayileşmenin il k v e ikinc i aşamasınd a teme l gird i madd i sermay e mallar ı iken, üçünc ü aşamada e n öneml i teme l gird i bilg i v e nitelikl i insa n güc ü olmaktadır. İl k sanay i devrim i zanaatkarı ucu z v e vasıfsı z emekle, so n sanay i devrim i dii z isçiyi, rnakinayı. hatta bi r kısı m mühendis v e teknisyen i sanay i robotlar ı v e bilgisayarlarl a ikam e edere k, araştırıcı - tasarırncıları v e teknoloj i ürete n "sanay i eliti"n i üreti m lonksıyonunu n teme l girdis i yapmaktadır. Böylec e teme l üreti m faktörlerini n nitelin i 'K ; h;()i::.mektedir. B u durumd a nitelikli beşe n sermayeni n fiyatı, diğe r üreti m faktör ü fiyanarm a uor o arlacaktır. Zir a düny a ekonomisinin globalleşmes i v e sermay e birikimini n ulaştın ı ciüze y sermayey i kı t bi r üreti m faktörü olmakta n çıkarabilecektir. B u yapılanmaya uygu n oiara k teknoloji k bilg i üretimi, diğe r sanayi mallar ı üretimin e gör e dah a hızl ı artı ş gösterecektir..aync a b u gelişm e nitelikl i insa n gücü talebini artıracaktır. Sanayileşmenin ikinc i aşamasının an a çizgis i olan Kat ı (intiexsibl ) kitl e üreti m sistem i yerini "co k çeşit-a z miktar " bazınd a bilgisayadar a.:vvaı ı.-.ne K lireti m sistemin e bırakmaktadır. Günümüzd e marjina l gib i görüle n b u sanayileşm e paradigması, 2000'l i yillann başınd a temel sanayi paradigması olabilecektir. Enerji yönünde n karşılaştırm a yapıldığınd a ise, bilg i toplumund a yoğu n teknoloj i içeren nüklee r enerjini n ön e çıktığın ı görmekteyiz. Bunu n yanınd a sanay i toplumunda, emeği ikam e ede n mekani k makinaiarın, bilg i toplumuaa a akî ı geliştiric i bilgisaya r v e elektronik araçiar m ö n plan a çıktığ ı anlaşılmaktadır, ürotı m yöntemi, uiaşır n sistem i v e haberleşme sistemıleı i açısında n d a b u ik i toplu m araşınc a îarklılıkia r bulunmakt a v e bilg i toplumu sözkonus u alanlarda, sanay i toplumuna gör e ço k dah a yoğu n teknoloj i kullanımın a sahne olmaktadır. Bunun yanınd a ekonomik, sosya l ve kültüre l al t sistemle r v e paradigmala r açısında n da he r iki toplu m arasınd a ortay a çıka n farklılıkları n kaynağ ı bi r tarafta n teknoloji k gelişmenin boyutlar ı olurken, diğe r tarafta n sözkonus u unsurla r d a teknoloji k gelişmey i etkilemektedir. Bi r başk a deyişl e bunla r arasınd a kümülauî(biriki(t]ti ) nedenselli k ilişkis i bulunmaktadır. B u nedenl e bilg i toplumunu n gerektirdiğ i îeknoioji k düzey e ulaşma k için, aynı zamand a sosya l v e kültüre l al t sistemleri n d e ayn ı doğrultud a yapılanmas ı

25 gerektirmektedir. Toplumsal gelişm e sürecini n ulaştığ ı düzey i ülkemi z açısında n değerlendirdiğimizde, ulusa l düzeydek i hedeflerimizi, bugün e kada r olduğ u gibi, sanayi toplum u açısında n değil, bilg i toplumun u dikkat e alara k belirlemeni n zorunluluğu açıktır. Zir a toplumsa l gelişmeni n bugü n ulaştığ ı noktada, sanay i toplum u hedefleri geride kalmıştır. Çağımızı n gelişmi ş ülkeler i bilg i toplumu yolund a hızl a ilerlemekt e ve başt a sanay i olma k üzer e bütü n sektörlerin i b u doğrultud a yapılandırmaktadır. Sanay i toplumundan bilg i toplumun a dönüşüm ü gerçekleştiremeye n ülkele r ise, uluslararas ı sıralamada gerilerd e kalma k durumundadır. Teknoloj i ithalat ı ise, bilg i toplumunu yaşamay a başlayan ülkele r il e uluslararas ı pazarlard a rekabe t edebilme k v e gerekl i ekonomi k gelişmeyi sağlama k açısında n yetersizdir. Uluslararas ı piyasalard a va r olabilme k v e ul u önder Atatürk'ü n önümüz e koyduğ u "çağda ş uygariı k düzeyin e ulaşma " hedef i teknoloj i üreten bi r ülke olmakla mümkündür. Kısaca ifad e etme k gerekirse, toplumsa l gelişm e sürecini n geldiğ i nokta, sanay i toplumundan bilg i toplumun a geçiştir. B u dönüşümü n temelind e yata n faktö r is e bilişim, biyoteknoioji, nüklee r enerji, uza y teknolojis i gib i gelişmi ş v e yayılma/etkilem e güc ü yükse k olan teknolojile r yan i jeneri k teknolojilerdir. Dolayısıyl a ülkemizd e AR-G E v e teknoloj i üretiminin yaygınlaştırılmasınd a teme l hede f bilg i toplum u v e bun u gerçekleştirmey e yönelik jenerik teknolojileri n üretilmes i olmalıdır. Bu hedefi n gerçekleştirilmesin i ülkemi z açısında n gerekl i kıla n bi r takı m içse l v e dışsal dinamikle r sözkonusudur. Aşağıd a öncelikl e b u dinamikle r el e alınmış, dah a sonr a ülkemizdeki mevcu t AR-GE v e teknoloji üreti m sistem i üzerind e durulmuştur. 2. ÜLKEMİZDE ARAŞTIRMA GELİŞTİRM E TEKNOLOJİ ÜRETİMİNİ N YAYGINLAŞTIRILMASININ GEREĞ İ VE ÖNEM İ Yukandaki açıklamalanmı z d a göstermektedir ki, toplumsal gelişm e sürecini n geldiğ i nokta sanay i toplumunda n bilg i toplumun a geçişti r Bilg i toplumun a geçişi n önkoşul u is e jenerik teknolojile r denilen, bilişi m teknolojileri, biyoteknoioj i v e nüklee r teknoloj i gib i alanlarda atılı m yapılmasıdır. Ülkemi z açısında n bakıldığınd a b u teknolojileri n geliştirilmes j

26 ve yaygı n kullanımı, öncelikl e sağlıkl ı bi r AR-G E v e teknoloj i üreti m sistértiihi n oluşturulmasına bağlıdır. Dolayısıyl a AR-G E v e teknoloj i firetimini n yaygınlaştırılmas ı ülkemiz açısından büyü k öneme sahiptir. AR-GE v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştırılmasınd a ülkemi z bi r takı m avantajlar a sahiptir. B u avantajla r ayn ı zamand a AR-G E v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştmlmasm m gereğini ortay a koymaktadır. Aşağıd a i ç dinamikle r olara k adlandırdığımı z b u avanta j v e gereklilikler el e alınmıştır. Dah a sonr a ülkemizd e AR-G E v o teknoloj i üretimini n yaygınlaşmasını gerektire n dünyadak i gelişmeler e kısac a değinilmiştir İ Ç DİNAMİKLER AÇISINDA N Türkiye Cumhuriyeti, kuruluşunda n itibare n gelişmi ş ülkele r düzeyin e ulaşmay ı amaçlamıştır. Günümüzd e gelişmi ş olara k kabu l edile n ülkeleıı n heps i teknoloj i üretebile n ülkelerdir. Gelişmi ş ülkele r arasındaki ürü n rekabeti yerini teknolojik rekabet e bırakmıştır. B u nedenle çağda ş uygarlı k seviyesin e ulaşabilmeni n teme l koşullarında n biri, AR-G E v e teknoloji üretimini n yaygınlaştırabilmesidir. Ülkemiz e baktığımızda, mevcu t AR-G E v e teknoloji üreti m sisteminin, gene! gelişm e düzey i v e potansiyel i acısında n oldukç a yetersi z olduğunu görmekteyiz sonras ı dönemde, dış a açı k ekonom i politikalar ı sonuc u rekabe t il e tanışa n bazı kurumlar, hızi a kendilerin i yenileme çabas ı için e girm.i s v e yen i kurumsa l yapıla r ortay a çıkmıştır. Bun a karşılı k AR-G E v e teknoloj i üretimini n teme l kaynağın ı oluştura n üniversiteler v e AR-G E kurumlar ı durağa n yapılarında n kurtulu p bi r türl ü kendilerin i yeterince yenileyememişlerdir. Gelişmeni n teme l itic i güc ü ola n AR-G E v e teknoloj i üretim sistemini n gene l gelişm e düzeyini n gerisind e kalması, sistemin yenilenmesin i zorunlu kılmakt a v e b u yönd e bi r bask ı ortay a çıkmaktadır. So n yıllard a bili m v e teknoloji politikas ı oluşturulmas ı çabalar ı v e baz ı kurumlar m b u yöndek i bilimse l araştırmalara ağırlı k vermesi d e bunu göstermektedir. Dünyada yaşana n ekonomi k kri z dönemleri dikkatlic e incelendiğinde, b u krizleri n he r zaman yen i bi r atılı m başlatılmasınd a öneml i fırsatları n doğmasın a yo l açtığ ı görülür. Nitekim Türkiy e d e önces i dönemd e için e düştüğ ü krizde n liberalizasyond a v e fizik i

27 altyapı yatırımlarınd a bi r atılı m yapara k çıkmıştır. İçind e bulunduğumu z kri z dönemind e d e "bilgi toplumunun" alt-yapısm ı oluşturm a yönünd e bi r atıh m başlatılabilir. Böyl e bi r atılımı n seçilmesi v e bund a başarıl ı olunabilmes i içi n AR-G E v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştırılması, Öncelikle el e alınmasrgereken kon u olacaktır. Diğe r yandan Türkiye'ni n AR-GE v e teknoloj i üretimini n yaygmlaştjnimas ı yoluyl a böyl e yen i bi r dönüşüm ü gerçekleştirilmesi başl ı basma bi r ama ç sayılabilir. Öte yanda n kalkınmanı n e n teme l faktörler i tarı m toplumund a toprak, sanay i toplumunda fizik i sermaye, günümüzd e gelişmi ş ülkeleri n geçi ş aşamasınd a olduğ u bilg i toplumunda is e teknoloj i v e bilgidi r B u nedenl e Türkiy e 7. Be ş Yilllı k Kalkınm a Planınd a "Bilgi Toplumu"n u teme l hedeflerde n bir i olara k belirlenmiştir. Öze l İhtisa s Komisyon u E l Kitabı'nda "Ülkemi z bilg i toplum u olma k yönünd e gerekl i adımlar ı atmak, bilg i üreten, derleyen v e buniar ı bi r bilg i ağ ı il e kullanım a aça n kurumla n geliştirme k durumundadır " denilmektedir Bi r başk a ifadeyl e Bilg i Toplumun a geçi ş amac ı güdülmektedir. B u amacı n gerçekleştirilmesi içi n kullanılabilece k potansiye l ülkemizd e mevcuttur. Öneml i ola n he m politik he m d e yasal-kurumsa l bazd a b u potansiyel i hareket e geçirece k iste k oluşumunu n sağlanabilmesidir Ülkemizin Bilg i Toplumun a geçişin i sağlama k amacıyla, AR-G E v e teknoloj i üretiminin yaygınlaştırılmasında yararlanılabilece k içse l dinamikler şöyl e sıralanabili r 1 > Çağı yakalama isteği, 2 - Doğal gelişim sürec i ve teknolojik bilg i birikiminin artması, 3 - Değişen tüketim kalıplar ı ve talep yapısı, 4 - Ulusal ve uluslararas ı boyutt a rekabeti n artması, 5 - Yeniliklere açık olara k eğitilebilece k gen ç bi r nüfus yapısı. Yukarıda sıralana n içse l dinamikler, ülkemi z AR~G E v e teknoloj i üreti m sistemini n geliştirilmesi v e sürdürülmesind e yararalanabileceğimi z avantajlarımızdı r Kuşkusu z b u avantajlar potansiye l anlamdadı r v e yararlanılmay ı beklemektedir. B u avantajlarda n yararlanılması ise, konunun günlü k v e kısı r politi k çekişmelerin ötesind e bi r devle t politikas ı olarak el e alınmasına bağlıdır. Bilgi teknolojilerini n üretimi, v e yaygınlaştırılmas ı hede f olara k belirlendiğinde, AR -

28 GE v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştırılmasm ı mümkü n kılaca k il k dinamik, yukarıd a belirtildiği gibi, ço k öncelerde n gele n çağ ı yakalam a isteğ i olacaktı r 7 0 yıllı k Cumhuriye t tarihinde b u isteği n getirdiğ i gayretle, yeterl i olmas a da, oldukç a öneml i gelişmele r sağlanmıştır. Öte yandan, özellikl e 80'l i yıllarda, dış a açılm a sürec i v e dünyadak i gelişmele r sonucu tüketi m kalıpla n v e tale p yapıs ı öneml i bi r değişim e uğramıştır. B u değişi m yen i teknolojilerle üretilmi ş malları n ülkemizd e d e yaygı n kullanımın ı sağlamıştır. Dolayısıyl a ülkemiz firmalarını n değişe n tale p yapısına uyu m sağlamas ı v e yeni teknolojiler i kullanmas ı kaçınılmazdır. Firmalarımız, bugün e kada r yeni teknolojileri ithala t yoluyl a kullanmı ş v e yeni ürünle r ülkemizde üretilmey e başlanmıştır. Anca k gere k ulusal, gereks e uluslararas ı boyutt a rekabet edebilme k içi n teknoloj i ithalat ı yeteri i olmayacaktır. Günümüzd e piyasaları n bell i ölçülerde gümrü k vd. yöntemlerie korunmas ı sözkonusudur. Yakı n gelecekt e A B il e gümrü k bîriiği, b u korumay ı ortada n kaldıraca k v e ülkemi z firmalarını n ürettiğ i ürünler, doğruda n uluslararası firmaları n ürünleriyl e karş ı karşıy a gelecektir. Bugü n yalnızc a ihraca t yapa n firmalar b u rekabetl e karşılaşmaktadır. Yakı n gelecekt e is e i ç piyas a içi n üreti m yapa n firmalar d a b u rekabetl e karşılaşacaklardır. Dolayısıyl a arta n rekabet, firmalarımızı n AR-G E faaliyetlerine önem vermelerini gerektirmektedir. Bunların yan ı sır a ülkemizi n öneml i bi r nüfu s potansiyel i vardır. Bugünk ü yapısıyl a genç nüfu s bi r ço k sorun a nede n olmaktadır. Demografi k bask ı denile n b u olgu, eğitimde n sağlığa, konu t temininde n istihdam a kada r bi r ço k aland a ülkemiz i zoriamaktadır. Bununl a biriikte, arta n gen ç nüfu s öneml i bi r avantaj a dönüştürülebilir. Elbett e mevcu t yapı, sorunların d a sürmesine yo l açacaktır. B u genç nüfusu n avantaj a dönüştürülebilmesi, anca k eğitimin niteliğini n artırılmas ı yoluyla mümkündü r Doğal kaynaklar a v e ucu z işgücün e dayal ı rekabe t gücü, gidere k etkinliğin i v e önemini kaybetmektedi r Uluslararas ı rekabe t gücü, bilg i temeline dayal ı nitelikl i insangüc ü gerektiren AR-GE v e teknolojik yenilikler e dayanmaktadır. Yükse k nitelikler e sahi p bi r eğiti m ve öğreti m sistem i ile, b u gen ç nüfu s avantaj ı kullanılara k bilimse l v e teknoloji k araştırma - geliştirme sistemini n beşer i kaynakla r ayağ ı sağlamlaştınlabilir(borata v v e Türkcan,1993).

29 Kısacası AR-G E v e teknoloj i ijretimini n yaygınlaştırılmasında, Türkiye'ni n sahi p olduğ u genç nüfu s dezavantajı, bilg i toplumunu n gerektirdiğ i nitelikt e eğitebilirse, avantaj a dönüştürebilir. Aynca, AR-G E v e teknoloj i üretim i yaygmlaştınldığmd a yükse k nitelikl i beşer i sermaye fiyatı, diğe r faktö r fiyatların a gör e artacaktır. Diğe r yanda n niha i talebi n nitelikl i insan girdis i kullana n ürünle r doğrultusund a değişmesiyle, teknoloji k bilg i üretim i diğe r sanayi malla r üretimin e gör e daha hızl ı artacaktır. (Borata v v e Türkcan, 1993;71). Bütü n b u gelişmeler, Türkiye'd e yapısa l bi r dönüşümün sağlanmas ı açısında n da, AR-GE v e teknoloj i üretiminin yaygınlaştınimas ı açısında n d a etkin bi r rol oynayabilir DÜNYADAKİ GELİŞMELE R AÇİSİNDA N Dünya'da özellikl e 20. yüzyılı n so n çeyreğinde n itibare n teme l dinamiğin i bili m v e teknolojinin oluşturduğ u v e tü m toplumsa l alanlar ı etkileye n ço k hızlı, kökl ü değişi m v e dönüşümler yaşanmaktadır. B u kökl ü değişimlerde n başlıcaları ; gelişmi ş ülkeleri n "Bilg i Toplumu" sürecin e girmeler i v e Doğ u Bloku'nu n çözülmesiyl e soğu k sava ş dönemini n kapanması sonuc u ik i karşı t eğili m ola n "globalleşme " v e "ekonomi k bloklaşmanın " ortay a çıkmasıdır. Gelişmiş ülkeleri n bilişi m teknolojilerini geliştirmeler i v e yaygın oiara k kullanmalanyl a şekillenen bilg i toplum u çağınd a gelenekse l sanay i dallannd a v e gelenekse l teknolojilerl e etkin ma l üretim i v e uluslararas ı rekabe t güc ü kazanılmas ı olanaksı z hal e gelmektedir. Geleneksel sanay i dallarını n ülkemiz e kazandırabileceğ i şey, gelişmi ş ülkeleri n üretmekte n vazgeçtiği, büyü k bölümünü n doğa l kayna k kullanımın a dayandığ ı v e doğanı n tahribatın a yol açan ürünleri n üretilmesinde n başk a bi r şey değildir. 1970'lerde başlaya n v e 1990'lard a iyic e açığ a çıka n b u gelişmele r sonucund a gelişmiş batıl ı ülkeler, faktö r güdüml ü teknikleri n kullanıldığ ı sektörlerde n çekilmekt e ve ço k daha gelişmiş, doğ a tahribatını n minimu m seviy e indiğ i v e gelenekse l sanay i ürünleriyl e karşılaştırıldığında ço k dah a pahal ı ola n iler i teknoloj i gerektire n ürünleri n üretildiğ i sektörierde yoğunlaşmaktadır. Tekstil, demir-çelik, çimento gib i sektörier is e gelişmekte ola n ülkelere kaymaktadır. B u sektörieri n orta k özelliğ i yoğu n olara k doğa l kaynaklan n

30 kullamînıasi, ernek-yoğun olmas s ve geniş çaph teknoloji k gelişmey e gere k duymamasîdır. "Güneşi batan sektörler " olarak anılan bu sektörler yerin e "güneş i parlaya n sektörler " olarak anıla n v e bîîişî m teknolojisin e dayal ı sektörleri n geiiştiriimesi, uluslararas ı rekabe t gücü kazamimas ı açısında n kaçınılmazdır. Dı ş rekabe t gücünü n artmas ı il e biriikt e sanayinin üsan s anlaşmala n v e benzer i yolîari a teknoloj i transfer i imkanla n d a gittikç e daralacaktır. Rekabe t gücün ü aritırma k v e paza r payın ı dah a d a genişletebilme k içi n ulusa! AR-GE ve teknoloji üretimi faaüyeileo zorunlu hal e gelecektir (Kaynakçaian, 1994). Dünyadaki gelişmeleri n diğe r bi r boyut u d a TürkiyeYu n yanıbaşınd a ye r ala n Doğ u Bfoku üikeierini n çözülmes i î! e soğu k sava ş dönemini n son a ermesidir. Bilişi m teknolojilerinde meydan a geîe n ço k hızl ı gelişmele r sonucund a Bat ı Blokund a başlaya n küreselleşme eğilimleri, Doğu bfokunun çözülmesinde d e etkil i olmuş ve bu küreselleşmeni n iabansnı düny a öiçeğin e yaym?şty*. Küreselleşme, tükeıiîi ı Kalıplarını n ulusa l düzeyde n evrensel düzeye ulaşmasın ı sağlamışti r Dünyadaki değişim, küreselleşme eğiiimîer i yanında bölgese l ekonomi k entegrasyo n eğilimlerini d e guçiendirmişîir. Günümüzd e bütü n ülkele r bi r vey a birka ç ekonomi k butüûieşme örgütlenmesini n içind e ye r almaktadır. Yen i Düny a Düzeni'ni n kurulduğ u söylenen 1990lan n dünyasında, ABD'ni n önderiiğin i yaptığ ı NAFTA ; Almany a v e Fransa'nın başın ı çektiğ i AB ; Japony a il e Güneydoğ u Asy a ülkelerini n oluşturduğ u Asy a Kaplan başt a olma k üzer e başhc a ü ç ticar i kutuplaşm a düny a ticaretini n heme n heme n tamamım elind e bulundurmaktadır Küreselleşm e eğilimin e parale l gelişen b u kutuplaşmad a ülkemizin çabas ı d a A B îl e entegrasyo n yönünd e yoğunlaşmıştır. Sağiıkl s bi r AR-G E v e feknoîoji üreti m sisîemsnî n kurulmas ı b u hedefi n gerçekleşmesin i kolaylaştıraca k v e ayn ı zamanda sö z koojjsu entegrasyonu n eşi t koşuüarda yürütülmesin e katkıd a bulunacaktır. Ayoca, 1980'leri n başınd a dîş a açdm a çabas ı içind e ola n Türkiye'ni n yakınınd a gelişen SSCB'ni n dağılmas ı olayı, KEİ B gib i yeni bî r atılım fırsat ı yaratmıştır. Anca k izlene n kısa dönemli, popülis t karekierî î pofitikafa r sonuc u kalıc s bi r basa n eld e edilememişti r v e fırsat kaçırılma k üzeredir. Oysa Türkiye, KEÎB il e başlattığı atılıma, bölge ülkelerini n özellikl e iemes bilimlerdek i birikimin i değerlendirerek, AR-G E v e teknoloj i üretimin e daya! ı yen i bi r ivme kazandırabilir. Dünyadak i yen i gelişmeleri n yarattığ ı bilg i toplumun u yakalayabilmek,

31 bir başka deyişl e geüşml ş üikele r grubunda ye r alabilmek içi n AR-GE v e teknoloj i üretimini n yaygmiaştınlmasi kaçıniimazdı r Sonuç olara k Türkiye'nin, biig i toplumun u yakalama k v e Küreselleşm e sürecind e yalnız kalmama k için, mutlak a ulusa l AR-G E v e teknoloj i üreti m sistemin i geliştirmes i gerekmektedir. Uiysa l AR-G E v e teknoloj i üreti m sistemini n geliştirmesi ^ gere k ulusa i düzeyde toplumy n refahını n artınlmasg, gereks e uluslararas ı rekabe t gücün e kavyşyfrnass açısında n bi r zorunluluktur.

32 İKİNCİ BÖLÜ M AR-GE V E TEKNOLOJİNİN YAYGINLAŞTIRMAS I SİSTEMİ VE TÜRKİYE'NİN DURUM U 1. BİLİ M VE TEKNOLOJİ ÜRETİ M SİSTEM İ AR-GE v e teknoloji üretim i gene l olara k ma l ve hizıne t üreîirnifi e uygulana n bilgileri n üretilmesi, uygulanmas ı v e geliştirilmes i aşamaların ı kapsamaktadır. Teknoloji k siste m ise, teknoloji transfer i v e özümsenmesinde n teknoloj i üretimin o Kaaar. okonomidek i tüm AR-G E altyapısı, harcamalar ı (kaynakları ) v e ekonomidek i araştıncîia r bütünün ü ifad e etmektedir. Carlson (1993 ) is e teknoloji k sistemleri, "teknoloj i üretmek, yayma k v e kullanma k amacıyl a belirli bi r kurumsa l altyap ı içind e v e belirl i bi r teknoloji k aland a birbirleriyl e etkileşe n kara r birimleri ağı " olarak tanımlamaktadır. Teknoloji k sistemle r ma l v e hizme t akım ı il e değil, bilgi v e yetene k akımlarıyl a tanımlanı r v e dinami k bilg i v e ehliye t ağlarında n oluşur(boratav v e Türkcan:1993). AR-GE ve Teknoloj i üretim i genellikle ; - Pazardan gele n karmaşık, mevcu t v e potansiye l tale p baskis ı il e başlamaktadır. - Teknolojik gelişm e içi n bilginin özümsenmesi gerekir. - Her teknolojik gelişm e aşaması kendinde n sonrak i aşamanın altyapısın ı oluşturmaktadır. - Teknolojik gelişme, yaparak-kullanarak-satarak öğrenm e yollanyl a karşılıkl ı birikiml i etkileşim sürec i il e gelişir(kaynakçalan, 1994 ) B u çerçeved e gelişe n bili m v e teknolojinin, üretim sistem i ve işleyi ş sürec i aşağıdaki çizimde gösterilmiştir.

33 ÇİZİM: 1 BİLİMSEL V E TEKNOLOJİ K PROSESİ N GENEL ŞEMAS I TEMEL ARAŞTİRM A MADDİ İS'ri:K TOPLI.:M \' E PAZA R Si/ U N'G UL AM AL! A R AŞTI RM A DENEYSEL GELİŞTİRM E \\ZARLAMA ÜRÜN-PROSES GELİŞTİRM E RETINI -> İLER İ BESLEM E ^ GER İ BESLEM E KAYNAK: TUSIAD, Türkiye'de ve Dünyamda Yüksek Öğretim. Bilim ve Teknoloji, 1994, s. 35. Çizim 1'd e görüldüğü gib i bilimse l v e teknolojik üreti m sistemini n başlangı ç noktas ı temel araştırmalar a dayanmaktadır. Teme l araştırma, yen i bilimse l bilg i v e anlayı ş kazanımı içi n yapıla n araştırmalardır. B u araştırmala r temeld e prati k amaçlar a v e uygulamaya yöneli k değildir. Teme l araştırmaları n amac ı öğrenmek, anlama k v e bilimse l yasalar çıkarma k gibi, çoğu zaman prati k değer i ve uygulama alan ı olmaya n çabalardır. B u nedenle, dah a çok, amacı bilimse l faaliyetle r ola n üniversitele r tarafında n yapılmaktadır. Temel araştırmaları n sonuçlar ı toplum a dolayl ı yansımaktadır. Dolayısıyl a teme l araştırmalar mutlak a bi r devlet politikası il e desteklenmelidir. Uygulamalı araştırm a ise, bilimse l v e teknoloji k bilg i kazanım ı içi n yapıla n orjina l araştırmalardır. Teme l araştırm a bulgularını n olas ı kullanımların ı y a d a yöneliml i teme l

34 araşiırmaiarın gerçekjeştirmes i için yeni yöntemterin kuîlansfmasıdır. Bun a karşılı k uygulam a araştirmaiannın sonuçla n temeld e te k y a d a sınırl ı sayıd a ürünler, işlemler, yöntemle r v e sistemlerin eld e edilmesin e yöneliktir. Uygulam a araştırmaîa n işlevse l formd a fiki r geliştirir. Bu araştırmanı n bulgula n genellikl e pateotleni r ve/vey a gizl i tutulu r Sözkonus u araştırmalar kam u ve öze! AR-GE kurumla n tarafından yapılmaktadır. Deneysel geliştirme, bilimse l bilgini n yeni maddeler ürünler, sistemle r yöntemle r v e hizmetler üretilmes i içindir. Araştırm a ve/vey a uygulamad a kazanıla n mevcu t bilgilerde n elde edile n sistemati k çalışmalardı r Ürün-proses geliştirm e ise, deneyse l geliştirm e sonucund a eld e edile n bulgulan n,yeni ürün ve/veya üreti m yöntemlerine dönüştürüldüğ ü aşamadır. Gere k deneyse l geliştirm e gerekse ürün - ve prose s geliştirm e aşamalan, kam u işletmeler i tarafında n d a yapılmakl a birlikte, dah a ço k öze l işletmeleri n AR-G E bîrimierind e gerçekleştirilmektedi r B u aşamad a sanayi-üniversite işbiriiğ î çerçevesinde tekno-parkiar önerni i işleve sahiptir, Yukanda el e afdiğımı z bili m v e teknoloj i üreti m sistemi, belid i aşamalar a ayrılmı ş oisa da, gerçekt e b u aşamala n kesi n çizgilerl e birbirierinde n ayırma k mümkü n değildi r Diğer yandan, yukandak i çizimd e aşamalararas s etkileşi m te k yönl ü olara k verilmişti r Bununla biriîkt e b y aşamala r arasınd a iler i v e ger i beslem e etkiler i sadec e te k yöûf ü değil, karşiîıklı-dönuşlü olabiimektedîr. AR-GE v e teknoloj i üreti m sistem i il e îlgıt ı olara k üzerind e durulmas ı gereke n bi r nokta da, bu aşamaîan n hangisin e önceli k verileceğ i konusudu r Genellikl e gelişmi ş ülkele r temel araştırmalara dah a fazî a ağıriı k verirken, gelişmekte ola n ülkelerd e bunlar a yeterinc e önem verilmediğ i görüimekiedî r B u duru m gelişmekt e ola n ülkelerd e bi r tarafta n teknoloj i yretîroinin önünd e e n öneml i engef ı oluştururken, diğe r tarafta n teknolojid e dış a bağırn h olmalarına yol açmaktadır. Yukanda açıklana n biîir n v e teknoloj i üreti m sistemjni n iy i işleyebilmes i birtakı m destek hizmetlerini n variığın a bağlıdı r Bili m v e Teknoloj i deste k hizmetler i aşağıdak i gib i Siraîanabîlir(Freeman, 1974:23) : " AR-GE ve deneysel geîişim, - Yüksek düzeyde insan gücü eğiti m ve öğretimi,

35 - Bîlimsel kütüphane ve bilgi hizmetleri, - Test v e standardizasyon hizmetleri, - Müzeler, - Jeolojik, coğrafik, meteoroloji k v e doğal kaynaklara iliski n genel çalışmalar, - Genel amaçlı sosya! ve ekonomik veri toplanması. - Tekni k v e bilimse l danışm a v e başvur u hizmetler i (patent, lisanslandırm a v e knowhow faaliyetleri), - Dizayn ve mühendislik hizmetleri. Bu deste k hizmetlerini n variiğ s yanında, bunları n kalitesi, rahatç a ulaşılabilece k yaygınlıkta olması, bili m v e teknoloj i üreti m sistemiyl e bütünleşmesi, sürekl i yenilenmes i önem taşımaktadır. Deste k hizmetleri, biîı m v e teknoloj i üreti m sistemin i besleye n öneml i unsüriârdîr. B u hizmeî!erir «gelişmediğ i bi r ülkede, yeteri i v e sağlıkl ı bilimsel/tekni k gelişmelerin sürdürülmes i de olanaksızdır. 2. AR-GE SİSTEM İ Bilgî birikim i v e teknoloji k gelişmey i sağlaya n teme l unsuriarda n e n önemlisi-ar - GE'dsr. AR-G E faaliyetler i bisimse i v e teknoloji k çalışmaları n yaygınlaşmas ı yanında, sürekliliğini d e sağlamaktadı r Dolayısıyl a bilimse l v e teknoloji k üretimi n gerçekleştirilmesi, kamu v e öze i AR-G E kurumlannı n varlığın a bağlıdır. AR-G E sistemini, girdi-çıkt ı yaklaşımıyia ve kurumsa l yapı yönüyle değerlendirmek mümkündür. 2,1. GİRDÎ-ÇIKTİ YÖNÜNDEN AR -GE SİSTEM İ AR-GE sistemini n teme! girdileri, insangücü, finansman, fizikse l alt-yap s v e bilgidir, Sistemin temelçıkîda n is e yen i ürünler, sistemler, bilimse l yayınla r v e patentlerdi r Aşağıdaki çizimde girdi-çskt ı yöntemine göre AR-GE sistem i gösterilmişti r

36 ÇİZİM 2 : GİRDİ-ÇIKTI YÖNTEMİNE GÖR E AR^G E SİSTEM İ GİRDİLER ÇIKTILAR İNSANGÜCÜ FİNANSMAN FİZİKSEL ALTYAP I BİLGİ -> AR-G E SİSTEM İ. I YEN İ ÜRÜNLE R YENİ PROSESLE R I I BİLİMSE L YAYİNLA R PATENTLER AR-GE sistemini n kendin e özg ü bi r bilg i v e biriki m kapasites i vardır. B u bilg i v e birikim kapasites i ulusa l kaynaklarl a artınlabildiğ i gibi, düny a bili m sisteminde n yararlanılarak d a artınlabilir(özdaş, 1990:38). Gene l olara k sistemi n girdiler i artınidığmd a çıktılann d a arttığı, anca k girdile r sabi t tutulduğund a çıktılan n logaritmi k hızi a azaldığ ı bilinmektedir. Diğe r yanda n çıktılarl a girdile r arasındak i ilişkileri n niteliğ i te k yönl ü olmayıp, çıktıların niteliğindek i değişmeler, girdileri n niteliğin i de etkilemektedir KURUMSAL YÖNDE N AR-G E SİSTEM! AR-GE faaliyetler i belirl i bi r kurumsa l yap ı içind e gerçekleşmektedir. B u yapıd a ye r alan kurumla r üniversiteler, kam u kesimi, ticar i amaçl ı olmaya n kunıluşla r v e girişimcile r olarak sayılabilir. Anca k b u kurumlan n AR-G E faaliyetler i içindek i işlevler i farkl ı boyutlard a gerçekleşmektedir. Üniversiteleri n işlev i toplumsa l eğiti m v e öğreti m sistemler i yanınd a bilimsel araştırmala r yapmasıdır. Kam u AR-G E birimler i henü z ticar i uygulamay a dönüştürülmemiş uygulamal ı v e yöneliml i araştırmalard a yoğunlaşmaktadır. Öze l AR-G E kurumları is e AR-GE'ni n ticar i uygulamay a dönüştürülebileceğ i deneyse l araştırmala r il e ürün-üretim yöntem i geliştirm e aşamalannd a yoğunlaşmaktadır. B u ü ç teme l kuru m yanında AR-G E faaliyetlerind e gene l amaçl ı ver i toplam a v e yaym a işlevin i göre n ticar i olmayan kurumlard a bulunmaktadır. B u kurumla r v e aralanndak i ilişkile r aşağıdak i çizimd e gösterilmiştir.

37 ÇİZİM 3 : AR-GE SİSTEMİNİ N KURUMSA L BOYUT U KAYNAK: Freeman, C, The Economics of fndustrial Innovation, Penguin BOOIKS, 1974, S.325, Yukarıdaki Çizi m 3'd e d e görüldüğ ü gib i araştırm a v e geliştirm e il e başt a üniversiteler olma k üzer e girişimciler, gönüll ü kuruluşla r v e kam u ajanslar ı arasınd a karşılıkl ı ilişki sö z konusudur. Girişimcile r üreti m v e yenilikler i ortay a koyarke n tes t v e standardizasyon konularınd a AR-G E faaliyetleriyl e ilişk i içind e bulunmaktadır. Üniversitelerin toplumsa l eğiti m yanınd a AR-G E il e doğruda n ilişkil i ola n bili m v e mühendislik eğitim i yapmaktadır. Ticar i amaçl ı olmaya n kuruluşla r bilimse l v e tekni k personel, paten t hizmetleri, resm i bilimse l v e tekni k enformasyo n hizmetleri, toplama, kodlama, kayıt, sınıflandırm a gib i uzmanh k gerektire n faaliyetlerd e AR-GE'y bilimse l enformasyon sağlamaktadır. Kam u ajansla n is e gene l amaçl ı bilg i birikim i v e aktarımın ı sağlamaktadır.

38 3. TÜRKİYErOE ÄR^GE VE TEKNOLOJİ ÖRETİÎV l SfSTEÎVIÎNİN YAPİS İ Bîr öncek i bölümd e incelediğimi z AR-G E v e teknoloj i üreti m sistem i aşamaiarm m Türkiye'de şekf i olarak va r olduğu, ancak işlevse l olmadığı söylenebilir. Sistemi n başlangı ç noktasms oluştura n teme l araştırmalar ı yapaca k üniversiteleri n yanınd a toplu m v e paza r yapısmm d a sistem e uygu n olmadığın ı söyleme k mümkündür. Öt e yanda n ülkemizde, AR- GE v e teknoloj i üreti m sistem i aşamafa n birbirin i uyaraca k özelllikler e d e sahi p değildir. Sistemin başlangı ç noktasın ı oluştura n temei araştırmaîann, mutlak a bi r devle t politikas ı il e desteklenmesi v e yönlendirilmes i gerekirken, Türkiye'd e devle t tarafında n cidd i bi r teme l araştırma politikas ı oluşturulu p yönlendiriîernemiştîr. Anca k yılınd a kurula n Bili m v e Teknoloji Yüksek'Kurul u taraflıda n bi r "Tür k Bili m v e Teknoloj i Politikası " oluşturm a çabaları görülmektedir TÜRKİYPDE TEKNOLOJ İ POÜTİKAS f 19601ara kada r Türkiye'd e bili m ve teknoloji politikas ı cidd i ve sistemati k bi r şekild e efe almmamıştî t planl ı döneml e birlikt e bi r devle t politikas ı olara k Birinc i Be ş Yıllı k Kalkınma Planı'nd a ( ) benimsenmi ş v e Bilimse l v e Tekni k Araştırmala r Kurum u kurulmasi kararlaştırfimiştır. Dah a sonrak i pla n dönemlerind e d e b u yönde. çabala r görülmektedir. 4 Ekim Tarifi ve 77 sayılı Kanun Hükmünde Kararnam e il e temel görev i Türkiye'de uzu n vadel i bili m v e teknoloj i poiitikalann i oluşturma k v e hükümet e yardımc ı oîmak oia n "Büi m ve Teknoloj i Yüksek Korulu " kurulmuştur. Sözkonus u kurul, üniversiteler, TÜBİTAK v e diğe r araştırmac ı kam u kuruluşlarından, çeşit ü disiplinlerde n 300'de n fazl a biiîm adam ı v e uzmanı n katılım a il e dönemind e Tür k Bili m Politikası'n m teme l esaslarını belirlemiştir (Aynntıi ı büg î için bknz/t.c. Devle t Bakanlığı, 1983). 3 Şuba t gün ü toplana n kuru l dönem i içi n 'Tür k Bili m v e Teknoloj i Poütikası " çalışmas ı i! e ülkemizi n bili m v e teknoloj i politikas ı yenide n bekrlemîştir, B u çalışmad a Türkiye'ni n bili m v e teknolojidek i mevcu t durum u ortay a konuldukta n sonr a teme! hedefle r v e esaslar, alınmas ı gereke n önlemle r belirlenmiştir.

39 Sözkonusu kurulu n temel hedefler i * Onbin çahşan nüfu s başsn a araştıncı sayısının 15' e çıkarıhması, * AFî-G.E harcamalarının GSMH'dak i payını n % 1' i aşması, * Ülkemizin bilim e katk ı açısından dünya sıralamasında 30'unculuğ a yükseltilmesi, * Öze l kuruluşları n AR-G E harcamaların a ayırdığ ı kaynağın, ülk e AR-G E harcamaiardaki payını n % 30'a çıkanlmasr TemeS uîusal hedef olarak.da bilimin tüm alanlannda eşi k değer e ulaşma k v e "düny a teknolojisine yetişmek " olara k belirienmiştir. Düny a teknolojisine yetişmeni n önkoşul u olara k Jenerik teknolojiler e yöneiınmes i önerilmektedir. B u amaçla n gerçekleştirebilme k içi n d e parasal kayna k yaratılmasına, öze l kuruluşları n AR-G E harcamalarını n artınimasına,.insa n kaynağmın gefîştirilmesın e v e Türkiye'ni n dünyadak i bili m v e teknolojiy e katk ı düzeyini n arlınimasiria yöneîlk önlemlere yer verilmektedir. 3.2,TÜRKİYE'DE AR-G E SİSTEM İ VE TEMEL ÖZELLİKLER İ Ülkemizde AR-G E v e teknoloj i üreti m sistemini n sağlıkt ı işlememes i nedeniyl e teknoloji üretiniide n ço k teknoloj i ithalat ı yapsimaktadır. Teknoloj i ithalat ı konusund a is e belirgin bi r poütak a izlendiğ i söylenemez. Niteki m teknoloj i ithalat ı il e ma l v e hizme t ithal i arasında belirgi n bî r fark gözetilmemektedir. Bununl a biriikt e ülkemizd e teknoloj i ithalatını n niteliği gittikç e değişmişti r Örneği n dönemind e dah a ço k dolaysı z teknoloj i transferini (makine imalatçıian, mühendislik danışmanlı k firrnalan, montaj ve işletmey e alm a işlerini yapa n firmalarl a doğruda n çalışiîmasını ) terci h ede n Türkiye'ni n sonrasınd a lisans yoluyl a dolayl ı teknoloj i transferin i terci h etmes i dah a düşü k maliye t açısında n avantaj sağlamı ş ols a da, teknoloj i birikim i açısında n öneml i bi r katk ı yapmamıştır. Anca k son ytilard a lisan s yoluyl a üreti m yapa n firmaları n d a (örneği n beya z eşyada ) çeşitl i nedenîerie AR-GE'y e cidd i bi r şekild e yöneldikler i görülmektedir. Niteki m Türkiy e Teknoloj i Geliştirme Vakfı'nın Hazin e ve Dı ş Ticare t kaystlarında n yaptığ ı bi r araştırmada, döneminde topla m 60 3 "üsan s v e tekni k yardı m anlaşması " incelenmiştir. Sözkonus u çalışmada sanayini n gere k ürün gereks e üreti m yöntem i amacm a yöneli k teknoloj i gereksiniminin çoğunlukl a lisan s alım ı yoluyl a karşılandığ ı sonuc u eld e. edilmiştir

40 (Göker, 1993a). Bununl a birlikt e sisteml i bi r şekild e olmas a da, ülkemizd e itha l edile n teknolojinin özümsenmesi, geliştirilmes i v e difüzyonund a öneml i sayılabilece k aşamala r kaydedilmiştir. Dolaysı z teknoloj i transferini n katkıların a e n iy i örne k petrokimy a endüstrisidir. Petrokimy a endüstrisini n gere k montajınd a göre v ala n müteahhi t firmaları n daha sonr a Ort a Doğ u ülkelerind e büyü k çapt a petrokimya-ratiner i yapımlann ı üstlenmeleri, gerekse b u sektörd e tekni k v e mühendisli k birikimini n kullanılara k Ort a v e Uza k Doğ u ülkelerinden gele n teknisyen ve mühendisleri n periyodi k olara k eğitilmes i gösterilebilir. AR-GE v e teknoloj i üretim i sanayini n yapıs ı il e d e doğruda n ilgilidir. Ülkemizd e sanayinin gene l yapısını şöylec e sıralama k mümkündür. Sanayi altyapısı çevresindeki gelişmekt e ola n ülkelerde n dah a gelişmiştir. küçük ölçeklidi r demod e v e teknolojik açıda n dış a bağımlıdır. teknoloji k düaliz m vardır. 1960'larda ayn ı düzeyd e ola n Pasifi k v e Uza k Doğ u ülkelerini n gerisind e kalmıştır. Türk sanay i kend i teknolojisin i üretece k yenilikç i v e yaratıc ı bi r üreti m mekanizmasına sahi p değildir. Öte yandan ülkeleri n gelişmişli k düzeyler i il e teknoloji v e AR-GE faaliyetler i arasınd a bir paralelli k bulunmaktadı r Gelişmi ş ülkele r AR-GE faaliyetlerin e büyü k kayna k ayırmakt a ve böylec e gelişmıelerin i deva m ettirmektedirler. Zate n ülkele r arasmdak i teknoloji k farklılıkların teme l neden i he r ülkeni n b u alan a tahsi s ettiğ i kaynakları n farkl ı olmasıdır. Ülkemiz is e gelişmekt e ola n bi r ülk e olara k henü z b u alan a yeterinc e kayna k ayıramamaktadır. Dolayısıyl a d a gelişmesine yeterinc e hı z kazandıramamaktadır. Bütün b u gelişmeler i Türkiye'ni n AR-G E v e teknoloj i üreti m göstergelerind e d e görmek mümkündür. Bi r ülkedek i AR-G E teknoloji k gelişm e düzeyin i göstere n e n öneml i göstergelerden biris i Birleşmi ş Milletle r Kalkınm a Programı'nc a (UNDP ) gelir, sağlık, eğitim, ve kültü r göstergelerini n bileşiminde n oluşturula n "İnsan i Kalkınm a Endeksi - İEG " (Huma n Development Index ) v e AR-G E harcamalarını n GSM H içindek i payıdır. Tabl o l'd e baz ı ülkelerin Kalkınm a Endeks i ve AR-GE harcamalarını n GSMH'dak i pay ı verilmiştir.

41 TABLO 2: BAZI ÜLKELERİN REFAH GÖSTERGELERİ İLE EĞİTİM VE AR-GE HARCAMALARİ KİŞİ BAŞINA KAMU EĞİTİNİ HARCAMALARI ABD$ ÜLKELER İGE GSYİH SGP, 1990 GSMH CARİ, 1990 GSMH'nı n %-si TOP.KAMU HARC.nm %-si KİŞİ BAŞINA ABD$ AR-GE HARCAMALARI GSYİH'nın %'si (1988) JAPONYA 0, ,0 16,2! ,98 KANADA 0, , ,37 NORVEÇ 0, ,9 14.6! ,93 İSVEÇ. 0, , ,76- ABD 0, , J8 FRANSA 0, , ,40 B.KRALLIK 0, , ,26 ALMANYA 0, ,2 8, ,83 DANİMARKA 0, , ,53 FİNLANDİYA 0, , ,88 AVUSTURYA 0, , ,42 BELÇİKA 0, , ,61 İSRAİL 0, ,9 VY VY 3,10 İTALYA 0, , ,35 İSPANYA 0, , ,86 HONG KON G 0, ' Î , VY YUNANİSTAN 0, ,1 5.6 ' ,46 KORE 0, , ,88 PORTEKİZ 0, ,9 10, ,50 SİNGAPUR 0, ,2 19, ,88 ARJANTİN 0, ,380 1,5 10,9 VY 0,40 POLONYA 0, , VY 1,20 MEKSİKA 0, ,1 VY 42 0,21 BREZİLYA 0, ,9 17,7 86 0,39 TÜRKİYE 0, * 3,7** 18,9 79** 0,33** TAYLAND 0, ,21 GÜNEY AFRİKA 0, VY VY VY 0,76 FİLİPİNLER 0, , VY 0,10 ÇIN 0, ,4 12,4 VY VY ENDONEZYA 0, , ,18 HİNDİSTAN 0, ,2 8,5 VY 0,88 TAYVAN VY VY , ,12 DÜNYA'ORT , SAN. ÜLK ,2 12,0 2,72 ORT. G. O. Ü. ORT "' 810 3,9 11,9-0,64 KAYNAK:TÜSİAD, Türkiye'de ve Dünyada Yükseköğretim, Bilim ve Teknoloji, s.41. İGE: İnsan Gelişme Endeksi (HDI, Human Development Index). SGP: Satm Alma Gücü Paritesi (PPP) *UNDP'nin verdiği değerdir DİE'nin 1990 yılı için verdiği değer2.675.abd $'ıdtr **: Türkiye, 1992 yeni seriler kullanılarak hesaplanan GSMH'ya olan oran. Türkiye, 1990.

42 Tabloda dikkat i çeke n e n öneml i özellik, Türkiye'ni n kam u eğiti m harcamalannm, toplam kam u harcamalar ı içindek i paym m bi r ço k gelişmi ş ülkelerde n dah a fazl a olması, buna karşılık, gere k AR-G E harcamalarını n GSMH'dak i payı. gereks e İnsa n Kalkınm a İndeksi açısında n 4 2 ülk e arasınd a 34. sırad a ye r almasıdır, öt e yanda n yanda n Dİ E tarafından e n so n yayınlana n AR-G E faaliyetler i anke î sonuçlarınd a yılınd a Türkiye'nin Gayr i Saf i Yurtiç i AR-G E harcamalann m Milya r T L olduğu, b u değeri n aynı yıldak i GSYİH'd e paymı n bind e 5 oiduğ u belirtilmektedi r (DİE, 1994). B u göstergelerden Türkiye'ni n AR-GE ve teknoloji üretiminde, gene l gelişm e düzey i açısından, ülkemizden dah a ger i düzeydek i baz ı gelişmekt e oîa n ülkelen n bil e gerisind e kaldığ ı görülmektedir.. 3,3, TÜRKİYPDE AR»G E SİSTEMİNİN GiRDÎ-ÇİKT! YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRİLMES İ Bilfûdiği gibi, AR-GE sisterriini n teme l girdiler i insangücü, finansman, fizikse l altyap ı ve bilgide n oluşmaktadır. Literatürd e b u girdileri n nicelikse l ölçümünde ülkeleri n toplam AR - GE harcamala n v e topla m AR-G E personel i sayıs s gib i ölçütler i kullanılmaktadır. Ülkemi z için b u ölçütle r Grafi k 1 v e 2'd e verilmiştir. B u grafikle r incelendiğinde, ülkemizi n AR-G E girdi parametreleri açısından dünyada so n sıralarda yer aldığı görülmektedir. Önemli çıktı parametreleri olarak is e ve bilim e katk ı (makal e sayısı), bilimse l yayınla r ve patentle r kulianılmaktadsr. Türkiye'ni n çıkt ı parametrelerindek i durumun u gösterme k amacı il e Grafi k 3'd e ülkeler e gör e yıllı k yayın, sayısr ve Grafi k 4'd e dönemind e Türkiye'de tescil edilen yabancı ve mill i patentlerin yıllara gör e gelişimi verilmiştir. ' Türkiye'nin gird i v e çıkt ı parametreler i birlikt e değeriendirildiğinde ; girdi ' parametrelerindeki olumsu z geüşme, bekîeoüdiğ i gibi, çıkt ı parametrelerini n dah a d a köt ü olmasına yol açmıştır.

43 GRAFİK 1:TOPLAİV l AR-GE HARCAIVIALAR I pilyon AB D DOLARI, 1990) ^ Ö0Û î i B. KRALLIK I staly A 1 KANADA ^lsv{çre B İSVE Ç m HOLUND A m İSPANY A m AVÜSTURALY A m BELÇıK A M Finlandiy ^HıNDiSTAN m AVUSTURY A i NORVE Ç i TAYVA N i DANıMARK A BREZiLY A i GÜNE Y AFRıK A i MACARİSTA N JYENiZEU^NDA I MEKSıK A İTÜRKıYE a KAYNAK: TÜSİAD, Türkiye'de ve Dünyada Yükseköğretim, Bilim ve Teknoloji, GRAFİK 2 :TOPLAM AR-GE PERSONE L SAYİS İ (İktisaden faa l oobiû kiş i basma, 1989 ) i YENİ.ZELAND A i HİNDİSTA N S AVUSTURYA l İTALY A I KOR E SİNGAPUR MEKSİKA YUNANİSTAN PORTEKİZ GÜNEY AFRİK A VENEZUELA BREZİLYA PAKISTAN TÜRKİYE KAYNAK: TÜSİAD, Türkiye'de ve Dünyada Yükseköğretim, Bilim ve Teknoloji,

44 GRAFİK 3:BAZ! ÜLKELERİN ONBİ N NÜFU S BAŞIN A YİLLİK YAYI N SAYILAR I (Fen Bilimler i Atıf Endeksi, 1992 ) BELÇİKA ABD HOLLANDA B, KRALLIK AVUSTRALYA jkore 1 TÜRKİYE FRANSA JAPONYA SİNGAPUR İTALYA İSPANYA YUNANİSTAN HONG-KONK KAYNAK: TÜSİAD. Türkiye'de ve Dünyada Yükseköğretim, Bilim ve Teknoloji. GRAFİK 4:TÜRKİYED E TESCİ L EDİLE N ULUSA L V E YABANC I PATENTLERİN DEĞİŞİM İ YERLİ PATEN T - YABAf-JCI P-TEN T KAYNAK: TÜSİAD, Türkiye'de ve Dünyada Yükseköğretim, Bilim ve Teknoloji,

45 Nitekim ülkelen n bilim, teknoloj i v e hatt a endüstnye l gücünü n gösterges i sayılabilecek bilimse l yayınlann bili m literatürün e katkılar ı incelendiğinde, Türkiy e % 0.29 il e Malezya, Irak, Tunus, Küba, Filipinle r Bangladeş, Fas, Cezayir. İra n v e Kolombiya'nı n bulunduğu grupt a ye r almaktadır (TÜBİTAK, 1993a : 25). Bu aland a kullanıla n göstergelerde n bir i olan; ünivchsit e kiitıiphanelerin e gele n yıllı k kitap ve derg i sayısı aşağıda değişi k ülkele r içi n verilmiştir. GELEN YAYIN ÜLKELER SAYISI (BİN ADET ) JAPONYA 7,282 1 F.ALMANYA İNGİLTERE : HOLLANDA 641 [ FRANSA 349 AVUSTURYA 334 DANİMARKA 303 BULGARİSTAN 290 İRAN 199 i S.ARABİSTAN TÜRKİYE 95 I 20 i KAYNAK: TÜBİTAK, Türk Bilim ve Teknoloji Politikası , s. 30. Tablonun incelenmesinde n görülebileceğ i gibi, Türkiye'ni n îx i gösterg e yönünde n d e durumu pe k içaçıc ı değildir. Ülkemi z kütüphanelerin e yıld a 20 bin yayı n gelirken, b u say ı S. Arabistan'ın yaklaşı k beşt e biri, İran'ı n is e ond a birin e Karşılı k gelmektedir. Gelişmi ş ülkelerle yapılaca k bi r karşılaştırm a is e ülkemizi n durumunu n ço k dah a köt ü bi r düzeyd e olduğunu ortaya koymaktadır. Kısacası, yukarıd a incelene n göstergele r ışığınd a Tiirkiye'ni n AR-G E v e teknoloj i üretim düzeyini n ço k düşü k düzeyd e olduğ u v e b u faaliyetle r içi n ayrıla n kaynaklarl a dah a iyi bir gelişmenin mümkü n olamayacağ ı ifad e edilebilir.

46 3.4 TÜRKİYFDE AR»G E SİSTEMİMİM KURUMSA L AÇIDA. N DEĞERLENDİRİLMES İ Yukanda Çizi m 3 d e verile n AR-GE sistemini n kurumsa i yapıs ı ve ilişkilerin i Türkiy e açısından değerlendirdiğimizde, kurumsa î yapıy s oluştura n üniversiteler, girişimciler, ticar i amaçlı olmaya n kuruluşla r v e kam u kurumlannı n yeterinc e etki n olmadığ ı ifad e edilebilir. Diğer yandan b u kurumlar arasında AR-GE sistemini n etki n çahşmasmı sağlayaca k ilişk i ve koordinasyon d a sağlanamamaktadı r Örneği n AR-G E sisîem i içi n üniversitele r bili m v e mühendislik.eğitiminde, girişimcile r yenili k yaratmada v e ticari amaçlı olmayan kuruluşla r d a bilimsel enformasyo n sağlamada yetersizdir. Ülkemizde üniversitele r AR-G E v e teknoloj i üretim i sistem i içindek i % 691u k pa y il e dünyada il k sarad a ye r almaktadır. B u ora n gelişmi ş ülkelerd e % 50'ni n üzerind e olmayı p Japonya'da %20, İsviçre'd e % 13, ABD'de % lo'du r Bun a karşılı k üniversitedek i he r alt ı bîliro adamından ortalam a olarak yalnızc a bi r tanesi uîusiarars ı düzeyd e yayı n yapmaktadır. Bu durum, adan nüfu s baskısını n d a etkisiyle, üniversitelerimizi n araştırm a kimliğinde n ço k, öğretim kurum u kimliğine sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Daha önc e d e ifad e edildiğ i gibi, ülkemizd e AR-G E faaliyetlerind e e n öneml i pay ı üniversiteler almaktadır. Niteki m finansma n kaynağın a gör e Ar-GE faaliyetlerinin'dağıîrmın ı gösteren aşağıdak i tablonu n incelenmesinde n d e bun u görme k mümkündür. AR-G E faaliyetleri içind e üniversitelerde n söor a îkînc i sırad a ticar i kesim, üçünc ü sırad a ise, kam u kurumian yer almaktadı r 8y aland a faasîye t göstere n bi r diğe r kuru m ola n TÜBİTAK'ı n döneminde desteklediğ i kuru m dış ı AR-G E çaîışmala n sonucund a alına n topla m patent sayıs ı sadec e seki z oly p byniarda o hi ç bir i ticar î uygulamay a clöiiüşturyiememiştir ftysiad/1994 : 221).

47 ABLO 3: AR-GE FÂALİYETLERİNİN FİNÂNS KAYNAĞINA GÖRE DAĞIÜMt'(Mi!yat TL) j [ AR-G E FÂALIYETLERIN I FINANS E EDE N SEKTÖ R LER KESIMLER YURTİÇİ KESİMLE R 1 " YUR T KESİM L... jtoplam TİCARM KAMÜ(1) DIGER{2) DİŞİ PAYI (% ) TICARI ^ KESIM KAMU KESIMI YÜKSEK i ÖĞRENİM ! 67.9 GENEL TOPLAM , KAYNAK: DİE, Haber Bülteni, AR-GE faaliyetlerini n finansmanın î yerli-yabanc ı kayna K açısında n incelediğimizd e ise yerl i kaynakları n ağırlıkt a olduğun u görmekteyiz. Burad a dikkat i çeke n e n öneml i : :!ıususüsîardan biris i de, yabanc ı kaynaklan n dah a ço k ticar i kesi m yoluyl a gelmes i v e üniversitelerin yabancı kaynaklar a yeterince utaşamamasmır. Ülkemizde AR-G E faaliyetlerini n niteliğ i il e ilgil i olara k kullanılabilece k bi r diğe r gösterge is e AR-G E harcarnaiannı n dağılımıdır. Aşağıdak i tabl o incelendiğinde, AR-G E faaliyetleri içind e il k sırad a ye r ala n üniversiteleri n harcamaian n 7o3 9 gibi önemli bi r kısmı m personel harcamalarm a ayırdığ ı görülmektedir. Ayn ı şekild e kam u Ar-G E harcamalannd a da il k sırad a %64.91y k bi r oranl a persone l harcamalar ı ye r almaktadır. Oys a ticar i kesimi n bu alana ilişki n harcamalar» dah a ço k makin a v e teçhizat a yöneli k olara k yapılmaktadı r B u verilerden üniversit e v e kam u kesim i harcamalarmı n dah a ço k persone l istihdamına, ticar i kesimin is e daha çok üretim e yöneli k olarak yaptığı sonucun a ulaşmaktayız.

48 TABLO 4: HARCAMA GRUBUNA VE AR-GE FAALİYETİNDE BULUNAN SEKTÖRLERE HARCAMA TUTARI PAYI PERSONE L HARCAMALARIN ORANSA L OAGILIMI(% ) DİĞER : S. MAK.TEÇ. TESİS! TOPLAM flicari i o. 4 I KESİM KAMU ' : YÜKSEK ÖĞRETİM. GENEL TOPLAM ' ) KAYNAK: DİE. Haber Bülteni, ; (1) : TÜM KAMU KAYNAKLI YÜKSEK ÖĞRETİM FONLARI DAHİLDİR (2) : BAĞIŞLAR. VAKIF. TRANSFER VB. Yukarıdaki açıklamala r ışığınd a gene l bi r değerlendirm e yapıldığında, Türkiye'd e teknoloji üretim i v e AR-G E faaliyetlerini n yetersi z olduğ u ifad e edilebilir. Ülkemizd e AR-G E ve teknoloji üreti m sistem i şekl i olara k bulunmakl a birlikt e işlevse l değildir. Öt e yanda n so n yıllara kada r cidd i bi r AR-GE v e teknoloji politikas ı oluşturuimamistır. Sanayini n gene l yapıs ı da AR-GE v e teknoloji üretimin e uygu n değildi r Ülkemizdeki AR-G E v e teknoloj i sistem i girdi-çıkt ı v e kurumsa l yap ı yönünde n d e oldukça yetersizdir. Bütü n bunla r Türkiye'ni n genellikl e teknoloj i ürete n değil, teknoloji itha l eden bi r ülke konumunda olmasın a yo l açmıştır. Bununl a berabe r Türkiy e b u alanda henü z fırsatları kaçırmamıştır. Bun u içi n öncelikl e Türkiye'd e AR-G E v e teknoloj i üretimin i yaygınlaştıracak yen i bi r sistem e gereksini m vardır. B u ama ç doğrultusund a üçünc ü bölümde Türkiye'd e AR-G E v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştırılmasın a yöneli k bütüncü l v e bölgesel yeni bi r sistem geliştirilmey e çalışılmıştır.

49 ÜÇÜNCÜ BÖLÜ M TÜRKİYE'DE AR-G E TEKNOLOJİ ÜRETİMİNİ N YAYGINLAŞTIRILMASINA YÖNELİ K BÜTÜNCÜL V E BÖLGESE L Bİ R SİSTE M ÖNERİS İ 1. AR-GE V E TEKNOLOJİ ÜRETİMİNİ N YAYGINLAŞTIRILMASINDA JENERİ K TEKNOLOJİLERİN ÖNEM İ VE TÜRKİYE'DEKİ DURUM U Teknolojik yenilikler, büyüklüklerine, kapsamların a gör e çeşitl i şekillerd e sınıflandırılmaktadırlar. OEC D raporlarınd a teknolojiler ; artımsa l (incremental ) yehilikler, köklü(radikal) yenilikler, kapsamlı(jenerik ) teknolojile r v e yayıiga n (pervasive ) jeneri k teknolojiler olara k sınıflandırıl.maktadır(göker,1993b:32). Aıtımsa i yenilikle r işletmeni n he r kademesindeki elemanı n süre ç içind e önerdiği/yaratabildiğ i y a d a işletm e dışında n paten t yoluyla satı n aldığ ı yeniliklerdir. Radika l yenilikle r anca k organize, sistemati k bi r AR-G E sonucunda ortay a konulan, kökl ü yeniliklerdir. Bınla r işgücün e yen i bi r becer i kazandırmayı, yeni yatırı m mallar ı tasarı m v e üretimin i içermektedir. Kapsaml ı yenili k v e teknolojile r yen i üretim sektörierini n doğmasın a y a d a eskilerini n yerin e yenilerini n ikamesin e olana k sağlayan teknolojilerdir. Yayıiga n jeneri k teknolojile r ise, toplumu n heme n heme n bütü n alanlarını etkileyen, kökten değiştire n ve yeniliklerin yayılmasın ı sağlaya n teknolojilerdir. Bu nedenle, AR-G E v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştırılmasınd a e n etkil i ola n v e literatürde "pervasiv e generic " olara k nitelendirile n "yayıiga n jenerik" teknolojilerdir. Yayıiga n jenerik teknolojile r bell i bi r üreti m alanın a özg ü olmayıp, heme n heme n bütü n toplumsa l alanlarda kökl ü değişimler e yo l açarlar B u teknolojileri n jeneri k olması, sektörieraras ı girdi - çıktı matriksindek i tekni k katsayılar ı değiştirerek, b u matriks e yen i satı r v e sütunları n eklenmesine nede n olur. Bütü n bunlar, yen i yatırım, yen i üretim, yen i istihda m v e yen i iş alanları ortaya çıkaracaktır. Dolayısıyla ülkemizd e AR-G E v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştırılmasını n oda k noktasını, yayıigan jenerik teknolojile r oluşturmalıdı r B u önemi nedeniyl e aşağıd a öncelikl e jenerik teknolojilerin özellikler i ve ülkemizdek i durumu el e alınmıştır.

50 1,1. YAYİLGAPİ JEMERİK TEKNOLOJİLERİ N ÖZELLİKLER İ VE ÖMEIVI İ Yukanda değinildiğ i gibi, yayıfga n jenerik teknolojiler, toplumsa l bütünü n ekonomik, sosyal, politik, kültüre! aianfann^ etkilemekte; topîumsa! yapıda kökl ü değişi m v e dönüşüm e yol açmaktadır. Günümüzd e sanay i toplumunda n bilg i toplumun a dönüşüm ü sağlaya n yayıfgan Jenerik teknotojiler şunlardır : - Bilişim (Bilgisayar, mikroelektroni k v e telekominikasyon), - İler i teknoloji malzemeler i - Biyoteknoloj i - Uza y teknolojis i - Nükleer teknoloji. Bu teknolojilerin teme! özelliklen ise: - Ekor^ornıni n torn sektörlerine (iarmı sanayi, hizmetler) yayılmas ı " Sektörler arasındaki girdi-çıkt! iüşkîsin î güçlendirmesi, - Sosyo-ekoûomik gelişm e v e yüksek katm a değer yaratması, - Rekabet gücünd e strateji k öneme sahi p olması, - Tüm ürü n ve üretim sistemlerind e yenilik yaratması, - AR-GE ve teknoloji yoğun olmas a Söz koûus y yaysiga n jeneri k teknolojilen n önemlerin e ilişki n değerlendirm e tabl o halinde aşağida sunulmuştur.

51 TABLO S: JENERİK TEKNOLOJİLERİN EKONOMİK ETKİLERİNE ipfekhiolöinin-yayînslvî H!ZI " ] TEKNOLOJİLER VEYA GENİŞLİĞİN İ ETKİLEYE N FAKTÖRLER BİYO. YENİ MALZEME UZAY NÜKLEER EN FORM. Yarattıkları Yeni Ürü n ve Hizme t Yelpazesinin Genişliğ i Mevcut Üreti m Yöntemleri Hizme t ve Ürünle r Üzerindek i Niteli k Geliştirici v e Maliye t Düşürüc ü Etkileri Toplumca Kabu l Edilebiliriikler i Kân Büyütm e ve Rekabet Üstünlüğ ü Kazandırma Açısında n Özel Sektö r Sanayiinde Yarattıkian ilgini n Derecesi Uygulama Alanlannı n Genişliğ i I (Sektöre! Genişlik ) il 1990larda İstihda m Üzerindeki 1 Muhtemel Etkiler i 3 6 : ' 2 10 i T 1 10 KAYNAK: TÜBİTAK, Türk Bilim ve Teknoloji Politikası Ankara, 1993, s.32. NOT: 10, en yüksek etkiyi, 1, en düşük etkiyi göstermektedir. Tabîoda görüldüğ ü gsb i bütü n faktörle r açlssnda n enformasyo n teknolojileri, diğerlerine gör e dah a önemlidir. Tablod a dikkat i çeke n bi r diğe r öneml i nokta, yayılga n jenerik teknolojilerin toplumca kabul edilme oranmm çok yüksek olmasîdır. Yeni sanayileşe n ülkelerd e yayılga n jeneri k teknolojileri n önem i anlaşılmıştır. G.Kore, Taywan, Brezilya, Hindista n v e Singapu r gib i ülkelerde, özellikl e enformasyo n teknolojilerinde öneml i aşamala r kaydedilmiştir. 1980'î i yıllarda, ülkemizd e d e b u aland a önemü atdımla r yapılmıştır. Aşağıd a ülkemizdek i yayıiga n jeneri k teknolojileri n durum u irdelenmiştir ÜLKEMİZD E JENERİK TEKNOLOJİLE R Dünyada i yıllard a yaygınlaşmay a başlaya n jenen k teknolojileri n etkis i, ülkemizde 1980İ Î ydlan n başında n itibare n hissedilmey e başlanmıştır. Nitekim,, 3 Şuba t 1993 tarihînd e toplanan Bili m ve Teknoloj i Yükse k Kurul u tarafında n beüriene n Türkiye'ni n dönemin e ilişki n bıîi m v e teknoloj i polttikaiarind a birinc i önceliği n bilişi m

52 teknolojisine, ikinc i önceliği n iler i malzem e teknolojis i v e ücıincu önceliği n biyoteknolojile r olarak benimsenmes i b u alandak i çabaları n önümüzdek i dönemd e d e deva m edeceğin i göstermektedir. B u öncelikler e uygu n olara k ülkenıizdok! lelekomünikasyon, iler i malzemeler v e biyoteknoloj i alanlarındak i gelişmele r asaaıci n ol c rilınmıştır BİLİŞİ M TEKNOLOJİS İ Bilişim teknolojisisini n e n öneml i alanlarında n bıns ı hrlekonuınıkasyondur. Yukarıd a değinildiği gib i ülkemizd e 1980'l i yıllard a telekomünikasyo n alanınd a özellikl e altyap ı v e hizmetlerde öneml i bi r atıh m yapılmıştır. Kiş i başın a mitl i neii r il e telefo n yoğunluğ u arasında (logaritrni k eksenlerde ) doğrusa l bi r ilişk i bulunnıaktadn $ kiş i başın a mill i gelirin karşılığ ı telefo n yoğunluğ u % 4. 5 olara k kabu i en!!nv:rkî^^:'iır. Tıırkıye'd e % 1 3 ola n telefon yoğunluğ u dikkat e alındığınd a düny a oılalanıasin m ouıukc a üzerind e oiduğ u görülmektedir. Bunun yanınd a yıl ı itibariyl e 8. 5 milyo n santra l kapasitesi, 8 milyo n abon e sayısı il e Türkiye'ni n telekomünikasyo n şebekes i Avrupa'd a 6. sırad a ye r almaktadı r Öt e yandan b u yatırımları n büyü k bi r bölümünü n so n 6-7 yi! içind e yapılması, yen i sayısa l teknolojinin uygulanmas ı imkanın ı sağlamıştır yıl ı ılibanyl e sayısallaşm a oranını n santralda % 60, transmisyonda % 9 0 olması d a b u görüş ü aocıruiaınaktadı r (Göke r b,1993 : 77). Türkiye'nin yıl ı itibariyle yatırımlar açısında n dünyad a onbeşinci, şebekesindek i sayısallaşma oran ı açısında n Avrupa'd a Franc e Telecom 'dan sonr a İkinc i sırada, telefo n hat kapasites i il e (8. 5 milyo n abone ) Avrupa'd a altıncı, mobi l telefonu n hizmet e sunuluşunda İsviçr e gib i bi r ülkeni n önündedir. PTT'ni n iılkemizdek i elektri k sektöründ e elektronik eşyada n sonr a ik i sırad a ye r alması, b u aland a cidd i hı r yasa l düzenlem e yapılmadan sağlana n öneml i gelişmelerdi r (Eyyuboğlu, H.T ) Öte yandan telekomünikasyon alanlarındak i sağlana n b u gelişmelerin dah a ço k yerl i sanayiye dayal ı olması d a önemli bi r aşamadır. Bugü n PTT'ni n telekomünikasyon donanım ı ihtiyacının yaklaşı k %90'n ı i ç kaynaklarda n karşılanmaktadır. Burad a PT T tarafında n 1965'de kurula n TELETA Ş ( o zama n PT T ARU\ ) v e 1967'd e kurula n NETAŞ'ı n öneml i katkıları olmuştur (İbek, E., 1991).

53 Türkiye'de 1980'ieri n ortalarınd a telekomünikasyo n alanınd a yapıla n b ü atılımların, sistemin kendisin i yenileyememes i v e yenide n üretebilm e yeteneğini n sağlanamamas ı nedeniyle ayn ı düzeyd e sürdürülemediğ i görülmektedir. Bunu n teme l nedenler i arasınd a ise, işlem güc ü santrallerind e şebekeni n merkeziyetç i olması, sağlana n hizmetleri n tümleşi k olmaması, şebekeleri n başta n "statik " olarak belirlenmes i ve "meka n bağımlılığı " (şebekeni n telli v e aboneni n mobilitesini n olmaması ) olara k sıralama k mümkündü r (Göke r b,1993;80). Oysa başta n itibare n şebekele r adem- i merkeziyetçi, tümleşik, abon e mobilitesini n yükse k olduğu GS M (Sayısa l Gezgi n Sistemler ) v e PC N (Kişise l Bilgisaya r Şebekesi ) sistemlerin e göre kurulmas ı gerekird i. Diğer yandan Türkiy e 1980' ü yıllarda telekomünikasyonda büyü k bi r atılım yaparken, PTT'nin AR-G E Müdürlüğ ü yılınd a kurulmuştur. Bütü n yatırımları n yoğunlaştığ ı dönemde AR-G E birimini n olmamas ı büyü k bi r kayıptır. F^TTni n b u alandak i açığı, 1983't e özelleştirilen TELETA Ş V E NETAŞ'ı n AR-G E birimler i kapatmay a çalışmıştır. B u konud a dikkati çeke n noktalarda n biris i d e PT T telekomünikasyond a büyü k bi r atılım ı gerçekleştiriken, üniversiteleri n b u gelişmeleri adeta uzakta n seyretmesidir. Özetle; - Türkiy e bugü n çağdaş bi r telekomünikasyon altyapısın a sahiptir. - Bilgisayar, özellikl e kişise l bilgisaya r bütü n ekonomi k alanlarda, hatt a evlerd e yaygın bi r şekilde kullanılmaktadır, - Bütü n b u gelişmeler i dah a d a ileriy e götürece k AF?-G E birimler i v e nitelikl i bi r insangücü birikim i oluşr^ıaya başlamıştır. Ülkemizde biüşirr ı teknolojini n gene l durum u v e diğe r ülkelerl e karşılaştınimas ı aşağıdaki tablod a verilmiştir. Tabloda n d a görüleceğ i gib i ülkemizd e bilişi m teknolojilerind e beş yı l içind e öneml i bi r gelişm e sağlanmışs a d a bunlar ı henü z yeterl i görme k mümkü n değildir. Niteki m bilişi m teknolojis i yatırımlannı n bugü n ulaştığ ı düzey, gelişmi ş ülkele r bi r yana benze r gelişm e düzeyin e sahi p ülkeleri n d e oldukç a gerisindedir. Örneği n kiş i başın a düşen bilişi m teknolojisi yatınmı ABD v e Japonya'da 400, İspanya'da 11 0 ve Meksika'd a 1 4 dolar iken, ülkemizd e 1 2 dolardır. Bilişi m teknolojis i yatırım ı içind e yazılımı n payın a baktığımızda ise, ülkemiz tabloda ye r alan bütü n ülkelerde n ço k dah a geridedir.

54 TABLO 6: BİLİŞİM SEKTÖRÜNDE DÜNYÂDAKİ TEMEL GÖSTERGELER JAPONYA İSPANYA MEKSİKA TÜRKİYE Kjş[ Başına BT Yatırı m i Yazılım (B T % oiarak) PC/Tüm Bi.igisayaria r (%) Donanım B T İhraç (Müyarj) ^ 1LETİŞSM ALTYAPİS S 100 Kişiy e Düşe n Teiefo n Telekom. Yat!rim!j% l İNSAf<JGÜCy Bil[sim_PersoneH/Tüm İşgüc ü ^IPI^Sl^n^^ ~ Teknik/T. w. Bjjgj say ar Öğ re nci si (M i I yon) "guşm"hlzmetler[. Gazete /1000 Te!evizyon/100Q Kj^i Başın a Rekla m Getir[s [ C v N.A N.A KAYNAK: YARMAN, F. T., "Bilişim Teknolojileri ve Türkiye". Bilim ve Teknik Dergisi Özel Ek'li, S.86. BT, Bilişim Teknolojisi (1) BT donanım ve yazılım harcamaiarnın toplamına eşittir. (2) Bilgisayar öğrencileri bilgisayar ve siğili mühendislik imlümlehncie okuyan öğrencileri kapsamakatdır (3) Rakamların değeri Amerikan Dolan cinsindendir (4) veriler yılına ilişkindir YEN İ MALZEMELE R Jenerik teknolojileri n e n önemli gereksinimlerinde n biris i d e yen i,ve üsîü n niteliki i malzemelerdir. Bilişi m teknolojisindek i gelişmeler, bilgisaya r ve chip'ier içi n yan-iletkenîer v e süper-iieîksnler, hızh haberleşm e ağ i içi n fibe r optik ; biigini n manyeti k depoianmas! içi n yönelimli yüzeyle r şeklind e yen i maîz.erne!e r bunlar a örne k olara k gösterilebiiir(erkan, 1993:56), Ülkemizde d e cam fiber takviyel i plastikle r v e özeiiikf e elya f sarm a yöntem i il e silkkisrik parçaiarii ı yapırn s yaygîois k karanmışljr. B u konud a OTDÜ, Boğaziç i v e Yıldı z üniversitelerinde SAG E v e TA! vb. kurumlarında araştsrmaia r yapılmaktadır. Diğe r yanda n Galyum arseni d üretimin i kon u ala n kapsaml ı bi r çalışm a d a SS M desteğind e Bilken î Üniversitesi tarafsrıdan yürütülmektedir (TÜBİTA K c, 1990:130).

55 BİYOTEKNOLOJ İ Biyoteknoioji, geneti k mühendisîiğ î v e biyokimyasa i mühendisli k tekniklerin i içeren, endüstriyel preseleri n verimin i artsran, yeni ürü n ve/veya'proseslerin geliştirilmesind e büyü k bir potansiyel e sahi p bi r uygulam a alamdîr. 197QT i yslîarı n ortalannda n itibaren, başt a AB D olmak üzere, gelişmi ş ülkele r bîyoteknolojiy e büyü k ilg i göstermektedir. 1990'l ı yıllard a tanm, iîa ç sanay i v e öze l kimyasa l maddele r biyotekno!oj i alanlarınd a yaklaşı k yıld a % 2 5 büyüme göstermiştir. So n o n yıld a biyoteknoioj i alanınd a 20 0 firmanı n kurulmas ı b u alanl a özelkesimin öneml i ölçüde ilgileodığın î göstermektedir. Ülkemizin ço k sayıd a tarımsa l ürü n yetiştirilmesin e imkan'vere n ikiî m v e coğrafi k koşulları, biyoteknoioj i araştıroıaia n Içm de ço k önem ü bi r laboratuva r özelliğ i taşımaktadır. Ülkemizde b u alanındaki çaîışmalan n büyü k bi r bölüm ü üniversitele r v e TÜBİTA K tarafìndan yapılmaktadır. Gere k AR~G E v e teknoloj i üretimini n yaygmlaştınlmasındak önemi gereks e büi m v e teknoloj i polîtikasın m bölgese l boyut u itibariyl e biyoteknoioj i i ülkemizde bili m v e teknoloj i politikaîan n belirlenmesind e öncelikl i sektörie r arasınd a il k sıralarda yer almalıdır. Ülkemizde Üniversitele r v e TÜBİTA K yanınd a baz ı öze l v e kam u kuruluşta n d a b u alanda uygulamay a yöneli k çalışmalar a başlamışlardır. Hıfzıssıhh a Enstitüleri, Şa p Enstitüleri, Orba, Eczacıbaşı, Ansa, Fako, Pakmaya, Fersan, Tariş, Teke l bunla r arasınd a sayılabilir. May a alanınd a Pakmaya, enzi m alanınd a Orb a gib i işletmele r iler i sayılabilce k düzeyde biyoteknoioj i uygulamalarına yönelmişierdir. Biyoteknoioji alanmd a Post-Fordis t üreti m - sistemine yöneli k uygulamaları n başlıcalan düşü k girdil i tanm, stre s dayanıklılığ ı azo t toplaya n türier, ta d geliştirme, yörey e özel gıda geliştirme,uzmanlaşmış gıd a dışı yygu!ama!ar(gözen,a.,1993;78"79).. Türkiye 'nin kıs a dörıeiîid e bu aland a yapabileceği ük atılı m önemî î bî r tao m potansiyeli v e bölgese l deiigesizlikieri n giderilmesin e yöneli k ''tarı m tabanl ı yyûteknoiojl" alamnci a yoğyrılaşmasidır. Uzun dönemd e is e jeneri k teknolojileri n büflm aianiann ı kapsaya n bi r politikay ı geni ş bî r katılımla, - yen i bi r vizyonl a belirleyerek uygulamay a geçirmelidir.

56 2. TÜRKİYE'DE AR-G E V E TEKNOLOJİ ÜRETİMİNİ N YAYGINLAŞTIRILMASIN A YÖNELİK BÜTÜNCÜ L V E BÖLGESE L YAKLAŞI M Yukarıda ii k ik i bölümde ülkemizdek i mevcut AR-GE v e îekr^oloj i üretim sistem i çeşitl i yönleriyle irdelenmi ş v e sistemi n AR-GE v e teknoloji üretimini n yaygınlaştırılmas ı içi n uygu n olmadığı sonucun a ulaşılmıştır. B u nedenl e d e ülkemizd e AR-G E ye teknoloj i üretimin i yaygınlaştıracak yen i bi r sistemin oluşturulmas ı gerekmektedir. Çalışmanın b u bölümünd e is e çağ ı yakalama k aniaınırıd a ola n teknoloj i üretiminin, ülkemizde yaygınlaştırılabiimes i içi n nele r yapılmas ı gereklin i sistemati k yaklaşımlarl a el e alınmaktadır. B u yaklaşımları n ilk i bütüncü l, diğe n bokjese i oı r model i içermektedir. Tarafımızdan geliştirile n b u modellerd e AR-G E v e teknoloj i ınoiif^iini n yaygınlaştırılması, tüm boyutlarıyl a el e alınmaya çalışılmıştır TÜRKİYE'D E AR~GE, TEKNOLOJİ ÜRETİM İ VE YAYGINLAŞTIRMASIN A YÖNELİ K BÜTÜNCÜL Bİ R YAKLAŞI M Ükemizde b u konud a bugün e kada r geliştirile n yaklasifnla r dikkatlic e incelendiğind e bunların dah a ço k te k boyutl u v e kısm ı olduğ u görülnıekteaır. AR-G E v e Teknoloj i üretiminin sosyal, ekonomik, politi k v e kültüre! alanlarl a karsıiik h yoğu n ilişkis i olması, konunun bütü n boyutlar ı il e el e alınmasm î gerektirmektedir. B u nedenl e AR-GE, teknoloj i üretiminin yaygınlaştırılması çalışmamızd a bütüncü l bi r yaklaşımla el e alınmıştır. AR-GE v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştırılmasın a yöneli k olara k geliştirile n sistemin merkezind e jeneri k teknolojile r bulunmaktadır. Çünk ü günümüzd e önplan a çıka n teknolojiler jeneri k teknolojilerdi r v e bunları n e n öneml i özeüiğ i co k hızl ı yayılabilmeleridir. Bu nedenl e günümüzd e teknoloj i üretimini n yaygıniaştırılabil-mesini n ö n koşul u jeneri k teknolojierin üretilmesidir. Aşağıdaki şekild e b u çerçeved e geliştirile n mode l şernatiz e edilmiştir. Şekil, üs t bölümünden al t bölümün e doğr u teknoloj i üreti m sistemini n ar z yönünü, al t bölümününde n üst bölümüne doğr u d a talep yönünü göstermektedir. AR-GE v e teknoloj i üretimini n yaygmlaşmasın ı sağlayaca k jeneri k teknolojileri n üretim süreci, temel araştırmalarda n başlamaktadır. Teme l arasînmalar, eli t eğiti m yapaca k üniversitelerin varlığın ı gerektirmektedir. Teme l araştırmad a eld e edile n gene l bulgula r uygulamalı v e yöneliml i araştırmalar a dönüştürülmektedir. B u aşamada n itibare n

57 üniversiteler yanınd a başt a kam u olmak üzer e bütü n Ar- G e kurumla n v a üniversite-sektö r işbirliği öne m taşımaktadır. Deneyse l araştırmalarl a desteklene n uygulamal ı v e yöneliml i araştırmaların bulguları, yeni ürün ve/veya üreti m yöntemlerinin bulunmasın ı sağlamaktadır. Bulunan yen i ürü n ve/vey a üreti m yöntemler i yol u ik : tof)!um a yen i ma l v e hizme t sunulmaktadır. AR-GE v e teknoloj i üretimini n ar^ z yönün ü oluştura n b u süreçler, dünyadak i bilim, eğitim, sanat, kültü r etkinlikler i v e ilişkiler i gibi, dışsal/uluslararas ı çevr e koşullarında n etkilenmektedir. AR-G E v e teknoloj i üretimini n ar z yönün ü etkileye n içsel/ulusa l çevr e koşullarının başınd a ise, toplumsa l bütünü n sosyokültüre l alanındak i eğitim-öğreti m sistemi, bili m v e teknoloji birikimi. AR-GE sistemini n yapısı, doğal-rnadd i altyapı, insangüc ü niteliği v e endüstriye l kültü r gib i unsurla r gelmektedir. AR-G E v e teknoloj i taleb i genellikl e toplum ve piyas a tarafından uyarılmakt a ve oluşmaktadır. Kâ r amaçl ı olmaya n (non-profit ) ve uzu n bi r uğra ş gerektire n teme l araştırmalar, toplumsa l talebi n politi k isteğ e dönüşmesi il e uyarılmaktadır. AR-G E v e teknoloj i üretimini n ası l kaynağ ı ola n teme l araştırmalara yeterl i politi k iste k oluşmadığınd a diğe r araştırm a süreçlerini n hi ç biris i sağlıklı işlemeyecektir. Sonuçla n ticar i uygulamay a dönüştürülebilece k diğe r araştırm a süreçleri is e piyasa tarafından uyarılmakt a ve oluşmaktadır. AR-GE v e teknoloj i üretimini n tale p yönün ü etkileye n içsel/ulusa l çevr e koşullann m başında ekonomi k v e politi k alanlanndak i politi k istek, uygulana n ekonomi k sistem, mülkiye t sistemi, rekabe t ortamı, ekonomi k istikra r v e ekonomini n gelişm e düzeyi, sanayileşm e stratejisi, dı ş ticare t rejimi, yasal-kurumsa l al t yap ı gib i unsuda r belirlemektedir. Burad a vurgulanması gereke n e n öneml i husus, AR-G E v e teknoloj i üretim i içi n öncel kl e politik isteği n ortay a çıkması, ardından ekonomid e rekabe t ortamın ı yarat ^c2^k yasalkurumsal düzenlemeler e gidilmes i v e makr o ekonomi k istikrarı n sağlanmasm m gerekliliğidir.

58 mı 4:msTi m ^mmm n mmım mimi mmım îslsyî ş mekhizs^s i mmı ÎL E BîLîM, mm. mmı ımm mmm n îlîskîler î s 0 s? 0 - R i j L T y R E L II h W ESÎTîi/üföiriM SÎSTEKÎ BÎLÎM ÎE TEH0L03ÎR BÎMKÎK M-6E S.tSTMî ENDüSTHîYSLKÜLTO R BîLîS m ımmn polîtîkis i Mİö;oi-9oml mm mmm. mim n bîlimse i mim mmım (Bîiffl siiirum m SE^ÎSlETÎLffiSl) 6MEL E/?EYâ BELİRLİ BIİ MK J YoMELÎK IJY6ÜIMLÎ ^ JESEHÎ K ÎEKHOLOJÎLER mim mzm TEKNOLOJİLER elit EemM ÜKÎVER: İTELER KMU V E ÖZE L AR-SE KÜRUKLİR I TEKlfO-PARKLRR Yllî mm»e/veya heetîm yütmî siliştik»estekleyicî TEKNOLOJİLER KİTLESEL EGITIK M-^E 1 1 ÎKIOLOJİ İiSITlIîili 1IÎ8ULMS I ÎSLETİELER mio-pask/bîo-pffl/bllîsm-pmk İfîVERSİTE SETöglEf i ÎSBMLÎS Î 4r- fâi m mim metimis m T0Pİ.IIİ1 HIZSITÎİE SMULMASI lüiliîetl! TEKHOLOJİLER!^ POLîTî l ÎSTİ C mmn I SMHÎLESM I STİNEJÎSÎ Y&SAL/KURUMSAL DüZEirLEKELER HÜKÜMET POLİTİKAS I mmmm»îste m İSMET 0STS I mmmıı mnm?. HOSöMîlfîM SELlgM S SüEEY! SETÖHBL YAP I I O M O 11 K f E P Ö l î T î K H İ S rom il e ffioiomîk-politik îlîskile r II!K: I I CALλ tm TlttFÎMIZ M SILîSîlEiaî^îîî.

59 öte yanda n toplumsa l bütünü n sosyo-kültürel, v e ekonorni-politî k ^alanla n d a birbirlerini karşılıkîs, dönüşlü, birikımü olarak etkiîernektedfrier TÜRKİYPD E AR-GE V E TEKNOLOJİ ÜRETIMINI N YAYGINLAŞTIRILMASIN A YÖNELIK BÖLGESE L BAZL I GEÜŞME YAKLAŞİM İ Dünyadaki uygulamalar ı incelendiğind e teknoloj i ve AR-GE faaliyetlerini n ço k da r bi r alanda gerçekleştirildiğ i görülmektedir. Bununl a berabe r b u faaliyetleri n sonuçla n tü m ülkeye ve hatta ÇUŞ'iar ve transferler aracılığıyla tüm dünyaya yayılmaktadır. Çok farkl ı coğrafi k v e ikli m koşuüann a sahi p olmas ı nedeniyl e ülkemizd e bölgese l ihtiyaçlar d a farklılaşmaktadır. Doğa! olara k b u durum, he r aland a bölgese l bazl ı çözü m önerileri v e yaklaşımlar a ihtiya ç göstermektedir. Teknoloj i v e AR-G E faaliyetlerini n niha i amacının toplumsa l refah ı artırma k olduğ u dikkat e alınırsa, bölgese l ihtiyaçları n karşılanmasında d a teknoloji üretiminin yaygınlaşması gereğ i ortaya çıkmaktadır. Bütün b u faktörieri n yanında, teknoloj i üretimin i v e AR-G E faaliyetlerind e büyü k ro l oynayan üniversiteleri n sayısıo m ço k hızî ı bi r şekild e artması, eleştirilece k yönler i olmakl a bifpkte, yeterii personelin sağlanmas ı durumunda, teknoloji ve AR-GE faaliyetler i için oluml u olarak kabu l edilebilir. B u gelişmele r bi r tarafta n kurula n üniversiteler e gerçe k işlevlerini n kazandınlmasi, diğe r tarafta n teknoloj i üretim i^, ve, AR-G E faaliyetlerini n yaygınlaştınîmasında geçöeri i otebüecektir. Ayrıc a yere l dinamikleri n hareket e. geçirilmesinde d e aynı olgunu n geçeri i olduğu söylenebilir. Bütün biinla n dikkat e alara k tarafımızda n geliştirile n bölgese l bazl ı teknoloji v e AR - GE faaliyetlerinin yaygmîaştınimasi model i aşağıda verilmiştir. Modelde böigese l bazl i teknoloj i v e AR-G E birimler i oluşturulmuştur. Burad a he r bölgenin e n gelişmi ş iller i "Merkez" ve b u i i iî e ssk ı üer i ve ger i bağlantılar ı ola n başk a bi r i l ise ''A! t Merkez" * olara k belirlenmektedir. Modeli n ^ merkez i unsur u v e he r bi r bölgede, bölgenin özellikler i v e potansiyeller i dikkat e aiioara k kurulaca k ola n "Üriive.rsite-sektör " ilişkileri olmaktadır. Ülkemizde üniversite-tekooîoj i ilişkis i ii e ilgil i olara k üzerind e e n ço k durula n konu, universite-sanayi işbiriiğ i olara k ifade, edilen teknoparklardsr. Oys a jeneri k teknolojileri n

60 büyük öne m kazandığ ı günümüzd e üniversiteleri n teknoloj i v e AR-GE : üretim i konusundak i işlevlerinin sanay i il e smırlanrnamalıdı r Bunu n yerin e tenie i araştırmalard a büyü k önem e sahip ola n üniversiteleri n yalnı z sanay i deği l diğe r sektörled e d e bağlantıl ı olara k işle v üstlenmesi gerekmektedir. Günümüzd e sınırl ı bi r şekild e yapılmakt a ola n b u işbirliğinin : üniversite-sanayi içi n "terknopark", üniversite-tarı m içi n "biyopark", üniversite-hizmetle r içi n "bilişimparkı" olarak organiz e edilmes i gerekmektedir. ÇÎZÎM: 4 ÜNÎVERSÎTE-SEKTÖR İŞBİRLİĞ İ SAN.AYf riknoparklar ÜNİVERSİTELERf TARİM BIYOPARKLAR HIZMETLEI m LÎŞİMP ARKLARI KAYNAK: Bu çalışma için, tarafımızdan geliştirilmiştir. Burada geliştirmey e çalıştığımı z "Bölgese l Bazl ı AR-G E v e Teknoloj i Üreti m Sistemi " yaklaşımın esasın ı d a sözün ü ettiğimi z üniversite-sektö r işbidiğ i oluşturmaktadır. Üniversite - sektör işbidiğ i bi r yandan jenerik teknolojileri n üretilmes i ve yaygınlaşmasına hizme t etmes i yanında ülkemizi n tanmsal potansiyelinde n yeterinc e yararlanılmas ı v e ekonomik/teknoloji k gelişmelerin ülk e düzeyind e yaygınlaştırılara k bölgese l dengesizlikleri n azaltılmasın a hizme t edecektir. Her bölged e kurulaca k b u merkezle r arasınd a işbidiğ i v e işbölümünü n yapılmas ı gereği is e bi r "Yönlendirm e v e Koordinasyo n Merkezi'n e ıniiya c göstermektedir. Kon u il e ilgili kurumları n (YÖK, TÜBİTAK, KOSGE B vb), bulunacağ ı i )u merkez, ço k fonksiyonl u olmak durumundadır. Bu merkezleri n yoğunlaşm a alanlarını n belidenmesind e dikkat e alınaca k hususla r ise ş u şekilde sıralanabilir ; - Bölgenin sektöre l potansiyeller i - Gelişme imkanlar ı - Bölgesel sorunla r

61 - Bölge jnsanınf n özellikler i Bölgesel nitelikl i b u kriterle r yanınd a makr o v e glona i bazl ı baz ı kriterler e d e ihtiya ç bulunmaktadır. Bunlar ; - Dünyadaki gelişmele r - Talep yapısınd a ortay a çıkması muhteme l değişmele r - Gelecekte önptan a çıkaca k sektö r ve/veya alanla r - Teknoloji üretimin e açıklı k düzey i Yukanda ifad e edile n bölgese l v e kürese l kriterie r sonucund a baz ı yönelimler e girilmesi gerekmektedir. B u amaçl a geliştirdiğimi z bölgese i i)azl i AR-G E v e teknoloj i üretimine yöneli k bi r model önerisi Çizi m 5 yardımı il e actklanmısür. Çizimden d e görüldüğ ü gib i, "bîyopark", "teknopark " v e bilişimparklan " he r bölgenin koşulla n v e gelişm e potansiyel i dikkat e alınara k belirlenmektedir. Niteki m gelişmi ş sanayi, hizmetle r v e iletişi m ağ ı il e Marmar a bölgesi, İstanbu l merkezl i teknopar k v e bilişi m parklarının kurulmas ı içi n uygundur. İzmir merkezl i Eg e bölges i ise, sanayi yapısı v e geiışmıi ş tarımsa l hinterland ı il e he m teknopark herr ı d e biyoparklan n kurulu p geliştirilmesin e liygihiau r İ ç Anadol u bölges i is e tarımsal potansiyel i v e ülk e iletişi m ağını n merkez i nlmas ı nedeniyl e biyopar k v e bilişimparklarmın kurulu p geliştirilmesin e imka n vermektedir. GAP projesini n bitmıesiyl e T 7 milya r hekta r ala n sulanabili r hal e gelece k v e ço k büyük bi r tarımsa l potansiyel e etkinli k kazandırılacaktır. B u nedenl e Güneydoğ u Anadol u bölgesinde biyoparklan n kurulmas ı faydal ı olacaktır.

62 ÇİZİM 5: BÖLGESEL BAZLİ ÜNİVERSİTE-SEKTÖR İLİŞKİLERİ KAYNAK: Bu çalışma için tarafımızdan geliştirilmiştir Diğer bölgelerd e d e yin e bölg e polansiyeiienn e uygu n teknoloj i üreti m merkezle n oluşturulabilir. He r bölgede bulunaca k ola n v e teknolojini n fark h boyytiarm i (bilişim, islyoteknclojl v s sanay i teknoîojisı ) ön plan a çıkara n üniversit e v e sektöre! işbirliğ i

63 üniteleri yoğu o olara k AR-G E faaliyetlerin i sürdürecekierclsr, Böy!ec e önceiikl e böîgese! ihtiyaçlara dah a sonr a is e ayn ı özeüikler i taşıya n diğe r ülk e ihtiyaçtannı n karşılanmasın a yönelik teknoioj! üretilecektir. Koordinasyo n v e yönlendirme merkezi, bölgeler arasınd a bilg i alişverişini sağlayarak, birikimi n hızlanmasın a ve yönlendirilmesine hizme t edecektir. 3 BÜTÜNCOL VE BÖLGESEL YAKLAŞIM ÇERÇEVESÎMD E AR-GE, TEKNOLOJ İ ÜRETİMİ VE YAYGİ^JLAŞTİRİLMASİNA YÖNELİ K ÖMERÎLE R Yukarıda geliştirdiğimi z modelle r dikkat e alındığında, Türkiye'd e AR-G E v e teknoloj i üretiminin yayginîaştifilması içi n ü ç temel noktanı n ön plan a çıktığı belirtilebili r Bunlar ; - Üniversiteler ve AR-GE kurumlan, - Yelîşmîş insa n gücü ve eğitim sîstenıı, - Ekonomik siste m ve makro ekonomik istikrardır. Aşağıda b u konulara ilişki n başlıca öneriler sıralanmıştır. 3A. ÜNIVERSITELE R V E AR-GE KURUMLAR ı By sîstemdek f kurumla r AR-G E v e teknoloj i üretimini n oda k noktasın ı oluşturmaktadır. Bi r anlamda teknoloj i üretimini n olmazs a olma z koşul u ola n b u kurumlar m kendilerinde n beklenen fonksiyonian yerin e getirebilmeleri içi n şunlar önerilebilir:. - Dünyad a AR-G E v e teknoloj i üretim i genellikl e eli t bi r ka ç üniversitelerd e yoğunlaşmaktadır. Ülkemizd e d e başta elektronik, yen i malzemeler, biyoteknoîoj i v e bunlarm dayandiğ ı teme l fe n bilimler i olma k üzer e öncelikl i alanla r ii e sosya l bilimlerd e nitelikli insa n güc ü yetiştirmek v e b u alanlarda AR-GE faaliyelerini n gerektirdiğ i "eîiî " eğitim - öğretim v e araştırm a ağırlıkl ı kurumla r il e kitlese l ölçekt e çağda ş eğiti m yapa n kurumla r arasında bi r ayrım yapılmalidır. - Öt e yarıda n öze! kesimd e AR-G E kurumlar ı henü z ekonomini n genelind e yaygınlaşmamiştır. Üniversit e il e sektörle r aras ı işbîriiğin i sağlayaca k teknopar k (sanayi ) yanında b u çalışmad a önerdiğimi z biyopar k (tanm), bifişîmpar k (hizmetler ) gîb î kurumlar m

64 oluşturulması/yenilenmesi gerekir, - Beşer i kaynakla n kıs a dönemd e nice l ve nite l olara k değiştirme k mijmkü n değildir. Doğu Blok u ijlkeler i teme l bilimlerd e öneml i bi r birikim e sahiptir. Türkiye, Doğ u Blok u ülkelerinin b u birikiminde n yararlanabilir. 1930'lard a Hitle r Almanya'sında n kaça n bili m adamları ülkemizd e üniversiteleri n temelini n atılmasınd a yararl ı olmuşlardır. Şimd i is e Doğ u Bloku ülkelerinde n v e gelişmi ş ülkelerde n çağniaca k yerl i v e yabanc ı bili m adamlar ı il e oluşturulacak seçki n bili m merkezlerind e yen i bi r bili m v e teknoloj i atıhm ı gerçekleştirilebilir. Türkiye böyl e bi r projeyi rahatlıkl a gerçekleştirebilece k durumdadır. - Ülkemizd e so n yılliard a kurula n Yükse k Teknoloj i Enstitülerini n bi r a n önc e yeterl i kaynaga-kavuşturularak faaliyetlerin i geliştirmeler i sağlanmalıdır, - Üniversit e v e AR-G E kurumlarını n işlevlerin i yerin e getirebilmeler i içi n kayna k ihtiyaçları giderilmelidir. Bunu n içi n is e ş u yollarla kayna k yaratılabiiir(tübitak, 1993a : 18): Kamu alımlar ı yol u il e (ihale ) AR~G E faaliyetlerini n desteklenmesi. B u yönteml e bi r yandan i ç piyasad a rekabe t ortam ı yaratılırken, diğe r yanda n AR-G E taleb i yaratılmı ş olacaktır. B u sistemi n iy i işleyebilmes i içi n öncelikl e AR-G E faaliyetlerini n desteklenmesini n belirli bi r sür e il e sınırl ı olması, alı m aşamasınd a yabanc ı firmaları n d a ihaley e açı k olacağının belirtilmes i gerekir. Böylec e he m proj e katılımını n fazl a he m d e uluslararas ı rekabete açı k olmas ı sağlanır. B u yönte m özellikl e ma l vey a hizmeti n nası l üretileceğini n bilindiği faka t henij z ticar i olara k üretilmeye n alanlard a etki n bi r şekild e uygulanabilir. Dah a önce d e değinildiğ i gib i AR-G E v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştırılmas ı açısında n büyü k önem taşıya n jeneri k teknolojile r alanınd a b u yönte m başar ı il e uygulanabilir. Ülkemizd e azımsanmayacak birikim e sahi p telekomünikasyo n alanınd a Ulaştırm a Bakanlığ ı v e PTT, Bilgisayar Destekl i Eğitim'd e MEB, YÖK, Kam u Ag-G e Kurumları, Biyomedika l cihazlard a Sağlık Bakanlığ ı v e biyoteknolojid e Tarı m Bakanlığ ı özellikl e GA P Projes i kapsamınd a v e Birlikler (TARİ Ş vb ) b u konuda öncülük yapabilir. Ülkemizde özellikl e savunm a sanayiind e yabanc ı firm a ortaklıklar ı il e gerçekleştirile n büyük yatırımları n dolayl ı Off-Set'lerini n hedeflerini n gerçekleştinlmesind e TÜBİTAK'ı n aracılığı ve/vey a koordinatörtüğ ü il e e k kayna k yaratîtabîlir. B u konud a sadec e MS B

65 Savunma Sanay i Müsteşarhğ! aracılığı il e gerçekleştirilen projeleri n tutarını n bi r milyar dola r dolayında olduğ u dikkat e alındığında, b u yöntemi n azımsanmayaca k bi r kayna k yaratm a potansiyeline sahi p olduğu söylenebilir. Kamu AR-G E faaliyetler i bell i bi r merkezden, örneği n TÜBİTA K tarafında n desteklenmeli vey a koordin e edilmelidir. Ülkemizd e birço k kam u kuruluş u ayr ı ayr ı AFî-G E projesi desteklemektedir. B u duru m dublikasyonlar a v e kayna k israfın a nede n olmaktadır. Bunu önleme k içi n /\R-GE projes i destekleye n tü m kam u kuıunıla n arasınd a koordinasyo n sağlanmalıdır. Geliştirme v e Desteklem e fonun a işledi k kazandırılmalıdır. Sözkonus u fo n "Ekonomik İşle r Yüksek Koordinasyo n Kurulu " tarafından kara r cıkarıimasın ı beklemektedir. Bu fon e n kıs a zamanda işle r hal e getirilere k TÜBİTAK' a kayna k aktarılmalıdır. Bu alanda ns k sermayesi piyasas ı kurulmalıdır. Ülkeye getirilece k teknolojini n (teknoloj i transferi ) seçimini n TÜBİTA K bünyesind e kurulacak "Teknoloj i İzlem e ve Danışmanlı k Merkezince " yapılmas ı sağlanmalıdır. Ülkemiz e transfer edilece k teknolojini n seçimind e doğr u kara r verebilme k içi n iy i konunu n araştırılması, gelişmeleri n izlenmesi, laboratuva r imkaniannı n olmas ı gerekir. Teknoloj i transfer edece k kuru m v e kuruluşu n bun u te k başın a yapnıas ı vey a yukarıd a sıralana n imkanlardan yoksu n kuruluşlar a yaptırmas ı yanlı ş teknoloj i seçimin e yolaçabilir. TÜBİTA K bünyesinde kuruluca k bi r "Teknoloj i İzlem e v e Danışmanlı k Merkezi", dünyadak i teknolojilerin izlenmesi, transfer edile n teknolojini n sonrak i aşamalarınd a ortay a çıkabilece k sorunların çözüm ü v e transfe r edile n teknolojini n geliştirilmes i konularınd a danışmanlı k yapabilir. Danışmanlı k yol u il e alınaca k b u ücretle r A R G E içi n öneml i bi r kayna k oluşturacağı gib i TÜBİTAK bünyesind e teknolojini n izlenmesind e kurumlaşm a d a sağlanmı ş olacaktır. 3/2. YETİŞMİ Ş İNSANGÜC Ü V E EĞİTİ M SİSTEM İ Gerek üniversiteleri n gereks e AR-G E kurumlarını n kurulu p işlevselli k kazanmas ı içi n ö n koşul yeterl i sayıd a yetişmi ş elemanı n bulunabilmesidir. Bunu n yanınd a eğiti m sistemini n AR-GE v e teknoloji üretim i içi n gerekli nitelikt e eleman yetiştirece k bi r yapıda olması gerekir.

66 Bunun içi n ise;. _ - Temei eğîtiry i süresi tüm okullarda sekiz ysî a çıkanlmalsdır Teme l eğitim sonrasmd a ise bireysel yetenekîen ön plan a çikaran/gelişîiren uzmanlaşmay a gidiimeüdir. Yüksek öğretimde okuüaşma oranı artınlmahdır. - Eğiti m sistemin e gene l kam u bütçes i dîşmd a yen i kayna k yaratılmalıdır. Özellikl e AR~GE faaliyetlerin e ayrıla n payı n yükseltilmes i içi n karşılıki ı çıka r ilişkisin e dayal ı yen i kaynak yaratılabilir. - Uzu n dönemd e eğiti m sistem i iî k öğretimde n doktor a düzeyin e kada r örgü n v e yaygm bıçîmîeriyl e araştıncı, girîşimcî teme i bilimler e v e moder n teknikler e yatkı n yen i bi r yeniükçi-yaratıcı insa n tipi oflaya çıkarmalıdır. - Eğiti m sistemini n gene l özeliiği ş inanc a dayal ı duygusal, yorum a dayal ı byyyrganci tekdüz e (tektip ) insa n yetîştıritiey e yöneliktir. Eğitin i sistem i iî k aşamada n başlayarak; bilimse l düşünc e terneünî n oluşturulmas ı içi n kavrayan, uygulayan, sorgulayan yaratıc ı bir özellik kazandınîmalıdır. - Sma v sistem i hedeflene n sayılar a olaşma k içi n elem e amacın a yöneli k olmakta n çikanlıp, tamame n ulusa! düzeyde yeterlili k gö z önün e alınmalıdır. B u bağlamd a eğitimi n iik aşamalannda n itibare n gelecektek i gereksinimler i d e dikkat e ata n bi r yönlendirmey e gidilmelîdîl - Kütlese l eğitimi n çözümünd e 4 yıllı k yükse k okuîiar, özellikl e v e öncelikl e 2 yıllı k meslek yükse k okuiîanııda n yararıanılabirır. Aync a küçü k v e ort a ölçekl i işletmeleri n ihtiyaçları ola n belirl i meslek i biîg i v e becer i kazandırılmı ş ar a insa n içi n mesle k liseler i modeli yaygsnfaştınîmalf v e derinleştirilmeüdi r - Yurtdışınd a masta r v e doktor a programla n içi n TÜBİTA K (NAT O Bursları), ME B (1416 sayıl ı kanu n çerçevesind e verile n bursla r v e yabanc ı ülkeleri n ülkemiz e tahsi s ettiğ i burslar) v e YÖ K oîma k üzer e ü ç ay n kuru m tarafında n yürütülmektedir. B u programlar a ayolan kolalard a değişi k ölçütle r kullaoılmakî a birlikte, gere k uygulam a gereks e geleceğ e yönelik öncelikl i alanları n gerektirdiğ i iosangüc ü stokun u dikkat e ala n bî r koordinasyo n bulunmamaktadîf. B u nedenl e öncelikt e yurtdış ı masta r v e doktor a programla n te k merkezden vey a ilgil i birimleri n koordinasyon u iî e uygulamay a v e geleceği n sektörlerini n

67 îlıtıyaç duyacağ ı insangüc ü profilin e gör e kotala r befirlenrneydir. Aynca yyrtdtşsad a masta r ve doktor a çalışmalarını n Türkiye'dek i bilimse l uygulamalar a yöneli k olmasm ı sağlayaca k özendincs önlemler e başvurulmalıdır. Yur t dışınd a yerleşi k araştırm a v e biti m adamîanmızdan maste r ve doktora yapa n öğrencilerde n doğruda n yararlanılabilece k bunla r arasında koordinasyon u sağlayaca k yen i bi r bîrimi n oîuşturulmas L Maste r v e doktor a yapma koşullan, şekilleri, aîanlan yeniden düzenlenmelidir. - Eğiti m sistem i AR-G E v e teknoloj i üretimin i yapaca k yaratıc ı araştırmacıian n v e teknolojiyi uygulayaca k nitelikl i işgücünü n yetiştirilmesin i sağlayaca k şekild e eğiti m kurumlan yenide n yapılanmalıdır. - Eğiti m sorun u uzu n vadel i cidd i hır planlam a v e karari ı bi r uygulam a il e çözülmes i gerekir, Bunu n içi n mevcut yapı içind e İl k ve Ortaöğretimde n soruml u Miü i E.ğiti m Bakanlığı, Yüksek Öğretimde n Soruml u Yükse k Öğreti m Kurum u v e araştırm a v e...geliştirmede n sorumlu TÜBİTAK'ın koordinasyonund a öze l eğitim ve araştırm a kurumîannı n d a katılım ı i! e teme! politikalar belirlenip, uygulamaya konulmalıdı r 3.3 EKONOMİ K SİSTE M VE MAKROEKOI^OMÎK İSTİKRA R - AR-GE v e teknoloj i üretimin i uyara n v e yönlendire n e n önemli unsurlarda n bir i d e piyasa yapısını n rekabetç i olmasıdır. B u nedene i rekabetç i bi r piyas a yapışırı m oiyşturufrûasî gerekir. - Ülkemizd e b u aland a so n yıllard a azımsanmayaca k aşamala r kaydedilmiştir. Avrupa Biriiğ i il e gümrü k biriiğin e gidilmes i durumund a rekabe t ortam ı dah a d a gelişecektir. Ancak bunları n yanınd a üzerind e yıllardı r çahşılmasüi a karşı n "Rekabeti n Korunmas ı Hakkında Kaour ı Tasarısı " hal a yasataşmamıştır. Ülkemizd e uygulana n teşvi k sistemi, holding bünyesind e kurula n bankala r y e bürokrati k engelle r potansiye l rekabet i önlemektedir. B u nedenl e ülkemizd e fonksiyone l rekabet, dolayısıyl a d a gerçe k piyas a sistemine işleriî k kazandırılması, özel kurumla n AR-GE ve teknoloj i üretimin e yöneltmek içi n temeî unsu r olmaktadı r ~ Bunun yanınd a makro--ekonomi k istikra r girişimcileri n yatırı m karada n üzerind e etkili olmaktadı r İstikran n oirnadığ s belirsi z ortamlard a uzu n döneml i yatın m yerin e kıs a dönemli spekülati f yatınmiar a yöûelînoıektedi r Doğa! olara k b u durum, dah a ço k uzu n

68 vadeli yatırım ı gerektire n AR-G E faaliyetlerin e kayna k aktarılmasın ı engellemektedir. Bi r başka deyişle, AR-GE v e teknoloji üretim i sonund a bi r yatırım gerektirmektedir. Yatırı m ise, makro ekonomi k istikrarı n sağlandığ ı bi r ortamd a yapılmaktadır. B u nedenl e yatırı m içi n uygun bi r makr o ekonomi k istikrarı n sağlanmas ı gerekmektedi r Oys a ülkemizd e so n yıllarda görüldüğü, gib i ekonomi k istikrarı n sağlanamamas ı ran t ekonomis i yaratara k yatırım eğilimin i düşürmüştür. Ran t ekonomis i is e yatırımlar ı dolayısıyl a AR-G E faaliyetlerini engellemektedir.b u nedenl e ran t ekonomisini n ortada n kaldırılmas ı içi n gerekl i önlemler bi r an önce alınmalıdır. Ülkemizde AR-G E v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştınlmas? içi n geliştirile n modelle r çerçevesinde alınmas ı gereke n önlemler i birbirinde n ay n olara k düşünmeme k gerekmektedir. Bunla r birbirin i sürekl i etkileye n bi r süre ç içind e bulunmaktadır. B u nedenle, daha önc e d e değindiğimi z gibi, AR-G E v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştırılmasın a ilişki n olarak alınaca k önlemler, b u karşılıkl ı etkileşi m dikkat e alınarak, yan i bütüncü l bi r yaklaşıml a değeriendirilmelidir. SONUÇ Ar~ge v e teknoloj i üretim i gib i bi r konud a yapılmı ş bi r çalışmad a sonuç/sonsö z yazma k mümkün değildir. B u konunun, dünyad a büyü k bi r hızl a geliştiğ i v e ülkemizd e b u aland a yapılması gerekenleri n çokluğ u dikkat e alındığında, sonu ç deği l başlangıçları n olmas ı gerekmektedir. Elinizdek i çalışmanın amacı da, ülkemizin kalkınmasınd a ço k önemli bi r yere sahip olan, anca k öneml i ölçüd e açığımızı n bulunduğ u AR-G E v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştırılmasına farkl ı bi r açıda n bakabilme k v e yen i bi r başlangıc a katkıd a bulunabilmektir. Ar-ge'nin v e teknoloj i üretimini n önem i v e gerekliliği, herke s tarafında n kabu l edilmektedi r

69 Bu kabuld e e n öneml i etken, yirminc i yüzyilı n so n çeyreğind e AR-G E v e yen i teknoloj i ürünlerinin yo l açtığ ı devrimse l niteliktek i gelişmelerin, sanay i toplumunda n bilg i toplumun a dönüşümü başlatmı ş olmasıdır. Ekonomik, sosyal, politi k v e kültüre l bütü n toplumsa l alanları derinde n etkileye n b u dönüşü m süreci ; blokları n çözüldüğü, yen i düny a düzeni, küreselleşme gib i söylemleri n yanınd a yoğu n bi r bölgese l ekonomi k bloklaşm a eğilimini n ortaya çıktığı hızl ı bi r değişime d e yol açmıştır. Ülkemizde sonras ı dönemd e düny a ekonomis i il e bütünleşm e doğrultusund a izlene n liberalizasyon politikala n v e AB il e oluşturulaca k Gümrü k Sidiğ i yükümlülükler i rekabetç i bi r ekonomik yapını n oluşmasın ı zoriamaktadır. Öt e yanda n çağ ı yakalam a isteği, değişe n tüketim kalıplar ı v e tale p yapısı, ulusa l v e uluslararas ı boyutt a ada n rekabe t v e yenilikler e açık olara k eğitilebilece k gen ç nüfu s yapıs ı gib i içse l dinamikler, ülkemizd e AR~G E v e teknoloji üretimini n yaygınlaştırılmasın ı zorunl u kılmaktadır. Tanm toplumunda n sanay i toplumun a geçişt e buha r teknolojis i merkez i bi r konum a sahipken, sanay i toplumunda n bilg i toplumun a geçişt e jeneri k teknolojile r olara k nitelendirilen bilişim, biyoteknoloji, iler i teknoloj i malzemeleri, uza y teknolojis i v e nüklee r teknolojinin ö n plan a çıktığ ı görülmektedir. Türkiye'd e d e AR-G E v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştırılmasının merkezind e jeneri k teknolojile r ye r almalıdır. B u seçim, jeneri k teknolojilerin yayıiga n olması, sektörierarası girdi-çıkt ı ilişkisin i güçlendirmesi, yükse k katm a değer yaratması, rekabe t gücün ü artırmad a strateji k önem e sahi p olması, ürü n v e üreti m sistemlerinde yenili k yaratması özelliklerinde n kaynaklanmaktadır. Jenerik teknolojile r yarattıklar ı yen i ürü n v e hizmetleri n genişliği, maliye t düşürüc ü etkileri, sağladıkları rekabe t üstünlüğü, uygulam a atanlarını n genişliği, istihda m üzerindek i etkiler i gibi kriterie r açısında n gelenekse l teknolojileri n ço k ötesind e etkinlikler e sahiptir. Sö z konusu etkinlikler e gör e enformasyon, biyoteknoloj i v e yen i malzem e teknolojiler i ö n plan a çıkmaktadır. Ülkemizde jeneri k teknolojileri n gelişimin i değeriendirdiğimizde, 1980'l i yıllard a telekominikasyon alanınd a öneml i bi r gelişmeni n sağlandığı ; yen i malzemele r konusund a S7

70 ODTÜ, Boğaziç i v e Bilken t üniversitelerind e kapsam h [)ro]ele r üzerind e çaiışıldiğı : biyoteknoioji konusund a d a üniversiteie r v e enstitüle r yanınd a kam u v e öze l işletmelerd e çalışmalar yapıidığ i görülmektedir. Anca k b u çalışmalar, ulkenıızı n teknoloj i üretebilmes i v e yeni teknolojileri n üik e düzeyind e yaygı n kullanım!, dolayísiyi a lilk e kalkmmasın a katk ı sağlaması açısında n oldukça yetersi z düzeydedir. Türkiye'nin jenen k teknolojileri n geliştirilmes i yönünd e bi r \f:va\^ yapmas i durumunda, AR - GE v e teknoloj i üreti m sistemin i d e bun a gör e düzenlemes i gerekmekiedir. Öncelikl e AR - GE v e teknoloji üreti m sistemini n n e olduğu ve nası l bi r mekanizmayl a islediğ i bilinmelidir. Ar-ge v e teknoloj i üreti m sistemi, teknoloj i transfer i v e özurnsenmesinde n teknoloj i üretimine kada r tü m AR-G E v e teknoloj i al i yapısıni. kaynaklann ı v e kurumların ı içermektedir. Bili m v e teknoloj i üreti m süreci, toplu m v e piyas a tarafında n uyarılmaktadır. Bu süreci n il k aşamasın ı üniversitelerd e yapıla n teme l araştırmala r oluşturmaktadır. Sonuçlarının toplum a dolayl ı yansımas ı nedeniyle, teme l arastımıalan n mutlak a bi r devle t politikası il e desteklenmes i gerekmektedir. Teme l araştırmalard a eld e edile n bilgiler, kamu/özel işletmelerd e uygulamal ı araştırm a v e deneyse l cjelıştırrneye, b u araştırmaîan n bulguları d a ürü n v e prose s geliştirmey e dönüştürülmektedir. Bununl a birlikte, bili m v e teknoloji üreti m sistemini n işleyi ş aşamalann ı kesi n çizgilerl e birbinnde n ayırma k mümkü n değildir..ayrıca, aşamala r arasmdak i etkileşi m te k yönl ü değı L karşılıkl ı dönüşl ü şekild e gerçekleşmektedir. Ar-ge v e teknoloj i üreti m sistemin e girdi-çıkt ı yönünde n bakıldığında, sistemi n teme l girdilerinin insangücü, finansman, fizikse l al t yap ı VE DÍICJ Í [birikiminde n oluştuğ u görülmektedir. Sistemi n çıktılar ı is e yen i ürünler, prosesler, paıenıle r v e bilimse l yayınlardır. Girdi-çıktı arasındak i ilişkileri n niteliğ i d e te k yönl ü değildi r v e çıktıları n niteliğindek i değişmeler, girdileri n niteliğin i etkilemektedir. Ar-ge v e teknoloj i üreti m sistemin e kurumsa l yap ı açısında n bakıldığında, ticar i olmaya n kuruluşlar, kam u ajanslar ı v e girişimleri n kurumsa l yapıy ı oluşturduğun u görmekteyiz. Sistemin iy i işleyebilmesi kurumları n işlevse l olmasına v e aralarındak i koordinasyonu n etki n

71 bir şekilde sağlanmasın a bağlıdır. Ülkemizde AR-G E \/ e teknoloj i üreti m sistemini n mevcu t durum u değedendirildiğinde, sistemin şekl i olara k bulunduğu, anca k işlevse l olmadığ ı dikkat i çekmektedir. Öt e yanda n AR-GE v e teknoloj i üreti m sistem i aşamalar ı d a birbinn i uyaraca k özellikler e sahi p değildir. Bu sistemi n oda k noktasın ı oluştura n teme! araştırmaları n devle t politikas ı il e yönlendirilmesi gerekirke n ülkemizd e devle t tarafında n b u yönd e cidd i bi r politik a belirlenmemiştir yılınd a kuruta n Bili m v e Yükse k Teknoloj i Kurul u il e "Tür k Bili m v e Teknoloji Politikası " oluşturm a çabala n b u alandak i ende r çalışmalardandır. Anca k b u çabaların yeted i olduğunu söyleme k mümkü n değildir. Ülkemizde AR-G E v e teknoloj i üreti m sistemini n sağlıkl ı işletilememes i nedeniyl e teknoloj i ithali il e ma l v e hizme t ithal i arasında bi r fark gözetilmemektedir. Ayrıc a ülkemizd e teknoloj i ithalinin niteliğini n d e değiştiğ i görülmektedir dönemind e dah a ço k dolaysı z teknoloji transfe n (makin a imalatçılan, mühendisli k danışmanlı k firmaları, monta j v e işletmeye alm a işlerin i yapan firmalad a doğruda n çalışılması ) terci h edilirken, sonras ı dönemde lisan s yoluyla teknoloji transferine yönelinmiştir. B u dönüşüm, daha düşü k maliye t avantajı sağlas a da, tekr\oloji binkim i açısından önemli bi r katkı sağlamamaktadır. Bütün b u gelişmeler Türkiye'ni n AR-GE ve teknoloji üreti m göstergelerin e yansımaktadı r Bi r ülkede AR-G E v e teknoloji k gelişm e düzeyin i göstere n e n öneml i ik i göstergesinde n biri. İnsani Kalkınm a Endeks i (Huma n Developmen t Index), diğer i AR-GE harcamalarını n GSM H içindeki payıdı r Ülkemizd e kam u eğiti m harcamalann m toplar n kam u harcamalar ı içindek i payı, bi r ço k gelişmi ş ülkede n dah a fazl a olmasın a karşın, AR-G E harcamalarını n GSM H içindeki payını n düşüklüğ ü (199 2 yılınd a %0.33), v e insan i kalkınm a endeks i açısında n 42 ülke arasınd a 34. sırad a ye r almas ı düşündürücüdür. Topla m AR-G E personel i sayısı, ülkelerin fe n bilimler i literatürün e katkılan, tescil edile n yerl i v e yabanc ı paten t sayıla n gib i diğer göstergeler e bakıldığınd a d a gene l gelişm e açısında n dah a ger i düzeydek i ülkeleri n bile gensinde bulunduğumu z görülmektedir. Ar-ge v e teknoloj i üretim i ço k karmaşık, toplumu n bütü n alanların ı etkileye n v e ayn ı

72 zamanda d a bunlardak i geüşmeîerde n etkilene n bî r yapıy a sahiptir. B u neder^î e konunu n kismi v e te k yao h yakîaştmfad a es e aîınması, konunu n açıklanmas ı v e geliştirilmesind e yetersiz kaimaktadır. Dolayısıyl a konunu n bütüncü l bi r yaklaşıml a el e alınmas ı gerekmektedir. B u amaçl a çalışmamszd a ülkemizd e AR-G E v e teknoloj i üreti m sistemini n yaygüiîaştırılmasına yöneli k bütüncü! v e bölgese l l)az h yaklaşımla r geliştirilmey e çalışıîmıştır,. Arge v e teknoloj i üreti m sistemi, toplumsa l bütün ü oluştura n sosyal, ekonomik, politi k v e kültürel alanlarl a ilişk i içindedir. Bunu n yanand a teknoloj i üretimind e d e arz-tale p cepheler i vardır ve bunlar sistemin işleyişin i etkjlenıektedir. Ar-Ge v e teknoloji üretiminin yaygı ulaş mas s msağlayacak jenerik teknolojileri n üreti m süreci, teme! araştırmalardan başlamaktadır, Teoıe f araştırrnaîar, eli t eğiti m yapaca k üniversiteleri n variîğını gerektirmektedir. Teme l araştırmad a eid e edile n gene l r3ulguîa r uygulamal ı v e yönelimli araştırmalar a dönüştürülmektedir. B u aşamada n itibaren, üniversitele r yanmd a başta kam u olma k üzer e bütü n Ar-G e kurumla n v e üniversite-sektö r işbiriiğ i öne m taşımaktadır. Deneyse l araştırrnafarf a desteklene n uygyiama h v e yöneüm ü araştırmaları n bulguları, yeni ürü n ve/veya üreti m yönteniîerinin bulunmasın ı sağlamaktadır. Buluna n yen i ürün ve/veya üretir o yöntemleri yolu ü e topluma yeni ma! ve hizme t sunulmaktadır.. ' Ar-Ge v e teknoloj i üretimini n ar z yönün ü oluştura n b u süreçler, dünyadak i bilim, eğitim, sanat, kültü r etkinlikler i v e îlişk^er i gib i dışsal/uluslararas ı çevr e koşullarında n etkilenmektedir. Ar-G e v e teknoloj i ûretiminî n arz yönün ü etkileye n içsel/ulusa l çevr e koşulfannın başınd a ise, toplumsa l bütürüü n sosyo-kültüre î alanındak i eğitim-öğreti m sistemi, bili m ve teknoloj i birikimi, Ar-Qe sistemini n yapısı, doğa!~madd i altyapı, insangüc ü niteliği v e endüstriye l kültü r gib i unsurla r gelmektedir. Ar--G e v e teknoloj i taleb i genellikl e toplum ve piyas a tarafından oluştııruîmakt a ve/vey a uyarılmaktadır. Kâ r amaçîı olmayan v e uzun bi r uğra ş gerektire n teme l araştırmalar, toplumsa! talebin politi k isteğ e dönüşmes i is e uyanlmaktadır. Ar-G e v e teknoloj i üretimini n ası! kaynağ ı ola n teme l araştırmalar a yeteri i politik iste k oluşmadığında, diğe r araştırm a süreçlerini n hi ç biris i sağlıkl ı işlemeyecektir. Sonuçları ticar i uygulamay a dönüştürülebilece k diğe r araştırm a süreçler i ise, piyas a

73 tarafından uyanîmaktadır. Ar-Ge v e teknoloji üretimini n taîe p yönün ü etkileye n içsei/ulusa l çevr e koşullarını n başınd a ekonomik ve politi k aiantanndaki politi k istek, uygulana n ekonomi k sistem, mülkiyet sistemi, rekabet ortamı, ekonomik istikra r v e ekonomini n gelişm e düzeyi, sanayileşm e stratejisi, dı ş ticaret rejimi, yasaî-kurumsal alt yap s gibi unsurlar gelmektedir. Kısacası Ar-G e v e teknoloj i üretimini n ar z v e tale p cepheler i birlikt e el e alındığında, yen i tekno!ojî!er üretilmesi, öncelikl e politi k isteği n ortay a çıkmasına, ardında n ekonomid e rekabet ortamın ı yarataca k yasaî-kurumsa î düzenlemeler e gidilmesin e v e makr o ekonomi k istikrann sağlanmasına bağlıdır. Yukanda ifad e edile n ö n koşuüanr ı yeterl i düzeyd e olmas ı durumund a üretilece k yen i teknolojilerin, ülke düzeyinde yaygın kullanımın m sağlanabilmesi, çok farkl ı coğrafik ve ikli m koşüllanna sahi p olunmas ı nedeniyl e bölgese l ıhtiyaçian n dikkat e alınara k maddi, persone l ve kurumsa i altyapının oluşturuiabilmesîn e bağlıdı r Doğa l olara k b u ilişki, bölgese l bazl ı bi r yaklaşsm geliştirilmesini gerektirmektedir. Bölgesel özellikleri n v e ihtiyaçlan n dikkat e alınmasıyl a geliştirilece k yaklaşımda, ekonomi k faaliyet açısında n gelişi m düzeyler i dikkat e alınarak, yöreleri n bell i bi r hiyerarşiy e gör e kademelendirilmesi gerekmektedir. B u kademeiendirm e sonrasında, he r bölged e AR-G E faaliyetlerini yönlendirecek bi r kurumsal yapı oluşturulmalı ve b u bölgesel kurumlar arasınd a koordinasyonu sağlayacak, bi r ulusal yönlendirme kurumun u kurulmalıdır. Bölgesei bazl ı teknoloji ve AR-GE birimlerini n oîuşturuimasında, he r bölgeni n e n gelişmi ş iîî ''Merkez " v e b u i l iî e sık ı iler i ve ger i bağiantıia n ola n bi r diğe r i l "Al t Merkez " şeklind e düşünüîmeîidir. Böylec e he r bölged e AR-GE ve teknoloji üretim i açısından bölgese l çeki m merkezleri yaratılabilecektir. f3ölgese î kurumlaşmanı n teme l unsur u he r bi r bölgede, bölgenin özeilikler i v e potansiyeller i dikkat e alınara k geliştirilece k "üniversite-sektör " ilişkileri olmaktadır. Ülkemizde üniversite-teknoloj i isişkis i il e ilgil i oiara k üzerind e e n ço k durula n 'konu,

74 üûiversite-sanayi işbirüğ i olara k ifad e edıle o tekr^oparklardır. Oys a jeneri k teknolojileri n büyük öne m kazandığ ı günümüzde, üniversiteleri n AR--G E v e teknoloji., üretim i konusundaki işlevlerini n sanay i il e smırlanmamalîdır. Bunu n yerin e teme l araştırmalard a büyük önem e sahi p ola n üniversiteleri n yalnı z sanay i deği l diğe r sektörieri e d e bağlantıl ı olarak işle v üstlenmes i gerekmektedir. Günümüzd e siniri! bi r şekild e yapılmakt a ola n b u işbiriiğinin; üniversite-sanay i sektör ü içi n "îerknopark", üniversite-tan m sektör ü içi n "bıyopark", üniversite-hizmetîe r sektör ü içi n "biiişimparkı " olara k organiz e edilmes i gerekmektedir. Bu çalışmad a geliştirmey e çaiışt^ğımı z ''Bölgese l Bazl ı Ar-G e v e Teknoloj i Üreti m Sistemi " yaklaşımın esasın ı d a sözün ü ettiğimi z üniversite-sektö r işbirliğ i oluşturmuştu r Üniversite - sektör işbiriiğ i bi r yandan jenerik teknolojileri n üretilmes i v e yaygınlaşmasın a hizme t etmes i yaomda ülkemizi n tanmsa! potansîyelinden yeterinc e yararianılmas ı v e ekonomik/teknoloji k gelişmelerin-ülke düzeyind e yaygınlaştırılara k bölgese l dengesizlikleri n azaltılmasın a hizme t edecektir. Bölgesel bazd a kurulaca k üniversite-sektö r işbiriiğin e dayalı, AR-G E v e teknoloj i birimleri, bölgenin özelliklerin e gör e teknolojini n farki i boyutların ı (bilişim, biyoteknoioj i v e sanay i teknolojisi) ö n pîan a çıkara n faaliyetler i sürdüreceklerdir. Böylec e öncelikl e bölgese l ihtiyaçlara dah a sonr a is e ayn ı özelfikîer i taşıya n diğe r üik e ihtiyaçlarm m karşılanmasın a yönelik teknoloji üretilecektir. Koordinasyon v e yönlendirm e merkezî, bölgeleraras ı bilg i alışverişin i sağlayarak, biîg i birikiminin hızlanmasın a v e yönlendirilmesîn e hizme t edecektir. B u "Koordinasyo n v e Yönlendirme Merkezi " kon u il e iigi ü ulusa! kurumları n (YÖK, TÜBİTAK, KOSGE B vb), katılımıyla gerçekleştirilebilir. Ülkemizde kalıc ı bi r AR-G E v e teknoloj i üreti m sistemini n oluşturulmasınd a kurumsa l yapmın tamamlayıc ı baz ı önlemlerl e desteklenmes i d e gerekmektedir. B u önlemle r insa n kaynağimn geliştirilmesi, maddi kaynak sorununu n çözümlenmesi, gene l ekonomi k istikrarı n sağlanması ve yasa! düzenlemeler ofarak grupîandırılabiiir.

75 İnsan kaynağm m geiiştirilmesind e teme! hareke t noktası, ilköğretimde n lisan s sonras ı yükseköğrenime kadar, eğiti m ve öğretim sistemini n çağdaş ölçütler e uygu n olara k yenide n yapılandınlmassdır. Madd i kayna k sorunu n çözümlenmesind e yen i kayna k yaratılmasında n çok, mevcut kaynakian n amaçlara uygu n olarak dağıtımı ve kullanım ı üzerind e durulmalıdır. Zira ülkemi z kaynaklar ı sınırl ı olmakl a birlikte, b u amaçları n gerçekleştirilmesin e yetece k düzeydedir. Ası l soru n kaynakları n yanlı ş kullanımıdır. Gene l ekonomi k istikrarı n sağlanması, yalnızca AR-GE ve teknoloji üretim i açısmdan değil, bütün ekonomik amaçlan n gerçekleştirilmesinde öneml i rol e sahiptir. B u aland a d a esa s sorunu n politi k kararlılı k olduğunu söyleme k kanımızc a yanlı ş olmayacaktır. Politi k kararlılığ ı gerektire n bi r başk a konu da, ülkemizd e rekabetç i piyas a yapılannı n yerleştirilmesin i sağlayaca k yasa l düzenlemelerin yapılmas ı v e ayrıcalıkl ı tutumlar a gidilmede n b u düzenlemeleri n uygulamaya aktanimasıdır. Bu arada 1980'! i yılların başından ber i ülkemizde devleti n küçülmes i konus u tartışılmaktadır. Bu tartışmalard a genellikl e dikkatlerde n kaça n bi r nokt a mevcuttur. Gelişmi ş Bat ı ekonomileriyle karşılaştırıldığında, ülkemizde, devleti n ekonomidek i ağırlığ ı ço k yükse k değildir. Ülkemi z açısmda n ası l soru n devleti n küçültülmes i değil, devleti n etkinleştirilmesidir. Devlet, bulunmas ı gereke n yerleri n dışınd a faaliye t göstermektedir. Ülkemizde devlet, piyas a maliann m üzetiminde n çekilerek, kaynakların ı öze l ekonomilerd e gerçekleştirilemeyen alanlar a kaydırma!!dı r B u çerçeved e devlet, değişe n işlevlerin e bağlı olarak çağm gereklerine uygu n teknoloji üreti m sisteminin kurulmasınd a faaliye t göstermelidir. Ülkemiz, beşer i v e madd i potansiyelin i yeterinc e değeriendiremediğ i için, düny a ülkeler i arasında hakettîğ i yer i alamamıştır. B u potansiyel i hareket e geçirece k karariılıkî a yapısa l düzenlemeler yapıldığınd a bi r ço k aland a olduğ u gib i teknoloj i üretim i konusund a d a sıçramalar yapılabilir. Yete r ki, politi k tavır, kiş i vey a gru p öncelikl i deği l ülk e sorunlarını n çözümü öncelikl i olsun ; popülis t bakı ş açûarı yerin e geleceğ e dönü k bakı ş açıların a sahi p olabilelim.

76 YARARLANILAN KAYNAKLA R ALİ, A., (1994) ; Pionerin g Versu s Incrementa l Innovation : Revie w an d Researc h Propositions, The Journal o f Innovation Management, Voi:11. No: 1 Januar y BORATAV, K. v e TÜRKCA N E.(1993) ; Türkiye'd e Sanayileşmeni n Yen i Boyutla n v e KİTLer, Tanh Vakf ı Yurt Yayınlan, Gökhan Matbaacılık, İstanbul. ÇAPOĞLU,G.,(1993); "Sanay i Stratejile n v e Rekabe t Gücün ü Etkileye n Faktöder : Türkiy e İçi n Bi r Değedendirme93 Sanay i Kongres i Bildirile r Kitab ı I.Ciit, Türkiy e Sanayiini n Rekabe t Gücü v e Stratejisi, TMMOB, Yayın No : 160, Ankara. COMMISSION OF - TH E EUROPEA N COMMUNITIES, (1993) ; Growth, Copetitiveness, Employment Th e Challenge s an d Way s Forwar d i n t o Th e 21s t Century, Whit e Paper, Brussels Luxembourg. DALGIÇ, T.(1982); Bilişi m v e Teknoloji, AÎTİA Yayı n No:203, Ankara. ERKAN, H., (1993) ; Bilg i Toplum u v e Ekonomi k Gelişme, Türkiy e I s Bankas ı Kültü r Yayınlan, Ankara. EYYUBOĞLU. H.T., (1991) ; " 2000'l i Yılla r v e TelekomüniKasyo n " M.M.O Sanay i Kongresi, Türkiye'd e Telekomünikasyo n Sanayiler i (Sorunlar/Çözümler/Gelîşm e Dinamikleri), Yuvarlak Mas a Toplantısı, Ankara FREEMAN, C.,(1974) ; Th e Economic s o f Industrial Innovation, Penguen Book s Ltd, London. GÖKER H.A..,(1993a) ; " Türkiye Sanayiind e Rekabe t Güc ü y a d a Teknoloj i Faktörü", 9 3 Sanay i Kongresi Bildirile r Kitab ı I.Cilt, Türkiy e Sanayiini n Rckaoe t Güc ü v e Stratejisi, TMMOB, Yayın No:160, Ankara. GÖKER H.A.,(1993b) ; Serbes t Paza r Ekonomisi " Ülkelerind e sanayi{leşme)-teknoloji(y e Yetişme) Politikalar ı v e Devleti n Rolü, TMMO B Makm a Mühendisler i Odası, MM O Yayı n No:152. Ankara. GÖZEN, A., (1993) ; 'Tarımsa l Sanayid e Uluslararas ı Rekabe t İçi n Gerekl i Teknoloji k Atılım : Biyoteknolojiyi Yakalamak", 9 3 Sanay i Kongres i Bildirile r Kitab ı 1«Cilt, Türkiy e Sanayiinin Rekabe t Gücü v e Stratejisi, TMMOB, Yayın No : 160. Ankara.

77 GÜLEÇ. K.,(1994) ; Türkiye'd e v e Dünyada'd a Teknoloji k Gelişmeler, DP T Yapssa l Uyu m Sosyal Politikala r ve Koordinasyo n Gene l Müdürlüğü, Planlama Daires i Başkanlığı, Ankara, İBEK, E-, (1991) ; " Türkiye'd e Telekomünikasyo n Sanayileri " M.M.O Sanay i Kongresi, Türkiye'de Telekomünikasyo n Sanayiler i (Sorunlar/Çözümler/Gelişm e Dinamikleri), Yuvarlak Mas a Toplantısı, Ankara İNAN, K-, (1994) ; "Cumhuriyetin 70. Yılında Teknolojik v e Toplumsal Dönüşümleri n Dünyasın a Bi r Bakış", Bili m v e Tekni k Dergis i Öze l E k Cumhuriyeti n 70. Yılınd a Türkiye'd e Bili m II, Ankara. KAYNAKÇALJ\N. 0,(1994) ; "Bili m v e Teknolojidek i Amaç, Stratej i v e Politikalar", Milliye t Gazetesi. KIRIM, A., (1990) ; Türkiy e İmala t Sanayiind e Teknoloji k Değişim, TOB B Yayı n No:Gene l 145,AR-GE 59, Ankara, KOUTSOYİANNİS,A.,(1987); Moder n Mikr o İktisat, Teor i Yayınlan. Ankara. NIKOLAVEY, A,, (1975) ; R& D i n Social Reproduction, Progres s Publishers, Moskova. OKAY, O.,(1994) ; "Teknoloj i mi, Temel Araştırma m ı Cumhuriye t Bili m Teknik, Sayı:35 9 ÖZDAŞ, N., (1990) ; "Düny a Perspektifind e Türkiye'ni n Bili m v e Teknoloj i Boyutu", 1. Bili m Teknoloji Şurası, TÜBİTAK, PORTER. M.E., (1990) ; Th e Competitiv e Advantag e o f Nations, Th e Ma c Milla n Pres s Ltd., London. SUMİDA, S., (1993/1994) ; Plan t Biotechnolog y Come s o f Age, Th e OEC D Observer, No. 185, December/January. T.C.DEVLET BAKANLIĞI,(1983) : Tür k Bili m v e Teknoloji Politikas ı (Özet ) , Ankara. TÜBİTAK,(1990 ) ; L Bilim Teknoloji Şuras ı ( Mayı s 1990), Ankara. TÜBİTAK,(1993a); Tür k Bili m ve Teknoloji Politikas ı , Ankara. TÜBİTAK,(1993b);Türkiye'de Bili m v e Teknoloji il e İlgili Mevzat,Ankara. TÜSİAD,(1991); 21. Yüzyıla Doğr u Türkiy e : Geleceğe Dönü k Bi r Atılı m Stratejisi, 2.Bölüm, Yayın No : TÜSİAD-T/91,3-141, İstanbul. TÜSİAD,(1994); Türkiye'd e v e Dünya'd a Yükse k Öğreti m Bili m v e Teknoloji, Yayı n No : TÜSİAD-T/94,6-167, İstanbul.

78 YARMAN, T,F., (1994) ; "Bilişi m Teknolojiler i v e Türkiye", Biü m v e Tekni k Dergis i Öze f E k Cumhuriyetin 70. Yılınd a Türkiye'de Bili m li, Ankara. YENTÜRK, N.,(1993);"Yen i Rekabe t Güc ü v e Sanayid e Yenide n Yapılanm a İçi n Politik a Önerileri", 93 Sanayi Kongres i Bildirile r Kitab ı 1.Ci!t, Türkiye Sanayiini n Rekabe t Güc ü ve Stratejisi, TMMOB, Yayın No; 160, Ankara.

79

80 Eser Kodo : Eser Sahibi: Dr. Muazzez Babacan Celal Bayar üniversites i İ.ΫB.F. işletme Bölüm ü MANİSA

81

82 Dr MUAZZE Z BABACANI N ÖZGEÇMİŞ İ Katılîrnci, Eg e Üniversites i İşietm e Fakültes i mezun u olup, Yükse k Lisan s v e Doktora dereceleıin f Doku z Eylü l Üniversites i Sosya l Bilimle r Enstitüs ü İşletm e Anabiîim Dafı'nda n aînııştır. Hale n Cela l Baya r Üniversites i ÎİB F İşletm e Bölümünd e öğretim eleroan ı olara k göre v yapmaktadı r İşletmecili k konularınd a yayımlanmı ş çeşitli araştırm a v e makalele n bulunmaktadı r Uzmanlı k alan ı Endüstriye l Yaratıcılı k ve Teknoparklardır. Evl i ve bi r çocuk annesıdî r

83

84 ÖNSÖZ Ülkemizin ekonomik, sosya l v e kültüre l he r aland a belì i bi r gelişmişli k düzeyin e ulaşması, yurdun u seve n herkesi n orta k özlemidir. Yolu akılda n v e bilimde n geçe n, amaçh,bilinçli v e karad ı he r çalışmanın, özlemler e v e hedeflere ulaşmad a so n derec e etkil i olacağı açıktır.özeliikl e ülkemizi n so n zamanlard a içinde bulunduğ u ço k yönl ü v e ço k alanl ı darboğazları n tıkanıklı k v e tutuklukları n çözümü, yin e kend i insan, doğ a v e kültü r kaynakla n içind e aranmal ı ; itha l reçetele r yenne kend i koşullarımıza özgü, sağduyulu ve akılcı çözümle r bulunmalıdır. Çözüm arayışların a katkıd a bulunmay ı amaçlaya n İstanbu l Ticare t Odası'n m bili m v e teknolojinin yaygınlaştırılmas ı konusund a düzenlediğ i incelem e yarışmasını, b u yold a atılmış değed i v e öneml i bi r adım olara k görüyor ; benze r konulard a b u tür çahşmalan n sürdürülmesi v e ülkemizi n gelişmesin e katkıd a bulunma k isteye n diğe r kuruluşları n d a b u ve benze r diğe r hareketler e katılmasın ı içtenlikl e diliyoruz.

85

86 İÇİNDEKİLER sayfa ÖNSÖZ İÇİNDEKİLER KISALTMALAR.. TABLO VE ÇİZİMLE R GİRİŞ 1 ii V vi 1 BİRİNCİ BÖLÜ M ARAŞTIRMAGELİŞTİRME V E TEKNOLOJ İ ÜRETİM İ KAVRAMLARI I. İLGİLİ TANIMLAR Araştırma 3 2.Ge!iştsrme S.Yenlk 4.Tekno!oii... S.Patenî. İL AR-GE V E TEKNOLOJ İ ÜRETİMİNİfS l ÖNEMİ,. ^ DÜNYADA AR~G E V E TEKNOLOJ İ ÜRETİM! IGEMEL PERSPEKTİF...: IÎ.AR-GE V E TEKNOLOJ İ ÜRETİ M GÖSTERGELER İ AR-GE Harcama!an AR-GE Personel! Sayssi Bilim Literatürün e Katkı Patent Sayîs s

87 üçüî^cü BÖLÜ M TÜRKİYPDE DURU M I.GENEL PERSPEKTİF Kalkınma Planlarında Bili m ve Teknolojini n Yer i 2 0 Z.Kurumsa! Yapı 2 3 SI. AR-GE VE TEKNOLOJİ ÜRETİM! GÖSTERGELER İ AR-GE Harcamaları AR-GE Personel i Sayısı Bili m Literatürüne Katk ı Patent Sayısı ÎH.YASAL ÇERÇEV E 3 1 DÖRDÜNCÜ BÖLÜ M TÜRKİYE'DE AR-G E V E TEKNOLOJ İ ÜRETİMİNİ N YAYGINLAŞTIRILM A OLANAK V E YOLLAR I I.KISA VADELİ ÇALİŞMALAR : AR-G E VE TEKNOLOJİ ÜRETİM İ İÇİ N BİR ATILIM PROGRAMİ 3 6 II. ORTA VADELİ ÇALIŞMALA R İlgili Kurumları n Revizyon u, Yen i Kurumların Oluşturulması 4 1 a. Bilim ve Teknoloji Parklan 4 1 b.teknoloji Üreti m Noktaları c. Patent Büroları d.teknoloji Geliştirme Liseler i 4 4 III.UZUN VADELİ ÇALIŞMALA R Bilim ve Teknoloji Politikası Oluşturulması Bilim ve Teknoloji Bakanlığının Kurulmas ı 4 8 S.Uzmanlık Alanlannın Belirlenmes i 5 0 IV.DESTEKLEYİCİ ÇALİŞMALA R 5 1

88 BEŞİNCİ BÖLÜ M GENEL DEĞERLENDİRM E Genel Değerlendirm e, 5 4 Kaynakça Ekler = 6 0 EK 1 : Türkiye' ni n Bili m ve Teknolojideki Yapısı 6 0 EK 2: Üretime Aktarılamayan Buluşlar

89 KISALTMALAR AR-GE TÜBİTAK KOSGEfe TTGV B-T GSMH OECD : Araştırma-Geliştirm e :Türkiye Bilimse l v e Teknik Araştırma Kurum u.-küçük ve Orta Ölçekli Sanay i Geliştirm e ve Desteklem e İdaresi Başkanlığ ı :Türkiye Teknoloji Geliştirm e Vakf ı : Bili m ve Teknoloj i :Gayrı Saf i Mill i Hasıl a rekonomik İşbirliğ i ve Kalkınm a Örgüt ü

90 Vî TABLOLAR ÜSTES İ sayfa TABLO 1 : BAZ î ÜLKELERD E AR-G E HARCAMALARİNİN GSMH'Y A ORANÎ TABLO 2 : BAZ! OECD ÜLKELERİND E AR-G E PERSONELİ SAYILAR I TABLO 3 : BAZ! ÜLKELERİÎM BİLİMSEL LİTERATÜRE KATKİS İ 16. TABLO 4 : BAZ I OECD ÜLKELERİND E PATEN T SAYILAR! 1 7 TABLO S : GAYR Î SAF İ YUF^TİÇ İ A R -GE HARCAİVIALAR İ 2 8 TABLO 6 : AR-G E PERSONEL İ DAĞİLİMİ.. ; TABLO 7 : TÜRKİYE'D E YILLARA GÖRE PATENT BAŞVURULAR! V E VERİLEN PATENTLER -3 1 ÇİZİMLER ÜSTES İ Çizim 1 : Teme! ve Uyguiama! i Araştırm a İüşi^îs i 4 Çizim 2 ; Yenilil c Piramidi... 6 Çizim 3 : Bilimse l Buluşların Ticarsieştirilm e Süreler i 1 2 Çizim 4 : Önerile n Bilim ve Te!<noloJ i Bakanîıği Şemas ı 4 9

91

92 GİRİŞ Bir ü!k.ey i ekonomik, politi k v e asker i yönden bağımsı z kıla n değerle r arasınd a, onu n keodi ayaklar ı üstünd e durara k üreti m yapm,as ı v e yaşamas ş önemi î bi r ye r tutar. Günümüzde b u ekonomi k yeterliliğe, ülkeleri n kend i koşulla n içind e yaratîkla n y a d a eo azında n uyariadıkla n bilgi, bilî m v e teknoloj!er! e ulaşsîabilmektedir. Başk a üîkeferden sat m alına n teknoiojile r ise, geçic i ferahlamala r sağlamakt a ancak, ekonomik, politi k ve kültüre î bağynlıli k gib i yan etkilere d e neden olmaktadır. Ne yazı k ki, Ülkemizd e d e bilim, araştsrm a geliştirm e v e teknoloj i üreti m ortam ı konuyla ılgılene o herkesç e bilindiğ i gibi, hi ç bi r dönemd e asl a yeterl i v e doyuruc u bi r düzeye ylaşamamıştir. Cumhuriyet ' ten bugüne de k geçe n süreçt e, sayılabilecek birço k nedenden ötür ü gelişmi ş ülkeferi e aramazd a uçunmlar doğmuştur. Ş u anda, ülkemizî n içinde bulunduğ u ekonomi k darboğa z v e sosya! sorunla r nedeniyl e sağduy u sahib i herkes^ he r aland a dah a yapıc ı, onarıcî v e düz e çıkarıc ı caîışmalar a gereksini m duyulduğunun farkındadır. Bi r anlamda ülkemi z için, geleceğimizi he r alanda etkileyece k olan bir tercihle karş ı karşıya bolurırûakîayız. TürkiyeVfin ekonomi k gelişm e yolund a olmakta n çıkıp, gelişmişli k kulvarın a bil e giremediği yarı m yüzyı l içind e, ülkes i ato m bombasıyi a yerl e bi r edilmi ş Japonları n aldiğı yo l ortadadı r Cumhuriye t Türkiye'sini n il k 2 0 yûmı sava ş yorgunluğun a ayırırsa k son 5 0 yıl ı içind e d e yapılanlarıı ı ço k d a fazl a ofmad?ğ ı görül K:ektir. Gelişm e tempolarını tü m ülkeler e neredeys e zorl a kabu î ettire n endüstrileşmi ş üfkete r karşısındaki konumumuz, büyü k bi r haml e v e seferberli k î!a n etmedikç e hi ç değişmeyecek gib i d e görünmektedir. Ancak, bu durum, konuyl a ügul kiş i ve kuruluşlar ı umutsuzluğ a sürükleme k yerin e yeni çözümle r v e başarıla r ya.raîûia k içi n kamçıîamaîidır» Tü m bili m adamları, rrıühendisler, tekolsyeoler ; bylıışçıılar, kam u cjörevlıîer i, öğrenciler v e gönüllüler, yen i bk araştırm a v e teknoloj i seferbarfığın e soyuomafidırîar. Yapılaca k iş, bunu istemek ; ifiaomak v e benimsemektir. Akîgrı, bimi o v e yaratic^lığı o iy i niye! v e sağduyuyl a bsrfeşîiği her yerde, başar ı ve refah itieyvelerin i toplaoıa k lıı ç de zor olmayacaktır. Üikernizio bilimse f v e tekûoic)ji k bi r atılı m prograrnıo a büyü k gereksini m duyduğ u b u günlerde, he r kesimde o iosarii o konuy a dikkatin i çekme k v e kamuoy u ofyşîüs^ma k

93 gerekmekîedir.çafsşmamız, b u îoan ç v e amaçl a hazîrianmi ş olu p, be ş bölümde n oluşmaktadır. Birinci bölümde, araştırma, geliştirm e v e teknoloj i üretim i kavramla n el e almara k ilgil i tanımlar yardımıyla kavramsa l açıklık sağlanmay a çalışılmıştır. İkinci Bölümd e düny a ülkelerini n konuy a verdiğ i önem i vurgulama k v e ülkele r arasmdaki düze y farklıhklano ı ortay a koyma k adın a araştırma - geliştirm e v e teknoloj i üretiminin göstergele r yardımıyl a hang i konumda oîdukîa n aktanimay a çalışılmıştır. Üçüncü bölümd e Türkiye'ni n araştırm a v e geliştirm e çaîışmala n v e teknoloj i üreti m yeteneğinin, diğe r ülkele r karşsssndak i konum u yin e ayn ı göstergele r yardımıyl a 'belirlenmek istenmiştir. Dördüncü Bölümd e ülkemizi n d e teknoloj i üretebilmes i içi n izlemesi gereken politik a v e yollar hakkında baz ı görüş ve önerilere yer verilmiştir. Beşinci Bölümde ise, çalışmanın gene l bir değerlendirilmesi ve sonuçla r yer almaktadır.

94 BİRİNCİ BÖLÜ M ARAŞTIRMA-GELİŞTİRME V E TEKNOLOJ İ ÜRETİMİ KAVRAMLAR I I, İLGİL İ TANIMLA R Öncelikle, çalışma boyunc a kullanılaca k ola n teme l terimle r kavramsa l bi r yaklaşıml a ele alınarak, b u terimlere yijklene n anlamları n tanımlarl a belirlenmesin e çalışılacaktır. Bu kapsamd a araştırma - geliştirm e (AR-GE), yenilik, teknoloj i, teknoloj i transfer i v e üretimi ii e patent kavramlar ı el e alınacaktır. 1.Araştırma (Research ) Genel olarak, araştırma kavramın ı teme! ( bilimsel) v e uygulamal ı (teknolojik ) araştırm a olarak ik i grupt a el e alma k mümkündür : "Temel araştırma, geni ş ölçüd e araştırmacını n ilg i alanına, kişisel arzusun a bağl ı olu p daha ço k bilimse l amaçl a yapıla n pü r araştırmalar ; uygulamal ı araştırm a is e işletmelerin özellikl e endüstr i işletmelerini n büyü k öne m verdikler i v e gerçekleştirdikler i araştırma türü " (1 ) olara k tanımlanmaktadır.ayn ı zamand a teme l araştırmay a bilimse l araştırma, uygulamalı araştırmay a is e teknolojik araştırm a deme k d e mümkündü r Bilimsel araştırm a. üniversitelerd e ticar i kaygıla r olmaksızı n, bili m adamlarınc a insanlara yarar ı olacağ ı düşünüle n gerçeklikleri n bulunu p ortay a çıkarılmasın ı hedefler. Teknolojik araştırm a ise, bilimse l ilkeleri n ticar i sorunları n çözümün e uygulanmasıyl a ortaya çıkar. Burad a araştırm a misyonu, üniversitele r dışın a taşabilmekte, kam u y a d a özel kuruluşlar a ; kiş i v e araştırm a grupların a geçebildiğinde n, kararla r d a bilimse l olmaktan çıkı p ticar i kaygıla r ağı r basabilmektedir. Çizi m 1' de teme l v e uygulamal ı araştırma ilişkisin e yer verilmektedir.

95 TEMEL ARAŞTIRM A Olası yenili k v e buluşlara sistematik yaklaşın ) Teknik araştırm a ve ticar i iyileştirmeler JâJL Yapılabıliı- pr'::-jelermettidü ve seçmj ı Çizim 1 Temel v e Uygulamal ı Araştırm a İlişkis i Kaynak: Josep h Batty, Accountin g fo r Researc h an d Develapment,Second, Edition, Gowe r Publishing,1988, s.17. Bilimin teme l olgus u ola n araştırmanı n akademik, askeri, tarımsal, tıbb i y a d a endüstriyel amaçlarl a yapılabileceğ i dikkat e alınarak, çalışmamı z, boyunca söz ü edilecek araştırm a kavramını n, ( teknoloj i bağlantıs ı öncede n belirlendiğinde n ) endüstriyel araştırm a olacağ ı öncelikl e belirtilmelidir. 2.Geliştirme (Development ) Geliştirme, temel v e uygulamal ı araştırm a sonuçları m kullanara k uygulamad a dah a iy i malzemeler, mamuller, sistemle r,üreti m süreçler i v e hizmetle r eld e etmey i amaçlayan, ancak yeni bi r buluşun sö z konusu olmadığı, araştırma il e üreti m faaliyetleri arasında bi r köprü görev i göre n çalışmalardı r (2 ) "Geliştirmey i teknoloj i ilerletme, ürü n geliştirme, test v e değerlendirm e gib i ü ç ay n grupt a el e almak mümkündü r Teknoloj i ilerletme, bir sorun a buluna n yen i bi r çözümü n maku l olduğun u göstermey e yöneli k çalışmalardır. B u çözü m yen i bi r teknik yaklaşımı ; esk i bi r yaklaşımdan dah a yükse k kapasite sağlamay ı içerebilir. Teknoloj i ilerletere k işleye n, fakat belk i d e uygulamay a konulamayacak nitelikt e bi r donanı m (breadboard ) eld e edilebilir. Ürü n geliştirme, geniş ölçüd e uygulamay a hazı r v e ticar i değer e sahi p bi r çözüm eld e etmey e yöneli k donanım y a d a yazılı m olabilir. B u aşamad a geliştirm e sonucunu n hatalarda n arındırılmış, kullanım ı sırasınd a müşteriler i tarafından doyuruc u bi r düzey i yakalamı ş

96 olması beklenir. Tes t v e dc^ğerîendîrme, bi r ürünü n çalışm a ortammdak i beürtile n ~ koşuîiar altındak i performansın ı belirlemey e yöneli k bi r mühendisîi k çalışmas a olu p, sirnülasyon yoluyl a v e gerçe k ortamınd a gerçekleştiriiebiii r (3 ) Birlikt e kullanilmalar ı gelenek haline gelmişsse d e araştırma ve geliştirme arasmd a ço k zayii bi r üîşk i olmas ı şaşırtıcı gelebilir. Araştırmala r soııuc u eld e edile n olaylarl a ilgil i bilgilerin, geliştirm e yoluyla d a probîemîeri n dah a etki n bi r biçimd e çözülebileceğ i fikri, makin a, kimy a v e esektrik mühendislerini n bilimse î buluşlarda n yararlanara k işlerin i dah a etki n yapmay a başiadikîan 19. Yüzyıfı o başlann a kada r dayanır. Araştirmanı o bilimi, geliştirmeni n mühendisliği temsi l ettiğ i söylenebilir. Bilimi n amac ı, evren i gerçekler, ilkele r v e yöntemlerle anlamak, mühendisliği n amac ı is e doğadak i maddeleri n özelîikîeriyî e enerji kayoaklannın insan a yararlı hal e getirilmesi sürecini gerçekleştirmektir (4). Yeni teknofojîieo o araştırılmas ı v e geliştirilmesi, tasarımı, prototipini n yapılması, ser i üretînıi ve pazarfarımas ı (ticaoleştîriîmesi ) he m birbirin i izleyen, hem de yoğun büg i akıms gerektirdiğinden içic e girmi ş hal e geîe n çalışmalardır. GeliştıYm e çaiışnıalarmı n devamında ortaya çikabıic^cek bi r başka kavram da yeniliktir, 3 Yeii.iİik (Innm^fmn) Yeoiük getirm e sürec i tekni k bîlg î v e buluşlan n, ekonomi k olara k gerçekleştirilmes i. sürecidir.başka bî r deyişl e icaî, bi r yen i buluş a sahi p olmak, yenileşm e is e b u fikri n ekonomik otera k kullanıiti ı sırasında ortay a çıkan engelleri kaldırmaktı r (5). Geliştirme çaîışroalarioıı ı yatıon ı v e ticarifeştîrmey e dönoştürüimesiyl e d e ortay a yenilikler çıkroakîadi L Yeniliği n ortay a çıkmas ı içi n u ç teme l aşamanı n gerçekleşrııesî gerekmektedir. Yenilik piramid i olara k adlandünîa o b Çizim 2 'de gösteriîmektedi r u aşamalar bütün ü

97 Bilgi deiieyim w yatsrıır f Ortak araştsrma" Hükürrıet destekl i ial5ciratyarlar Üpiversîte araştırmaları ^» Çizim 2 : Yenilik Piramid i Kayoak:Rystam Lafkaka, Ma-nageıneııt Development for Technolog y Irscybators/Parks, SPO/UNFSTD Seminar, Marc h 1990,s.4. 4, TekiioSoJ i fjeehrîoiogy ) Kısaca bel ü amaçiara ve doğay a egeme n olmak içi n kullanıla n ara ç olara k tanımlana n teknolojiyi işle v v e etk i alan ı bakıroında n farkl ı mesle k gruplarını n farkl ı biçimd e yorumîaoması açısıoda n belì i bir tanım üzerinde birleşüemedıği görülmektedir. TeknoiojP bilimses. bilgi binkimîııi n endüstriye l üretim e yöneltilmi ş bölümü, ya da bilimi n eodüstoyel aiaolardak i uygulanış ı oîara k îanımlanabiîir.başk a bi r deyişl e "sistemati k üretim bügisîıı i, üretim içi n kyllaoıla o tü m araç ve gereçle r il e, o üretim i gerçekleştire n insan gücünü kapsaya n dinamik bi r olgu ""{6) dur. Toplumlar, teknolojiyi üreti m ya da akîaom (transfer ) yoluyl a eid e edebilirier. Tekûoioj! üretimi doğruda n doğruy a toplumun, dogai, insangücü, enerj i v e bilg i kaynakîannı n gücüne bağl ı oîara k biiimse l yöntemler e v e araştırmay a dayal ı çalışmalarl a eld e edilir, By güc e salıi p oîmaya o topiuniia r ise, îekûoiojiy i üretmi ş ola n başk a kaynaklarda n lisans anlaşmalar ı v e doğruda û yatınmia r yoluyl a y a d a uzmanlı k bilgis i satı n alara k aktarmaktadırlar. "İster sanay i «önces i toplumdan sanay i toplumuna geçiş, iste r sanay i toplumundan bilg i toplumuna geçi ş ossun ; kalkınmanı n v e ekonomi k refahı n bedeli, kültü r değişikîiğidir. Tekrıolop, topîumla n rrıevcır t kültür ü dağiştirere k v e ekonomi k refah ı arttırara k ik i yönden etkiler (7).

98 4. Paten t Teme! araştırma konus u ola n keşifleri n, tüm insanîığ m yarann a sunulma k üzer e bili m adamları tarafsodao açıklanmas ı v e meslek i yardımlaşm a içind e olmaları, sözkonus u keşiflerin paten t konus u oîmaîarm ı engelle r niteliktedir. Uygulamal ı araştsrm a sırasında ondan bi r ekonomi k kazan ç bekleye n kiş i ya d a kurumlarca finans e edilmes i nedeniyle eld e edîlen buluş y a da bügife r patent konus u olabilmektedir. Paten t sistemi, icat aşamasında olduğ u gib i icad ı geliştirene v e on u ekonomi k bi r ma! halin e getire n imalatçıya rnonopo i hakkı verir (8), ''Ulusal paten t korumas ı, öncelikl e ulusa l ekonomiy e yapıla n bi r katk ı anlammd a değerlendiriimiş olmassn a rağmen, paten t korumas ı başlangıcında n ber i uluslararas ı boyutta düşüûülmü ş v e korumad a bırü k ve uyu m sağlanmas ı ama ç edinilmiştir. Bun u sağlamak üzere buluşlao n paten t il e korunmasınm boyutlann m uluslararas ı bi r niteliğ e kavuşturulması il e iîgif i çalışmala r paten t v e diğe r sına i hakla r konulannd a eşitli k ilkesini kabu l ede n Pari s sözleşmes i yıfmd a kabu! edilmes i il e başlatîlmsştır. Türkiye,b u anlaşmaya 1925'de n ber i yyedir/x9 ) Patent sistemi, araşîsrma ve buiuşlar i teşvi k edere k teknoloji k gelişmey e yardı m eder ; bülyş' sahibin e ekonomi k hakla r sağiayara k ayn ı zam,and a toplumu n buluşunda n yararianmasına d a arac ı olur. Paten t süres i 5,10,1 5 yı l olmak, üzere bulu ş sahib i tarafiûdan belirleni r (10). ii. AR-'G E V E TEKNOLOJ İ ÜRETİMİNİÎ ^ ÖNEM İ Günümüzde işîetmeîeo o üretim,, pazarlama, finansman, muhaseb e gib i teme! işlevler i arasına AR-G E d e katıfoııştı r Tü m moder n üreti m etkinliklerini n arkasınd a,am a etkîolîkferîe organi k bi r ba ğ içind e bütünleşi k AR-G E çalışmalar ı vardsr, " AR-G E etkinliğini klasi k îca T söreclrıde n ay ra n teme l özelliklerinde n biri, moder n anlamd a endüstriyeî araştırmani o, bi r fabrik a disiplin i içindek i laboratuva r v e diğe r araşîsrm a aîölyeleriûin kooîrofi y v e programl ı biçimd e belirlenmi ş ürü n ve üreti m tekoolojiîerin î gefîştirmek v e yaratroa k içi n, ço k - disiplinl i v e ço k amaçl ı koüekti f bi r etkinli k olmasıdır ''(11). T. n ucu z teknoloj i üretile n teknolojidir " görüş ü, transferin biigiy e dayaîi egemenliğine v e mal i yüküne katlanmama k adın a doğr u bi r görüştür. Bî r başk a deyişle, taknoloji transferi bilgisizliği n vergisi ya da cezasıdır. Teknoloji üretim i ise, doğruda n doğruy a AR-G E ' y e dayandınlma k zorundadır. Araştırroalar blumm d e temeledir. Yen i bi r tekooloj i üretmek, fiki r aşamasında n

99 başlayarak, pazar a sürümün e kada r tür n aşamalard a orijina! olmak durumundadı r Orijinal koşyffan o iy i bi r düşünce, fikir, teknik donansm, deney v e tes t laboratuvarla n gibi bi r çok altyap ı öğesine gereksinim i vardır. B u koşullar a sahi p olmayan bi r işletm e ya da ülkeni n teknoloji üretebiîmes i so n derec e güçtür. Dünya, ülkeler i arasınd a ger i kalmamak içi n de bell i bir teknolojyı alarak, y a taklit edere k köt ü kopyala r yapmak, y a da üzerind e bira z çalışara k uyarlam a yapma k yolun a gidilmektedir. Ancak, ülk e içi n doğru v e uygu n teknofojiy î satı n alma k v e uyarlama k içi n bü e bell i bi r,bilg i düzeyin e sahip olmak gerektiğ i unutulmamalıdi L Yukarıda ' anlatılan durumu n yetişmi ş insangüc ü v e eğitiml e ilgi ü olduğu açıktır.teknoloj i üretimi herşeyden önce bi r araştırma geleneği v e özgü r düşünm e alışkanlı k ve eğitimin i gerektirin He r îüri ü mesle k eğiti m v e büimse! araştırm a içind e özgür, bağımsı z v e yaratıcı eğilimle r içind e oima k yenilikler i doğura n ço k sayıd a fiki r içi n elverişl i bi r ortamdır. Bir ülkeni n sahi p olduğ u büi m sistemi, onu n araştırm a yapm a v e teknoloj i üretm e konusundaki etksnüğsn i ve başansm ı belirlediğ i gibi, ayn ı zamanda ekonomik, sosya l v e eğitim yapısın ı v e dolayısıyl a yaşa m kalitesiyl e davranı ş biçimlerin i d e etkiler. Bilim ve teknotoji üretimi sadece ekonominin değil, günümüz kültürünü n d e karakteristi k niteliği durumun a gelmişti r Çünk ü '"bilimi n gelişmes i tamame n ekonomi k katkılari a sağlanacak bi r şe y değildi r v e yüzlerc e yıllı k bili m geleneğ i, ola n ülkelerd e böyî e bi r ortamın yaratılmasınd a politi k v e kültüre! çevreni n büyü k bi r etkisin i görme k mümkündür''(12). Gelişmiş ülkelerd e ortay a çıka n aşır ı uzmanlaşmanı n getirdiğ i, çok farkl ı buluşlar, ancak yen i v e yaratıc ı sentezle r sayesind e v e bütünleşi k bi r anlayışl a biraray a getirilebilmektedir. Aritmeti k diziyl e arta n buluşların, neredeys e geometri k diziyl e çoğaaan uygulam a alaola n tüm dünyay ı sarmaktadır. Bulu ş bolluğ u içind e bilgiy i işleyen, depoîaya n v e kullana n ülkeler, buluşlar ı ticarileştirere k toplumlarını n refahın ı biraz dah a artırmayı, ekooomüerin i güçlendirmey i v e düny a ülkeler i arasınd a dah a fazîa politi k er k sahib i olmay ı hedeflemişlerdir. He r yen i teknolj i karşısınd a heme n eskimek zorund a kala n bi r öncek i teknoloj i, henü z b u aşamay a gelememi ş ülkeler e pazarlaoabiîmektecîir. Teknolojini n ulusa l olmamas ı durumund a, transfe r edile n teknolojinin özeflikî e uiusa j kültü r üzerind e değişi m etkis i yapacağ ı açıktır. Teknolojiy i alan toplumu n yeniliğ e eğilirî î dereces i v e uyu m yeteneğ i he r zama n ayn ı olamayacağsûdao, direnme; yabancılaşma y a da tümüyle uyu m sağlam a tepkilerinde n biriyle / birkaçıyla karşıiaşslmas i beklene n bir sonuçtur. B u nedenle teknoloj i seçimind e

100 uygun olanı n aktarılmas ı öneml i bi r sorundu r E n uygu n teknoloj i ulusal " v e yerl i olanıdır. Çünk ü o toplumun içinden, kaynağından v e süzgecinde n geçere k üretilmiştir. Toplumların yerl i teknoloj i üretmes i içi n desteklenmes i günümüzd e üniversiteleri n, firmaların olduğ u kada r devleti n d e sorumluluğ u altındadır. Üretimi n uluslararasılaşmasının rekabet e kon u olması, devletleri n prestijlerin i d e etkileye n bi r öge durumun a gelmiştir. Gere k araştırm a, gerekse uygulam a kuru m v e kuruluşlarını n değişik düze n v e platformla r içind e desteklenmes i, sonuçt a bi r topla m teknoloj i üretimini sağlayacaktır. Devlet, öze l sektörü n kâri i bulmadığ ı içi n yatırı m yapmadığ ı temel araştırm a v e geliştirm e alanların a girerek, öze l sektörü n finansa l gücünü n yetmediği büyü k projeler i gerçekleştirere k itic i v e sürükleyic i bi r ro l oyna r k i b u ro l çağdaş dünyad a devleti n yeni rolü olarak d a algılanmaktadır. DİPNOTLAR: (1) Ferman,Cumhur,Gene l İşletm e İktisadı, I.Ü. İktisa t Fakültesi s.41. (2) İsme t Mucu k, Modern İşletmecilik, 3.Basım, De r Yayfnlan.İstanbu!, 1987, s.29 3 (3) A.Neja t İnce, "Sanayide Araştırm a v e Geliştirmeni n Geleceği ", tarihsiz, s. 6 (4) a.g.e. s (5) KOSGEB, Teknoloj i Geliştirm e Merkezleri, Eki m 1990.s.5. (6) Gülse r Yildırırri,"Türkiye'd e Teknoloj i Transfer i,198 7 Sanay i Kongres i E^üdırileri, Kası m 1987, TMMO B Makin a Mühendisler i Odası, Ankara, s.479. (7) Ciha n Dura. Bilg i Toplumu, Kültü r Bakanlığ ı / 1244 ^ Ankara s (8) Ciha n Dur a,a.g.e. s (9)Uğur Yalçıne r,"paten t Sistem i,paten t Hakla n v e Türkiye'd e v -e Diğe r Ülkelerd e Paten t Başvurulan".II.Ulusal Makin a Mühendisliğ i v e Eğitim i Sempozyumu Nisa n İstanbul,s. 167 (10) Akı n Çakmakçı, "Yen i Fiki r v e Buluşlan n Desteklenmesin e ilişki n Yapılanm a Modeli", Ankar a Sanayi Odas ı Dergisi, Ocak-Şuba t 1990, Sayı:102,s.22. (11)Ergun Türkca n,teknolojini n Ekonom i Politiği, A.İ.T. İ A. Yayı n No:15 1.Ankara,198 1, s (12)Dünya Bilir n Raporu:Dünya'd a Bilimi n Durum u v e Bilimdek i Eğilimler",Cumhuriye t Bili m Teknik Ek i 9 Nisa n 199 4,Sayı;368,s.8.

101 İKİNCİ BÖLÜ M DÜNYADA AR-G E V E TEKNOLOJ İ ÜRETİM İ a LGENEL PERSPEKTİ F 14.Yüzyılın ortalarında n ber i devaml ı olara k kazandığ ı hareke t gücüyl e (momentumla ) bilimsel / tekni k ilerlem e, 18. Yüzyılı n ikinc i yarısınd a birbirin i izleye n mekani k buluşlarla "Endüstriye l Devrim" i başlatt ı v e bun u izleye n 19. Yüzyılı n ortalann a doğr u elektrik bilimindek i bulu ş v e uygulamalarl a biriikt e insanoğlunu n fizik i kapasitesin i, çevresini o zaman a kada r görülmemi ş bi r ölçüde etkilem e boyutun a getirdi. B u son u gelmeyen gelişm e Bat ı dünyasınd a birka ç o n yı l evve l "bilim - teknik devrimi", "üçünc ü endüstriyel devrim " veya "zek â devrimi " denen kökl ü değişimleri başlattı. " (1 ) Bilimsel araştırmalar a dayana n tü m b u çalışmala r «birço k araştırm a laboratuyarını n doğuşunu hazırladı. " 19.Yüzyıhn sonların a doğr u ortay a çıka n AR-G E îaboratuvarla n, gene l bi r tale p doğrultusunda, buluşçunu n tanımlayabildiğ i vey a gerçekleştirebileceğ i bir tekni k ileriem e yaratmaktaydı. Burada n üreti m sistemi, kâri i gördüğ ü b u buluşlardan birin i yeniliğ e dönüştürmekteydi. Buluşu n dışsa l bi r faktö r olduğ u fikr i II.Dünya Savaşı önces i dönemi n gerçeklerinde n kaynaklanmaktayd ı (2), Özellikle İkinc i Düny a Savaş ı sonund a büyü k -modern-fabrik a sanayinini n gelişim i il e biriikte klasi k ica t sürec i v e mucitler, yerierin i kollekti f bilimse l çalışmalar a (bizza t sanayinin emrinde ) v e patentler e bırakmışlardır. 1950'lerd e yen i bi r nite l değişi m dah a yaşanmaya başlanmış, b u tarih e kada r ik i aland a (birincis i fabrikalard a mühendisle r tarafından yürütüle n çalışmalar, diğer i is e başt a üniversitelerd e v e genellikl e kam u desteğiyle yürüye n sanayiy e yöneli k teme l bilimse l araştırmalar ) birieşere k sanayini n emrine sunula n de v araştırm a laboratuvarîarm ı oluşturmuştur. B u îaboratuvarlan n önemli bi r bölümü, ilerieye n yıllard a sipariş e gör e tasarı m v e geliştirm e faaliyetlerin i yürüten araştırm a şirketlerin e dönüşmü ş v e kendiler i bizza t artı-değe r üretmey e başlamışlardır. İkinc i Düny a Savaşm a kadar, görec e küçü k organizasyonla r ola n birieşik AR-G E îaboratuvarlan, birço k üreti m sektör ü içi n araştırm a yapmaktayke n Savaştan sonra, sanay i îaboratuvarla n öncelikl e asker i dürtüleri e v e nüklee r enerji, elektronik v e üreti m alanlannd a hızl a artmay a başlamıştı r (3). B u süreçt e bilimse l

102 çalışmaların teknolojiy e aktarılmas i v e özellikl e ülkeler e ekonomi k v e politi k gü ç sağlayıcı teknolojile r yaratilmas ı konusund a ivm e kazana n çalışmıalar, bi r yandan d a savaşın nedenlerinde n birin i oluşturmuş gib i görünmektedir. Savaş sonrasınd a is e, A.B.D. ve Sovyetle r Birliği'ni n sağladığ ı üstünlük, özellikl e asker i alanda dah a d a güçl ü v e etkil i olmalann ı sağlamı ş v e b u üstünlüğ ü birbirlerin e karş ı kullanmalan sonuc u savunm a v e silahlanm a arasınd a kurula n [lassa s dengeler, uza y alanına d a sıçramıştır. Uzay a egeme n olm a tutkusunu n "uza y araştırmala n " hedefiyle ifad e edilmes i sonucu, uza y gib i sonsu z v e bilinmezliklerl e dol u bi r ortam ı yerinde keşfetmeni n güçlükleri, he m bilgisayarl ı dene y v e deneti m mekanizrnala n gereksinimini, he m de, elektronik, iletişi m v e bilişi m teknolojilerini n hızl a gelişmesin i zorunlu kılmıştır. Ülkelerin öneml i bütç e harcamaların ı oluştura n b u pahal ı yatırımları n dah a veriml i v e ekonomik olara k kullanılmalar ı içi n,asker i teknolojileri n sıvı! sektörler e d e uygulanmas ı fikri doğmuştu r (Örneğin, nükleer, biyoloji k v e kimyasa l saldırılar a karş ı korunm a teknolojisi, yaşamsa l donanımlarda n canyeîekleri,paraşütler, gib i insa n faktörün e dayalı alanlard a birço k ürünü n doğuşun a nede n olmuştur). Özellikl e A.B.D.'ni n sözkonusu sivi l v e ticar i çalışmalard a ekonomi k sistemi n d e elverişliliğ i nedeniyl e dah a etkin olduğ u görülürken, Sovyetle r Birliğ i ' ni n dah a ço k savunm a v e uza y teknolojilerine yaptığ ı yatınmla r dikkat i çekmiştir. Uzay ı kapsaya n teknoloji k çalışmalar, doğal kaynaklan n hızl a kirlenmes i v e biline n enerj i kaynaklarını n azalmas ı, arta n dünya nüfusuyl a birlikt e arta n işsizlikl e d e birleşinc e insanlığı n geleceğin i tehdi t eden öğele r olara k ortay a çıkmıştır. "Bilginin ticarileşmesindek i süreci n kısalması, ekonom i v e sanayide n bilim e yöneli k talebin doğruda n refleksi f hal e gelmesidir. B u yön ü il e bilim, doğanı n araştırmas ı yanında proble m çözüc ü yön ü il e d e etkil i olmaktadır. Artı k esk i soyu t - somu t bili m aynmı yerin i ( önemler i arasınd a bi r terci h yapmaksızın ) teme l v e endüstriye l araştırmia kavramların a bırakmaktadır. AR-G E yönetim i is e faaliyeti n uygulamal ı v e teorik olmasında n çok, misyon u içi n tanınan vadeni n uzunluğun a gör e belirlenmektedir " (4). Çizim 3 'd e ye r ala n grafik, bilimse l buluşları n ticarileşmes i sürecin i göstermektedi r Bilimsel buluşları n 18.Yüzyılda n başlayara k insanları n hizmetin e sunulabilece k bi r ürü n haline gelmes i içi n geçe n sürenin, 21.yüzyıl a doğr u gidere k kısaldığ ı dikkat i çekmektedir. Fotoğrafı n insanlığ a hizme t etmes i içi n 11 2 yı l geçerke n, asker i teknolojilerin d e hızlandırdığ ı baz ı yöntemlerl e oluşa n bilg i birikimi, yen i buluşlan n

103 doğuşunu hazırlamıştır 'dan bu yana buluşları n ticarileştirilmes i ayn ı yı l içind e gerçekleştirilmeye başlanmış, günümüzd e is e bu süre ayla r, hatt a haftalarl a ifad e edilir durum a gelmiştir. BULUvŞLAR TİCARÎLEŞTİRME SÜRES İ CD ^ LASER 19n 0 i -^í^tiü KAS E P Li ' GÜÎ'JEŞ PıLı 1953 / I TPAJ-.ÍSISTOP. l' ~ 4F. NÜKLEER REAF 1951 ÎTÖP. 19i:J^ AY 1 YıL 2 YıL 3 YıL 10 YıL TELEVIZYON 19:: İZ YıL RADAR u 15 YıL RADTOFÜZVON TELEFON X ışını YıL 35 YıL 56 YıL ELEORIiaÎ MOTO R 16 Z 1 FOTOĞRAF 1727 Lİ-İ3 9 YILLAR ızno YıL 112 YıL '2000 Çizim 3:Bilimse l Buluşları n Ticarileştirilrrı e Süreler i Kaynak : Carlos Sılver a Almıra n,cas e Stud y Incubato r Withou t Walls, Universidad República,Uruguay.tarihsiz,s. 2 Ülkelerin, teknoloj i üretim i yoluyl a uluslararas ı platformd a rekabe t gücün ü yakalama k ve arttırma k içi n birço k yöntem i denediğ i görülmektedir. Doğruda n ulusa l kaynakla r kullanıldığı gibi, yabanc ı firmalarl a ortaklık, y a d a adaptasyonl a başlaya n yenili k çalışmaları ve teknik yardımla r b u kapsamda yer almaktadır. Örneğin, yılla n arasında ortay a çıka n orta k girişi m (Jom t Venture ) ' leri n yaklaşı k % 20 ' sini n AR-G E faaliyetleriyle ilgil i olduğ u v e üniversit e ortakhkia n, konsorsiyumla r v e uluslararas ı çabalarla birlikt e,1970t ı yıllard a ürü n ve üretim bilgis i sürecind e ikinc i dönü m noktas i oluşturduklan bilinmektedir.

104 Farkli ekonomi k güc e sahi p öfkele r arasmdak i ayır mı, anca k objekti f ölçötle T (göstergeler ye oranîa r ) yardımıyl a ölçebüme k aniaml ı ciacağından, AR-G E v e teknoloji uretimî ölçüm ü için de bazı göstergele r kuilanşfmaktadır. ii«ar-ge 0 TEKNOLOJ İ ÜRETİM İ GÖSTERGELER İ Günümüzde ülkeleri n kalkınmışlı k düzeylerin i beiirieme k içi n kullanıla n ölçütleri n başmda gele n AR-G E göstergeleri, ayn ı zamand a teknoloji k düzey i d e belirlediğinde n oldukça önemli kabul edilmektedir. Temelde AR~GE ölçütün ü boyutlandıra n ü ç öge vardır : * Topîam AR-GE harcamaîann m ülkeni n mill i gelirine oram, ** Müfu s basma düşe n îa m zaman eşdeğerii araştırmacı persone l sayısı, Uluslararası nitelikl i bılinıse l dergilerde bi r yıl içinde yayımlanan makal e sayısı. Bu öğelerde n ilk ikisi, ûîkeni n AR-G E çalışmasın a ayırdığ ı mal î v e insangüc ü kaynakfannın görel i büyüklüğünü, üçürıcys ü is e dah a ço k araştırm a çalışmalarını n bi r tür verimin i ifad e etmektedir (5), Günümüzd e bilimse l v e tekoolojl k g >iişrîi e yol u il e eld e edile n büg i v e teknoloj i yaklaşık kada r gelişmi ş ülkeni n tekelindedi r B u ülkele r dünyad a yapıla n AR-G E çalişmalannıo % 9 5 kadan m geliştirmekte, bun a karşılı k düny a nüfusunu n % 70'in i oluşturan gelişm e yolundaki ülkele r is e, en çok % 5 AR-GE yapabîîmektedirle r (6). B u dumm göstergele r yardımıyla da açıkça görülecektir : 1. AR-GE Harcaoaiar ı ''Bîr üfke^nir ı bili m v e tekııotoj i ç^lişmalarını n ekonomi k kalkınmad a etkinli k sağlayabîlmesinîn AR-G E içi n GSMH ' dan ayrılar ı e n azından % 1, onbin kiş i basm a düşen araştırma personel i sayısıo m d a e n azından 1 5 olmasryi a mümkü n olabileceğ i geoeüikle kabul edilmektedir (7),

105 TABLO 1 : BAZ İ ÜLKELERDE AR-G E HARCAMALARINI N GSMH'YA ORANİ (% ) (1990 ) ÜLKELER ~~ ' ^ ÂR^TÎAR 7ÖSMH"(%) İsraii 3.10 Japonya 2.98 İsviçre 2.86 A.B.D 2.78 İsveç 2.76 İngiltere 2.26 F.Almanya 2.83 Fransa 2.40 Hollanda 2.17 Norveç 1.93 Kore 1.88 Kanada 1.37 Tayvan 1.12 Brezilya 0.39 Hindistan 0.88 Tayland 0.21 Türkiye 0.33 Pakistan 0.98 Güney Afrika 0.76 Kaynak :TOSîAD,Tyrkiye'd e v e Dünyad a Yükseköğreti m Bili m v e TeknolojiJÜSİA D Yayın No:TÜSÎAD-T/94, 6-167jstanbuî, Hazira n 1994, s.4 1 AR-GE çalışmalarını n,mill i gelir e oraosyl a buluna n bilimse l efor, yıl ı itibanyl a Japonya'da % 3, A.B.D/de % 2.8/Avryp a Topluluğ u % 2, EFT A.ülkeleri % 2.2,Kuze y Afrika'da % 0.3,Yak m v e Ortadoğ u ülkelerind e (Türkiy e b u grub a girmektedir), % 0. 4 olarak açıklanmıştır (8). 2. AR-G E Personel i Sayıs ı Tabto Z d e baz ı OEC D ülkelerini n topla m AR-G E persone l sayıla n görülmektedir. Mutlak sayıları n yan ı sır a oobi n nüfu s başın a düşe^ n AR-G E personel i sayıs ı bakimmdan d a ay n bi r sıralam a yapilabîîîf.geneîliki e ge.-üşmi ş ülkelerd e o n bi n kiş i başına düşe n AR-G E personell i sayıs ı 50'ni n üzerindl e olu p Yunansita n v e Portekiz gib i ülkelerd e bif e 20^de n az değildir, " B u say ı AB,D: d e 76, Japonya'da 91. Fransa'da 51, Yunanastan'da 1 4 'dür ''{9),

106 TABLO 2 :BAZ I OECD ÜLKELERİMD E AR-G E PERSOÎ^EL Î SAYÎLAR I (1987 ) ÜLKE ARAŞTİRMAC İ SAYİS! A.B.D. 9^ İngiltere Kanada ^ İspanya Fransa Almanya Japonya Norveç 19-^8 0 isviçre Hollanda İtalya Yunanistan Türkiye KAYNAK: OECD, Basic Science and Technoiogy Statistics, Paris, BİIİR1 Literatürün e Katk ı Ulusiararas! hilimse! dergilerde yayımlana n bilimse l yaym sayhan, ülkelerin gelişmişli k göstergeferinclen bir i olara k ka&u i edüir.fen, sosya l bilimle r v e güze l sanatla r alanlannda uluslararas ı tarama indekslerind e ye r alabile n bilimse l çalsşmalan n sayısı, bir ülkeni n bilimse l altyap ı durumun u yansîtmaktadir. Scienc e Citatio n lndex,socia l Citation inde x ve Art Citatioii Inde x, uluslararass kabu! gören tarama indeksleridir. Günümüzde düny a bili m literatürün e yayınla r yoluyl a yapıla n katk ı % oranınd a Kuzey Anısrika, % 34.4'ü Avrupa, % 81 Japonya, % 6.4* ü eski SSCB tarafından % 6.6 s ı ise Afrika, Lati n Amerik a v s Asya'dal d kalkınmakt a ola n ülkele r tarafında n gerçekleştirilmektedir (10 ) Bir başk a sınıflamay a göre, A.B.D.,İngiltere, Almanya, Birleşi k Devletle r Topluluğ u (eski Sovyetle r Birliği), Japonya, Fransa. Kanad a v e Hindista n bilimse l literatürü n % 80'i!ii, ii k onü ç üik e % 86'sıni, il k 4 6 ülk e % 99'un u sağlamaktadır. Ger i kala n 11 7 ülkenin katkısı ise,% l'den küçük kalmaktadır yıl! itibarsyi a, fe n bilimler i dalınd a dünyadak i topla m bilimse l yayı n sayıs ı clup. bu makalelerin % 36 sın ı A:B:D. üretmiştir.ikinciii k % 7.4 il e İngiltere'ni n, üçüncülü k % 7. 4 i! e JaponyaYim.dördüncülü k % 6. 8 it e Almanya'n m olmuştur.

107 Onbin nüfu s basm a düşe n büimse! yayın sayss ı il e İsviçre birinci, 14.9 il e İsrai! ikinci durumdadı r (11). TABLO 3: BAZ! İİLKELERİN BILIMSE L LITERATÜR E KATKıS! (1987 ) üike Ad i Makale sayıs ı A.B.D Japonya İngiStere Fransa F.Almanya Kanada İtalya Hindistan Hollanda Avustralya İspanya İsveç İsviçre Çin Belçika İsrail 8801 Yunanistan 3273 Tayvan 2487 S. Arabistan 1454 Türkiye 1352 Portekiz 1345 İran 258 KaynakfrUBÜAK, LBil'ı m Teknoloji Şurass,a.g.e.,s Paten t Sayıs ı Dümra üîkelerioiı ı yıfls k paten t başvuriların a bakıfdığind a Japony a v e A.B.D.'nin yin e başı çektiğ i g.öry!mektedirj98 8 yıl ı üibanyla Japonya 'nt n üske içindeki paten t sayasını n ûike dsşındakileriû e oranla ö ç kat fazl a olduğu, AB.D.'nin is e yur t dışında verilen paten t saygfariûm yurt içindekiler e oranla iki kat fazla oiduğu görüloıektedir»

108 TABLO 4 :BÄZf OECD ÜLKELERİNDE PATEN T SAYILAR I (1988 ) ÜLKE Japonya A.B.D. Ingütere Kanada İspanya Fransa Aimanya Norveç İsviçre Hoüanda İtalya İrlanda Yunanistan Türkiy ÜLKE İÇİND E PATENT SAYÎS İ ÜLKE DİŞİND A PATENT SAYİS İ KAYNAK : OECD, Basi c Science an d Technology Statistics, Paris,1991. (1) Ahmet Nejat!nce,a.g.e.,s. 1 (2) Ergun Türkcan, a.q.e,s (3) Deniz Can Saner,.Zenginle r.yoksullar v e Robotlar, 2.Basım, Bireşim Yayınlan, 1993,s.81. (4) yeti n Ger - f/ıeti n Durgut.Vif.BYK P Bili m v e Teknoloj i Öze l İhtisa s Komisyonun a sunula n (5) TÜBİTAK, I.Bili m Teknoloj i Şuras ı, Mayı s 1S90, Ankar a,tübita K Yayın-Dağıtı m Daire Saşkanhğ ı s.70. (6) Kema l Göleç-lsma!! Hakkı Yüce!,"VİI.Beş Yıllık Kalkınma Pian ı Bilim ve Teknoloj i Öze l İhtisa s Komisyonu Ön Raporu", tari'hsiz, s.5. Cî')a.g.e.,s. 29 (8)Biiimcle Kim Daha Güçlü.Cumhuriyet Bili m Teknik Eki, 1 6 Nisan 1994.Sayr369, s.io. (9)Fevzi Yılmaz. Tükseköğretim ve AR-GE Faaliyetleri", Milliyet Gazetesi, (ii)tû.slad, Türkiye'de ve Dünyad a Yükseköğreti m Bili m ve Teknoloji, Hazira n 1994, TÜSİAD Yayın Ho: TOSİAD-T/ , s.aa.

109 TÜRKİYE'DE AR»G E V E TEKPİOLOJ İ ÜRETİM İ L GENEL PERSPEKTİ F Ülkemiz açısmda n bakddiğınd a Osmanl ı Devlet i zamanmda n başlayara k demiryolu, telgraf şebekesi, elektri k üreti m santral i gibi, zamanı n çağda ş teknolojisini n belirtis i sayılan birka ç ürünü n d e, yabancılar taraîmdan yapsîmı ş v e kullanıla n ürünle r olduğu, Devletin zayı f düşmes i v e gaü p güçler e tavizle r vermesiyl e Türkiy e Cumhuriyet i 'n e miras kala n teknoloj i düzeyinde n sö z etrnenins e pe k kola y olmayacağ s görülecektir. Ayrıca "Osmanls, ticaret, tefecilik, zanaatkârlı k gib i süfl i işlerl e uğraşmaz, şerefl i bab a mesleği ola n askerli k yapa r y a d a gerekirs e fiile n devleti n hizmetind e çalışır " felsefesinin d e bu durumda etkil i olduğu düşünülmektedir (1). Genç Tür k Cumtıuriyet i içi n he m b u felsefey i yıkmak,. hem d e ülkeni n gerçekte n ekonomik v e politi k bağımsızsiğin i kurma k oldukç a zo r olmuştur.(hatt a b u felsefeni n etkisinin gönümüzd e bif e kasme n sürdürüldüğ ü düşünülebilir ) Cumhuriye t Dönemind e yürürlüğe konmay a çafışıla n birço k politik a gib i bili m v e teknoloj i alanındak i düzeoterneîer d e önceîikie üikeni o ekonomi k bağımsızlığ ı ve kalkınmasm î hedeflemiştir. Bu amaçla, bihrose l yaşamı olyştııra n araştırm a kurumianyl a üniversiteleri n kurulmalar ı daha il k yıüarda düşunyirnüştölbiîl m kuruıııla n kada r ülk e endüstrisini n d e bi r an önc e olyştiiryfması fikri, bi r ço k üreti m alanınd a kam u iktisad i teşebbüsler i eliyl e kurula n fabrika v e işletmeni n doğuşon u hazırlamıştır."miîî i Mücadelede n ekonomi k gücünü n neredeyse so n damlasın ı tüketmi ş olara k çıka n 1 0 milyo n nüfusl u gen ç Türkiy e Cumhuriyeti, ikinc i Düny a Savasında n başarıyl a kaçınabilmiş ; 6 0 yı l içind e nüfus u beş İca t artarken, GSMH'dan kiş i başına döşe n pay ı Doları n üzerin e çıkarabilmiş ; sağlam bi r bankacılı k al t yapısı oluştıırabilmiş; küçük, orta ve ardından d a büyü k sanay i kurabilecek sermay e birikimin i sağlayabiîiti!şîîr"(2). Curnhyriyetio si k yılfariûd a umu t vere n b u tabloy a karşm, günümüzd e bili m v e teknoloji ortamında n v e clözeyiııder ı sözeîme k v e b u aland a diğe r üfkeîeri e rekabe t etmek, n e yazı k k i sözkonus u bil e edlîememîştfr. Belirlene n amaçla r v e b u amaçla n gerçekleştirmek içi n kullaoilacak araçla r ve yetkil i kurumlar, dah a gerçekç i.üretke n v e kalıcı olmadıkç a.ülkemizi n bili m v e teknoloj i üretim i v e b u konud a yarışara k liderli k

110 kazanması, o e yazı k k î önümüzdek f on yıüa r içi n d e oîdukç a uza k bi r hede f gib i görüûmektedir,, Türkiye'deki AR-G E ve Teknoloj i üretim i boyutların ı irdelerken öncelikl e ülkemizi n bili m temeli ve dokus u üzerind e kısac a durmak, içind e bulunula n teme! sorunlar ı anlamay a yardîmcs olacaktır. Türk Endüstrisind e (istisnala r bi r yana ) AR-G E faalîyeüerini n gene! durum u şöyl e özetlenebilir (3):. - 1.Türkiye'de "Bili m ve Teknoloji" ve//veya bi r "endüstriyel politik a veya strateji " yoktur. 2,AR-GE ' ye dayalı endüstri yok sayılabilir. 3.Transfer edıimes i gerakf i!eknoiq{s!e r öncede n belirienmediğ i gib i, alınaca k teknolojiîerle ilerd e ne yapılacağı belirsîzdir. 4.Üretilecek uru n v e sisteoıieri o *'sisîe m etüdü " yapılmadığ ı gibi, gereksinimleri n belirlenmesinde d e bilimsel yöntemler kiillanilmamaktadır. S.Bügiif v e beceril i insa n güc ü ço k kısıtlıdır. Eğiti m sistemini n ço k yetersi z oluşunu n yarattığı bilg i ve anlama noksanlığ ı çok yaygındır. 6.AR-GE il e ilgili koruluşiar arasında önemli eşgodümsüzlük vardır. J.Dariişma vey a uznıaniı k merkezler i yo k denece k kada r azdı r v e olanında n d a yararlaniimamaktadır. 8.AR~GE konusun a verilen düşük öncelik sonucunda, yeterii kaynak ayrılmamaktadî L 9.GereksiniiTi v e politi k beklentileri n aciliyetî, uzu n vadel i pla n v e programlar m bulunmayışı AR-GE yol u iîe tasarım ve îmafa t yolunu tıkamaktadır. Ayrıca, tarafımızda n gerçekleştiri!e n bi r araştırm a sonund a eld e edile n bulgular a gör e de, (4 ) firmalarımızı n Heri îeknotop kullanım! yaygı n olmayıp, dah a ço k büyü k firmaların AR-G E birimler i bylonitiakta, küçü k v e ort a öiçekî i işletmele r gelenekse l v e demode teknolojilerl e çahşmakta ; teknoloj i temini, dah a ço k transfe r kanalıyl a gerçekleşmekte; teknoloji uyarlam a çaîışmalan v e benzetm e yoluyl a teknoloj i üretim i döşük orand a gerçekfeşmektedir» Teknoloj i transferini n dah a ekonomi k olduğ u görüşüyle dah a ço k kıs a vadel i çözömleıl e teknoloji k sorunları m çözmey i hedefleye n firmalar, sözkonus u soryûfarı o çözüm ü içi n üniversiteler e v e araştırm a kurumların a başvuruda pe k gönüü y davranmamaktadîr. Üniversit e -endüstr i arasındak i ilişk i zayıflığı bi r yandan işletm e sorunîannı o bilimse l bakı ş açısında n uzakta, ticari kaygılarl a çözüm üretildiğ i ortamla r yaratmakta, bi r yanda n d a araştırm a v e eğiti m kurumlarınd a endüsîrioln gereksini m v e soroniarifi a yabanc ı kafa n çalışmala r

111 syrdüíüimekíeclir.keslmler aras g AFl-G E köprüs ü kurulaaiayioc a teknoloj i üretim i olanağı doğa l oîarak zayıflamaktadir. - Sonuçta n e íeknoíoj i transfednde n vazgeçilebümekte, n e de. üniversiie - endüstr i kesimleriûiû birbirinde n kopukluğ u öûlenebiîmekiedîr. 1.Kalkınma Piarıîarifid a Bili m e Teknûlojioi n Yeri 'Türkiye, f y?l!an o başınd a pîaoi ı kaîkınnı a sisternin i başlatırken, hedefini n bs r sanayi öfkes i durumun a geîmek olduğun u açıkiemış ve geçen zaman içind e yürüdüğ e koymuş oîdyğ y kaîkınm a pi-anlarınd a belirlemi ş olduğ u ilk e ve hedefle r il e uyguladığ ı prograrrjarda bu yöndeki çalışmalara öncelik verniişiif' (5). " ' - ' Ancak, bi m v e teknoloj i konusund a ayr ı bi r politik a, pla n v e program a sahi p olunmadığından, konuyl a ilgil i kısımia n kalkınm a planiaomı z kapsamınd a inceleme k gerekmektedir. Bugü n içind e bulunduğumu z ortarn ı irdelemed e geni ş bi r bakı ş açss ı sağlayacak ola n kalkınm a planlarımızd a»konuyla ilgil i görü ş v e ifadele r özetl e şöyledi r (6). i. Beş Yilig k Kaikinma Piarıı, "Araştsrrn a çalışmafanoın geliştirilmes i iî e ilgili oîarak el e alınacak e n öoemi i sorunu n, ço k dağını k durumd a ola n araştırm a organ ı v e çaîışmalanos düzenleyîcijşbirfiğio i sağlayıc ı v e özendiric i bi r düzeni n bulunmamas s " olduğu belirtilmiştir,(7 ) B u dör^emde. e n öneml i gelişme, Türkiye'd e biümse î araşîsrmalar yapmak üzer e TÜBİTA K kurulmasıdı r ii,beş Yıllı k Kaücırîîîi a Planı ' nd a ayr ı bi r bölü m oiara k ye r aîa n bili m v e araştırm a konusu teknoloji k gesişme, sanayileşm e v e ekonomi k sektörierdek i gelişmelerde n bağımsız olara k v e ofdukc^ a gene l bi r düzeyd e el e alınmıştı r B u yüzde n araştırma - geliştirme konusund a kara r düzeyind e olduğ u kada r uygulam a düzeyind e d e yo l gösterici somu i çalışmaların yapıfmas r v e önerilerin getirilmes i mümkü n olamamıştir. Skind Plan dönemindeki e n ooemîi gelişm e Marmar a Bıîimse î v e Teknoloji k Araştırm a Kururnıı 'nurı kurulmas ı olmuştur. : iiî«beş Yiiii k Kalkımn a Pİaıı f od a ölçe k sorunun a değinilere k karmaşı k teknoloj i kuüaoıiftiası gerekîiüğ i v e ölçeğ i büyü k ola n yaiınr n maîla n eodüsîrisinî n tüketi m malları eııdüsirisîrı e oranl a küçü k kaidığ g ifad e edilıııîşiir. Yin e b u pland a AR-G E çafışmaîarmiii tüketi m mallar ı eodüsîrisin i geliştîreceğ î v e tale p yaratacağ s görüşün e

112 yer veriimişîir. B u pland a teknoiojl k gesişm e konusund a önemî i bî r nokta~yoktu r v e yainızca íeknoiojí k bügteriı ı ufaşıiabiîeceğ i kurumlan n kuruimas ı öngörülmüştür. iv«beş Yiii* Kalkınm a Planı ' nd a, AR»GE faaliyeîlerio e aynîa n kaynakları n yetersi z oîrnası, araştırm a kurunıfanyl a eodüsî o kesim i arasınd a organi k bağları n kurylaoıarnası v e teknoio i traosferini n yükse k maliyet i üzerind e durulara k v e pake t teknolojiler yerine yalnı z gerekli oían teknolojîîerîr ı almmas i konusun a ağirh k verileceğ i besiıtümışiir. Ayrıca b u pla n dönerriinde, Tür k Büm Pofıiîkas i hedeflerin i be!ir!eyebi!me k amacıyl a Türk Bili m Politikas i ' ' dokümari i hazirlanmi s v e aync ve Teknoloji Politîkasg. Çalışma Dokümanı" yayınlanmiştır a yılında "Bîü m ''V. Be ş Yıiiî k Kafkıom a Planı NM B VP!ao Dönemind e dünyadak i gelişmeler e parafe! olarak yen i malzemeler, yfaşiurm a ve, fıaberleşmed e reorganîzasyon, yazılırn, blyotekoolofi, enformasyo n tekootojiler î kaübrasyo n v e paten t sistemler i, roboii k, uygyiamalan gib i iler i tekoolop konolarmd a yapıla n, bazı AR-G E faaliyetier i v e b u konularda..uluslararas i standartlar a erişmey i..hedefleye n.araştırm a v e eğiti m prcgrarolan destekfeomişiir. Ayrs i dönemde araştirmac ı sayısın m 33,00 0 civannd a AR-GE ayoîar ı kayııakiar m GSMH' om % 0.2 's î oranında olduğu..beîîrîenmiştir.. L Be ş Yıllı k Kalkınm a Plariiiıd a ( ), Bili m -Teknoloj i / ilk e ve- - politikalar ı başisği altında, 'Biyoîekooloji, enformasyo n teknolojisi, mikroeiektronik, telekomünikasyon, oyd u teknolojisi, nüklee r teknoloji, yen i malzemele r gib i iler i _ feknoîoj i aiaııfarîndak i he r türf ö AR-G E faaliyetler i desteklenecektir. Teknoioji k gefişitieııirı rtici güc ü ola n savunm a ihîıyaçlarını n gerekiıydiğ ı AR-G E faaliyetler i d e desteklenecektir ifades i ye r aimaktadır, Kaîkırıma Pianiarind a ye r alması hedeflenen bilimse l ve teknolojik gelişmeler, ülkemizi n içinde byiuûdyğy ekonomi k darboğazla r ıiedeoiyîe, yaşamsal bi r konum a oturtulmamîş, iıemeo he r yöneti m kadros y iarafırıda n ekonomik, politi k v e toplomsa! soroıılar m çözümündeo sonr a düşyoöimes i gereken îkirıci f bî r konu gib i görülmüştü r Vil B@ ş Yiliı k Kaikimıı a Plan ı kapsamınd a Bili m v e Teknoloj i Al t Komisyonu^nd a haz^rfanao raporlarda, Türkiye'min 21Yyzyıia hazırlanırke n devleti n yeni rolle r üsííeomes i gerektiği, AR»G E v e sar«ayiieşm e konusund a etki n kararla r v e yasa! düzenlemeler e gerekslninı duyylduğy, uiysfararas ı büim. ve leknolof i amnúan yararlanmak, öncelikl i alaûiardaiı başlayara k yen i ürünleri e p^ar a girme k ve amaçlar a uygu n olara k eğitim, işgücü v e diğer sosyal yyariâmâlara giinıe k gereğ i üzerind e durulmaktadı r (8).

113 Görüldüğü gibi, Kalkınm a Planlarımızd a l i ysîiar a gelen e de k bili m v e teknoloj i üretimi yerine, bilgiy e ulaşm a v e teknolojiy i aktarm a soru n v e çözümler i üzerind e durulmuş; b u amaçla kurula n baz ı kiirumla r v e yapsia n düzenlemele r is e Türkiye ' ni n kendi teknolojisin i ürete n ve bunlar? endüstrisin e aktararak.gelişe n bi r ülk e olmasm ı sağlamaya yetmemiştir. Kuşkusuz, ülkemizin içind e bulunduğ u ço k yönlü, siyas i ve mal i sorunlar,b u kararları n uygy!anmasm.d a birço k güçlüğ e nede n olmuştur. Kanımizca, günümüzde d e deva m ede n sorunları n, 5 Nisa n Kararları: - olarak biline n Hüküme t yyguiamalao sonuc u he r türlü kam u harcam a ve yatınmlarm üniversitele r bünyesind e de kısstlandiği bi r ortamda, sağlıkls bi r çözüme ulaşma k pe k de yakın görünmemektedir. Sonuç olara k ş u saptamalar ı yapma k mümkündür : "Türkiy e, kend i bili m sistemiyl e tekûolojî sistem i arasındak i bağlar ı zayıf olan bi r ülkedîr.türkiye.'ni n bi r bili m politikas ı bulunmaması oedeniyî e büi m sistem i yönlendirifememî ş serbes t bırakslmış, teknolojik araştırmada n ço k teme l araştırmay a yöûe!m! ş bireyse l gayretle r arasınd a b u amaçla bil e işbirliğ i sağianamaoısştîr. Diğe r tarafta n 1960'larda n başlanara k Türkiye'de sanayileşm e konusund a uzu n v e yakı n vadel i hedefle r konulmu ş v e b u hedeflere ulaşma k içi n politikala r belirlenmi ş v e uygulanmıştır. Bunu n sonuc u olara k kamu v e öze l sektö r sanayileşmed e öneml i aşamala r kaydetmiş, sanayileşmeni n paralelinde ülkey e büyü k ölçüd e teknoloj i giriş i sağlanmıştır. Dah a ço k tüketi m mal î üretimiyle ilgil i ola n kesimdek i b u teknoloji, ülkeni n bili m sisteminde n bi r gird i aîmmadan, doğrudan hazı r teknoloji k bilg i olara k itha l edilmi ş vey a ülkeni n teknoloj i sisteminin bir girdisi olarak (kopya/laklî t durumunda ) dışarda n gelmiştir. Teknoloji sistem i, teknolojik AR-G E m.erkezler i olmada n sanay i işletmelerini n kalit e kontrol laboratuarlarında, aviuianodagehşmiş ; özeiiıki e makin a.imalat, efektrik-eîekîroni k dallarında, gıda ve kimya sanayii ü e ilgili baz? dalîarda Türkiye, teknoloji ürete n değils e büe teknoloj i adapte edebile n bi r düzeye gelmiş, birço k alanda teknoloj i satı n almay a ihtiyaç duymayaca k bi r duruma ulaşmışigr. Ancak ar a mah v e yatırı m mal ı sanayiind e ve lıizmetie r sektöründ e duru m böyl e değildir. B u sektörlerd e, büyük ölçüd e kam u ağsrfikii olan kuruluşla r tekrıoîoj i transferine ihtiya ç duymaktadirîar. Mevcutla r arasınd a ağır sanayi, metalürji, eksîraktî f kîmya,enerj i üreti m sanayi i v e telekomünikasyo n sisteoıi; henü z kurulmamı ş faka t kurulaca k oîa n sanay i arasınd a d a uça k sanayii,, mikroelektronik sanayi i v e nüklee r teknotoj i alanınd a öneml i ölçüd e teknoloji k büg i eksikliği vardir.''(9) Kaikmma Planlanni û yan ı sır a bili m v e teknoloj i üretimiyl e ilgil i kurumian n d a incelenmesi, ülkemizdeki durumu n irdelenmesi için yararl ı oîacaktsr.

114 2»Kuriimsai Yap ı Ufkeriiizde biii m v e teknoloj i üretimiyl e ilgil i oîa n kurumlar.üniversiteler, kamuy a ai t kurumlar, öze l sektör ve kamu iktisad i teşebbüsleridir. Xumiiuriyet Döııemi'nd e kam u kesim i îpe k böcekçiliği,veterinerlik, tıp, made n mülıendîsliği (MTA), elektri k mohendislíg í (Elektri k İşler i Etü d Dairesi ) gibi. alanlarda if k araşiirma kurumla n kurmuşiur. Ormancılı k Araşiırnı a Enstitüs ü (1952), Ato m Enerjis i Komisyonu (1956),TÜB!TA K (1963 ) v e benzer i kurumia r araştırm a çabalarıyl a üniversitelerin yanand a bili m hayatına katkıda bııîunmay a çaîışmışlardır "(10) - Zaman içind e Başbakanlı k v e çeşiü î bakanlıklar a bağl ı olara k ço k sayıd a araştırm a v e uygulama kurıın ı y a d a kunıfuşı ı oluşturulmuştu r Ayrıc a öze! sektör e ai t ş u kuroluşfarıo AR -GE ağıriıkl ı çalışmaîar ı d a teknotoj i v e yenili k üretimin e katkıd a bulunduklari bilinmektedir : Türkiy e Şîş e v e Ca m Sanayi i A.Ş.,Ko ç Holdin g AR-G E İVlerkezi, Türkiye Çîmeoi o Müstahsifle o Bîriiğ i Çiment o Araştırm a v e Geliştirm e Merkez i (11), TELETA Ş (Tefekomüııikasyo n Endüstr i Ticare t A.Ş. ),Eczacıbaşi ; İla ç Sanay i Ticaret A.Ş,, ARGES A (Sabanc ı Holdin g Araştırm a v e Geliştirm e Sanay i v e Ticare t A.Ş., (12 ) Eczacibaş ı İla ç Saoay î Tîc.A.Ş., ü e NETA Ş A.Ş., RAK S A Ş, gib i üretim i elektroniğe dayal ı baz ı büyü k îlrrnaiari n AR. G E birimler i sayılabiür.birka ç büyü k firmamo AR-GíE çabas ı dişıoda, endüstri kesimindek i AR-G E ffaaiiyeîleoni n Cîfızfığın ı Türkiye'nin bili m v e teknolo p alanıodak ı e n önem ü sorunîannda n bir i oîara k sayma k '(13). Sözkonusu kurumlarda n e n etki n durumd a buluna n (vey a olmas ı beklenen ) Başbakanlığa bağl ı oiara k çalışa n TÜBİTA K ( Türkiy e Bilimse l v e Tekni k Araştırm a Kiifymy) v e TAEK (Türkiy e Atom Enerjis i Kurumu ) aync a yeni kurula n TÜB A ( Türkiye Bilimler Akademis i v e kurıılmas ı planlana n TESA K (Türkiy e Ekonomi k v e sosya l Araştoına Kurumu) ; Sanay i v e Teknolo p Bakanhğı'n a baği! olara k çalışa n KOSGE B ve vakı f statüsünd e kurula n TTGV (Türkiy e Teknoloji Geliştirm e Vakfı ) bili m ve teknoloj i öreîimifide ro l oynayabilecek kurumla r olarak el e alınmıştı r a.tübîtâk ftürkiy e Bilimse l e Tekfiilc Araştırmia Kurıımu ) 1963 yılında 27 8 sayıl ı kanunl a Başbakanlığ a bağî ı olarak kurula n TÜBÎTAK*m kurulu ş amacı poziti f bilimle r a l AR-G E yapmak, yapılmasın ı sağlamak, eşgüdumleme k ve b u alandak i bilgiler e erişilmesin i sağlamaktır. TÜBİTAK' a kanunl a verile n görevle r

115 arasiûda, ülkeni n araştırm a iklimin i canîaodirma k MB araştırma dünyasın ı büyütme k açisindan en öoeml! olanla n şunlardı r (14) : * Müsbe t bilimlerd e teme l ve uygulamal ı araştırmala r yapmak, yaptırmak, teşvi k etme k ve b u alanda çalışma k maksadıyl a enstitüle r kurmak, * Müsbe t bilimlerd e teme l v e yyguîamal s araştırmala r alanmd a taki p edilece k mill i politikanın tesbitind e hükümet e yardımcı olmak, * Müsbe t bilimle r v e araştioıı a alanınd a yapılaca k öğretim e teme l olaca k prensi p v e yolları tesbit etme k ve iîgiî i kurumlara.tavsiyelerd e bulunmak, * Korumu n görevler i i! i ilgil i yapılaca k milletleraras s anlaşmaları n hazırlanmas ı v e müzakeresi içi n lüzumlu bügiler i hükümet e vermek, " Yukarda sayıla n amaçla n gerçekleştirme k üzer e TÜBİTA K bünyesind e kurula n Marmara Bilimse l v e Eııdüstrîye S Araştırm a Enstitüsü,Yap î Araştırm a Enstitüsü, Balisti k Araştırma Enstitüsü'nü n yaıi i sıra, Teme l Bilimler, Tsp, Mühendislik, Veterinerli k v e Hayvancılık, Tanm ve Ormancılık, Çevre, Bilim Adamı Yetiştirm e Gruplar ı kurulmuştur yılı son u itibarıyl a Tübîtak 'a 5501 proj e teklif edilmi ş, bunlardan 's i kabu l görrnyştür(15)

116 b.taek ftorkiy e Atom Enerjis i 'Kurumu ) 1357 yilînd a Ato m Enerjis i Komisyon u adıyl a kurulan v e yfiınd a Türkiy e Ato m Enerjisi Kurum u adın ı ala n bu kurum, barışçı! amaçîarî a ator n enerjisini n ülk e yarann a kulianilmasmi sağlamak, ator n enerjisiyl e ifgil i teme l ilk e v e poîitikaia n belirleme k,biî!rnsel, teknik v e idar i çaltşmala n yapma k amacıyl a yeniden örgütlenmiştir (16). c.tijba ( Türkiye Bîiiınle r Akademisi ) Başbakanlığa baği i o!ara k kurula n Türkiy e Bıünıîe r Akademisi, Türkiye'd e tü m bili m afanlanndaki araştirmalar ı, bilimc i kişiliğ i v e v e araştinctlığ i özendirme k v e b u afaniarda emeğ i geçenler i onurlandırma k ; gençler i büim - v e araştırm a alanın a yöneltmek; Türkiye'deki bilımcüeri o ve araştıncsian n îopîumsa! statülerinin yükseltilmes i ve korıınmasm a çalışma k ; bili m v e araştırm a standartlarını n uîuslararas î düzey e çıkanfrnasioa yardı m etme k amacın s taşımaktadır. Tozeî kîşilik,biltmse!, idar i v e maî i özerkliğ e sahi p oía n Akademi'ni n ü ç teme l organ» vardınakaderni Gîene i Kurulu, Akademi Konsey i v e Akademi Başkanı. Akademi üyelerinin, ulusa l v e yîuslararas ı saygı n kuruluşlarda n ödü l vey a madaly a almış, kend i adıyl a anıla n keşif, icat, teor i v e rnodeiîer e sahi p olan, vey a ad ı klasi k kitaplara vey a derlem e nnakaleleriıı e geçmi ş olan ; uluslararas ı büi m atıflar ı kataloglaoııda gene l kabu l görmü ş yükse k sayıd a atı f aîmî ş oía n büi m adamlar ı arasından seçilmes i esas alınmıştır (17). d.tesak (Türkiy e Ekcnonıi k v e Sosyal Araştırm a Kurumu ) Fen bilkuterinı n yanısır a sosya l bilimlerd e d e yem bi r araştırm a kurumunun kurulmas ı için hazırlana n yas a tasansına gör e kıs a adı TESAK ola n kurumu n ama ç ve görevler i kısaca şöyle özeüenebiür : "Türkiye'nin sosy o -ekonomi k sorııolarıo ı bilimse l olara k belîriemek, ekonomi k v e sosyal araştırrnaiann gelişmesin e yardırrıc ı oloıak, kalkınm a p!anîar i v e yıllı k programla r doğruitusüoda, özgün, çağdaş, alternatif çözümler üretme k üzere, ekonomik v e sosya l bilimler ajanınd a araştırmala r yapmak, yaptırmak, destekleme k v e bunlar m eşgüdümönö sağlama k amacıyl a, Başbakanlığa hagu, kamu tüze! kişiliğine, bîlimsei, îdao v e mal i özerkliğ e sahi p bi r yapıd a kuruîa n TESAK, onik i üyel i Büi m Kurul u tarafından alına n karariarla yöneîfîecekîir'x 18).

117 e KOSGEB fküçil k v e Ort a ÖSçekl i Sanay i Geliştirm e v e Desteklem e İdares i Başkaniiği Başkanlık, Sanay i Eğiti m v e Geliştirm e Merkez i (SEGEM ) il e Küçü k Sanayiciy i Geliştirme v e Eğiti m Teşkilat ı (KÜSGET) ' nj n tarihind e birleştirilmesiyl e kurulmuştur. Kurulu ş Esasıa o tari h v e Sayı h Resm i Gazeted e ye r almıştır, İk i kuruluşu n birleştiriîmes' i il e oluşa n ve yen i bi r yapıya kavuşa n KOSGEB ' i n kuruluş amac ı Ülkeni n ekonomi k v e sosya l ihtiyaçianns n karşılanmasınd a, küçük v e orla ölçekl i sanay i işletmelerini n payın ı v e etkinliğin i arttırmak, rekabe t güçlerin i yükseltmek, sanayid e entegrasyon u ekonomi k gelişmeler e uygu n biçimd e gerçekleştirmektir".kosge B b u amaçl a organiz e sanay i bölgelerind e vey a yakı n yerierde ihtisa s merkezleri, kalit e geliştirm e merkezleri, tes t v e anali z laboratuarlan, ortak kolaylı k ate!ye!e n, ĞaPAşmanlık merk.ez!eri, pazariam a merkezleri, bilg i iletişi m merkezleri, yatın m yönsendirm e merkezler i v e uygulamal ı eğiti m merkezler i gib i hizmet birimlerini n kurulu ş faaliyetlerin i yürütmektedir. Görevlerinde n bazılar ı şunlardı r (19): a)sanayide araştırm a v e geliştirm e faaliyetlerini n desteklenmes i v e faaliyetleri n uygulanması için teknoloji merkezleri, teknoparkîar, danışmanlı k merkezleri, enstitüler v e benzeri birimleri n kurulmasını sağlamak, b)üniversiteler il e kam u v e öze l araştırm a kurumianndak i biîi m v e teknoloj i al t yapısından işletmeleri n yararlanmasın ı sağlamak,sanay i v e üniversit e işbiriiğin i güçlendirmek, c)tekno!oji düzeyin i yükseltme k üzer e,mevcu t teknoloji k bilgiler e erişme k v e yen i teknolojik bilgile r üretmek,erişîîmi ş v e üretilmiş bilgiler i yaygmlaşîırmak. Görüldüğü gib i KOSGEB dah a çok teknoloji iyileştirm e ve geliştirme hizmetler i vermekte, temeî araştırm a yapma gib i bîr misyonu bulunmamaktadır. t Türkiy e Teknoloj i Geliştirm e Vakf ı Kamu sektör ü ve özel sektör işbiriığiyf e tarihinde TÜBİTAK, KOSGE B ve PT T ile birlikt e ço k sayıd a önd e gele n özel sektö r kuruîyşunu n katsfımıyî a Türkiy e Teknoloj i Geliştirme Vakfı (TTGV ) kurulmuştur.vakfı n kurulu ş senedind e beürieoe n amaçlan şöyl e sıralanmaktadır (20 ) : -Türkiye il e diğe r ulusla r arasındak i teknoloj i açığın ı kapatma k v e baz ı globa l ticare t sektörlerinde Türkiye'ni n kotıymuıı u geliştirme k amacıyla, ülkeni n ekonomi k yapısın s v e

118 üzerinde azam i potansiye l etkis i ola n öncelikl i teknobjik araştırm a aîanlann ı betirieme k ve b u alanlarda araşiırmafa r ve projeler yaptırmak, -Türk endüstrisini n araştırm a ve geliştirmey e yaptığ ı yatırımlarda gerçe k bi r artışı teşvi k etmek ve bu konuda gerekl i oîan iüm ça!işma!an yaptım^ak, -Türk endüstris i kuruluşlar ı ii e yükse k öğreti m kurumlarsj'ürkiy e Biümse! v e Tekni k Araştırma Kurum u v e diğe r kam u v e öze l sektö r araştımi a birimler i arasındak i bağla n kuvvetlendirerek b u konuda gerekl i koordîneyi sağlamak v e büi m adamîanns endüstrini n ihîıyaçlan konusund a biiinçiendirroek, -Türk endüsîrisini o ihtiyac a ola n ancak, şimdüi k Türkiye'd e üretilmes i ekonomi k olmayacak teknokjjileo, (ülkeni n îhtiyaçiariû i karşılama k v e ülkey i uîusiararas ı ticaret e gelir sağlayıc ı bi r durum a getirme k amacıyla ) ihtiyaçiar a uygu n olara k transferin i temin etmek, Merkezi Ankara'd a buluna n TTG V 'ni n Yöneti m Kurul u doku z kişide n oluşmakt a olup, TÜBİTAK, KOSGEB, HDT M 'de n bire r ternsil d üy e bulunmaktadı r.ttg V bi r anlamd a özel sektör kurıjîuşlarfnjn da teknoloj i üretimi için örgütlenmesi olara k görülebilir. il. AR-GE V E TElCf^OLOJ İ ÜRETilV i GÖSTERGELER İ Ülkemizde AR-G E v e tekrıoîoj i üretimin e îîîşkı n ama ç v e kurumlari n yanssır a baz! göstergeler yardımıyl a bîîir n v e teknotoj i çıkidarın m niceli k v e niteîi k bakimmda n el e alınması, düny a üfkeleriyl e duru m karşıiaştırmas f yapm a olanağı verecektir. 1 AR-GE Hareaınalar i Bif ülked e biıîmse l v e tekocılop k araştırnıa ve geiiştırmeîe r o ülkeni n bireylerini n yaşa m seviyesinin yükseltilmes i ülkeni n ekonomisini n sürekl i olara k gyç!erıdsriîmes i v e ulusa! güvenliğiûiû sağlanmas ı îçj n yapılır " (21), Bu amaçl a he r ülked e kıs a v e uzu n vadel i bilimse l v e teknoîojî k AR~G E 'nm gerçekleştirilmesi içi n devlet, kam u v e öze l fonları n belirlenere k kullanım a aktarılmas kaçındmazdır. ı

119 üikemîz açismda o baksldsğınd a "Mayı s 1991~lvlayi s tarilıler i arasınd a gerçekleştîriîen v e Türkiye'deki tüm araştırm a birimierin i ve personelin i kapsaya n anke t sonuçlan v e hesaplamalar a gör e yılınd a Türkiye'd e Gay n Saf i Yurtiç i AR-G E Harcamaları Milya r T L ofara k belirlenmi ş olup, b u değer, GSM H 'ns n bind e 3, 3 'üne eşitti r Türkiy e b u AR-GE harcarnafa n il e OEC D ülkeler i içersind e mutla k değe r olarak Yunanistan, İzlanda Jrland a v e yeni Zelanda'nın önünd e ye r alırken, kiş i basm a AR-GE harcamalar ı v e AR-G E harcamafari/gsm H oranjnd a e n so n sıray ı almaktadı r (22). Üikemizd e üniversiteler, kam u araştırm a kurumla n v e öze i sektö r tarafında n yürütülmekte ola n AR-G E çalışrnaia n içi n aynîa n harcam a tutarlar ı, kesimler itibarıyl a Tablo 5 *d e gösterilmiştir. TABLO 5 : GAYRİ SAFÎ YURTİÇİ A- G HARCAMALAR I A~G Faaliyetind e Bulunan Kesi m A-G Harcamalar! (Milyon TL ) Toplam A- G İçindeki Pay(% ) Yüksek Öğreti m , KaiTîu , KİT Özel sektö r , TOPLAM , Kayoak:T.C,Başbakaûlık DİE, 1990 Yılı A.«G Göstergeleri, s 6. Öîe yandan finan s kaynakların a gör e bakıldığınd a "Topla m AR--G E harcamalarmı n % 71.4tTi kamı ş kesimi, % 27.60'i tfcar i kesim,% diğer yurtiç i kaynakla r v e % 'sı yurtdışında n finans e edilmektedi r Diğe r OEC D ülkelerind e is e kamı u tarafında n finanse edile n AR-G E harcamaiannı n düşük, ticar i kesimc e finanse edile n AR-G E harcamajao oranlannın dalıa yüksek olduğu gözlenmektedi r (23 ) ". Yukarıda açıklana n koşulla r aîtınd a öfkemizi n bili m v e leknolo p ortammi û pe k paria k olduğunu söylemek oldukça güçtür.

120 2.AR-GE Persooei! Sayîs s "1990 yifınd a Türkiye'de (Ta m Zaman Eşdeğer i olara k hesaplanmış ) araştırm a personeii.lisans v e lisan s v e lisan s üzer i eğitim e sahi p araştırmac ı olduğ u sapianrnjşîır.1000 iktisade n faa! nüfus a düşen topia m AR-GE personel i v e araştırmac ı savîları sırasıyl a 0.72 v e oían Türkiye, v e arasınd a değişe n diğe r OECD ülkelerini n benzer i büyükiükfeiinı n oidukç a gerisind e kalmaktadır.topla m AR - GE personelini n % 56.7's!ni n ürîwersiteterde, % 2 7 " sinin kam u sektöründ e v e % 16.3'ünün ticar i kesimde bulunduğ u gözlemlenmektedir " (2 4 ). TABLO 6 : ÂR-GE PERSONEL İ DAĞILIİVİ! IVIESLEK TOPLAÎ\^ TZE TİCARİ SAY! T.7 E mmu YÜKSE K OGRETI M SAYI TZ E SAY İ TZ E SAY! ARAŞTIRMACI DİĞER DESTE K PERSONELİ 2786 "YÖPlMf S TZE:Tam Zaman Efşdeğer i Kaynak:T C.Başbakanfik DİE, 1990 Yıl a AR-GE Göstergeler i, ,s.4. Onbir^ nüfu s başın a düşe n araştirmac ı sayıs ı itibarıyi a bakıldığınd a ise, yılınd a 4 olan sayını n yıi! Itibanyi a 5. 4 olduğu, b u sayını n ço k yetersi z kaldığ ı görülmektedir, 3MWifü Literatürün e Katk ı Türkiye kaynak h bilimse l makale, rapor, bildiri, tartışm a, derlemele r v e şiir, müzi k, literatür taramas ı alanfarındak i çafışmalarm, uluslararas ı nitelikl i dergilerd e yayımlanması bakımında n yılınd a 42.S!rad a buluna n ülkemi z uzu n yılla r b u sırayı korimuş ; 1974'd e Pakistan ' ı geçere k dönemind e en iy i sıraya, 4 1.lige

121 yükselebilmiştir i Yûlarm sonund a Türkiye'y i geçe n Çin ' i n yerine iran'ı n gerisind e kalmast nedeniyl e sıralamadak f yer i değişmemiş, böylec e 1 5 yûuk uzu n bi r dönemd e Türkıye'nrı harcadığ s çab a iî e ülkele r arasındak i siralamas ı anca k bi r basama k yükselebümîştfr. 198Tde n sonr a ü ç yı l gib i kıs a bi r süred e üstüst e dör t kadem e kaybederek 45Jiğ e düşmüş. 1982'd e Suud i Arabistan, 983'd e Tayland,'1984'd e is e Portekiz v e Güne y Kor e Türkîyeiıî o önün e geçmişlerdi r (25 ) 'd e Türkiy e Portekiz' i geçerek 42 sıray a yerieşmiştir. (26)J'ÜB!TA K yetküüerinc e ysî ı itibanyî a ülkemizi n fen bîlimîerind e yayı n ît e 37,1iğe yükselmesini n öneml i bi r gelişm e olduğ u,anca k ìleo ülkeleri n ço k gerisind e kalındığ ı belirtilmektedi r..ayn ı dönemd e düny a fe n bilîmleriııde yayı n toplamı 735,591,sosya l bilimlerd e , sana t v e beşer i bilimlerd e iken, Türkiye'de b u sayı sırasıyl a 1654, 8 5 ve 22'dir (27). CFatent'Sayısı Patent sayısı, bi r gösterge olara k bi r ülkeni n tekooîoji üretimindek i başarısın ı simgeler. Teknoloji üretim i is e, devletin eylemine bağl ı olup ulusa l sınırlar içinde gerçekleşi r (28). Ülkemizde etkil i bîr teknoloji üretırninden sö z etmek oldukç a zordur. "Buluşlan n başkalar ı tarafından kolayc a anlaşılabilece k biçimd e açıklanmas ı karşılığınd a bulu ş sahibin e buluşunu belid i bi r sür e üretm e v e satm a hakkın ı tanıya n paten t sistemi " (29)n e bakıldığında teknoloj i üretimindek i durum u görme k mümkü n olacaktır. Ülkemizde teknoloj i üretiro i yerine, yıüardır teknoloji aktarım ı (transferi ) benimsenmiştir. Burada bîîimse! ve teknolojik projeleri n üretilememes i kadar, girişimc i ve sanayicileri n d e riski göz e almayan v e güvenl i ortamlar araya n yaklaşımlar ı d a etkil i olmuştur (30), Öt e yandan Türkiye, kendisini n üretm e yeteneğ i ola n teknolojiler i bii e transfer etmekt e ve maalese f dövi z kayıpların a uğramaktadır. Dah a d a kötüs ü, teknolojiler çoğunlukl a kendi üretîcisiûin dışındak i kaynaklarda n itha l ediimektedi r (31). " 1879 tarihl i ihtir a Berat ı Kanun u artı k günümü z koşulların a uymamaktadır. Türkiye'ni n 115 yı l önc e yen i teknoloj i v e buluşfari a iigi ü paten t mevzuatın ı düzenlemi ş olmasın a karşın aşağıdak i sorunla r gelişimi engellemiştir (32 ) : *Bîlgi edinme (üîeratür ) kaynakla n yetersizdir, *Yeni teknoloji geliştirme k içi n gerekl i atölye,faboratuvar,araç gere ç,tyrkç e v e yabanc ı dilde teknik kitaplıkla r yoktur, ^Paîetıt alionıas ı uzun bi r süreci gerektirdiğ i v e yükse k maliyetl i olduğunda n caydırıc ı etkisi vardır,

122 *Byluş veya yeni tekooîojinîn endüstride uygulanmas ı v e pazarlanmas s sorurılan, ^Yerlî tekûolojioi o prototip i bukmamadıgı v e yeteri î açıksayıc ı uygulama.olmadığında n sanayicinin üretüe n teknoto p yerin e itha l teknolojiy e güve n duym a psikolojisin e girdiğ i görülmektedir, *Yerlî teknolojini n yeri i sanayiciy e lisan s yoluyî a aktarım ı henü z sağlanamadığından, buluşçunun buluşun u kend i gücüyl e üreti p pazarlamas ı gündem e gelmektedi r k i, bu d a büyük maliyetle r nedeniyl e pe k ofanaki ı görülmemektedir. TABLO 7 : TÜRKÎYETJ E YİLLARA GÖR E PATENT BAŞVURULARİ V E VERİLEN PATENTLER (1983^1989 ) YİLLAR 1S , PB:Patent başvurus u PV:Verilen paten t PS VP PB V P PB V P PB V P YERLİ PATENTLE R YABANCIFATEMTLER : ^ Bj TOPLAPi^ ) 593 as s 89S ^48 1 Kaynak:Aksn Çakmakç a, Teni Fiki r v e Buluşları n Desteklenmesin e İlişki n Yapılanm a Moüen, 1991 yıl ı itibarıyl a ülkemizd e kot a edile n yerl i paten t sayıs ı 68, yabanc ı paten t sayıs ı 631 iken,ayr y donemd e ABD'de topları ı patent sayıs ı 36843'dür (33). Dünyada he r patenti n % S-lO'yûuı ı prototi p yapılara k üretim e sokulabildiğ i bi r dönemde öıkernizd e ne yazık k î orgaûbıasyor ı eksikliği, teknoparklarü i yetersizliğ i v e kamurıuıı lıedef aldığ ı AR-G E konusurıd a gerekî i altyapıy ı hazırlamamas ı nedeniyl e alman a z sayıdak i paten t d e üretim e sokuiamamakt a v e Tür k Endüstrisini n teknoloj i traosfsoride dış a bağimîıliğ ı sürmektedir.ayn ı zamand a buluşçuîann, paten t sistem i içindeki sahipsizliğ i.paten i sistemini n günümü z gereksinimlerin e ceva p vermeye n düzenlemeleri d e hüküme t politikalarioı n yan ı sim olumsu z sonuçla r yaratmı ş v e teknolofi üretimi n baltalamıştır. Başarıy a uìasaniayai i proj e örneklerini n orta k yanı, patent verilerek onaylanmış olc^ n ço k değerl i fikirlerin şanssızlığı, somutlaşaitak ekonomi k değer, ürün ve teknoloji hafine dönüşîürülernemi ş olmasıdı r (34). il!,yasal ÇERÇEV E ^ Ülkemizd e bilimse l v e teknoloji k AR-G E çalışmalannı n finansman ı il e ilgil i başlıc a yasal düzenlemele r şunlardır :

123 a) Vergi Ertelemes i Çafişm.aİan içind e AR-G E projes i buluna n kiş i v e kuruluşlar m ys l îçind e b u amaçl a yaptıklar? harcamaları n îutanot geçmeme k üzer e ügi ü dönemd e ödemeler i gereke n yıllı k ge!ir veya Kurumla r Vergısinbı % 20'sioin yasa l süresi içinde tahsilinden vazgeçilerek b u miktar üçyû süreyl e faizsi z olara k ertelenmekt e v e ertelene n verg i ü ç yî! içind e taksitl e ödenmektedir Kişi v e kurufyşlan n dah a fazl a AR~G E projes i yürütmey e özendirilmesin e yöneli k b u teşvik Geli r v e Kuru m Vergis i Kanunun a dayanılara k yayınlana n 3 1 NoJ u Kurumla r Vergisi Gene! Tebliğinde yer almaktadı r b) Vergi ıviuaflyet i AR-GE ağiriıkl ı çalışmalard a buluna n anoni m şirketleri n v e vakıfian n yalnızc a AR-G E sayılabilecek çalsşmaîann a verg i muafiyet i uygulanmas ı içi n he r kurulu ş bazmd a Elakanîar Kuruîu'nda n kara r alınmas ı gerekmektedir'tür k Meden i Kanun u Hükümlerin e Göre Kurula n Vakrf'ia r il e Bilimse l Araştırma v e geliştirm e Faaliyetler i Buluna n Kuru m ve Kuruluşlar a Vergi Muafiyet i Tanınmas ı iî e ilgil i Usu! ve Esaslar " tari h v e Sayıl s Resm i Gazet e îl e yürürlüğ e konmuş, dah a sonr a tari h v e Sayılı Resmi Gazetemd e bunu n değiştirilmiş şekî i yayınlanmıştır. c)bağış ve Yardıoıia r AR-GE çalışmalarını n yaygıolaştsolmas ı içi n b u gib i çalışmalard a buluna n kuru m v e kuruluşlara yapıla n he r îüri ü bağı ş v e yardımlar, Geü r Vergis i mükelleflerinc e yıüı k beyanname il e bildirile n gelirierde n indirilebilmekte, Kurumla r Vergis i mükelleflerinc e gider olara k yazılabilmektedirb u konuyl a ifgü î yönetmeli k, Geli r Vergisi ' Kanunu'nun değişik 8 8 / 2 v e Kurumla r Vergisî'ni n değişi k 14/ 8.maddelerin e dayanara k 1, tarihînden geçerii o!mak üzer e yayınlanmıştı r d) Gümrük Muafiyet i AR-GE çaiişrnalannd a buluna n kuru m ve kuruluşla r üniversitelerdek i b u tür çahşmaiar a îl'^şkiii donanı m v e oıa!zemele r itha l edildiğind e gümrü k vergis i resimlerinde n mua f ofmaktadırbugünkü durumd a m^uafiye î kanununda n çıkanimı ş olu p öze! izn e bağlanmıştır e)geî«ştlrme ve Destekîeme Fon u

124 Toplu Konu t v e Kam u Ortaklığ ı îdares î nezdind e krula n GeîiştJTm e v e Desteklem e Fonunun AR-GE E çalışnıalanns n gereksioî m aianlarm a yöneltiîmes i ve büîm ve teknoloji alanında gelîştiriie n yenî fikir ve buiuşların ekonomiye aktarhmasm ı sağiaysc ı projeleri n desteklenmesi İçi n d e kuliatıılroas i hükm e bağianrriiştgr.geliştirm e v e Desteklem e Fonundan bili m v e teknoloj i asanındak î AR-G E çalışrnalann a TÜBİTA K kanalıyl a yapılacak yardımian n uygulam a esasların a ilişki n yönetmeli k tari h ve Sayıl! Resm i Gazetemd e yayınlanara k yürürüjğ e girmiş, anca k hiçbi r zama n yyguîarıamarniştır, f) DPT Tarafından Uygulana n Teşvik Tedbiıier i Her yıl, o yıik i progam m uygulanması, koordinasyon u v e izlenmesin e dai r Bakanla r Kumlu kararlarını n ekindeki ' yatıomla n teşvi k mevzuat ı içînd e AR--G E çalışmalanyl a ikjiîi konular a da ye r veriimektedır. Ancak, yukarda sayıia n dolayl ı îeşvr k araçlarını n yeteri i olmakta n ço k uzak olduğ u içînde bulunulan durumda n görülmektedi r (35)" DİFİOTLAR:, (1)Orlıan Kura!, "Cumhuriyeti n /"O-Yılüid a Türkiye^d e Makin e Teknolojis i ^Bili m ve Teknik Dergis i Cumhuriyetin 70.Yslınd a Türkiye'de Bili m 1 Öze l Eki. TÜBİTAK, Kası m 1993,.s.27, (2)Türk Bili m Politikas ı, a. g.e, s.97 (3)A.NJnce, a.,g,e. s, 9 (4)SözkonüSü araştırm a.türkiye'nir? dör t bölgessnö e 15 7 firmanı n katılımıyl a _ yılında gerçekfeştînfmiştiraynnt^lı bilg i içi n bkz : Muazzez Babacan. Teknoparkla r v e Ülkemi z İçi n Bir Model Öneris i (Basılmamış ' Doktora Tezi), Doku z Eylü l Üniversites i Sosya l Bilimle r Enstitüsü, lımr, 1994,s.12 8 ve devama (5)T.C.Devlet Bakanlığ ı,tür k Biîir n Politikas ı , Ankara, 1983, s.85. (6)A!«Tigrel..Ka!kjnrn a Programîannd a Bili m ve Teknolojiye Verile n Önem",l.Bili m ve Teknoloji Şurası,14-15^-16 Mayı s 199b.TÜBiTAK,s.25~28 ; Kemaf Güleç-kH.Yüce l "Bili m v e Teknoloji Öze! İhtisas Komisyon u Ö n Raporu",Yedinc i BYK P Bilim ve Teknoloji Komisyonu'n a sunula n rapor, s. 8 (7)T.C.Başbakanlık DPT,Birinc i Be ş Yıllık Kalkınm a Plan ı ,Ankara, 1963,s.446 v e devamı. (8)VILBeş Yılîık Kalkınm a Plan ı Bilim ve Teknoloji Komisyon u Ön Raporu,s.3-4. (9)T.C.Deviet Bakanlığ ı Jürk Bili m Politikası, a.g,e,s

125 (10)Ahmet înam/'curnhuriye t Sonras s Bili m Hayatımı z Üstün e Eii r Yorum"., Cumhuriyetin 70.Yılınd a Türkiye'de Bili m I, Bilim ve Teknik Öze l Eki, Ankara,1994, s.3) (11)B.Sgdd8k Binboğ a Yarman - Hikme t Karakoç, "Üniversite-Sanay i İşbirliğ i İl e Araştırma - Geliştirme Faaliyetlerini n Önem i v e Gene l Bi r Değerlendirme", F^ro f Dr.Sua t Mirza'nı n Anısın a Armağan, Anadol u Üniversites i Yayı n No:228, Cil t II, Eskişehir, 1986, s.214. (12)Mefımet Ergin, Türkiye'de Bilimse l Araştırmaları n Desteklenmesi", Türkiye'nin Biîimsel'G e (13)TÜSİADJ"Ürkiye'de v e Dünyad a Yükseköğreti m Bili m v e Teknoloji, Hazira n 1994, TÜSİAD Yayın No: TÜSİAD'T/94, 6-167, s. 224 (14) T.C.Devlet Bakanlığıjür k Bili m Poytikas? , Ankara,1983, s (1ö)TÜB!TAK Yılı Faaliye t Raporu,Ankara,Tüb5tak.1991,s.39. (16)T.C.Dev{et Bakanİ!ğs,Tür k Bili m Politikası, a.g.e.,s.3 7 (17)Resmi Gazete, 2 Eylül (18) "Sosya l Bilimle r D e Örgütlenîyer",Cümhüriyet Bilir n Teknik Eki, Sayr.339, s. 12. (19) Kosge b Bültenler i (20)Türkîye Teknoloj i Geliştirm e Vakf ı senedi, Ankara, v e TÜBİTA K Bülten i, Sayı: ,3.1. (21) Kema l Sanoğ!u,Yedinc i BYK P Bili m v e Teknoloj i Öze! İhtisa s Komisyonu'n a sunula n. Rapor,3.2. (22) TC.Başbakanlı k DİE,199 0 Yıl ı A^- G Göstergeleri ,..s. 1. (23) a.g.e.s. 3 (24) a.,g.e. s.3, (25) İsme t S.Barutçugil,a.g.e., S.31. (26)A.O.Barut,Türkiye'nin Teme! Bilimlerd e Araştırm a Potansiyelin i Kullanma k İçi n Bi r Haml e Programı^Türkiye'nin Bilimse l Geleceğ i Sempozyumu, İstanbul, Nisan 1990,s.6. (27)1 Mayı s tarihli Cumhuriye t 2 Gazeiesf,s. l (28) Cevde t Erdost,Sermayeni n Uluslararasılaşmas ı v e Teknoloj i Transferi,Sava ş Yayınlan, Ankara, 1982, s 111. (29) Yalçsner.Uğur G., a.g.e,s.166 (30) B u konuda Sayı n Prof.Dr.Dura n Leblebid'ni n Eylüi tarihleri arasınd a İstanbul'd a düzenlenen Bilişi m Kurultayf'nd a "Gen ç Girişimcile r v e Teknoparkîar " adl ı tebliğin i sunarke n söylediği ş u sözle r oldukç a anlaml ı v e der s vericidir : Toplumurnuzd a girişimcili k ruh u fazl a gefişrnemiştir.bilmezlikten v e rahatına düşkünlükten kaynaklana n bi r kanaatkariığımız,herşeyde n önce 'güven ' arayan^bu nedenl e 'devle t kapısına ' yahu t 'büyü k bi r firmaya' kapılanmay a önceli k veren bî r geleneğimi z var.girişimciliği n gerektirdiğ i,rehavet e ye r vermeye n geriliml i haya t tarzını,yaratıcı olabilme k içi n ço k düşünmeyi,ço k çalışmay ı v e risk almay ı yen i öğreniyomz.v e görüyoaız k i bunla n yapabilenle r kiş i olara k ortalamanı n ço k üstünd e bi r hayat standardın a erişebiliyorlar.bu gözle m dah i girişimcili k ruhunu n hareket e geçmes i içi n önem ü bi r tetikieyic i unsuru oluşturuyor " (32) Bazoğlü, Sung u, 'Türkiye'de Buluşla r v e Yeni Teknolojile r \ Ankar a Sanay i Odas ı Dergisi, Ocak-Şubat 1990,Sayı:10 2 s (33}Canan Madran,"Gelişmi ş v e Gelişmekt e Ola n Ülkelerd e Mülkiye t Hakla n v e Uygulanı ş Biçimleri Arasındak i Farklifıkfar",!ş!etnı e Yönetimind e Günce l Konula r II, (Düzenleme:Hüseyi n Özgen), Çukurov a Üniversites i Ü.B.F.Işletm e Bölüm ü Yayı n No:,:2,s.47. (34)Bu konud a verilece k örnekle r içi n bkz : EKLER BÖLÜM Ü - EK 2 (35)TÜSİAD, a.g.e. S

126 DÖRDÜİCfJ BÖLÜ M TÜRKİYEDra AR43 E V E TEKI^OLOJ I ÜRETÎİVÎİ^Jİ N YAYGWLASTlRiLMÄ OLAPIA K V E YOLLAR İ Bu böiunı e kada r ola n îtıcefemele r sonund a, ülkemizd e AR-G E v e teknoloj i üretim i konusunda yapılabfe-ceklerii ı v e yapılmas ı gerekenleri n hazı r reçete, pake t programlarla y a d a bugünde n yarın a çözümlerl e halledilemeyeceğ i açıkç a görüfmektedir Sîoriin, Türkiye'nin tü m soryofarın ı içind e banndıran, bi r başk a deyişl e tü m alanlardak i soruûlanni temsi l ede n türdendir : yapısaldır ; akademi k, endüstriye l v e sosya l, hatt a kültürel dokumuz a nüfu z etmiştir. Köklerio î Osmanl ı Dönemlerinde n aia n teknoloji k rehavet, Cumhuriye t Dönemind e d e deva m etmiştir. Küçü k bi r örnek, oldukç a çarpıcıdır : "Yunanlıların deniz e dökülmesinde n sonr a Anadolu'dak i sosya l v e ekonomi k durum u saptamaya çalışa n heyet üyelerin e bi r Ege köyünde n şöyl e denmiştir : -Ne gibi gereksinmelerimi z olduğunu soruyorsunuz.. Bi z sizden şun u istiyoruz. Şu karşık i köyde arab a tekerleğ i yapa n bi r Ru m var,onu n Yunanistan^ a gönderilmesin i istemiyoruz. O giderse kağnı bil e yapamayı z " (1) Kendäne yetm e konusund a yaşana n sıkıntîian n altınd a birço k nede n olduğ u bi r gerçektir Anca k 7 0 yıüi k Cumhuriye t Türkiy e ' sind e bugün e de k ell i hüküme t göre v yapmış, ülkeyi yönetmiş, nesille r yetişmiştîr.alman yo l bir arpa boyudur : Bi r ucundan, bîr parça sanayileşme. Müfıısı ı v e yüzölçüm ü Türkiye'y e benzedi k göstere n ülkelerl e aramazda, geüşınişlı k yönünden uçıırıımla r vardır. UEDBU7 EYİMÎZ EKSİKTİR f HE YAPMALIYI Z? Bu soruları n yanıt ı d a buiuiimustur. E n a z on yıldır, yüzlerc e bili m adamı konunu n önemi üzerind e durmakta, gerekl i uyar ı v e önerilerd e bu!unrnaktadir..ne yazı k k l uygulamada herşe y kâğı t özerind e kalmaktadır. N e yaşam a geçe n bilimden, n e ihra ç

127 edilen teknolojide n sö z etme k m.ümky o değildir. Sorumk ı arama k gerekirse, sadece - devlet yöneticilerini n,bifî m adamlannıo, araştirmachar m değil ; alînd e yetk i buluna n, ülkesi için sorumluluk duya n tüm îfgüiieri n aynaya bakmas ı gerekir. Ancak zararın burasmdan ger i dönmek d e kâ r kabu i edümelidir.. YEKİDEM UE YAPMALİ? diy e soruîmalıdıryeniden cevapla r bulunmalıdı r Bizim bulabildiğimi z cevapla n v e önerilerimiz i AR-G E v e teknoloj i üretimini n yaygınlaştınlması içi n öncek i bölümd e el e alına n kurumlar, yasa l düzenlemele r v e politikalar doğrultusunda belirlenece k stratejiler e gör e grupîandırara k kssa, orta ve uzu n vadeli çalışmalar olara k el e almak mümkündür. l KİS A VADEL İ ÇALİŞİVİALAR : AR43 E V E TEKI\IOLOJ İ ÜRETİM PROGRAMI î İÇİ N B! R ATÎLİÎV I Kısa vaded e yapılmas ı gereke n çalışmala r aci l olanlardır.. Mevcut kurumlan n sürdüregeîdikleri çalişmalann ı etkinleştirmşteri, zenginleştirmeler i,kamuoy u oluşturm a çaîışmaian v e mevzua t üzerind e deği ikiikler.,yapılara k endüstr i kesiminde n gelece k insangücü ve îinansaf kaynakların, teknoloj i üretim i içi n seferber edilmesini sağlayaca k yeni yasal düzenlemelerin yapılmas ı e n acil olanlaodır. Tüm bunlar m gerçekleşmesind e çağımızı n e n yayg m v e etkil i silah ı ola n medy a kuilaoıimatıdir. Bîlioısef v e tek.rk3tojîk atılım, ülkemi z içi n lük s bi r yatırım,değil, gelece k kuşaklan n refahuıı sağlama k içi n ödememi z gereke n bi r onu r borcudur.atalanmı z ülkemizi n bağimsîzfığı için ca n verirke n gelece k kuşaklan n refahın ı düşünmüşlerdir. Onlar a v e gelecek kuşaklar a ola n borcumuz u ödeme k içj n, bugü n ekonomi k bağımsızlığımız ı kazaoroanıız gerekmektedir.j<anımızc a vata n sevgis i sadec e ölere k değil, ülkes i v e iilusy 'içi n çalışara k v e iy i işler başararak d a kanıtlanabilir,. Kısa vaded e he r türi ü kaynaği n dah a veriml i kuîfanîro î içi n eğitim e v e nitelikl i iiisangycüoe gereksini m vardır : İy i yetişmi ş insa n güc ü tü m üreti m biçîmlerînî n kayııağkiır, insangücü dışınd a kaian, sermaye, zama n v e üreti m bilgis i d e üreti m içi n e n az. insa n kaynağı kada r önemlidir.öncefikl a teknoloj i üretim i y a d a geliştirilmesiyle, uğraşa n

128 İnsangücü envanterini n bilinmesind e sayısı z yara r vardır. Üniversitele r y a d a baz ı kamu araştırm a kurumlarınd a çalışa n araştırmac ı personeli n sayıs ı v e konum u bellidir. Bunları n dışınd a kala n yaratıc ı insa n gücünü n saptanmas ı v e kıs a süreli de ols a nitelik eğitimin e alınmas ı yararlıdır. Sözkonus u potansiyeli n saptanmas ı içi n baz ı yöntemler önerilebilir : 1* Kayna k tasarruf u sağlanmas ı bakımında n itha l teknokijilerin, tasarlana n ömıründe n çok dah a fazl a sür e kullanıldığ ı ülkemizde, özellikl e küçü k v e ort a ölçekl i işletmelerd e teknik persone l v e ustala r tarafından ortay a kona n yen i katkı, e k y a d a yöntemlerl e bi r tür teknoloj i geliştirmede n sö z etme k mümkündü r.b u çabaları n değerlendirilmes i içi n kapsamlı bi r belirleme yaparak sözkonus u personeli n eğitim i v e yaratıcı güçlerini n nitelikl i hale getirilmes i uygu n olur. B u çalışm a içi n firm a yöneticilerini n duyarl ı olmas ı v e firmalarında işgüc ü yaratıcılığın ı raporlam a yoluyl a saptayara k, eğiti m verebilece k kurumlardan (Örneği n KOSGEB ' den ) yardı m istemeler i yerind e olur. KOSGEB'i n ise, belli bi r ver i taban ı oluşturma k yoluyl a benze r çalışmalar ı biraray a getirere k desteklemesi, ayrıca bi r sinerj i etkis i yaratacağından so n derec e yararl ı olacaktır. 2* Öze! firma ve kuruluşları n yapabileceğ i bi r başka çahşma, araştırma projelerin e deste k vermesi, geliştirmey i düşündükler i ürü n v e teknoldjile r içi n üniversit e lisan s üst ü öğrencilerine projele r yaptırması, yarışmala r açmas ı ; derecey e girenleri n projelerin i prototip aşamasın a kada r desteklemes i v e uygu n olurs a ticariieştirmes i bi r başk a yöntem olabilir 3* Tü m Türkiye'd e kam u v e öze l sektörü n elind e buluna n teknoloji, donanı m.know-ho w ve patentlern i envanter i düzenlenmelidir.ahnaca k teknolojileri n geleceğ e dönü k kullanımları eldek i envanterde n yararlanara k planlanmal ı, istatistikle r hazırlanara k teknolojik kullanı m ömr ü bulunmalıdır. 4* Sanay i sayımlar ı yardımıyl a v e gerekirs e yen i belirlemeler e gidere k teknoloj i üretimine ve teknoloji geliştirmeye hevesl i potansiye l girişimcile r belirlenmel i ve bunlar a ulaşarak kendilerin e yardı m edilebileceğ i açıklanmalıdır. B u rold e KOSGE B dah a akti f davranmalı, mesle k odalanyl a sık ı işbirliğ i sağlanalıdır. 5* Üniversiteleri n kıs a vadedeki rolü, küçük ve orta ölçekli endüstri işletmelerin e yaklaşı m sağlayarak onlan n ürü n v e teknoloj i geliştirm e üzennd e sürdürdükler i çabala t danışmanlık yoluyl a desteklemek, b u çalışmala n bulu p çıkarma k içi n yörese l taramala r yapmak olmalıdır. Küçü k iyileştirmeleri n büyü k yararla r sağlayacağ ı unutulmamalı, üniversiteler b u alanda kabuğun u kırmalıdır.

129 6* Yasa l düzenlemele r yoluyl a AR~G E v e teknoloj i üretimin i çerçev e için e ala n kanu n ve yönetmeliklerin, gerçekte n işledi k kazanabilmes i içi n yenide n gözdengeçiriimes i gereklidir B u düzenlemeler, hükümetle r tarafında n kıs a süred e hazırlanı p yürürlüğ e konabilecek kararnameleri e yaşam a geçirilebilir. B u satırları n yazıldığ ı dakikala r boyunca düny a piyasaların a fırlahla n yen i teknolojile r. hızl a birbirin i eskitirke n sözkonusu ulusa l düzenlemieler i yapma k içi n yılla r boy u beklememi z yen i kayıplar a kucak açmamız a nede n olacaktır. Önceki bölümd e beliriene n yasa l çerçeved e görüldüğ ü gibi, AR-G E v e teknoloj i üretiminin gerçekleşmes i içi n bi r ço k kanu n farkl ı açılarda n sınıriamala r getirmektedir. Sanayicilerimizin he r fırsatt a dil e getiroiğ i gibi. devleti n araştırm a yapa n kurumlar ı ödüllendirdiği değil, neredeys e bürokrüti k zoriukla r nedeniyl e cezalandırdığ ı akl a gelmektedir. Firmala r araştırmad a kullanılma k üzer e alına n malzem e vb. ni n TÜBİTAK'tan aimaca k izi n sonuc u masraflar a kaydedilebilmesini n firm a faaliyetlerini n gizlilik esasın ı bozduğun u v e sanayicileri n b u durumda n büyü k rahatsızlı k duyduğun u belirtmektedirier. "Ş u a n ülkemizd e uygulana n verg i mevzuatın a gör e Kurumla r Vergisinin % 20 ' sini n 3 yı l sür e il e ertelenmesini n v e taksid e bağlanmasını n dışında,-uzun v e bıktırıc ı formaliteler e rağmen - b u konud a firmala r içi n getirilmi ş hi ç bi r kolaylık v e teşvi k yoktur " sözler i bi r başk a açıda n durum a ıss k tutmaktadı r (2). B u duruma çözü m olara k devleti n ihal e v e alımlarınd a AR-G E yapa n firmâla n terci h ederek onlar ı ödüllendirmesi, b u firmalar a bell i gümrü k v e verg i kolaylığ ı sağlanması, AR-GE kredilerini n Kalkınm a Bankas ı (vey a uygu n bi r başk a kuru m ) kanalıyl a kullandınimas! önerilmektedir. Kısa süred e yaşam a geçirilmes i gereke n bi r başk a düzenlem e Paten t v e Fikr i Hakla r Mevzuatının güncelleştirilerek, bulu ş sahiplerini n sahipsizliğin e bi r son verilmesidir.

130 İLORTA VADELİ ÇALİŞMALA R Özetle kısa vaded e gerçekleştıyilnıes ı mümkü n ola n potansiye! teknoloj i geliştiridler i envanterini oluşturm a v e karûiıoy u oluşturma k îçi n medyada n yararianm a, bell i ver i tabanlan oluşturm a v e eğiti m programlann ı yaygınlaştırm a gib i çalışmaları n yanınd a, tüm bunlar ı ort a vaded e destekleyere k dah a sağla m zeminle r hazırlamay ı kolaylaştıracak diğe r çalışmala r arasınd a, ifgî ü kurumlann revizyor^u, bili m v e teknoîq i parklarının kuryîitias ı v e teknoloj i üreti m noktalarını n yapılandınlmas s gib i çalışmala r sayıiabiiîr 1. ilgili Kurıırrıları n Revîzyoii y îlgiîi kurumla r olara k öncelikl e ünıversîteier, dah a sonr a kam u araştırm a kurumlan, vakıflar ve özel sektördeki araştırma birimler i ete asınacaktır. ''Bilimsel bilgi, devle t mekanizmalarında n bağımsı z olara k görünüyors a d a çağımızd a devlet, bilimse l bilgiy i yöneltere k çıkarlarin a uygu n şekild e gelişmesin i sağlamaktadı r Üniversite v e diğe r ' araştırm a merkezlerind e yapıla n bilimse l araştırmalarda n yararlanan devlet, ayn ı zamand a, b u araştırmalar ı he m stratejis i v e he m d e finansman yoluyla etkis i altında bırakmaktadır " (3). 1* Üniversiteleri n büîmse î v e yönetse! yönden özerk olmas ı, araştırma v e bilg i üretm e konularında dah a etki n bi r yap ı kazanmaların ı sağlayacaktır. Bugün, Türkiye'ni n akademik birimler i v e kadrolar ı küçümsenmeyece k durumdadır.yeîeri i eğiti m v e araştırma olanakfarm a sahi p ve yetişmi ş kadrolar ı banndıra n gelişmi ş üniversitelerimi z vardır B u üniversiteler, eğiti m v e öğreti m işlevler i yanınd a,mutlak a teknoloj i üretim i konusunda mücadel e etmel i v e göre v almaiıdiria r İ.T.Ü. v e O.D.T.Ü., KOSGEB ' l e işbirliği yaparak teknoloj i geliştirm e merkezlerini n açılmasında, önemli adımla r atmışla r ve başarıl ı oîmuşlardırhe r üniversit e kend i bünyesind e bi r fizibilit e yapara k kend i olanaklarından teknoloj i üreliııiincie kyilandırabileceği kısmın ı açıklamalıdı r 2* Üniversitelerimizd e çalışa n öğreti m üyelerimizi n zamanîannı n büyü k kısm ı der s programlarıyla dol u olduğunda n araştırm a yapm a v e projele r geliştirm e konusund a zaman bulmalar ı güçleşmektedi r. 'Bilim adamı, bile n deği l bula n kişidir " düşünces i tüm araştırm a kurumlarınd a ilk e edinilmeîidi r Oys a ülkemizd e bili m adam ı bula n değil, öğreten kiş i durumundadsröğreîi m üyelerini n b u gü ç durumda n kurtarılmaları, araştırmacı öğreti m üyes i staîûsürıü o getirilmes i vey a bell i bi r der s yük ü dışınd a der s almamaları yolund a yen i hi r düzenlem e yapılmas ı şarttır. Öğreti m üyeler i bildiklerin i

131 öğreocslere akîanrken, bîîdsklerin î ge!îştîrm.e k v e yenüerne k için zaman - ^ bulamamaktadırial B u amğa uygu n dersle r içi n endüstrid e çalsşa n uzmanlarda n yararlanma yoluna da gidîlmelîdi r 3^Büim adamîannm dah a çok araştırma yapmalann? teşvi k edece k yen i bi r uygulaman m yürürlüğe konulmas ı b u konud a umu t vericidir.tübita K Başkanlığını n yürütücüs ü olduğu v e Bili m v e Teknoloj i Yükse k kuruîu'nu n 3.2/199 3 tarihi î toplantısınd a kabu l edilen ''Uluslararas ı Bilimse l Yayınla n Teşvi k F^rogram ı Uygulam a Esasları " uyannc a bilim adamîannı n oluslararas s düzeyd e yayı n yapmalar a ödüllendirm e yoluyl a teşvi k edilmektedir. 4* Araştırmacıla r ıtha î edilece k malzem e y a d a makineleri n yurd a giriş i içi n haftalarc a beklemekte y a d a işlemfe o hızlandırma k içi n zamaniannı n bî r kısmın ı bürokrati k uğraşlara aysrmaktadiria r. Yurtdış ı projeler e katılma k d a mevzuatımı z açısmda n oldukça yoruc u bi r süreçten geçmeyi gerektirmektedir. 5* Üniversiteleri n önermede n öt e yaptio m v e uygulatm a güc ü olmalıdır.herhang i bi r firma biiîmse f yönde n tutarl ı olmaya n v e. ülke kaynaklarını n veriml i kulianımîn ı sağ!aroayao projelerin i sorumsuzc a. uygulamaya koyamamalıdır.b u durum,ülkeni n sürdürüfebffîr kalkınmasını n tesis i açisında o yaşam a geçirilmeîidir.sadec e kârl ı oiduğ u için yapıla n yatınmlar^yatınmcısın i zengi n etmekte,bir mikta r istihda m sağlamakta,anca k bilimsel v e veriml i olmadığ ı içi n rekabe t güc ü v e kayna k verimliliğ i sağlayamamaktadır. Bu nedenl e üniversiteleri n öneml i projeler i tarafsı z bi r gözl e inceleyere k onaylamas ı isterımelîdir.devk^t böyl e bi r görev i üniversitey e yüklerken, üniversiteni n b u değerleodînmedeo öneml i kaynaklar elde etmes i ve elde edile n kaynağın mutlak a eğitim e yansstilroası önkoşu l olmaj?dî L 6* Yükse k öğreti m alaûioçl a yapılaca k bi r diz i iyileştirm e önkşuîdur.he r üniversit e içind e çekirdek araştirrn a laboratııvarlar i kurulmalıdır. Lisan s eğitimini n so n smıfınd a uygulamalı teme l bilimle r konusund a mutlak a öğrencile r yenili k getiric i bi r projey e yönleodirilmeüdir. So n sınıft a hiçbi r der s yapıloıarnal? v e öğrenc i tümüyl e b u projey e yoğunîaşmahdır, E n azında n fikir düzeyind e ve teorik olara k iy i hazırlanmı ş bi r projeni n mutlaka endüstriy e uygulanabili r (vey a ilerd e uygulanabilir ) durumd a olmas ı önkoşul u olmalıdır. Basanî s buluna n projeleri n desteklenmes i içi n he r üniversite, kend i öğrencisin i çekirdek araştırm a îaboratuvarla n uda çalıştırmal ı v e dah a sonr a teknoparklard a ye r almaya teşvi k etmel i v e b u süreci n işlemesin e yardımcı olmalıdır.

132 7* Üniversitele r dışınd a kam u araştırm a kurumlar ı d a durgunlukta n kurtarılmalıdır. Bağlı bulunduğ u bakanlı k tarafında n işlev i ola n v e toplumu n gerçekte n araştırm a yapa n kurumları olara k se s getire n projele r başlatıp, özellikl e tarımsal, doğ a v e çevr e alanlarında halk a d a yararl ı olmalar ı beklenmektedir.kam u kurumlarındak i araştırm a birimleri kızağ a alınm a yerler i deği l sürekl i pla n v e politikala r üretmes i gereke n e n dinamik organla r olmalıdır. Büyü k olana k v e kadrolar a sahi p ola n kam u araştırm a birimlere canlılı k kazandırmal ı v e işle r hale getirece k yen i düzenlemelere ye r verilmelidir. 8"^ Ülkemizd e firmaları n yenilikç i stratejiler e yeterinc e yöneldiğin i söyleme k güçtü r İşletmelerimizin v e girişimcilerimizin, he r şey i devle t teşvikinde n bekleye n yaklaşımların ı bırakarak yenilikç i stratejiler e yönelmes i gereklidir. Düny a ülkelerind e firmaları n yeniliğ e yaklaşımı v e yaratıcılığ a verdiğ i önem. kazandıkta n başarıla r açıktır. Rekabe t güc ü yaratabilmek için, firmalanmızı n yen i bi r bilimse l bakı ş v e araştırm a inancın a sahi p olmaları v e üniversitelerl e işbirliğin e dah a sıca k yaklaşmalar ı gerekir.kuşkusu z baz ı yasal düzenlemeleri n v e mevzua t engellerini n, bu süreçt e olumsu z yönd e etkil i olduğ u ve caydırıc ı etk i yaptığ ı bilinmektedir.anca k b u engelleri n kaldırılmas ı içi n d e yeterinc e çaba gerekmektedir. Bu konud a firmalar ı hareket e geçirmes i beklene n güç, ort a vadel i çözümle r içind e düşünülen teknoparkîa r olabilir. Yeterinc e bilg i sahib i ola n bi r firm a teknoparklar a katılımda çekinge n davranmayaca k v e sağlana n olanaklarda n yararlanmay ı terci h edecektir. 2. Yeni Kurumları n Oluşturulmas ı Yeni kurulaca k kurumla r arasınd a bili merkezlerine v e inkübatörier e ye r verilmelidir. m v e teknoloj i parklarına, teknoloj i geliştirm e a,bilim v e Teknoloj i Parklar ı Bilim ve teknoloj i parklar ı, ya d a ülkemizd e kabu l göre n gene l terimiyl e teknoparkîa r, uygulandığı ülkeni n öze l koşulların a gör e, kalkınm a y a d a büyüm e amacıyl a bütünleşmiş, katm a değe r yaratıc ı nitelikt e yen i vey a iler i teknolojileri n üretimi, uyarlanması veya geliştirilmes i için, girişimciler e bell i koşulla r altınd a v e üniversiteleri n bilimsel v e tekni k olanaklarıyl a.devleti n düzenleyic i rol ü çerçevesind e tekni k v e yönetse! yönde n deste k sağlaya n ORGANİZ E ARAŞTIRM A MERKEZLER İ olu p üniversite-endüstri ilişkilerini n somu t işbiriiğin e dönüşmesind e arabuluculu k görevin i d e üstlenen kuruluşlardı r (4 ).

133 Dünyada so n otuz, ülkemizd e so n yedi yıldı r gündemd e oia n teknopar k uygulamalar ı, her ülkeni n koşuüarm a gör e ayr ı bi r kuruluş, linan s v e çalışm a modelin e gör e yapdanmaktadir.ancak değişmeye n teme l işlev, yen i v e iler i teknolojileri n doğuşun u desteklemek, üniversit e v e endüstr i işbirliğini n etki n biçimd e gerçekleşmesin i sağlama k ve bölgese l kalkinmay a öncülü k etmektir. Teknoparkla r girişimciy e ris k sermayesi, yönetsel v e tekni k danışmanlık, proj e seçimi, bür o v e sekretary a hizmetler i (haberleşme, yazışma, fotokopi ) sağlarken, üniversitey e ai t kütüphan e - dokümantasyon, iletişi m ağların ı kullanm a şans ı d a verir. Üniversitede n akademi k v e teknik danışmanlı k sağlamas ı karşılığınd a öğreti m üyelerin e danışmanlı k ücret i öder.teknoparklar, kuruluşlarınd a büyü k orand a deste k vere n üniversiteye, değişi k açılardan katkıd a bulunara k kayna k dönüşümün ü sağlarlar.. Üniversiteni n teknopar k içinde ye r ala n girişimc i v e firmalar a sağladığ ı damşmanhk.kütüphane,dokümantasyon,bilgi ağları, sosya l v e sporti f tesisleri n kullanım ı gibi ço k yönl ü kayna k desteğ i karşılığınd a teknopar k yönetimini n d e üniversitey e sağlayacağı gelirler, sürekl i olabilir. Teknoparkiarın üniversitelerl e işbirliğ i halinde v e özellikl e bölgese l gelişmey i sağlamad temel bi r hedef v e işlev i olduğu bilinmektedir.. a Bir ülked e teknopark kurulurke n belirleyic i ro l oynayacak öğele r şöyl e sıralanabilir : **Teknopark kuruluşun a katkıd a bulunaca k üniversiteni n uzmanlaştığ ı alan, *n"eknoparka üniversit e tarafında n sağlanaca k olanaklar. **Tekncparkm kurulacağ ı endüstr i dokusu,firmaları n gelişmişli k v e araştırmay a duydukları gereksini m düzeyi, **Teknopark kurulaca k bölgedek i araştırm a kurumlarını n varlığı, **Ayrıca mesle k odaları, vakıflar, yere! yönetimle r v e gönüll ü kuruluşları n konuy a yaklaşım biçim i ve duyarlılıkları, **Bö!genin arazi, bin a olanakları, uygu n araz i v e bin a bulunmadığınd a duvarsı z inkübatör kurulmas ı zorunl u olabilir, **Bölgenin iletişi m ve dünyayl a bağlant ı olanaklar ı (A z gelişmi ş bi r bölgeye bilgisaya r ağ ı için altıyapı kurmaktans a hazı r bi r ağa bağlanmak maliyet i azaltır ) **Bö!genin ulaşı m,ikli m koşullar ı **Teknopark yönetimini n etkinliği, uluslararas ı deneyi m v e ilişkileri. Ancak, bili m v e teknoloj i parklarını n küçü k sanay i siteler i v e hatt a organiz e sanay i bölgeleri gib i hemen he r yere kurulabilece k merkezle r olmadığı, ço k özel koşulla r v e belli nitelikler e sahi p ortamla r gerektirdikler i gözde n uza k tutulmamalıdı r

134 Kanıoifzca ülkemizd e kurulaca k îekûoparkîar,özünd e orta k hedefle r v e ükeîer e sahi p olmalı v e biçimse l yapıfanrııas ı zama n içind e beürienmeüdir. Henü z kurulu ş v e tanıtı m aşamasında buluna n teknopar k organizasyonları, çoğaldıkç a v e toplumd a benimsendikçe farkl ı modelleri n de kabu l edilmesinde bi r sakınca olmayacaktır. b.teknoioji Üretin ı Moktalar ^ Yurtdışında yaşaya n ço k başanl ı bñm adamlarını n yurd a dönüş ü içi n zama n zama n düşünülen projeleri n yaşam a geçirilmesind e,,,yurd a döndüklerind e onlar ı tatmi n etmeyen üniversit e koşıılîannı n karşısııı a Yükse k Teknoloj i Ensiituîer i v e teknoparkla r çikanimalıdir. Devle t tarafında n kurulaca k.deste k verilece k teknoparkîar a yuri.dışmd a yaşayan Tür k biîimadarnfarmda n 3-5 kişili k ekipleri n oluşturulmas ı v e bell i sürele r içi n bilimsel v e idar i yönetimi n onlar a verilmes i yoluyla, biîimadamlannı n bilg i birikimi, deneyimleri, bakı ş açıla n ülkemi z bilin i yaşamın a yansıtılmalıdır. Onları n başarıs ı kurumırı başarısıyl a özdeşleşmei t v e ülkemizî n teknoloj i tarihin e geçmeler i sağlanmalıdır. Bu şekild e üniversit e olanaklar ı ort a düzeyd e gelişm/ı ş d e ols a bili m adamını n uzmanlaştiğı konulard a ağsrlı k taşımak üzer e ınkübalöıle r kurma k v e yönetimin i bu bhim adamlarına bırakma k yoluyl a teknoloj i üretm e noktala n oluşturulmalıdır. Bell i bi r süre, örneğin bi r yıl sonra alman yo! ve yöntemler gözdengeçirilmelidir. B u noktalar a katılma k isteyen proj e sahipler i uzmanlı k konuların a yenili k getirece k v e katm a değe r yarataca k projeler. getirmelidir. Kıs a süred e alınaca k sonuçları n derha l endüstriy e aktarılmas ı yoluyla se s getirece k çalışmalar yapmak mümkündür. Ne bilimi n aceley e getirm e lüks ü, o e d e endüstrini n maliye t yüklenm e v e yanlı ş yöntemler denem e güc ü vardı r Anca k, alına n oluml u sonuçlan n heme n endüstriy e aktan iması toplumumuzu n görere k inanm a alışkanlığın a ço k uygu n olu p inandırıc ı v e motive edici olacak!

135 Patent Biroiafì " En basi t ara ç v e düzenekler e e n azında n denemes i yapılabilecek ^ bir proj e y a d a fiki r bile üzerind e durulduğund a müthi ş bi r buluş a dönm e olasiiğm î taşıyabiîîr.b u noktada n kalkarak, endüstriye l yaraîicilğ a pri m vere n bi r anlayış m yaygmîaştınlmas î sağlanmalıdır Orta vadede paten t bürolar ı.dariişmanlsk, biîg i aiış verişi v e Bakanlık Onayında n öncek i tüm hazırlıkları n gerçekleşmesin i sağlaya n bürola r olmalıdı r, Bunlan n ya n resm i niteliği olmalı, y a d a yere! yönetimle r içind e örgütîenmeiidirler.amacı, buluşları n y a d a yeni fikirlerin kayb a uğramada n ekorıonıiy e kazandırılması, gerekl i danışmanlı k desteğ i altmda ön onay verebilmek olmalıdı r Endüstriye! imin halin e dönüştürülü p sahibin e par a kazandıra n buluşla r toplum a ma i oldukça gençle r arasınd a bulu ş adam ı olmay a duyula n mera k artacaktı r Patent bürolannm b u noktada özendirici ve düzenleyici rol ü olmalıdır. ci.telcn@i ji Geîiştimie Liseler i Eğitim sistemimizi n muci t v e deh a yerin e ışbiriiğin î rekabe t i! e biriikt e götürebife n oıezunlar vermes i içi n e n öneml i nede n, bilg i üretimini n bî r makr o ekonomi k politikanın parças ı olara k kazandığ ı ulıısa l îale p v e üretî m boyutudurbilgini n evrense l geçeriiiiği il e entegre ola n yerel ve ulusa l kulianîlabiîîriik, bilimseî bilgini n herkesi n mera k ve yararına açı k, evrense l kamu bilgis i olduğ u idealinin gerçekleşmesidir" (5 ) İlköğretimde deney e dayal ı fe n v e rnatematî k derslerini n çoğaltılması, ortaöğretimd e bilim v e teknoloj i tarih i dersini n okutulara k insanliğı n kaydettiğ i aşamala r v e gonömüzdeki tekni k ilerlemeler i içere n bilgilerin, gençler i geleceği n teknolojilerin i kurmada bi r perspekti f çizmelerin e yardımc ı oima k, fe n liselerini n etkinliğin i bili m v e teknik adarr ü yetiştirmeye yöoeüme k gerekmektedir. Hatt a Teknoloj i Geliştirm e Mesle k liseleri açılmas ı duşünölmeîklî r Büi m adamı v e teknoîoi i geîiştirmecileriniı ı ayn ı eğitim i alarak, sonrada n ayr^fmaîa n yerine, başında n farkl ı eğitimlerl e yetişmeler i dah a ekonomik ve veriml i oîacakt^r.

136 m. UZU N VADEL İ ÇALIŞMALA R Uzun vadel i çalışmala r içind e büyü k eksikliğ i duyulan, "politik a " ve "bakanlık " gib i ik i yasal düzenlemey e öncelikl e ye r verilmel i v e Türkiye'ni n uzmanlı k alanlar ı seçilere k belirlenmelidir. 1.Bilim ve Teknoloj i Politikasını n Oluşturulmas ı 1970 yılınd a, UNESC O öncülüğünd e Paris't e toplana n Avrup a v e Kuze y Amerik a ülkelerinin ilgil i bakanlarını n katılımıyl a bili m v e teknoloj i konularınd a hüküme t politikaları hakkınd a düzenlene n il k toplantıd a egeme n ola n görüş, bili m politikasını n olamayacağı yolundaydı. MINESPO L I ad ı verile n konferan s bittiğind e, b u görüş ü açıkça savuna n kims e kalmamışt ı (6). Bilim politikası, bilim ve teknoioji k çaîışmalan n, bir ülkeni n ekonomi k, sosyal, politi k v e askeri durum u v e gelecektek i ihtiyaçların a göre, geliştirilmes i v e yönlendirilmes i "(7) olarak tanımlanabilir. Bili m politikas ı hazırlanmasınd a yerleşmi ş kesi n çizgil i bi r metodoloji olmamakl a birlikte, o tarihlerde n başlayara k ülkelerini n bili m v e teknoloj i politikalarını beürieye n moder n devletler, geçe n zama n içind e öneml i yolla r katetmişlerdir. Ülkemizde ise, bili m politikas ı oluşturma k içi n yapıla n baz ı öneml i girişimle r v e niyetlerden sö z etmek dah a doğr u olacaktır (8) : 'd e 7 7 Sayıl ı Kanu n Hükmünd e kararnam e (KHK ) il e kurulmu ş ola n Bili m v e Teknoloji Yükse k kurul u 2 0 Eki m 1989'd a toplanmış, çalışm a esasların ı kabu l etmiş, bilim v e teknolojiy e madd i deste k sağlama k üzer e bi r fo n ihdasın ı kararlaştırmıştır. Ayrıca VI.Be ş Yıllık Pla n dönemi sonunda,ar-g E harcamalarını n GSMH' a oranını n % 1'e erişmes i öngörülmüş v e bun a planda yer verilm.iştir. 2.TÜBİTAK'ın 2 5.Kurulu ş Yıldönümü, beraberind e bili m v e teknoloj i sistemini n bi r değeriendirmesini d e getirmi ş,yen i atılımlar içi n zemin hazırlanmıştır. 3.Bilim v e Teknoloji Vakfı ço k sayıd a yeri i ve yabanc ı bili m adamını n konuşmac ı olara k seçildiği "Türkiye'ni n Bilimse l Geleceğ i " konulu bi r sempozyuml a b u çalışmay a gerekl i olan politi k boyut u getirme k üzer e, siyas i partilerimizi n üs t düze y yöneticilerini n katılımını sağlaya n bi r panel düzenlemişti r

137 4.Hükümet, TÜBİTAK' ı Mayı s tarihlerind e bi r Bili m v e Teknoloj i Şûras ı toplanması içi n görevlendirmiştir.(benze r amaçl ı bi r şuranı n sadec e Fransa ' d a v e 1982 'd e düzenlendiğ i belirtilmektedir ) 5.Ülkemizde yirm i yıllı k bi r birikimi n değerlendirilmes i yoluyl a 2. 5 yı l boyunc a 300'de n fazla bili m adamını n çalışara k hazırlamı ş olduğ u "Tür k Bili m Politikas ı " hazırlanmıştır yılınd a Devle t Bakanhğm'c a "Bili m v e Teknoloj i Politikas ı İçi n Çalışm a Dokümanı " hazırlanmıştır.sözkonus u dokümand a Devle t Bakanlığ ı ' nı n yılınd a hazırladığı "Biii m v e Teknoloj i Politikas ı " başlıkl ı çalışm a dokümanınd a Tür k Bili m Politikasının hedefler i şöyl e belirlenmiştir : "Tür k toplumunun,çağda ş uygarlı k düzeyin e erişmesi içi n ihtiyaçlar ı büyü k,bun a mukabil, b u ihtiyaçlar ı karşılama k içi n hareket e geçirebilmiş olduğ u kaynakla n a z ve b u kaynakları n kullanı m etkinliğ i zayıftır. Dah a ço k kaynağın hareket e geçirilebilmes i v e bunları n etki n olara k kullanılabilmesi ; anca k araştırma-geliştirme il e mümkündür. Tür k toplumunun,he r problemini n çözümün ü araştırmada araya n bi r toplulu k halin e dönüşmes i yan i araştırmay a eğiliml i kılınmas ı bilim politikasını n hedeflerinde n biris i olarak benimsenmiştir. Ayn ı doküırıand a ülkemi z için bili m v e teknoloj i konusund a belirlene n hedefle r şunlardır : Toplumu n "araştırm a eğilimli " kılınması, niteli k v e niceli k yönünde n yeteri i AR-G E insangüc ü yetiştirilmesi, rekabet gücünü n aıttırılmas ı v e eğiti m sistemini n iyileştirilmes i, yenilikleri n teşvi k edilmesi. Bili m v e Teknoloj i Politikasını n teme l ilkeler i ise, düny a bili m v e teknoloj i gelişimini he r kanalda n izleme k v e bütünleşmek, sektörieraras ı işbirliğin i sağlamak,küçük girişimciy i teknoloji k yönde n desteklemek, bili m v e teknoloj i merkezlerini geliştirme k gib i ilkelerdi r (9). Aynı görüşleri n yılında da gündemde olduğ u görülmektedir : "Türkiye içi n bilim i v e araştırm a politikasın ı belirlerken, ş u hususları n dikkat e alınmas ı önemlidir: I.Bilim v e Araştırm a Planını n ekonomi k kalkınm a planıyl a uyu m içind e olmasmı n sağlanması, 2.Araştırma kuruluşlarıyl a üretic i kuruluşlar arasında bağlantıları n iy i kurulması, diğe r bi r deyişle araştırma sonuçlarını n uygulamay a yansıtılmasının sağlanması, 3.Üretici kuruluşlard a tekni k (teknolojik ) değişiklikleri n (yeniliklerin ) teşvik edilmesi, 4.Temel araştırmay a yöneli k yatınmlar a n e düzeyd e ağırlı k verilmes i gerektiğini n v e hangi disiplinlere önceli k verileceğinin belirlenmesi,

138 S.Teknoîoji ithalinin - bî r sistemati k içind e gerçekleştirilmes i v e itha i edilen teknolojileri n özürnsenm.esf, 6/Temei v e uygulamai s boirnterd e niîefik ü elemaniart n araştırmad a çalışmasını n sağlanması ve bunları n etkil i olabîfmeleri içi n gerekli düzenlemelerin yapılması."(10 ) Tam o n y^ l sonr a bili m v e teknoloj i politikas ı oluşturulmas hedefler şöyîedir : ı konusund a beüriene n "Türk biiîr n v e teknoloj i politikasını n yönlendirilmes i içi n uluslararas ı bili m v e teknoloj i göstergeleri gözönünd e tutulara k aşağıdak i hususlard a politikala r geliştirilmes i önem îaş!maktadtr(t1) : 1.AR-GE'deki kapasitesi, îrısangucü ve harcarnafannm, 2.Bilim ve teknoloji ( B-T) alarundak! uzu n vadeli hedeflerin, 3.Ekonomik v e sosya l kalkınm a hedeflerimiz e bağl ı oîa-ra k B- T alanındak i sektö r önceliklerinin, 4Tekno!qi Iransfer i uygulam a ve mekanîzmaiannm, 5,Sanayide AR-G E faaliyetlerin i yaygıolaştirm a v e teknoloj i üretme k için, alınmas ı gerekli tedbi r ve organizasyonların belirlenmesi, e.yenî teknoloji k uygufamalarınii ı îstihda m ve eğitime etkisi. " Görüldüğü gib i önceki pía n hedeflerin i aşa n y a d a tamamlaya n yen i hedefle r yerin e, bir önceki pland a ye r alan hedeflerin çevresinde dolaşıldığ ı görülmektedir : Üîkemîzin bili m v e tekııoloj î ürete n üîkele r arasiiıö a ye r almas ı içi n yapmas ı gerekenle r kuşkusuz yuroriükt e olan îlgü i diğer politikalarl a sıkı sıkıy a bağlıdır. Kanımızc a bili m v e tekodbrı politikamı z olyşturufurke n ş u temel ilkeler i gözönünd e bulundurma k so n derece yararli olacakiır : UJlkemizin ekonomik,sosya l v e koltür'e l kalkınmasın ı hi ç bi r dı ş bağımlıh k yaratmada n gerçekleştirebilmek, 2.Bilim temelin e dayal ı kalkınm a v e büyüm e sağlayaca k projeler i,ulusa l çıkarlanmsz a uzun vaded e zara r vermeyece k v e hüküme t değişmelerinde n etkilenmeyece k biçimd e düzenleyerek başlatma k ve sürdürmek, 3,Atom,nyk!eei enerj i v e uza y araştırmalar ı gib i evrense l boyu t taşıya n projelerd e barışçıl amaçlara.sahi p olmak, 4.Syrdyrü!ebiî{r kalkınm a hedeflerin e uygun olara k doğ a v e çevr e korumasın a öne m veren çalışmalara önceli k vermek.

139 Tüm bunlar a koşu t oiara k bhi m adam ı v e araştırm,acılar a hakettikler i toplumsa l saygınlığı kazandıraca k yasa l v e ma ü düzenlemeler i yapmak, AR-G E harcamalann m GSMH içindek i payın ı e n azında n % 1 oiara k belirleme k v e bütç e ayırmak, bilimse l yayınlan v e araştırmalar ı değişi k araçlarl a teşvi k etmek, tü m eğiti m sistem i içind e ilköğretimden başlayara k,dogmalar a değil bîîirn v e araştırmaya daya h eğitim i yaşam a geçirmek gerekmektedir. 21.Yüzyıla alt ı yıl kalmışken, ülkemizi n düny a ülkeler i arasmda saygı n bi r yer edinme k için mutlak a "izleyic i " durumundan e n azında n "gelişmeleri n içind e bulunan " konum a gelmesi v e burada n "YARATICI " durumun a geçmes i zorunluluğ u tekra r vurgulanmalıdır Bili m v e Teknoto p Politikas ı beliıiens e bil e sadec e kâğı t üzerind e kalmaması için yürütüc ü ve denetleyâc i kurumları n d a iyileştirilmes i gerekecektir. 2. Bsü m ve Teknoloji Bakanlsğıni o Kuryirnas ı Herşeyden önc e ülkemizd e bi r BİLİ M V E TEKNOLOJ İ BAKANLlĞl'nı n kurulmasın a gereksinim vardır. Bunu n içi n ilgil i yas a tasansın m hazırlanmas ı v e bugün e kada r devlet bakanlığı eliyl e yürütülen ve özel bî r bütçesi olmayan biîi m ve teknoloji konuların a gereken önem ve önceliğin verilmes i gerekmektedîr Sözkonus u bakanlı k öze l ve kam u kesiminde bili m ve teknolojiyle ilgilene n kiş i ve kuruluşla r arasında sürekl i bi r eşgüdü m sağlaması,, ve onia n teşvik etmesi açısından önem taşımaktadır. * Bilimin üniversiteler, Yüksek Öğreti m Kurul u (YÖK ) v e Büi m ve Teknoloji Yüksek Kurul u gibi organlann üstünd e v e bakanlı k düzeyind e örgütlenmes i.;teknolojini n ise, Sanay i ya d a Ticare t ü e biriikt e anılmas ı gereke n bi r bakanlı k yapılanmasında n çıkanlmas ı gerekmektedir.( Sanay i v e Ticaret - Sanay i v e Teknoloj i Bakanlığını n 2 2 ke z değişe n isme d e, galiba bi r kararsızlığın, ya d a iy i beürienememi ş gereksinimleri n bi r sonuc u olmalıdır) Teknolojini n bilimse l mantı k v e temeller e dayandırılmasidı r ki, Bakanlı k düzeyinde d e Bilim ve Teknoloji yapılanması oluşturabılsin. Kamu araştırma kurumla n v e paralelinde tü m üniversiteler i bünyesind e banndırmas ı beklene n bakanlığı n arttırılaca k bütçe olanaklar ı il e daha etkili çalışmalar yapabilmeleri açısinda n etki n olacağı açıktır. Bilim v e Teknoloj i Bakanlığ ı /'Bilî m Üreti m Kurumlan", "Üniversite-Endüstr i Koordinasyon Kurul u "Tekııoparkia r Başkanlığı " gib i ü ç an a birim e sahi p olrrtalfdfr.(bu birimlere işîevlerîo e ve bakanlık örgütlenmelerin e uygu n olarak dah a farkl ı adlar d a vermek mümkündür ) Çîzi m 4 *de, önerile n Bakaofığş n örgütlenm e şemas ı görufrııekîedîr.

140 Bilim v e Teknoloj i Bakanlığ ı, "Bili m Üreti m Kurumlan " n ı kapsaya n bi r biri m (dair e başkanlığı y a d a gene l müdürlü k olabilir ) oluşturara k hale n Başbakanlığ a bağl ı olara k görev yapa n TÜBİTA K v e TAE K il e kuruluş u tamamlana n TÜB A (Türkiy e Bilimle r Akademisi ) v e kurulu ş aşamasınd a buluna n TESAK(Türkiy e Ekonomi k v e Sosya l Araştırma Kurumu ) ' ı bünyesin e almas ı uygu n olacaktır. BİLİM V E TEKNOLOJ İ BAKANLIĞ I BİLİM ÜRETİ M KURUMLARİ ÜNfVERSİTE-ENDUSTRİ KOORDİNASYON KURUL U TE KN O PARKLAR KURULU TUBITAK-TUBA T.A.E.K-TESAK ÜNİVERSİTELER Yüksek Teknoloji Enstitüleri Bilgi Bankas ı Uyquisrnali Arastirrri? Müdürlüğü Gınşırncı bğiırrt! Müdürlüğü Veri bar^kss ı h'ısk c-ermayes ı Fon Müduríüá ü Uluslararası İlişkiler Müdürlüğ ü Patent Ona y ÇİZİM 4 : ÖNERİLE N BİLİ M VE TEKNOLOJ İ BAKANLİĞ İ ŞEMAS! Aynı biri m içind e tü m bilimse l çalışmalar ı v e teknoloji k buluşlar ı belgeleye n v e kaydeden bi r bilg i bankas ı kurulmalıdır. Gerektiğind e doğruda n v e kıs a yolda n b u çalışmalara ulaşma k mümkü n olmal ı, b u yoll a araştırmacılar a kayna k tasarruf u sağlanmalıdır. Aynca bi r Paten t Ona y Büros u kurularak, paten t başvurularını n hiçbi r firey e v e ertelemeye uğramada n değerlendirilmes i v e ayn ı zamand a paten t başvuruların m teşvik edilmes i sağlanmalıdır. Paten t büroîarıyl a yakı n ilişki, b u süreci n sağlıkl ı yürümesine yardımc ı olacaktır.»

141 Üniversite v e Endüstr i kesimler i arasınd a arz u edile n am a bugün e kada r gerçekleştirilemeyen düzeyd e işbidiğin i kurumsallaştırma k için, önerile n bakanlı k bünyesinde bi r "Üniversite-Endüstr i Koordinasyo n Kurulu " oluşturulmalıdır. Kurulu n yürütücü personel i, e n a z yükse k lisan s dereces i buluna n v e konuyl a ilgil i çalışmalar ı bulunan bakanlı k personelinde n oluşturulmalı ; kurulda, ayrıc a he r ik i kesimden d e belid i süreler içi n belirl i sayıd a temsilciler bulunmalı, süre sonund a temsilcile r değişmelidir. Kurulun amacı, üniversitelerd e yapıla n araştırmaları n endüstriy e uygulanabili r nitelikt e olanlarını belirleyerek, bunlarda n girişimciler i haberda r etmek ; endüstrini n sorunların ı periyodik olara k belirleyere k sorunları n yoğunlaştığ ı alanlar ı üniversiteleri n ilgil i birimlerine bildirere k çözüm getiric i projeler üretilmesin i teşvik etme k olmalıdır. Ayrıca, tü m b u bilgileri n işlendiğ i bi r ver i bankas ı kurulmal ı ; her ik i kesimin, yapıla n ve planlana n projeler i anında öğrenmesil e kayna k tasarrufu sağlanmalıdır, "Teknoparklar Kurulu " is e, teknoparklar m kurulu ş aşamasınd a gerekl i ola n yasa l v e bürokratik süreci n akıcılığım sağlama k v e denetlemek, teknoparklar m kurulu ş v e faaliye t aşamalarında karşılaştıklar ı sorunlar a uygu n ola n düzenleyic i hükümler i belidemek ; ris k sermayesi sağlanabilmes i içi n gerekl i fonlar ı sağlaya n düzenlemeleri n v e kuruluşları n yaşama geçirilmesin i v e yürütülmesini gerçekleştirme k amacın ı taşır. Ris k Sermayes i Fon Müdüdüğü bünyesind e bi r risk sermayesi şirket i ya d a bankas ı oluşturmal ı projeleri n kabulü halind e finan s güc ü olmaya n girişimciler e risk sermayes i sağlamal ı v e finansmanı yüklenece k kuruluş u projey i üretme k içi n denetlemelidir. Uluslararası İlişkile r Müdüdüğ ü ise, teknoparklar m ulusa l v e uluslararas ı platformd a birbirieriyle ilişk i v e etkileşimin i sağlayaca k organizasyonlar ı gerçekleştirme k üzer e kurulmalıdır. 3.Uzmanlık Alanlann m Belirlenmes i Türkiye'nin üreti m potansiyel i buluna n imala t sektör ü il k aşamada moder n teknolojilerl e beslenerek geliştirilmeli ; paralelind e ülkemizi n gelecekt e bilg i toplum u olmasın ı hazırlayacak ola n zemin e uygu n iler i teknolojile r ola n elektronik, biyoteknoloji, malzeme teknolojisi, enformasyo n teknolojis i gib i alanlarda n ülkemizi n yapısın a uygun olanlar, uygulanmay a konmalıdır. Kısa vaded e ekonomi k yara r sağlayaca k alanla r arasında, mikroelektronik, nümeri k kontrollü takım tezgahları, yen i enerj i kaynaklan, matemati k modeîlem e v e simüiasyon ;

142 orta vadede robo t teknolojis i, malzeme bilinf i v e teknolojileri ; uzu n vaded e biyoteknoîoji, yerbilimleri, deni z bilimler i ve uza y bilimler i sayıimaktad!r(13). IV-DESTEKLEYİCİ ÇALIŞMALA R Kısa, ort a v e uzu n vadel i çalışmala r sırasınd a, ayrıc a aşağıd a sayıla n destekleyic i çaiışmalann uygu n zama n v e ortamlarda gerçekleştirilmes i yararl ı olacaktır : I'' İletişi m araçlar ı ve T V kanalları, geniş kitleler e teknopark olanaklar ı duyurmalıdır.öze l bilim v e teknoloj i saatler i y a d a kanallar ı açılmalı,trt, gençler i büim e v e araştırmay a özendirecek programla r yapmalıdır. Burad a öncelikl i ola n görüş, he r genc e araştırm a laboratuvarı verebilme k değil, genci n y a d a insanı n bilimse l düşünm e mantığın ı benimsemesini sağlama k v e fikir yaratmalarını özendirmek olmalıdır. 2* Bili m v e teknoloj i gündem i sıca k tutulma h, iletişi m araçlarınd a e n a z futbo l v e magazin habe r v e programia n kada r ye r verilmes i sağianmalıdır.so n yıllard a toplumumuzun araştırm a yerin e öğrenme,öğrenm e yerin e duyma, okum a yerin e bakma, tartışm a yerin e günde m değiştirm e gib i kolay, basi t v e ucu z yolda n bilgilendiği dikka t çekmektedir. İl k anda bili m ve teknoloji konus u medy a içi n cazibesiz, yararsız v e sıkıc ı görülebilir. Devleti n düzenleyic i rol ü ile, yazılı, sözlü v e görüntül ü tü m iletişim kanallarını n ülkeni n geleceğ i içi n bili m v e arastırmay î özendire n programla r yapılmasını teşvi k etrnes i uygu n olacaktır. 3* Mesle k odaları, üniversiteler, ilgil i yayı n kuruluşlar ı b u konud a seminer,kur s v e yayınlara ağıriı k verere k konunu n kamuoyund a bilinmes i n e katkıd a bulunmalıdır. Konunun tanıtım ı v e girişimcileri n bilgilendirilmes i içi n mesle k odalar ı kanalıyl a tanıtı m ve bilgilendirilm e toplantılar ı yapılmalıdır. Firm a gereksini m v e beklentilerin i saptayabilmek amacıyl a i l bazınd a ver i taban ı oluşturulmal ı b u konud a esk i verilerde n yararianılmalî v e tü m verile r yur t çapında dağıtılmalıdır. 4"" Meslek Odalann a düşe n bi r başk a göre v teknoloj i öaüiler i verme k olmahdır.üyeler i arasında o yılı n e n başarıl ı teknoloj i geliştirmesin i yapa n firmay a taknoloj i ödül ü verilmelidir. Devle t, e n ço k verg i ödeye n mükellef i ödüîlendi.mıektedir, ancak yaratıc ı fikiriere pri m verilmemektedir Devleti n bi r bili m v e teknoloj i politikas ı oluşuncay a kadar, bu göre v mesle k odalarınc a yürütülmel i v e gelenekselli k kazandınlırsa, kam u kurumlarına d a önemli bi r örne k oluşturmalıdır. B u konud a il k girişi m Eskişehi r Sanay i Odası'ndan gelmişti r v e teknoloji ödülleri her yıl verilmektedir.

143 "5* Ülkemizi n araştırmac ı insangücün e büyü k gereksinim i vardır. Onbi n nüfu s başın a düşen araştırmac ı sayısını n 10'da n a z olduğ u ülkemizd e, araştırmay ı özendire n bi r eğitim yapıs ı kurulara k ilkokul, hatta anaokulundan itibare n meraklı, soru sora n değişi k kaynaklarla beslenme k isteye n öğrencile r konusund a uyanı k olunmal ı v e onları n bilim e yönlendirilmesi içi n özendiric i bi r der s program ı uygulanmalıdır.laboratuva r v e deneyden ço k hoşlana n öğrencile r aslınd a öğretmenlerin e işare t vermektedirler.onlan n yalnız kalmamaları, TÜBİTA K yarışmalarınd a derec e alamas a d a oku l içind e v e yöresel çapt a bire r kahrama n gib i onor e edilmeler i gerekmektedir. Herşeyi n çekirdekt e başladığı, fe n fakültelerin e geldikte n sonrak i mezuniyetleri n is e n e yazı k k i e n fazl a fe n dersleri öğretmenliğ i il e sonuçlandığ ı ac ı bi r ülk e gerçeğidir.sonuçt a, biline n esk i bilgilerin yen i öğrenciler e aktarılmas ı dışınd a, bilim e hiçbi r kıvılcı m v e bilg i kattlamarnakta, belk i de varıla n bi r potansiyel yo k olu p gitmektedir Milli Eğiti m Bakanlığımızı n b u konud a so n derec e duyarl ı olmas ı, pilot bölgelerd e bili m sirkleri uygulamasın ı TÜBİTAK'l a işbirliğ i yapara k başlatması, çocuklarımı z v e ülkemiz içi n so n derec e yararl ı olacaktır. B u nedenl e TÜBİTA K tarafında n bili m sirkler i kurulmalı, ilkoku l çağınd a çocukları n bilim e eğlenere k ilg i duymalar ı sağlanmalıdır. Zaman içind e gezic i bili m sirkler i kurulmal ı v e öğrencilen n mutlak a duy u organlanyl a algılayabilecekleri deneyler, ülkeni n birço k kentin e taşınmalı, büi m sevgis i çocuklar a küçük yaşt a aşılanmal ı v e bilimse l mera k uyandırılrnalıdır.b u konud a deneyse l bili m merkezi olara k Ankara'd a buluna n Fez a Gürse y Bili m Merkez i ço k iy i v e öneml i bi r örnektir. B u merkezleri n e n azında n büyü k illerd e yayg m hal e getirilmes i gerekmektedir. 6* Öğreti m yıl ı sonlarınd a ortaöğreti m kurumlarınd a bili m şenlikler i düzenlenmel i v e yı l içindeki çalışmala r eğlencel i gösteriler e dönüştürülmelidir. Bunları n sunu ş biçim i öğrenciye bırakılmal ı v e yaratıcılı k dürtüs ü geliştirilmelidir. Atatürk'ün bilimd e çağda ş uygariı k düzeyin e gelm e hedefin i bi r yaşa m biçim i halin e getirerek ş u sözlerin i unutmadığımızda, ülkemiz i 21.Yüzyıl a hazırlamamı z dah a kola y olacaktır: "Dünyad a he r şe y için, medeniye t için, haya t için, başar ı içi n e n gerçe k yo l gösterici ilimdir, fendir. İli m v e fenni n dışınd a yo l gösteric i aramak, gaflettir, cahilliktir, doğru yoldan sapmaktır. "

144 (1)Vehbi Belgil, "20001 i Yıllann Bilimi,Cumhuriye t Bili m Tekni k Eki. Sayı:360, s. 13. (2)Bu konud a sanayiciler i temsi l ede n Ankar a Sanay i Odas ı üyelerini n yakınmala n dikkat e değerdir.bkz:'tekno!oji Transferinde n Teknolo p üretlmirve",. Ankara Sanay i Odas ı Dergisi,Kasım - Aralık 1992,Sayf:117,s.4~8, Teoma n Akış, "Devle t AF^-GE'y i Destekliyo r Mu?"Ankar a sanayi Odası Dergisi, Ocak-Şubat 1990, Sayı: 102, s.27. (3)lbrahim Armağan, Bilg? ve Toplum,-l.'Bügi Sosyolojisin e Giriş, İstanbul, 1974, (4)Muazz.ez Babacan,'Teknopar k Kavramla n v e Türkiye'd e Uygulamalar",!l:Ülusa l Makin e Mühendisliği v e Eğitim i Sempozyum u ( Rapo r v e Bildirile r Kitabı). İstanbul, TMMO B Makin Mühendisleri Odası, Yayın no : f4ısan 1993,s.180. (5)Bflim ve Teknoloji -Ne ve Niçin, Vll.Beş Yıllı k Kalkınm a Falan ı Hazırlı k çalışmaları, tarihsiz, s.15 (6)Ender Arkun, "Bilim Politikas ı Meden? NaS5!? ^ Bilim v e Teknik Dergisi/rÜBİTA K Bili m ve Tekni k Dergisi, Cift:16,Sayı:192, Kası m 1983,s.4. (7) N..Özda ş, Türk Bili m Politikas ı Nası l Olmalıdır?, konferan s metni, tanhsiz, s. 4 (8)a.g.e., s. 1-2 (9)T.C.Devlet Bakanlığı,T.C.Bmr n v e Teknoloji Politikas ı İçi n Çalışm a Dokümanı,Hazira n 1987,s.1. (10)T.C. Devle t Bakanlığı, Türk Büm Politikas ı, a.g.e., s. 95. (ll)kernal Güleç-îsmai l Hakk? Yücel/Vü.Beş YûUk Kalkınm a Plan ı Büi m v e Teknoloj i Öze l İhtisa s Komisyonu Ö n Raporu", tarihsiz, s.5.., (13)Nimet Özdaş, a.g.e., s. 16. a

145 BEŞİİCİ BÖLÜ M GENEL DEĞERLENDİRM E Ülkemizde AR-GE v e teknoloj i üretimini n yaygmlaştınîmas! iç n pe k ço k düzenlem e v e iyileştirmeye gereksini m vardır.yüzyıllar a dayana n sorunla r içi n bugünde n yarın a halledilebilecek kola y bi r çözü m bulma k zordur.anca k umutsuzluğ a kapılmada n v e ço k çalışarak tü m sorunları zaman içind e çözmek de mümkündür. Bilindiği gibi AR-GE v e teknoloji üretim i konusundaki gelişmişli k düzeyin i göstere n baz ı kriteder vardır.ar-g E harcamalann m GSM H içindek i pay ı (AR-G E harcamalan), araştırıcı insangüc ü sayısı, büi m îiteraîörün e yapıla n katk ı ( makal e sayısı ) v e paten t sayılan b u göstergelerin e n öoemîiferidir,, Dünya ülkelerind e ve ülkemizd e AR-GE v e teknoloji üretim i açısmdan ulaşmı ş olduğ u düzeyleri b u göstergeler yardımıyl a ele alarak karşılaştırma k isterse k, ortaya pe k parla k bir tabl o çıkmamaktadıryü^^ölçum u v e nüfus u, ülkemizde n ka t ka t küçü k ola n birço k Avrupa üikesinî n bili m v e teknoloj i üretim i sözkonus u olduğunda, ka t ka t fazl a üreti m yaptıklan görülmektedir. Kuşkusuz, Türkiye'ni n kendis i içîn, sıralamsad a dah a aşağılard a kala n ülkeler e bakara k haline şükretmes i beklenemez, Uîaşıiabilir, gerçekç i v e ülk e koşulların a uygu n hedefler seçere k, aşam a aşam. a b u hedefler i gerçekleştirmes i beklenmelidir.güne y Asya kaplanla n olara k biline n ülkeleri n so n yıflard a yaptığ ı sıçramalar, bili m v e teknolojiye veri!e n önemle gerçekleşmiştjr.ülkemizi n d e böyle bi r şansı vardır., Nüfusu, stratejik konumu, kaynaklan Türkiye'ni n atılı m yapmasını destekleyece k türde n uygundur. Eı ı çok gereksini m duyulansa, eğiti m v e nitelikl i insa n gücudür.kuşkusuz, tü m bunlan biraray a getirere k teknoloj i üretme k içî n karari ı v e istekl i bi r atılı m program a gerekmektedif-devletin bugün e kada r bi r biîir n v e teknoloj i poütikas ı beîiriememi ş olması, kaybedile n tü m zaman ı k!s. a süred e kazanmay a enge l oluşturmaktadır. Araştırma v e uygulam a kıırumla n birbirinde n kopuk, düzensi z v e eşgüdümsü z çalışmıştır.ne endüstriy e yetiştirile n elemanla r endüstrini n gereksini m duyduğ u açığ ı kapatmıştır, n e üniversitelerd e uygulamay a dönü k der s programla n uygulanmfiştır.b u

146 kopukluğun acısın! birka ç kuşaktı r çeken Tür k ulusu, zararın bi r yerinden dönere k kara r vermek durumundadır. Bu karar, Türkiye'y i çağda ş toplumla r düzeyind e refah a kavuşturaca k bi r ekonomi k yapının mutlak a üretim e dayal ı olacağ ı fikrinde n kö k almalıdı r Sonyillard a üretmede n kazanmayı v e kolaycılığ ı benimseye n v e bilimse l gerçeklerde n uzaklaşiimasında n yardım uma n baz ı görüşleri n ülkemiz e zara r vermesin i önleme k hepimiz e düşe n bi r görevdir. Bi r ke z dah a teknoloj i üretmem e rehavetin e kapılmadan, yo l yakınke n kalıc ı ve yapıc ı politikala r üretilmeli, b u polittikaia r kâğı t üzerind e kalmamalıdır. Sanayicisi, i ş adamı, akademisyeni, mühendisi, teknisyeni ve işçisiyl e elel e veri p Türkiye'd e teknoloji k atılım yapm a zamanı gelmiştir : Herke s i ş başın a!

147 KAYNAKÇA Armağan, İbrahi m Bilgi ve Toplum,-l:Büqi Sosyolojisin e Giriş. İ s ta n b u I, Arkun,Ender "Bilim Politikas ı Neden? Nasıl?", Bili m ve Tekni k Dergisi,TÜBİTAK Bili m ve Teknik Dergis i ^ _ Cilt:16,Sayı:192, Kası m Babacan, Muazzez : Babacan, Muazze z Barutçugil, İsmet Sabi t Batty,Joseph : "Teknopark Kavramlar s v e Türkiye'd e UygulamalarMLUİusai Makin e Mijhendisliğ i ve Eğitim i Sempozyumu ( Rapor ve Bildirile r Kitabı), İstanbul, TMMOB Makin a Mühendisler i Odası, Yayın no:153, Nisan 1993, Teknoparklar v e Ülkemi z İçi n Bi r Model Öneris i (Basılmamış Doktor a Tezi), Doku z Eylü l Üniversites i Sosyal Bilimle r Enstitüsü, İzmir, Bilim ve Teknoloji Parklar ı (Teknoparklar),Bursa v e Ulud a Üniversitesi Açısından Bi r Değerlendirme, (Araştırm a Projesi: ), Bursa, Mart 1987-Eki m Accounting fo r Researc h an d Development,Secon d Edition, Gower Publishing,1988, s.17. Bazoğlu, Sungu : Belgil,Vehbi : Çakmakçı,Akm : Dura, Cihan : ErdostjCevdet : "Türkiye'de Buluşla r v e Yeni Teknolojiler" Ankam... Sanayi Odas ı Dergisi,Ocak-Şuba t 1990,Sayi:102. "2000'li Yıllann Bilimi,Cumhuriye t Bili m Teknik Eki, Sayı:360, "Yeni Fiki r ve Buluşları n Desteklenmesin e İlişki n Yapılanma Modeli",Ankar a Sanay i Odas ı Dergisi,Oca k -Şubat 1990,Sayı:102. Bilgi Toplumu, Kültü r Bakanlığı / 1244, Ankara, Sermayenin Ulusiararasılaşmas ı v e Teknoloj i Transferi,Savaş Yayınları, Ankara, 1982, s.111.

148 Ergin,Mehmet "Türkiye'de Bilimse l Araşlırmaîann Desteklenmesi", Türkiye'nin Bilimse l Geleceği Sempozyumu, Hısan Erkan,Canan : Ferman.Cyınhur : Küreseüeşme ve Ayrupa Topluluğ u Karşısınd a Türkiye'nin Rekabe t Yeteneği, İzmir, 1993 Genel İşletme İktisadı, I.Ü: İktisa t Fakültes i Yay8nijsianbui/I983. Ger, Metiıi " Metin. Durgyt ; Güleç^Kemai" Yüceîjsrrıai! Hakk ı Güiier,Agâh Okta y VI!.BYKP Bili m ve Teknoloji Öze! İhtisas Komisyonun a surajlan Rapor, Yedinci BYKP Bili m ve Teknoloji Özel İhtisa s Komisyonu'na sunula n Rapor, :"Genel Dinamikleri Çerçevesinde Yen i TeknolOjüer,Mesîeki Eğiti m ve Türkiye".Teknoloji k Gelişmeye Uygu n Mesleki Eğitim,İktisad i Kaikmm a Vakfı Yayınlan ÎKV:74,Mayı s "Sanayide Araştırma v e Geliştirmenin Geleceği " konferans metni, tarihsiz.. İnam, Ahme t KOSGEB Kuraİ^ Orha n Lalkaka.RiJStam Lâlkaka.Rustam Leblebiı^i,Duran Madran,Canan "Cumhuriyet Sonras ı Biîi m Hayatımız Üstün e Bi r Yorum"., Cumhuriyetin 70.Yılınd a Türkiye'd e Büt m!, Bilim ve Teknik Öze! Eki. Ankara, 1994 Teknoloji Gejjştîrme Merkezleri, istanbul,ekim 1990, "Cumhuriyetin 70.Yi!!nd a Türkiye'de Makin e Teknolojisi '\ Biü m ve Teknik Dergis i Cumhuriyeti n 70.Yı!mda Türkiye'de Bili m "i Öze l Eki, TÜBİTAK. Kasım 1993,s,27. Technologica!!nnovation,Entrepreneurshîp an d D e v e!o p m e n t, Seminer o n TechnoJogicai innovatto n, Management Developmen t fo r Technojog y Incubators/Parks.SPO/UNFSTD seminarjvlarc h 1990, "Genç Girişimciler ve Teknoparkîar",Biiişi m Kurultay ı İstaııfoul, Eylü i "Gelişmiş ve Gelişmekte Ola n Ülkelerde Mülkiye t Hakla n ve Uygulans ş Biçimleri Arasındaki FarkiıiıkSari',İşletm e Yönetiminde Günce l Konula r H, (D ü z e n î e m e: H üs ey in Özgen), Çukurova Üniversites i Î.İ.B.F.İşletm e Bölüm ü Yayın Hö: 2.

149 Nimet Özda ş Saoer.DeoîzCaıı Sarıoğîu.Kemal "Türk Bilî m Politikas! Nası l Oîmahdtr?" konferans metni, tarihsiz, S.6. Zenginler ^Yoksulla r v e Robotlar,2.Basım,Bireşi m Yayınlan,1993. Yedinci BYKP Bili m ve Teknoloji Öze l İhtisa s Komisyonu'na sunulan Rapor, T.C.BaşbakanSik DP T Birinc i Beş Yıllık Kalkınm a Plan ı ,Ankara, 1963, T.CBaşbakanlsk Dİ E :199 0 Yıiı A-G Göstergeleri, Ankara, T.C Devlet Bakanlığ ı :Tür k Büi m Politikası ,Ankara,1983, T.C.Devlet Bakaııisğ ı :T.C.Bi!i m ve Teknoloji Politikas ı İçi n Çalışm a Dokümanı,Haziran Tîgrel, Ai i TürkcaıijErgyn TÜBİTAK TÜBİTAK TÜSİAD Yaiçırıer,Uğyr G», Yarman,B«S Binboğa «KarakoÇjHikmet: : Yıldınm, Gülse r Yiimaz.Fevzi Kalkınma Programiannda Bili m ve Teknolojiy e Verilen ÖnemM.Bili m ve Teknoloji Şurası, TÜBÎTAK, ,Mayı s 1990, Teknolojinin Ekonom i Politiği, A.T.İ.A. Yay m No : 151 Ankara, Yûı Faaliye t RapQru,Ankara,Tübitak,199 1 LBiüm Teknoloji Şuras ı ( Mayı s 1990, Ankara,TÜBİTAK Yayın-Dağıtım Dair e Başkanlığ ı Türkiye'de ve Dünyad a Yükseköğreti m Bili m ve Teknoloji. Haziran 1994, TÜSİAD Yayı n No: TÜSİAD-T/94, 6-167, "Patent Sistemi,Patent Haklar ı ve Türkiye'd e v e Diğer Ülkelerd e Paten t Başvurularr'JLUlusa l Makina Mühendisliğ i ve Eğitim i Sempozyumu, Nisan 199 3,İstanbul. ^'Üniversite-Sanayi İşbiriiğ i İl e Araştırma- Geliştirme Faaliyetlerini n Önem i ve Genel Bi r Değeriendirme", Pro f Dr.Suat Mirza'nm Anısın a Armağan, Anadolu Üniversites i Yayın No:228, Cilt II, - Eskişehir, 1986, "Türkiye'de Teknoloji Transferi Sanayi Kongres i Biidirigeri,9-15 Kası m 1987.TMMO B Makin a Mühendisleri Odası, Ankara. "Yükseköğretim v e AR-GE Faaliyetleri", Milliye t Gazetesl3,7,1994.

150 DİĞER YAYINLA R : tarih Sayıl ı Resm i Gazete. - - : Par a Dergisi, Şubat Say ı :5. : 1 8 Eylü l tarih sayıl ı Türkiy e Ticare t Sicil i Gazetesi. ^ "ATA P Anadolu Teknoloji Araştırma Park ı Sanayi v e Ticaret A.Ş. Kuruldu" ESO Bülteni, Eylül 199 0, Sayı:230. ; Resm i Gazete, 2 Eylü l _ : VII.Be ş Yıllık Kalkınm a Plan ı Biür n ve Teknoloj i Komisyonu Ö n Raporu, tarihsiz. "Sosyal Bilimle r D e Örgütleniyer",Cumhuriyet Bili m Teknik Eki, Sayı:339,. : Türkiy e Teknoloji Geliştirm e Vakf ı Senedi,Ankara,1991, Tübitak Bülteni, Sayı : 1,1992. "Bilimd e Ki m Daha Güçlü?", Cumhuriye t Bili m Tekni k Eki, 1 6 Nisan 1994.Say(:369, Bili m ve Teknoloji -N e ve Niçin, VII.Beş Yılh k Kalkınm a Planı Hazıriı k çalışmaları, tarihsiz ; Cumhuriye t 2 Gazetesi, 1 Mayıs ; Düny a Bili m Raporu:Dünya'd a Bilimi n Durum u v e Bilimdeki Eğilimler",Cumhuriye t Bili m Tekni k Eki, 9 Nisan^994,"Sayı:368, O.E.C.D. ; Basi c Science and Technolog y Statistics, Paris, 1991.

151 K 1 s TÛRKİVE'NtM BiV -tm v E TEKMOlO J İDBiC Î YAPİS İ BAKANLAR KURUL U»AŞEAKANUK EİLİS^ VE TEXNCXOJÍ YÜKSE K ÍC OeVlH PLANLAMA TEŞKUAT î "îö&îtak " TÜRKİYE ATOM ENERJİS İ KURUMU A^^RMARA B}Ll.MSe L VE END. ARAŞ. EMST, BALİSTİK ARAŞTiRA\A ENSTÎTÜSI J TEMa BlİMLE R ARA.Ş11RMA ENSTİTÜSÜ'.) TEMEL BİLİMLE R ARAŞTIRM.A ENSTİTÜSÜ ÇEKMEa NÜKLEE R ARŞ. VE EGÎT. MERK. DEvIeT İSTATİSTİ K ENSTtTÜSüJ TÜRK STA^SCMDLAÄI ENSTÍTUS^J lalahan V E T. HEK V E HA Y NÜK. ARAŞ. ENS. ATATÜRK ARAŞTIRAN MERKEZ Î ATATÜRK KULTU R DİL VE TARİM YOKSE K KURUMU TÜRKİYE PETROÎIERÎA.O, TURK Dİ L KURUMU TÜRK TARİH KURUM U ETİBANK TÜRKİYE SaOlOZ V KAĞİT FAS. MİUİ SAVUNMA BAK. 8AY^C^RUK VE İSKAN BAK. sa ÜKVESOSrAl YARD. BAK. GENa KURAAA Y BAŞKANLIĞI ARGE DAİRE BAŞKANUĞÎ KARAYOUARÍ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ DEMİRYOt IJ M ve HAV, MEY. IŞ L GN MD. YAPI MALZEMESİ GENEL MD. DEPREM ARAŞTİRMA ENS. REFİK SAYDAM MERKZ HlFZiSShi A Eh^S. MAÜYE VE GÜMRÜK BAK. ÇAYKUR GN. MD. TEKEL GN MD. Pn GENa MÜDÜRLÜĞ Ü DENİZdÜK BANKAS I GENEL MD. TCDD İŞtOMESİ CEHEİ MÜDÜRLÜĞÎJ U TARIMORMA N VE KOYÎ^İ BAK. -jsanayfbakanüa je^ V E TABİİ KAYNAKIARİ^ TUR. ŞEKER FAS. A.Ş. MAK, VE KİM. ENS. KUR. AZOT SANAYİİ A.Ş. İŞLHMELER GN. MD. AMDEN THKİK ARAMA ENS. DEVIH SU IŞL GN. MD. ELEK. ışı. ETÜD lo. GN. MD, TÜR. BEK. KUR. GN. N\D. TÜR.KÖM.İŞLGN. MD. Gida Konfrc Gn, Md. 5 AfOJjfcmKs Eftt. Pornok bleri Do. B^Il 3 Arcsş. Eni. 2 Ara. M Verfefiner l*l Gn. Md. 20 Araş. Eni. i I Ara. Kur. Su Ürünleri Da. Bcîşk. 3 Aro?. Mmi, 3 Aroş, W. Ziroai y. Gen, Md. lüğö 22 Ara». Em. 3 Araı, MrL 7 Zirai Möc v«zir. Karan. Gn. Md, 9 Ara. En». Ormon Grt. Md. Ormomııljk Ara^. Ens. Md. 7 Ara. Md. Topraksü Gn. Md. n Araş. En*. ÇEVRE BAKANUa h^egthmbak. ÜYÜKSaCÖĞRETİMTâjRİ^ Ljöza sektot AKDENİZ ÜNİ - GAZL^O^^TEP ÜNİ. ANADOLU ÜNİ - HACETTEPE ÜNİ. ANKARA ÜNİ - İNÖNÜ ÜN. ATATÜRK ÜNÎ - İSTANBUL OM. BÍIXENT ÜNİ > İSTANBUL TEK, ÜNİ. BOĞAZİÇİ ÜNİ. KARADENİZ ÜN(. CUMHURİYH ÜNİ - MİMAR SİKAN OM. DİCLE ÜM. ONOOKUZ MAYİS OM. DOKUZ EYLÜ L ÜNİ. - SaÇUK ÜNİ. EGE ÜNİ.-TRAKYA OM. ERCÍYES OM.-ULUDAĞ UNÍ. RRATÜNl-YILDCÛM. GAZİ ÜNİ. YÜZÜNCÜ YS. OM. 4- Vekjİ öus SUMERBANK HOLDİNG A.Ş. PETKİM ~ UtTAS ^ ŞİŞE. CAM - '"^ÉLeYA S EOAQBASI^AKGeSA DİĞERLÖİ ^ v <:cx. ^CLS>ivıG- /Hf^^sîri^L^F^

152 EK 2 : ÜRETİM E AKTARILAMAYAN BULUŞLA R (Bu konud a aşağıdak i örnekle r içi n bkz : Ankar a Sanay i Odas ı Dergisi, Ocak-Şuba t 1990,Sayi:102,s.6 ) Ülkemizde yılla r süre n araştırmalan n sonuc u patentin i aldıkla n v e bunu n endüstrini n hizmetine sunabüdikler i proj e sayıs ı so n derec e azdır.ülkemizd e y a d a yurtdışınd a patenti alınmı ş ola n v e ekonomiy e sokulabilmes i halind e büyü k katm a değe r yaratabilecek baz ı projelerden örnekler : Kimya Yükse k Mühendis i Dr.Ayfe n Gövener'i n 1985't e zeyti n sineğini n havada n ilaçlanması konusund a aldığ ı patentl e İzmi r -Çanakkal e arasmdak i 19 milyo n zeyti n ağacının ilaçlanara k b u zararlıdan kurtanlmas ı yoluyl a ekonomimiz 38 milyar T L katk ı yaratmıştır. e yıl ı itibarıyl a Yine Elektri k Mühendis i Tahsi n Armay'ı n yılınd a aldığ ı bulu ş il e sudak i kireçlenmeyi manyeti k olara k önleye n v e enerj i tasarruf u v e aracı n ömrün ü uzata n prototip yapılmı ş»üretim e geçilmi ş v e katm a değe r yaratılmıştır. Öt e yanda n patent i alınmakla birlikt e prototi p yapım ı sağlanamadığında n ekonomiy e kazandırılamaya n projelerden birka ç örne k verilmektedi r :198 3 yılınd a patentin i almı ş ola n v e linyi t kömürünün yanmasınd a % 5 0 tasarru f sağlayara k kömürü n dumansı z yanmasın ı sağlayan kömü r yakm a makinas ı Necmetti n Tanı k tarafında n ; yılınd a fanl ı vişne-kiraz kesm e alet i sayesind e ağaçlarda n toplanaca k vişn e v e kirazı n kolaylı k v e hızını artıra n buluş,eşre f Yücelyîğit;a n kovanlann ı kapağın ı açmada n v e bi r dakik a içinde anlar a zara r vermeksizi n ilaçlaya n proj e yin e ayn ı bulu ş adam ı tarafında n bulunmuş,anca k prototip i yapılamadığında n üretim i gerçekleştiriiememiştir.yıllardı r yaptığı araştırmalar sonuc u birço k buluşu n patenti n ala n anca k olanaksızlıkla r nedeniyl e,buluşlannı üretim e sokamaya n buiu ş adam ı Rahm i Nakipoğlu'nu n büyü k araçlard a lastik v e otoy a zara r verece k durumlar ı erke n uya n sistemin i sağlaya n buluş u Alma n Patent Kurumunc a 1 0 yi! süreyle incelemi ş v e sonund a lasti k emniye t cihazın a paten t verilmiştir.aytîca,1982 yılınd a patentin i aldığ ı akümülatörleri n kutu p başlarını n oksidasyonunu önleye n projesi, gözaîmaya n fa r projes i vd.üretim e aktaniamamıştır.prof.dr.nüri Sağıroğl u tarafında n Türkiy e Sanay i Bakanlığ ı v e AB D 'den patentin i aldığ ı sito-jet-tür k (Cyt.opan ) denile n biyometri k araçl a vücutta n hücr e toplayarak pe k ço k hastalığı n saptarmas ı v e özellikl e kanse r tedavisind e öneml i olabilecek buluş u insaniığm hizmetin e sokulamamıştı r

153

154 Eser Kodu : Eser Sahibi: Prof.Dr. IVıahl r Fisunoği u Çukurova Üniversites i İ.LB.F. İktisat Bölüm ü

155

156 Prof.Dr. MAHİ R FİSUNOĞLU^NU N ÖZGEÇMİŞ İ 1951 yılınd a Tokat'd a doğdu yılınd a İstanbu l Üniversites i Orma n Fakültesi'ni birincilikt e bitirdi yılınd a Hacettep e Üniversitesind e İktisa t Yükse k Lisansını tamamladı yılınd a Amerik a Birleşi k Devleîien'n e gidere k Universit y o f Michigan Doktor a Programın a kayı t oldu. Doktorasın! vılınd a Kalkınm a v e Doğal Kaynakla r Ekonomis i konusund a tamamladı. Joktcr a oaslığ ı "Source s o f Growth i n th e V/ariou s Turkis h Stat e Manufacturin g Enterprises " idi. Dah a sonr a Türkiye'ye dönere k yılınd a Çukurov a Üniversites i İktisad ı v e İdar i Bilimle r Fakültesi İktisa t Bölüm.ün e Yardımc ı Doçen t olara k atandı yılınd a Doçent, 1992 yılınd a Profesö r oldu. Hale n ayn ı Fakülteni n İktisa t Bolüm ü Başkan ı olara k görev yapmaktadır. Evl i ve 2 çocuğu vardır. Çalışmaları: iktisa t teorisi, kalkınm a ekonomisi. TıuKiv e ekonomisi, kantitati f tekniklerin iktisatt a uygulanmas ı v e çevr e sorunıa n -^Konomis i üzerin e yoğunlaşmıştır. Bu konulard a yurtiç i v e yurtdış ı derg i v e kitaplard a yayınlanmı ş makaleler i v e kongre tebliğle n bulunmaktadır. Ayrıc a çeşitl i yarışmalard a kazanılmı ş ödüller i vardır. Bunlarda n bazılar ı şunlardır : Türkiye Çevr e Sorunlar ı Vakf ı tarafında n acıla n :-riıhmad a ödü! kazana n "Çevre v e Ekonomi " başlıklı çalışma, 1985, Milli Prodüktivit e Merkez i tarafında n açıla n vansmad a ödü l kazana n "Verimliliğin Etkileri, Önemi v e Ekonomi k Büyüme " başlıkl ı cahsma. 1987, Dr.Birol Yeşilad a il e biriikt e hazırlana n v e TURKTRAD E tarafında n açıla n yarışmada ödü l kazana n "Türkiye'ni n Avrup a Topluluğun a Katılmasını n Ekonomis i Üzerindeki Muhteli f Etkileri " başlıkl ı çalışma, 1988, Türk Sanay i v e İşadamlar ı Derneğ i tarafında n acıla n..nsmaaa odu l kazana n "Türkiye-EFTA İlişkileri " başlıkl ı çalışma Ayrıca Milliye t Gazetes i tarafında n açıla n \ansmalard a ik i eseriyl e ödü l kazanmıştır: "Kamu İktisad i Kuruluşlarını n Özelleştirilmesi" "Altıncı Be ş Yıllı k Kalkınm a Planını n Eleştirisi". 1P yılınd a Prof.Dr. Neja t Er k v e Doç.Dr. alta n iir ; birlikte hazırladığ ı "Enflasyonun Tür k Bankacılı k Sistem i Üzerin e Etkilen " rnnrir-is i n e Bankala r Birliğ i tarafından verile n birincili k ödülün e orta k oldu.

157

158 ÎCÎNDEKÎLER ÖNSÖ2...e BÎRÎNCÎ BöLü H BÎLIH v e TEKMOLOJ Î ÜRETÎH Î KAVRAHINLAR îndakî GELÎSHELER : BÎLÎM TARÎHÎ, ÎMSAM-TEKNOLDJ î îlîşkîler î v e VüKSEKoSRETî M KURUMLARINIM YER Î î.î» Gene l Olara k Bili m Tarihin e Kıs a Bi r Bakış. 1 I«2, însarr» Teknoloj i İ l i ş k i l e r i 1 2 l.z. Bilim., Teknoloj i üretim i v e Yükseköğreti m Kurumlar ı. 1 6 ÎKÎNCÎ BoLü H TEKNOLOJİ ÜRETİM İ v e ARAŞTIRMA - GELİŞTİRM E FAALİYETLERİNİ N ÜLKE EKONOMİS İ v e FİRMALA R ACISINDA N cnemî, BAZ I BÎLÎ M TEKNOLOJİSİ GÖSTERGELERİNİ N AIMALÎZ Î 11«1. Bili m Teknolojisini n Firma ş Ulusa l v e Uluslararası Açıda n Ekonomi k ö n e m i «2 1 II «2» Baz ı Teknoloj i üretim i v e A r aş.t ı rma-gel i ^t i rm e Faal iyet Göstergeler i 2 5 Iî«2«l. Areı^-tiriììac i Persone l Sayılar ı «Teknoloj i üretiiîii ^ Arattırma - Geliştirm e Faaliyet1erinin F i n a n s m a n ı. 2 8 I I Sanay i Sektör ü Tarafında n Finans e Edil e n A r 1 1 r ma-ge 1 i ^-t i r m e Faaliyet1er i 3 1 II.2»2»2. Yabanc ı Kaynaklarda n Finans e Edi le n Arakt ı rnıa - Ge l ittirm e F aa 1 i yet 1 er i Bilimse l Yayı n Sıralamas ı «Paten t A l imita r ı «. 3 7 ÜÇÜNCÜ BÖLÜ M BÎLÎM, TEKNOLOLOJ Î ÜRETÎM Î v e ARAŞTIRMA - GELÎSTÎRM E FAALİYETLERİ ÜZERÎM E BAZ I ULUSLARARAS I ÖRNEKLE R 111.1«Isveç^'d e Eiili m v e Teknoloj i Politikalar ı 4 1 III.2» G.kAjre^'d e Eillifi i v e Teknoloj i Politikalar ı 4 6 II 1.3 Japonya'md a Bili m v e Teknoloj i Politikalar ı 4 9 II 1.4. Alrrıanya-' " d a Bilin i v e Teknoloj i Politikalar ı 5 7 III«5 Avrup a Birliği-nd e Bili m v e Teknoloji ' Po 1 i 1 1 ka 1 ar ı 5 9

159 1 Dördüncü BÖLÜ M TÜRKIYE'DE BÎLÎM, TEKNOLOJ I ÜRETÎMÎ, ARASTıRMA-GELÎŞTıRM E FAALÎYETLERÎNÎN DURUM U v e GELÎSTÎRÎLMES Î ÖNERÎLER ı ÎV.Î. Türkiye'd e Bili m v e Teknoloj i Politikalar ı üzerine Yapıla n Çalışmala r İV.2. Türkiye'de Teknoloj i üretim i v e Araştırm a Geliştirme Faaliyetlerini n Arttırılmas ı öner ileri 8 4 YARARLANıLAN KAYNAKLA R 9 4

160 ONSOZ Araştırma-geliştirme v e Teknoloj i Üretim i so n yıllarda bütü n dünyad a öne m kazanan kavramla r halin e gelmişlerdir. Bili m v e teknolojid e görüle n hızl ı gelişmeler sonuc u gelişmi ş ülkele r denile n a z sayıdak i ülk e il e bunlan n heme n arkasında ye r almay a çalışa n yin e a z sayıdak i gelişmekt e ola n ülkenin ; dünyanı n diğer ülkelerinde n adet a koparara k v e aradak i uçurum u büyütere k ilerlemeleri ; dikkatleri b u ik i kavram, teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirme, üzerind e yoğunlaştırmıştır. B u a z sayıdak i ülkele r grubunu n geli r seviyeleri, gelirlerindeki artış, teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirme faaliyetler i içi n ayırdıkları özellikl e insa n kaynağ ı olma k üzer e diğe r kaynakları n niteliği, yen i buluşların birbir i ardın a gelmesi. dı ş ticaretlerind e yen i araştırma-gelıştirm e ve yeni teknoloj i ürünlerini n artmas ı il e kendin i göstere n değişim ; dünyanı n yen i bir çağ a girmekt e olduğunu n v e b u çağı n d a bili m çağ ı = sanay i ötes i ça ğ olduğunun işaretleridir. B u çağı n habercis i olara k Alvi n ToffIe r tarafında n yazılan "Şok". "Öçönc ö Dalga " v e "Yen i Göçler. Yen i Şoklar " başlıkl ı kitaplar ; bütün dünyad a heyeca n uyandırmışlardır. B u heyecanı n kaynağında ; bili m çağın a ayak uyduramamanı n getireceğ i sosya l v e ekonomi k maliyetleri n sezinlenmes i yatmaktadır. Öyle ki ; sosyalis t bloktak i çözülmenin, dünyad a görüle n bütünleşm e hareketlerinin (Avrup a Birliği, NAFTA. EFT A gibi ) ardındak i zorlayıc ı güçleri n en başınd a bili m v e teknolojidek i ilerlemeleri n geldiği, araştırma-geliştirm e faaliyetleri il e beslene n b u bütünleşmeleri n dünyad a va r ola n ayrılıklar ı dah a

161 da arttıracağ ı tartışılı r olmuştur. 1970'l i yıllard a "Amerik a Meyda n Okuyor " i i başlığı il e dilimiz e çevrile n v e Amerik a Birleşi k Devletleri'ni n sahi p olduğ u teknoloji üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetler i potansiyelin i vurgulaya n kitap ilg i uyandırmıştı. 1970, v e 1990'lı yıllard a yen i raki p ülkele r ortay a çıktığı halde, sayılarını n hal a sınırl ı kaldığ ı görülmektedir. B u gelişm e incelendiğinde, teknoloj i üretim i v e araştırm a geliştirm e faaliyetlerini n bi r bütün olara k el e alınmas ı gerektiği, bunları n kiş i v e toplumları n maddi-manev i refah düzeylerin i geliştirdiğ i kolaylıkl a görülebilir. Burad a esa s olan, bi r bütün olarak, bilimdek i sistemati k bilg i birikiminin, değişi k bili m alanlarını n karşılıklı etkileşim i il e oluştuğunu n an i aşı İması dır. B u yön ü il e bilimse l gelişme, teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetler i birbirinde n ayrılamaz nitelikler i yanınd a belirl i bi r sosya l v e kültüre l sisteml e d e sürekl i bir paralelli k v e ilişk i içindedir. Bi r başk a söyleyişle : bilimse l gelişme, teknoloji üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetleri : klasi k anlam ı il e fe n v e mühendislik bilimlerinde n eld e edile n bilgileri n yanında : eğitim, psikoloji, sosyoloji, ekonomi, huku k v e siyase t bilimlerindek i bilgileri n d e uygulamay a aktarılması il e oluşmaktadır. Türkiye'de bilim teknoloji üretim i v e araştırma-geliştirme faaliyetlerinin : Türkiye'yi yukarıd a saydığımı z a z sayıdaki iler i ülk e arasın a soktuğ u söylenemez. Hatta Türkiye, "gerilerde " kalmı ş bi r ülk e olara k tanımlanabilir. B u durumd a ise. yukarıd a belirtildiğ i gibi, Türkiy e a z sayıdak i iler i ülk e il e arasındak i uçurumun artırdığı m görmektedi r v e görecektir. "Acımasız " olara k tanımlayabileceğimiz b u yarışta geriy e düşmek, bloklaşa n dünyada, Türkiye'y i bi r

162 boşlukla karş ı karşıy a getirecekti r v e getirmektedir. N e va r ki, a z sayıdak i gelişmiş; bilim, teknoloj i üreticis i v e araştırma-geliştirm e ülkes i il e b u aray ı İÜ kapamak kola y v e kıs a zamand a başarılaca k bi r olg u olara k görülememektedir. Mill i gelirden bili m teknoloj i v e araştırma-geliştirmeye ayrıla n pay, b u aland a çalışa n eleman sayıs ı gib i unsurla r gözönün e alındığınd a ümitl i olma k mümkü n görülmemektedir. Gene l anlam ı v e he r yön ü il e eğitimd e yapılaca k kararl ı v e sürekli bi r atılı m il e b u ar a anca k kapatılabilir. Konuyu incelemey e geçmede n önce ; b u çalışm a sırasınd a sı k sı k kullanacağımız, bilim, teknoloj i v e araştırma-geliştirm e kavramların ı kısac a tanımlamakta yara r vardır. Bilim, teknoloj i v e araştı rma-gel i ştirme üzerin e geni ş bir literatü r vardı r v e burad a vereceğimi z tanımla r geni ş kabu l görmü ş ola n tanımlardır yılında yayımladığ ı Bilimse l Araştırmanı n Mantığ ı başlıkl ı eserinde, Avusturyalı bili m filozof u Kar i Poppe r bilimi, "ifadeler i gözlemler e dayanara k çürütölebilen bütü n uğraşılar " şeklind e tanımlamaktadır. Bunu n doğa l sonuc u da, yine Popper' e göre, "insa n yanlışlarında n öğrenir". Popper. bilimd e amacın, bo l bol varsayı m yapara k bunlarl a ilgil i gözlemler i yapma k y e böylec e mevcu t bilgilerimize katkıd a bulunma k olduğun u savunmaktadır. Teknoloji, ma l v e hizme t üretim i içi n üreti m faktörlerini n (emek. sermaye, toprak-doğal kaynakla r v e girişimcilik ) bi r aray a getirilmesidir. Çoğ u kez. makina-teçhizat, araç-gere ç olara k algılanmışs a da, girdiler i üretim e dönüştüre n

163 bilgi, yen i yöneti m yöntemler i v e örgütlenmeni n d e ay m dereced e öneml i olduğ u görülmüştür. Sanay i devrim i önces i teknolojini n bilimi n önün e geçtiğ i anla r olmuştur. Sanay i Devrim i sonras ı is e birbirler i il e birlikt e amlı r olmuşlardır. Bilim teknolojiy i doğurur, teknoloj i yen i bilimse l problemle r ortay a çıkarır, bunların çözüm ü içi n araştırmala r yapılır, yen i teknolojile r ortay a çıkar. Araştırma-geliştirme, b u aşamad a devrey e girer ; yen i ürünleri n üretilmes i v e bunların ticar i hal e getirilmes i aşamasın ı oluşturur. Bu çalışma dör t bölümde n oluşmaktadır. Birinc i bölümd e tarihç e olma k üzer e teknoloji üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetler i hakkınd a gene l bilgi, insan-teknoloji ilişkisi, teknoloji k ilerlemeler e karş ı gelişe n görüşler, teknolojinin nimetlerini n insanla r arasındak i farkl ı dağılım ı tartışılara k teknoloji, araştırma-geliştirm e faaliyetler i v e yükseköğrenim kurumlar ı ilişkisi ' incelenecektir. İkinci bölümde, teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetlerin i gerek ülk e v e gere k firm a düzeyind e zorunl u hal e getire n ekonomik-politi k nedenler tartışılacaktır. B u bölümde ayrıca, evrense l olara k kullanıla n bi r takı m kıstaslar (araştırma-geliştirm e faaliyetlerind e çalışa n persone l sayısı, finansa l kaynaklar, paten t alm a gibi ) el e alınacak, ülkeleraras ı karşılaştırmala r d a yapılacaktır. Üçüncü bölümde, teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetlerin e örnek olmas ı bakımında n İsveç, Japonya. Almanya, Avrup a Birliğ i v e elektroni k sanayi açısında n d a Güne y Kor e incelenecektir. Dördünc ü bölüm, yapıla n değerlendirmeler ışığınd a Türkiy e için önerileri n geliştirildiği bölü m olacaktır.

164 B î R I N C î B Ö L Ü M BÎLÎM v e TEKNOLOJ I ÜRET1M î KAVRAMINLARıNDAK î GELIŞMELER : BILIM TARIHÎ, ÎNSAN~TEKh4GL0J î ILÎSKÎLER Î v e YüKSEKöSRETÎ M KURUMLARININ YER Î I.l. Gene i Olara k Bili m Tarihin e Kıs a Bi r Baki s Î.2. insan - Teknoloj i i l i ş k i l e r i 1.3. Bilim, Teknoloj i üretim i v e Yüksekögreti m ( :'uruml arı

165

166 "Efendiler, Ulusumuzu n ereği, Ulusumuzu n ülküsü, bütü n cihand a ta m anlamıyla uyga r bi r toplumsa l kuru l olmaktır... Dünya'd a he r Ulusu n varlığı, değeri. özgürlü k v e bağımsızlı k hakkı. sahi p olduğ u v e yapacağ ı uyga r yapıtlarl a orantılıdır. Uyga r yapı t ortay a koym a yeteneğinde n yoksu n ola n Toplulukla r özgürlük v e bağımsızlıklarında n yoksu n kı 11nmaya yazg ı 11dırlar..." Gazi Mustaf a KEMA L ATATÜR K I.l. Gene l 0 1 arak Bihr o Tarihin e Kıs a Bi r Bakı ş İnsanlık tarih i yakında n incelendiğinde, bunun, aslında, teknoloji k değişmelerle yakında n ilgis i heme n dikkat i çeker. İnsanlı k tarihindek i önem i i değişiklikler v e dönü m noktala n il e teknoloji k değişiklikle r üs t üst e gelmektedir. İnsanları n yaptıklar ı il k ta ş araç-gerecierden, Paleolithi c v e Neolithic çağ a geçişlerini n d e bi r teknoloji k değişim i yansıttıkları m düşünmeliyiz. Ayn ı şeki 1 de tarımsa l üreti m v e hayvanları n evcilleştirilmes i il başlayan gıd a üretimini n d e gıd a teknolojisin i yarattığ ı kuşkusuzdur. Özellikl e e tarım ürünlerini n sak i anması başl ı başın a bi r teknoloji k ilerlem e olara k düşünülmelidir. Bi r ka ç satırl a özetlediğimi z b u gelişmelerin, aslında, yüzlerc e ve binlerc e yı 11ık dönemler i kapsadığ ı d a gözönünd e tutulmalıdır.

167 Böylece teknoloji k lleriefnele r v e üretlîni. bi r "teknoloj i stoğu " yaratmay a başlamıştır. Bun a kısac a "bilg i birikimi " d e diyebiliriz. B u birikimle r çağda n çağa değişikli k göstermiştir. M.Ö yıllarınd a Fıra t Nehr i kıyılarınd a başlayan sul u tarım, insanlığ a bi r ço k şe y öğretmiştir. Bunla r arasında, aşı n sulama il e birlikt e toprakt a çoraklaşm a başladığ ı için. M.Ö yıllarınd a yörenin terkedilmey e başlamasın ı d a kaydetme k gerekir. Yin e d e gıd a teknolojisinin, yen i gıd a ürünlerinin üretilmesinin, diğe r teknoloji k gelişmeler i hızlandırdığı bi r gerçektir. Maden-metalurji. tekerleği n icad ı v e bilgileri n kayda geçirilmey e başlanılmas ı gib i bi r ço k buluşun, gıd a teknolojisini n heme n arkasından geldiğ i görülmektedi r İnsanlık, teknolojisini n düşüncey i v e düşüncenin d e teknolojiy i değiştirdiğ i bi r sürec e girdiğini n farkın a il k çağlardan ber i varmıştır. İnsanlık tarih i içi n yakı n sayılabilecek geçmişt e is e dah a hızlı teknoloji k ilerlemeler görülmüştür. Düny a nüfus u arttıkça, insanlı k bilgilerin i yen i tarı m bölgelerine taşımış, şehir-devie t şeklindek i yerleşimler, küçü k krallı k v e giderek imparatorluklar a dönüşmüştür. Birka ç bi n yı l d a böyl e geçtikte n sonra, denizaşırı keşifle r dönem i ile. farkl ı kültürle r birbirin i tanımay a başlamıştır. Gemicilik v e deni z yolculuğ u gidere k ilerlemiştir. Böylec e 15. yüzyı1ı n icatla r çağma gelinmiştir. Bun u buha r v e içte n yanmal ı motorları n icad ı v e "Sanay i Devrimi" diy e adlan-dırdığımı z ça ğ izlemiştir. Ş u and a kullandığımı z birço k ara ç ve gereci n "İlkel " şekiller i il e icad ı b u zamanlar a rastlamaktadır.

168 Bilim tarihin i inceleyenler, esk i çağlarda, "Doğu " il e "Batı " arasındak i bilimsel alışveriş i d e incelerler. "Batı", Avrupa ; "Doğu " İsla m dünyas ı v e Asya'nın ger i kala n ülkeler i içi n kullanılmaktadır. Görülmektedi r ki ; Haçl ı Seferleri*ne kada r ik i "dünya " arasınd a bi r kopuklu k v e ayr ı 11k görülmemektedir. 12. yüzyı 1 a kada r müslumanlar ; Yunan. Hin t v e Süryan i bili m v e felsefelerin i inceleyip kend i dillerin e çevirmişlerdir. Ayn ı şekilde. Bat ı dünyas ı d a Gazal i tarafından yılında yazıla n "Makasi d Ö l Felasife " v e Ib n Rüş d tarafından yıllarında yazıla n "Tehafö t ö t Tehafût " adl ı kitapları, o çağları n şartlar ı altında d a olsa, yazıldıklarında n yı l sonr a latincey e çevirmiştir. (T.Akyol, Paza r Postası, 2 Temmu z 1994). A y m şekilde, cebi r v e geometrini n d e ilk çıkı ş kaynaklarını n "Doğu " olduğ u iyic e bilinmektedir. B u asırlarda : Doğu, bilim v e felsefeler i ile, görel i olara k "geri " ola n Batı'y a ışı k tutmuştur. Ayn ı şekilde. Doğu, Batı'nı n bili m v e felsef e eserlerin i kend i dillerin e çevirmekt e bir sakınc a d a görmemişti r Ne va r ki, Haçl ı Seferler i Doğ u v e Bat ı arasınd a yüzyılla r sürece k bi r husumet yaratırken, dünya, he r ik i tarafı n bilim e yapacağ ı katkılarda n d a yoksu n kalıyordu. Haçl ı Seferler i sırasınd a Doğu'da n bi r ço k şey i dah a öğrene n Batı, büyük keşifleri n başlamas ı il e zenginleşmey e v e bun a parale l olara k d a kentleşmeye başlamıştı. Böylec e bilim v e teknolojide ilerleme k içi n Batı, gerekl i ivmeyi kazanmı ş oluyordu.

169 Doğu ise. Haçl ı Seferler i arkasında n uğradığ ı Moğo l istilas ı il e bi r darb e daha yiyere k büyü k kentleri n v e bun a bağl ı olara k bilimi n yıkılışın a sahn e oluyordu. Dah a öncek i asırlard a yı l içind e yapıla n çeviriler, artık, asırlar sonr a yapılmay a başlıyordu. Doğu'nu n kend i için e kapanması, Osmanl ı İmparatorluğu'nun Bat ı il e fazl a ticar i v e kültüre l temast a bulunmamas ı d a eklenince. Batı, bili m v e kültürd e ileriy e geçti. Osmanl ı İmparatorluğunu n kuruluş dönemlerindek i güc ü d e bund a ro l oynamıştı. Sı k sı k verile n örneğ i ile : matbaa, bulunuşunda n yaklaşı k 25 0 yı l sonr a Osmanl ı İmparatorluğu'n a gelebilmişti. O hald e bilimse l ilerlem e içi n gerekl i bi r ka ç ö n koşu l kendiğilinde n ortaya çıkmaktadır. Bunlarda n bi r tanes i zenginli k v e kentleşmedir. Gere k Doğu'd a ve gereks e Batı'd a bili m kentlerde n başlayara k gelişmiştir. İkincisi, iç e kapanmak deği1. dış a açı k olabilmektir. Böylec e biliml e uğraşa n kişile r birbirlerinin görü ş v e düşüncelerin i öğrenerek, bilim i dah a ileriy e götürece k adımları dah a kola y atabileceklerdir. Bi r üçünc ü nede n d e ihtiyaçlardır. Batı'd a büyük keşiflerin arkasınd a yen i ticar i yolla r v e pazarlar bulma k yatmıyo r mu? il k buharlı makina, İngiltere'de, kömü r ocakların a dola n suları n dah a hızl ı bi r şekilde boşaltılmas ı amacında n hareketl e bulunmad ı mı?

170 Bilim v e teknoloj i alanınd a so n bi r ka ç yüzyı l içind e görüle n hızl ı ilerleme, üsse l bi r nitelikle, sahi p olduğumu z bilg i stoğunu n ik i mislin e çıkm a süresini d e gidere k azaltmaktadır. İçind e bulunduğumu z yüzyıld a nüfusu n ik i katına çıkm a süres i d e kısalmıştır. Böylec e bili m stoğundak i v e teknolojidek i hızlı ilerleme, hızl ı nüfu s artışını n getireceğ i sorunlar ı d a bi r ölçüd e azaltmaktadır. Öyl e ki. bi r ço k bilg i v e teknoloj i bi r ka ç yı l içind e "eskimiş " olmaktadır. B u üsse l gelişme, eğitim, sanayi, politik a v e sosya l yaşa m da, bilimsel buluşları n teknolojiy e dönüşmes i il e değişm e göstermektedir. Şöylec e okullardaki der s içeriklerinde n öğreticileri n eğitilmesine, araştırmac ı personelin yetişmesinde n gelişmekt e ola n ülkelerde n gelişmi ş ülkeler e doğr u beyi n göçünün hızlanmasın a kada r birço k değişikli k d e gündem e gelmektedir. Son yı l içind e bili m v e teknolojid e meydan a gele n ilerlemeler i bi r kaç örnekl e açıklamak, b u sahadak i gelişmeler i gözle r önün e serecektir : yılında düny a nüfus u 1 milya r dolayınd a idi. Avrupa, Napolyo n sonras ı yenide n düzenleme çabas ı içind e iken, A.B.D. henü z bugünk ü sınırların a kavuşmamıştı. Avustralya'da yerleşi m henü z kıy ı bölgelerind e idi. Afrika, "Kar a Kıt'a " görünümünde idi. Japony a v e Çi n hal a kapıları m dı ş dünyay a kapamıştı. Osmanl ı İmparatorluğu is e yenileşm e çabala n içind e idi. Ulaşımd a at. arab a v e yelkenl i gemiler kullanılıyordu. İngiltere'd e demiryol u döşenmes i v e lokomoti f kullanım ı yeni yen i başlamıştı. İl k buharl ı gem i "Savannat " yılınd a Avrupa'da n Amerika'ya yelkenlerini n d e yardım ı il e anca k bi r ayd a gidebilmişti. Haberleşm e

171 çok ilkel ; rüzgar, su. insa n v e hayva n güc ü biline n enerj i kaynakla n idi. Aydınlatmada çeşitl i yağla r kullanılırken. ısınmad a demirde n yapılmı ş sobala r yeni yen i kullanılıyordu. Özellikl e Kuzey'i n uzun. soğu k iklimlerind e yaşaya n toplumlar ısınm a konusund a belli deneyimler e sahi p idiler. Fakat, hi ç kims e sıca k ve rutubetl i ya z aylarınd a serinlemey i sağlayaca k sistemler i düşünmüyord u bile. Sağlık hizmetler i ço k basi t yöntemlerl e sağlanıyordu. Salgı n hastalıklar, toplu ölümler e yo l açıyordu. Bebe k ölümler i yükse k idi. insanlar, sıtm a il e sivrisinek, veb a il e far e arasındak i ilişkiler i henü z bilmiyorlardı. Uzu n seyahatlere çıka n denizcile r arasındak i sıkç a görüle n iskorbi t hastalığının, taz e meyva eksikliğinde n iler i gelebeliceğ i anca k tahmi n ediliyordu. Çiçe k hastalığ ı dışında aş ı v e ameliyatlard a anestez i bilinmiyordu. Antiseptikle r d e bilinmediğ i için, başarıl ı ameliyatlarda n sonr a bil e birço k ölü m olay ı meydan a geliyordu. Bütün b u faktörle r bi r aray a geldiğind e is e ortalam a insa n ömr ü ya ş arasında idi. Bilim, 1820'l i yıllard a Bat u Avrup a v e bi r mikta r d a Rusy a v e A.B.D. il e sınırlı idi. Bütü n dünyad a doğa l bilimlerl e sadec e kiş i uğraşıyordu. Düzenl i bilimsel derg i yoktu. Fizikt e elektromanyetik, enerjini n dönüşüm ü v e radyoaktivite bilinmiyordu. Kimyad a 4 0 kada r elemen t biliniyordu, faka t periyodi k tablo bilinmiyordu. Karbonu n yapısını n anlaşılmas ı yen i yen i başlamıştı. Ye r bilimciler, dünyanı n yaşı m ço k sonralar ı hesaplayabildiler. E n eski uğraşlarda n

172 biri olmasın a rağmen, gökbilimcile r d e Neptün'ü henü z keşfedememişlerdi. Biyoloj i henüz gözle m aşamasındaydı, dene y yapm a aşamasın a ge l inememişti. Hücr e teorisi, Mendel Kanunlar ı v e enzimle r henü z bilinmiyordu. Protei n gene l çizgiler i il e biliniyordu, anca k nüklei k asi t 1870' 1 erde keşfedilmiştir. Ancak matemati k alanınd a öneml i adımla r atılmıştı. Batı. Ara p v e Tür k çıkışlı matemati k dahi l bi r ço k konuy u Latincey e çevirere k yayılmasın ı v e ilerlemesini sağlıyordu. 17. yüzyılda n ber i sürekl i gelişe n matematik ; olasılık, hata teorisi, say ı teorisi, çeşitl i "uzay"la r konusund a ilerlemele r yapmıştı. 1820'1 i yıllarl a ilgil i b u uzu n listey i burad a kesere k ş u sonuc a varabiliriz: Dünya : henü z bilim v e teknoloji üretim i konusund a emeklem e dönemind e idi. Faka t yüzyı l sonra. 1920'de, bili m v e teknoloj i stoğund a öneml i artışla r olmuştu: Düny a nüfus u 2 milya r kiş i civarınd a idi. Düny a coğrafyasınd a henü z ulaşılamamış pe k a z ye r kalmıştı. Tı p v e eczacılıkt a öneml i ilerlemele r görülmüştü. Artı k birço k hastalı k tedav i edilebiliyordu. Bebe k ölümler i azalmış, ortalama insa n ömr ü 55-60'a çıkmıştı. Tren, otomobil, buharl ı gem i v e ilk uçakla r ulaşımı sağlıyordu. Ticar i anlamd a havayolu, radyo, televizyon, sesl i fil m v e uzun mesafel i telefo n konuşmaları m sağlayaca k araçla r artı k insanoğlunu n elind e idi. Heme n he r bili m dalınd a bi r tan e d e ols a sürel i yayınla r başlamıştı. Bili m adamı, teknolojis t v e araştırıc ı sayısınd a d a öneml i artışla r olmuştu. B u grupt a bilim adamlar ı v e mühendisler i sayarsak ; A.B.D.'d e 1870'd e 1 2 bin, 1900'd e 9 0 bi n

173 ve 1950'd e 1 milyo n olduğgn u görürüz. B u sayını n yaklaşı k *10-15' i teknoloj i üreten v e araştırm a yapa n bili m adamlarında n oluşmaktadır. Günümüzde, gelişmi ş ülkelerde b u oran, yan i teknoloj i ürete n v e araştırm a yapa n bili m adam ı v e mühendis sayısı, topla m bili m adam ı v e mühendisleri n yüzd e 20-25'in i oluşturmaktadır. İçind e bulunduğumu z yüzyıl a yakı n yılla r v e b u yüzyı l is e dah a hızlı bi r gelişmey e sahn e olmuştur. Havacılık, sağlık, eğitim, haberleşme, atomu n barışçı v e sava ş amaçlar ı il e kullanımı, doğa l olara k kullanıla n bi r ço k maddeni n sentetiğinin yapılmas ı he p b u dönemd e ortay a çıkmıştır. Günümüzde, "bilg i toplumu " y a d a "sanay i ötes i toplum " aşamasın a gelmi ş toplumlarda is e adet a inanılma z boyutlard a teknoloji k gelişmele r olmaktadır. Bunları he p birlikt e gördüğümü z içi n burad a değinmiyoruz. Ancak, özellikl e haberleşme alanınd a görüle n ilerlemelerin, düny a çapınd a bi r devri m yarattığı m söylemek gerekir. Haberleşm e devrimi : düny a finan s sistemin i "kesikli " çalışıyo r olmaktan, "sürekli " çalışıyo r hal e getirmiştir. Bunu n anlamı, düny a finan s birimlerinin 2 4 saa t birbirin e bağl ı olması, böylec e finansa l araçları n sürekl i kullanımı v e do l ayı sı il e üretimi n uluslararas ı niteli k kazanmasını n hızlanması dır. Son 2 0 yıld a görüle n hızl ı gelişmele r ise, dah a öncek i yıllard a görüle n gelişmelerin ço k ötesind e bi r niteli k kazanmıştır. B u dönem e kısac a "Bilg i Çağı " demek gerekir. Bu, yen i bi r toplu m yapıs ı demektir. Biyoteknoloji, elektronik.

174 bilgisayar v e haberleşm e ala m nda görülen ilerlemelerin e n önemli özelliklerinde n birisi de, b u çağı n ürünlerini n insanlı k hizmetin e ço k kıs a sürelerd e girebilmesi dir. Bili m teknolojisind e görüle n ilerlemele r adet a geometri k bi r hızla, birbirlerin i etkileyerek, yen i buluşlar a yo l açarak, yen i v e bi r ço k bul usun yapılmasın ı sağlamaktadır. Yukarıda bahi s konus u edile n a z sayıdak i gelişmi ş ülke, tahmi n edilebileceği gibi, başt a A.B.D. v e Japony a olma k üzer e Bat ı Avrupa'nı n sanayileşmiş ülkeleridir. Esk i Sovyetle r Birliğ i 'ni n b u yarışın dışınd a kaldığın a dair delille r vardır. Hatt a Sovyetle r Birliğ i sistemini n dağılmasında, teknoloj i yarışında gerid e kalmanı n yattığ ı bil e tartışılmaktadır. A.B.D. ise, yakı n yıllara kadar, bi 1 i m teknolojisi konusund a adet a rakipsi z idi. B u rakipsiziik : teknolojide atılı m yapaca k sanayileri n A.B.D. firmalarını n elind e olmas ı v e A.B.D. d e kiş i başın a geliri n diğe r sanay i ülkelerinde n dah a yükse k olmasında n kaynaklanıyordu. Bunları n d a arkasında, teknolojini n daim a ileride tutunabilmes i için: A.B.D.ni n araştırma-geliştirm e faaliyetlerine, he m kam u v e he m d e öze l kesim el i il e önem i i insa n v e parasa l kaynakla n aktarabilmes i yatıyordu. Ancak. A.B.D.ni n b u üstünlüğünü n uzu n sürdüğ ü söylenemez. İkinc i Düny a Savaşından sonrak i yı l süre n b u üstünlüğün, rakipsi z kalmas ı d a düşünülemez. Yen i rakipleri n ortay a çıkması, teknoloj i üretim i v e araştırma - geliştirme faaliyetlerindek i rekabet i d e arttırmıştır. Teknoloj i üretimindek i

175 üstünlüğün A.B.D.y e he m ekonomik, he m d e siyasa l gü ç sağladığ ı bi r gerçekti. A.B.D.'nin b u üstünlüğün ü kaybetmey e başlaması. literatürd e ço k işlenmi ş v e başlıca ü ç nede n üzerind e durulmuştur : i ) 1960'l ı yıllarda n sonra. İkinc i Düny a Savaşı sonrasınd a toparlanmay ı başarabile n Bat ı Avrup a ülkeleri. Sovyetle r Birliği v e Japony a d a araştırma-geliştirm e faaliyetlerin e öne m vererek teknoloj i üretiminde sö z sahib i olmay a başlamışlardır, ii ) Bunlara, kalkınmakt a ola n ülkeler diy e anılmay a başlaya n v e o zaman a kada r sahned e görülmeye n bi r diğe r grup ülk e d e katılmışlardır. B u ikinc i gru p ülkeler, e n azından, belirl i sahalarda araştırma-geliştirm e faaliyetlerin e girişmişlerdir, iii ) Nihayet, uluslararası firmala r öneml i rolle r oynamışlardır. B u firmalar, teknolojiy i uluslararası aland a transfe r ederek, teknoloji k ilerlemed e yen i bi r orta m yaratmışlardır. Uluslararas ı firmaları n birço k ülkedek i firmaları, önceler i yen i teknoloji transferlerin e uyu m sağlama, dah a sonr a d a teknoloj i üretimini n bi r parçası olabilme, bunu n içi n gerekl i araştırma - gel i şti rme faaliyetlerind e bulunabilme v e teknolojiy i takli t edebilm e başarısın ı göstererek, teknoloji k ilerlemeye katk ı sağlamışlardır. Araştırma-geliştirme v e teknoloj i üretimind e Bat ı Avrup a ülkelerini n gösterdiği başar ı bi r sürpri z olara k düşünülmemelidir. İngiltere. Frans a v e Almanya tarih i olara k teknoloj i üretmey i başarabile n ülkelerdir. Almanya, üstü n olduğu kimya. ilaç. ağı r sanayi. metal i urji. elektrikl i eşyala r v e ulaşı m araçları sahalarına : yakı n geçmişte, elektrik-elektronik. bilgisaya r v e 10

176 haberleşme gib i iler i teknoloj i alanlarınd a yenilerin i eklemey i başarmıştır. Japonya da, İkinc i Düny a Savaş ı sonras ı teksti l v e basi t tüketi m mallar ı üretiminde başladığ ı yarışa, dah a sonraları, ağı r sanayi, gem i inş a v e çeli k sanayilerini d e eklemiştir. 1960'l ı yıllarda n sonr a is e otomobi l v e elektroni k ve bunlar a bağl ı olara k bilgisaya r v e yarı-iletkenlerde bi r atılı m yapara k düny a ekonomisi içindek i dengeler i adet a sarsabilmiştir. Kalkınmakta ola n ülkeler, kalkınm a yarışını n başınd a ucu z işgücün e sahi p olmanın avantajları m kullanmışlardır. B u ülkelerde n Brezilya, Güne y Kore, Tayvan, Malaysiya, Meksik a v e Hindistan, sanay i üretimlerin i çeşitlemey i d e başarmışlardır. Hatta, tekstil, giyi m eşyası, ayakkabı, baz ı elektroni k eşyalar, çelik, baz ı makinalar, gem i v e otomobi l alanlarınd a belirl i teknolojiler i üretebilir durum a gelmişlerdir. Kalkınmakta ola n ülkeleri n teknoloj i üretimindek i sınırl ı d a ols a sö z sahibi olması, gelişmi ş ülkele r açısında n oluml u v e olumsu z sonuçla r doğurmaktadır. Oluml u yanı. geliştirile n teknolojilerin, gelişmi ş ülkeleri n d e işine gelmesidir. Olumsu z yan ı is e oluml u yan ı izlemektedir : Üretile n teknolojiler, gelişmi ş ülkeleri n pazarları m daraltabilir. Öyl e ki, b u ülke kend i teknolojileri il e v e ucu z işgüc ü kullanara k yaptıklar ı üreti m düny a pazarlarındaki payların ı arttırmakt a v e b u duru m gelişmi ş ülkeleri n aleyhin e olabilmektedir.

177 Çokuluslu şirketleri n bilg i v e teknoloj i transferin i hızl ı yapabilmeler i bir ço k yen i buluşu n kıs a ömürl ü olmasın a yo l açmaktadır. Özellikl e Japony a çokuluslu şirketle r aracılığ ı il e A.B.D.de n teknoloji transfer i sağlayara k önem i adımlar atabilmiştir. B u transfer, çoğ u kez, takli t şeklind e olarak, teknolojiy i üreten il k firm a y a d a kuruluşu n aleyhin e sonuçla r doğurabilmektedir. Çünk ü teknolojiyi ki m üretirs e üretsin, bunda n kâ r eld e etme k isteyecektir. Taklit, b u kârın büyüklü k v e sürekliliğin i azaltacaktır. 1,2. İnsan-Teknoloj i İlişkiler i Teknoloji üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetleri, insan-teknoloj i ilişkilerini gündem e getirir. Teknolojini n yaşamın a getirdiği yenilikleri n insa n üzerindeki etkileri, kiş i v e toplumları n sosya l değişimierindek i rol ü v e teknolojinin toplu m içi n "iyi " y a d a "kötü " olduğ u konus u daim a tartışm a konus u olmuştur. B u tartışmalar ; toplumu n çeşitl i kesimlerinde, akademi k çevrelerde, kamu v e öze l kesimd e yapı l agelmistir. Araştırm a yapa n kişile r v e bası n b u tartışmaların daim a içindedirler. "Teknoloj i yandaşı " v e "teknoloj i karşıtı " gruplar daim a oluşurlar. So n 3 0 yıld a gündem e gele n çevr e sorunları, bi r ara. karşıt grupları n güçlenmesin e yo l açmıştır. Hava. s u v e topra k kirlilikleri, gürültü, asi t yağmurlar ı v e heme n he r ya z şiddetlene n ozo n tabakasını n incelmes i tartışmalarının arkasında ; hızl ı teknoloji k gelişmeleri n insa n v e toplu m yaşamı m tehdit edic i boyutlar ı vardır. İnsanlık, yaşam ı kolaylaştırmas ı v e refah ı

178 arttırması beklene n teknoloj i tarafında n adet a yo k edilme k durumund a mıdır? B u görüşteki kiş i v e grupla r "sıfı r ekonomi k büyüme " görüşün ü savunara k çeşitl i sanayi faaliyetlerini n durdurulmasın ı v e ekonomi k büyümede n vazgeçilmesin i bil e talep etmektedirler. Çözü m ise, b u uzu n tartışmaların arasında n v e kendiliğinde n ortaya çıkmaktadır : Teknoloj i v e araşt ı rma-gel i ştirme, biz e he m çevre il e uyum l u hem d e eronomi k büyümey i sürdürebili r yapa n çözümler i d e getirmektedir. Muhtemelen b u tartışmada n teknolojini n gali p çıktığın ı söyleyebiliriz. Doğa l olarak, ço k a z kişi, uygarlığın, teknoloj i sayesind e ulaştığ ı seviyesinde n vazgeçerek "ilkel " yaşa m koşulların a dönebilirlerdi. Baz ı teknoloji k buluşları n insanlık tarihind e "köt ü amlan" olduğun u hatırlamak durumundayız. Ancak, mevcu t teknolojilerin getirdiğ i "kötü" 1 eri, "iyi"y e dönüştürebilmey i d e sağlama k mümkündür v e bili m bunları n yöntemlerin i bulabilmektedir. Bu, araştırma - gel i ştirme il e mümkü n olabilmektedir. "Kötü"leri n "iyi" 1 ere dönüştürülmesin e e n yakın örne k so n yıllard a gelişe n çevr e teknolojileridir. Çevr e sorunlarını n getirdiği birço k olumsuzluğ a karşılık, üretile n teknolojiler, araştırma - gel i ştirme faaliyetler i desteğind e olma k üzere. yaşanabili r çevr e konusund a olumlu v e ümi t veric i adımla r atılmasın ı sağlamaktadır. Teknoloji üretimini n "iyi " v e "kötü " yönler i üzerindek i tartışmalar, n e yazık ki. bi r başk a boyut u d a gündem e getirmektedir : Teknolojii n nimetlerinde n faydalima. Teknolojini n nimetlerinde n faydalanmanı n toplumlar arasınd a büyü k bi r uçurum yarattığ ı herke s tarafında n kabu l edilmektedir. Bi r taraftan, b u 13

179 nimetlerden heme n v e alabildiğin e yararlanabile n gelişmi ş ülk e v e onları n heme n arkasından gele n a z sayıd a gelişmekt e o l an ülk e insanları ; diğe r tarafta n da. b u nimetlerden gecikm e il e v e hatt a hi ç faydalanamaya n ço k sayıda, gelişmekt e ola n ülke insanları. İkinc i grupt a milyarlarc a insa n vardır. Önümüzdek i yakı n geleceğin e n önem i i sorununu n b u olacağı bi r gerçektir. Çünk ü teknolojik gelişme, bir insa n ömr ü içind e bil e farkedilebilece k kada r hızl a ilerlemektedir. Bi r ail e içinde, çocuk, anne-bab a v e dede-büyükann e kuşağınd a bil e bun u görme k mümkündür. Artık bi r ço k çocuk, anne-babalarım n bil e görmediğ i bilgisayar, bilgisaya r oyunları, uza y film v e maceralar ı il e büyümektedi r v e b u durum, büyükler e yabanc ı gelebilmektedir. Teknoloji k gelişmeler, günlü k yaşamımız ı v e tavırlarımız ı değiştirmekte, evren, yaşa m ve insanlık anlayışlarımızd a büyü k değişikliklere yo l açmakta, alışkanlıklarımız ı etkilemektedir. Ayrıc a insanlık, teknolojini n nimetlerinden yararlanamaya n milyarlarc a insan ı dah a uzu n sür e gözard ı edemez. Toplumların d a b u değişiklikler i yaşadıklar ı bi r gerçektir. Kişise l v e toplumsal bazdak i değişimleri n sarsıntısı z olduğun u söyleme k d e mümkü n değildir. Aksine: bilimi n bi r parças ı olduğ u "yerleşi k kültür" 1 e, bilimse l v e teknoloji k gelişmenin getirdiğ i "karş ı kültür " arasınd a bi r çatışm a olmaktadır. Yerleşi k kültür binlerc e yıldı r neden, sonuç, mantı k silsilesi, organizasyo n v e anali z yolu ile yaşamı n anlaşılmas ı v e yönlendirilmesini rasyone l bi r şekild e açıklamay a çalışmıştır. Böylec e irrasyone l krallıkla r yerin e parlemente r demokrasile r kurulabilmiş, çağda ş adale t kavram ı gelişmiş, fabrikalard a işbölümü, üreti m 14

180 hattı, yöneti m metotlar ı v e nihaye t bilgisaya r kontroll ü otomasyo n aşamalar ı il e üretim rasyonel i eşmiş, büyü k ölçekl i firm a organizasyonlar ı ge l i sebil mistir. Karşı kültür, he r şeyi n dah a "iyisini " savunurke n normla r getirmekt e belirsi z kalabilir v e böylece, normlar ı dah a belirli ola n yerleşik kültürl e çatışm a ortay a çıkar. Kaldı ki, teknolojini n nimetlerinde n heme n v e alabildiğin e yararlanabile n toplumlarda bile, bi r eşitsizli k olduğ u göz e çarpmaktadır. Hatt a b u ülkele r insanlarının hepsini n teknolojiy i ta m olara k anlayabildiğ i söylenemez. Birço k insan teknoloj i üretimini n ortay a koyduğ u ürünleri n tüketic i sidir, ama, teknolojinin yöntem, teme l kavra m v e anlamı m ta m kavrayamamaktadırlar. Dolayıs ı ile toplumları n bilimi n yüzeyse l yönlerini n ötesind e dah a deri n bi r anlayış a ihtiyaçları vardır. Bili m anca k uygulayıcılar, kullanıcılar, diğe r insanla r tarafından yeterinc e anlaşıldığınd a dah a güze l bi r yaşam a katkıd a bulunabilecektir. B u anla m il e eğitim, he r kademede, ilkokulda n üniversit e v e üniversite sonras ı aşamalar ı ile, insanları n sorunların a bilimsel, insancı l v e hassas bi r şekild e yaklaşmaları m sağlayaca k anahta r rol ü oynamaktadır. B u eğitim, birinc i sını f bilimse l anlayı ş v e yen i teknolojileri n üretilmelerin e yo l açacak nitelikt e olmalıdır. Yen i buluşlar ı v e sorgulam a yöntemlerin i sağlayaca k anlayışı getirmelidir. Olaylar ı unsurların a ayırarak, bi r te k olay ı oluştura n bi r çok unsu r arasındak i bağlantılar ı keşfedere k düşünme k yeteneğini. yan i "analiti k düşünce" yeteneğin i vermelidir. Aks i taktird e kiş i "toptanc ı hükümler " vermey e

181 ve bun!an n arkasın a sığınmay a başlayacaktır Bili m v e Teknoloj i Üretim i v e Yükseköğreti m Kurumla n Bilim v e teknolojini n ilerlemes i v e araştırma-geliştirm e faaliyetlerini n yürütülmesinde yükseköğreti m kurumlarını n öneml i bi r yer i vardır. İcatları n yoğu n bir şekild e yapıldığ ı 19. yüzyılda n sonr a 20. yüzyıld a yükseköğreti m kurumlarını n önemi artmay a başlamıştır. Gerçekte n d e günümüzd e kullandığımı z bi r ço k araç - gereç v e bunlar a yöneli k buluşlar, mucitle r tarafında n 19. yüzyıld a heme n heme n tamamlanmıştı.hertz, Röntgen, Becgneral. Pierr e v e Mari e Currie. Thoma s Ediso n ve Thompson, Bel l gibi. (TÜSİAD. Türkiye'd e v e Dünyad a Yükseköğretim. Bili m v e Teknoloji, s v e Ek.l), Artık, bi r gru p bili m adam ı tarafında n yürütüle n ortaklaşa çalışmala r dönem i içindeyiz. Yen i bi r buluşta n bahi s edildiğ i zaman ; buluş, buluş u yapa n ilim adamlar ı v e çalıştıkları laboratuarlarl a birlikt e takdi m edilmektedir. Bilimsel, teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirmeye yöneli k çalışmaları n üç an a grub a ayrılmas ı mümkündü r (TÜSİAD, a.g.e., s. 34).

182 Temel Araştırmala r Uygulamalı Araştırmala r Veri Taba m Oluşturulmasın a Yöneli k Araştırmala r Temel Araştırmalar, sonuçlarını n uygulamay a yönelik olmasın a bakılmaksızı n yapılan araştırmala r olu p amacı, bilimi n sınırların ı genişletmeye, öğrenmeye, anlamaya v e mevcu t bilgilerimiz e yen i bilgile r katmay a yöneliktir. Kısac a doğ a ve doğ a kanunları m dah a yakında n tanımamaz ı yararlar. Eld e edile n bilgile r doğ a kanunları il e karşılaştırılır. Bi r prati k sonu ç getirebilir y a d a getirmeyebilir. Uygulamalı Araştırma, teme l araştırmala r sonuc u eld e edile n bilgileri n kullanılarak belirl i bi r problem e ta m y a d a yaklaşı k v e prati k bi r çözü m bulunmasını amaçlamaktadır. Veri Taba m Oluşturulmasın a Yöneli k Araştırm a is e eld e edile n bilg i v e ver i tabanlarının eld e edilmesi, kağıd a geçmesi, tanımlam a v e sınıflandırılmas ı yol u ile il k ik i araştırmalard a kullanılır. Bilimsel v e teknoloji k araştırm a geliştirm e çalışmaları, üniversiteler, kamu v e öze l kuruluşları n araştırm a merkezlerinc e yürütülür. B u durum, heme n bütün dünyad a böyledir. Beklenen ; b u ü ç büyü k gru p tarafında n yürütüle n faaliyetlerin birbirlerin i tamamlayıc ı olmalarıdır. Ancak, araştırma-geliştirm e faaliyetlerinin so n ü ç gru p arasındak i dağılım ı v e ağırlıklar ı ülkede n ülkey e

183 farklılıklar göstermektedir. Bi r sonrak i bölümd e b u kon u yenide n el e alınaca k v e örneklenecektir. Özellikle gelişmi ş ülkelerd e olma k üzere, birço k gelişmekt e ola n ülked e üniversite özerkliğ i çeşitl i derecelerd e vardır. B u duru m üniversiteler e bili m ve teknolojinin geliştirilmes i v e araştırma-geliştirme faaliyetlerind e özgü r bi r ortam sağlar. Özgü r orta m is e birbirler i il e çe l işse bile. fikirleri n ortay a konulabilmesi, bulguları n tartışılabilmes i v e ta m kelim e il e bilimi n ileriy e gitmesi içi n olmazs a olma z koşuldur. B u açıda n bakıldığınd a teme l araştırmaları n üniversitelerde yapılmas ı olağandır. Uygulamal ı araştırmala r is e he m üniversitelerde, he m d e kam u v e öze l kesim e ai t araştırma-geliştirm e merkezlerinde yapılabilir. Ancak ; uygulamal ı araştırmaları n yapılmasın a olana k sağlayan teme l araştırmaları n üniversitelerd e yapılması, üniversiteler e ayr ı bi r konum kazandırmaktadır. Üniversiteler, öğreti m yol u ile. bilgiler i toplum a aktaran teknoloji k gelişm e v e araştırma-geliştirm e faaliyetler i içi n e n öneml i girdiyi sağlamaktadırlar. Günümüzde, ekonomistleri n üzerind e yoğunlaştığ ı konulardan bi r tanes i de ; teknolojini n il k def a üretildikte n sonra, ekonomini n çeşitli sektörler i arasınd a yayılmas ı il e ortay a çıka n "değerin " ölçülmesin e yöneliktir. B u yayılma, yen i ürünle r halind e insanlığı n kullanımın a sunulduğund a kâra dönüştüğün e göre, b u ölçülmeni n "tam " yapılmasını n önem i anlaşılır. Ver i tabanı oluşturmay a yöneli k araştırmala r da. yin e üniversitelerd e v e kam u araştırma merkezlerind e yoğunlaşmaktadır.

184 Bu bölüm e sonsö z olara k ş u noktala n gösterebiliriz : Bilim, teknoloj i v e araştı rma-gel i ştirffîe faaliyetler i birbirlerinde n ayrılama z ü ç olgudur. Tarih i olarak gelişmesinde. Doğ u v e Bat ı arasında. Haçl ı Seferlerin e kada r bi r paralellik olduğ u v e b u anlamd a 1k ı tarafı n d a birbirlerinde n yararlandıklar ı söylenebilir. Haçl ı v e Moğo l Seferler i sonrasınd a is e b u paralellik bozulmuştur. Batı: kentleşerek. zenginleşerek, ihtiyaçlar ı gözönünd e bulundurara k v e yakı n zamanlarda çeşitl i şekillerd e yarattığ ı işbirliğ i il e (ülkelerarası, firmalararası v e bili m kuruluşlar ı arası ) önc e Sanay i Devrim i olma k üzer e bugü n gördüğümüz noktay a ulaşabilmiştir. B u ilerlemed e üniversiteler, kam u v e öze l kurufîîlann araştı rfna-gel1ştirp"ie merkezler i öneml i rolle r oynarke n eğiti m sisteminde d e öneml i değişiklikle r yap ı İmiş, bireyleri n analiti k düşünm e yeteneğini ö n plan a ala n yöntemle r benimsenmiştir. Gelişmele r böylec e insanlığı n hizmetine birço k yen i ürün ü getirmiş, oluşa n sorunla r v e b u arad a çevr e sorunlarının çözümünd e d e teknoloji üretim i v e araştı rma-gel i ştirme faaliyetler i katkı sağlamıştır. Teknoloji geliştirme, üretm e v e bunlar ı araştırma-geliştirm e programlar ı ile uygulamay a aktarm a pahal ı bi r süreçtir. Çalışa n personel, araştırm a merkezlerinin masrafları ; araştırmaları n uzu n yıl!a k alabilmes i v e birço k ker e sonuçsuz kalmas ı gib i faktörle r ya n yan a getirildiğind e b u tü r faaliyetleri n n e kadar pahal ı olacağ ı anlaşılabilir. Eğe r araştırma-geliştirm e faaliyetler i öze l sektör tarafında n yürütülmekt e ise. öze l sektörü n kâ r amac ı il e hareke t ettiğ i 19

185 düşünülürse, öze l sektörü n b u kada r pahal ı v e uzu n sürel i faaliyetlerd e girerke n ne kada r dikkatl i olmas ı gerektiğ i anlaşılır. Ayrıca, sonu ç alınırsa, burada n elde edeceğ i kâ n uzu n sür e tutma k isteyeceğ i d e doğaldır. Yani, geliştirdiğ i teknolojinin v e buluşu n ' " formol önün" raölklyetinl kims e il e paylaşma k istemeyecektir. Örneğin, Ş Ü anda dünyadak i bi r ço k araştırm a kurum u AİD S için bi r ilaç geliştirme k içi n çalışmaktadır. Bun u bulaca k f i rma. ilacı n formü l ünü sadec e kendisi tutma k isteyerek, uzu n yıllar v e harcam a yapmasını n karşılığın ı sürekl i ve yükse k kâr a dönüştürme k isteyecektir. Bi r başk a söyleyişl e monopo l gücü n kendisine getirdiğ i yarar!arda n faydalanacaktır. Kân n yanınd a düny a çapınd a kazanacağı prestijini n d e hesapları m yapacaktır. 20

186 î K î N C î B ö L ü H teknoloji ÜRETÎHÎ ve ARAŞTIRMA- GELİŞTİRME FAALİYETLERİNİN ÜLKE EKONOMİSİ ve FİRMALAR ACISINDAN ÖNEMÎ, BAZI BÎLÎM TEKNOLOJİSİ GÖSTERGELERİNİN ANALİZî II. Bilim Teknolojisinin Firma, Ulusal ve Uluslararası Acıdan Ekonomik önemi Iî»2. Bazı Teknoloji üretimi ve Ara^tırma-Geliştirme Faaliyet Göstergeleri IÎ-.2.Î- Araştırmacı Personel Sayıları 11,2.2» Teknoloji üretimi. Araştırma~ Geliştirme Faaliyet1erinin Finansmanı îl.2.2«l. Sanayi Sektörü Tarafından Finanse Edilen Araştırma-Geliştirme Faaliyetleri Iî.2.2,2, Yabancı Kaynaklardan finanse Edilen Araştırma- Geliştirme Faaliyetleri Iî.3, Bilimsei Yayın Sıralaması IÎ.4, Patent Alımları

187

188 "Efendiler, uygarlı k yolund a basan, yenileşmey e bağlıdır. Yaşam a v e geçim e egeme n ola n kuralları n zamanl a değişmesi, gelişmes i v e yenilenmesi zorunludur... Ası l olara k bilimce, tekni k v e ekonomice, ahlakç a güçl ü olmay a bağlıdır. Yoksa b u uygarlı k çağınd a elin e sila h almı ş olma k güçl ü olmaya yetmez... Efendiler, ulusumu z burad a kutladığımı z yengiden dah a öneml i bi r görevi n arkasındadır. O yengini n sonuçlarının ta m olara k kazanılması, ulusumuzu n ekonom i alanındaki başarıs ı il e olanakl ı olacaktır... Hi ç bi r uyga r devlet yoktu r k1. ord u v e donanmasında n önc e ekonomisin i düşünmüş olmasın". Gaz1 Mustaf a Kema l Atatür k II.1. Bili m Teknolojisini n Firma, Ulusa l v e Uluslararas ı Açısından Ekonomi k önem i Bu bölümde, bili m teknolojisini n firma, ulusa l v e uluslararas ı aland a ortaya çıkış ı v e hareketi il e baz ı bili m teknolojis i göstergeler i karşılaştırmal ı olarak incelenecektir. Uluslararası iktisa t teorisi, ülkele r arasınd a yapıla n ticareti n "karşılaştırmalı üstünlükler" e gör e yapılmasın ı teme l görü ş olara k benimsemektedir. B u prensip, basi t olarak : b1 r ülkeni n diğe r ülkelerde n görel i

189 olarak ucuz a ürettiğ i malla n ihra ç etmesin i v e ülk e içind e görel i olara k pahal ı üretilen malları n ithalin i kabu l etmektedir. B u prensipt e anahta r teri m "görel i olarak"tır. Birinc i ülk e mutla k anlamd a bütü n malla n ikinc i ülkede n ucuz a üretebiliyorsa, hala. birinc i ülkeni n ikinc i ülkede n ithala t yapmasın ı gerekl i kılabilecek durum(lar ) mevcu t olabilir : Birinc i ülkeni n görel i olara k pahal ı ürettiği ürünler. Bütü n ülkele r arasınd a serbes t ticare t d e b u mantı k üzerin e kurulmuştur. Eğe r he r ülk e görel i olara k maliye t avantajın a sahi p olduğ u ürünler i üretip diğe r ülkelerl e kend i talebini n bi r kısmı m y a d a hepsin i karşılama k amac ı 11e ticare t yaparsa, kaynakları n kullanım ı açısında n düny a refah ı maksimu m olacaktır. Ülkelerin; diğe r ülkeler e gör e niçi n baz ı ürünleri n üretimind e karşılaştırmalı üstünlüğe, yan i görel i maliye t avantajın a sahi p olduklarını n çeşitli nedenler i vardır. Örneği n bi r ülk e baz ı üreti m faktörler i yönünde n zengi n olabilir. Burad a koşul, benze r ülkele r arasınd a ayn ı üreti m fonksiyonlarını n v e statik teknoloji k yapını n olmasıdır. Örneği n tarımsa l üretim e uygu n geni ş alanları ola n bi r ülkeni n tarımsa l üretimd e karşılaştırmal ı üstünlüğ e sahi p olması beklenir. Anca k teknoloji k yapıla r arasınd a ülkele r arasınd a farklılıkla r varsa, teknoloji k yetenekler i yükse k ola n ülkeleri n yükse k teknoloj i gerektire n ürünlerin üretimind e karşılaştırmal ı üstünlüğ e sahi p olmalar ı d a ayn ı mantı k gereği beklenmelidir. Bununl a birlikte, belirl i öze l teknolojileri n getireceğ i avantajların d a anca k kıs a sürel i olmalar ı durum u ortay a çıkabilir. B u tür öze l

190 teknolojilerin "takli t edilmeleri " he r zama n mümkündür. Dolayıs ı il e böyl e teknolojilerin yarattığ ı avantajlar ı koruma k amac ı il e sürekl i olara k yenilemek, yeni buluşlarl a iler i götürme k gerekl i olacaktır. Aks 1 takdird e teknolojini n sağladığı avantajla r y1t1r1leb1l1r. Herhangi bi r ürünü n bulucus u ola n firma, diğe r firmalarl a rekabe t etme k durumundadır. Pazar a ayn ı ürün ü ürete n yen i flrma(lâr ) girebili r v e il k firm a yeteri kada r "dikkatli " davranmazs a üstünlüğün ü v e avantajı m yitirebilir. Tüketici Ihtlyâçlannı n ta m olara k anlaşılabilmesi, b u anlayışı n sürekl i olmas ı ve Ihtiyaçlardak l değişim e gör e d e ürünü n sürekl i değiştirilebilmes i gerekmektedir. Pazardak i b u değişimle r ta m anlam ı 11 e algılanablllndiğ l sürece, ürünün he m geliştirilebilmes i he m d e standar t hal e getirilmes i mümkü n olabilecektir. B u yön ü 11 e standartlaşm a öne m kazanmaktadır. Standartlaşm a arttıkça otomasyo n ilerlemekte, biri m ürü n başın a dah a a z eme k girdisi gerekmekt e ve dolayısı 11 e sermayeni n işgücün ü ikam e etmes i sağlanabilmektedir. Bunu n sonuc u olarak d a marjina l maliyetle r düşm e göstermektedir. Bir ürün ü il k ürete n firma, rdkl p firm a dar) pazar a girincey e kada r o ürünün satışınd a bi r monopo l durumund a olacaktır. Hatt a b u monopo l rantının, yen i buluşlann e n öneml i kaynağ ı olduğun u savuna n görüşle r d e vardır. Oluşa n b u ranttan kısm i d e ols a pa y alma k isteye n raki p flrma(lar ) pazar a gireceklerdir. Ürünün standartlaşm a dereces i arttıkça, pazar a girm e d e o oranda kolaylaşacaktır.

191 Aslında icad ı il k yapa n firma, b u ürünü n geliştirilmes i il e ilgil i bi r takı m belirsizlikleri d e çözümlediğinden, yen i gele n flrma(lar ) b u belirsizlikler e tekabül ede n maliyetlerde n d e kurtulmu ş olacaklardır. B u durumd a te k engeli n "patent hakkı " olmas ı sö z konusudur. Firma, buluş u 11 e ilgil i olara k bi r kuruluştan paten t almakt a v e buluş u üzerind e yasa l hakla n doğmaktadır. Yin e de. bu engelin çeşitli şekillerd e aşılmas ı mümkündür. Yen i firma(lar ) pazar a girdikç e ürün fiyatlarınd a düşmele r beklenmelidir. Ürün ü il k bula n firmanı n rantını n azalıp azalmayacağ ı is e rekabe t koşulların a uyumdak i yeteneğin e bağlıdır. Yeni ürünü n pazard a talebini n olu p olmamas ı bi r bilgilendirm e konusudur. Ürün pazard a kullanıldıkç a v e tanındıkça, yen i tüketicile r tarafında n öğrenilece k ve tale p edilecektir. Ayrıc a talebi n fiya t esnekliğ i elasti k is e (yan i bir'de n büyükse), fiyattak i düşü ş satı ş hasılasını n artmasın a yo l açacaktır. Uzu n dönemd e nüfus v e gelirdek i artışlar ı d a dikkat e alma k gerekir. Zaman içind e ürünü n tanınmas ı arttıkça, tale p diğe r ülkelerde n d e gelmey e başlayacaktır. Bilgilendirm e burad a d a öneml i v e anahta r teri m olmaktadır. Ayn ı şekilde, flya s esnekse, diğe r ülkelerde n sağlana n hasıl a d a artacaktır. Böylece, aynen ı ç pazard a olduğ u g1b1, diğe r ülkelerd e d e ayn ı ürün ü ürete n yere l firmala r ortaya çıkacaktır, y a d a ürün ü il k bula n firm a il e uluslararas ı işbirliğin e v e ortaklığa gideceklerdir.

192 ÎL2. Bâz ı Teknoloj i Öretlffi i v e Araşt ı ma-gell ştirme Faaliyet Göstergeler i Dünya ticaretini n yapısın a baktığımızda, A.B.D., Avrup a Birliğ i v e Japonya'nın b u ticareti n yüzd e yetmişli k kısnıın ı kontro l ettiği m görürüz. B u ülkelerin bili m v e teknolcg'ld e en. 1leri durumd a olmalar ı d a bir raslant ı olara k değerlendir! Ime-mel1d1r. Düny a ticaretindek i basa n lan m n arkasınd a bili m v e teknolojiye v e araştırma-geliştirm e faaliyetlerin e verdikler i büyü k önemi n varlığını arama k gerekmektedir. Öncelikl e b u ülkeleri n v e Türkiye'ni n bili m teknolojisini yarataca k insa n güc ü v e finansa l kaynakları m incelemekt e yara r vardır. Bilim, teknoloj i üretlûi l v e araştırma-geliştirm e faaliyetler i il e ilgil i göstergelerin tartışılacağ ı b u bölümdek i kaynaklar ; OECD, STII D ver i bankası, WIPO, TÜSİAD, TÜBİTA K v e DP T kaynaklarında n derlenmiştir. Karşılaştırmaları n yapılacağı ülkeleri n heme n heps i teknoloj i v e araştırma -geliştirme faaliyetlerinde dünyanı n önd e gele n ülkeleridir. Dolayısıyl a Türkiy e il e yapıla n karşılaştırmalarda büyü k farkla r ortay a çıkacaktır. B u farklar bil e Türkiye 'nin bilim s ı rai amasındaki bugünk ü ger i konumundan, TÜBİTA K tarafında n Bili m v e Teknoloji Yükse k Kurul u 1çi n ha.zırian6n "Tür k Bili m v e Teknoloj i Politikası " başlıkl ı Rapor' a gör e o n yıl sonr a gelmey i planladığ ı otuzunc u sır a 1ç1n bil e n e kada r çalışmas ı gerektiğ i hakkınd a bi r fiki r verecektir. 25

193 II.2.1. Araştırmac ı Persone l Sayılar ı Tablo 1 : Baz ı Ülkelerd e Araştırmac ı Persone l Sayıs ı Ülkeler Yıllar Topla m Araştırmac ı Üniversit e Personel Özel Kesi m Kanada Danimarka Finlandiya Fransa Almanya İtalya Japonya Hol 1 anda Norveç İsveç İsviçre İngiltere A.B.D. Türkiye Kaynak: DPT. Bili m Teknoloj i Politikaları. Mayı s 1992, Ankara,... s.20. (A.B.D. rakam ı OEC D Kaynaklarından). Türkiy e içi n TÜBİTAK, Türk Bili m v e Teknoloj i Politikası s. 11. Bu tabloyu bira z dah a açıklama k içi n baz ı ülkelerdek i he r çalışan a düşen araştırmac ı sayıları m d a vermekt e yara r vardır : 26

194 Tablo 2 : 10,00 0 Çalışan a Düşe n Araştırsna a Persone l Sayıs ı Ülkeler 10.OC }0 Çalışan a düşe n Araştırm a Personel i Kanada 44 Fransa 45 Japonya 68 İtalya 29 İngiltere 45 Almanya 59 A.B.D. 66 Orta!ama 51 Türkiye 6-7^' Kaynak: DPT. Bili m Teknolojis i Politikaları. Mayı s 1992, Ankara, s.26. Bu iki tablonu n birlikt e yorumu, bili m v e teknoloj i alanınd a iler i gitmi ş ülkelerin nüfusların a v e çalışan a gör e önem i i sayıd a işgücün ü araştırma - geliştirme faaliyetlerind e istihda m ettiğin i v e bunları n yaklaşı k yarısını n akademisyen nitelikl i olduğun u göstermektedir. Ayrıc a çalışan a gör e verilen değerler, doğruda n doğruy a araştırmad a çalışa n personeldir. Yardımc ı personel v e bür o elemanlar ı b u sayılar a dahi l değildir. A.B.D.'ni n araştırmac ı personel sayısınd a gözl e görülü r üstünlüğün ü Japony a izlemektedir. Avrup a Birliğ i üyeleri topla m araştırmac ı sayısınd a ik i ülkeni n arasınd a ye r almaktadır. Almanya. Avrup a Birliğ i içindek i topla m araştırmacıları n yaklaşı k yansı m istihdam etmektedir. İktisade n faa l nüfu s içindek i araştırmac ı persone l oran ı is e OECD ülkelerind e yüzd e 2. 4 il e arasınd a değişirke n Türkiye'd e yüzd e dir. Türkiye içi n verilebilece k rakamla r ise, araştırmac ı persone l olara k tabl o

195 3'cle verilmiştir, çalışan a doşe n araştırıc ı sayıs ı is e 6-7'dir. Tablo 3 : Türkiye'd e Ta m Immlı Araştırmac ı v e Teknisye n Sayı1 arı Tam Zamanl ı Araştı riîiacı AR-GE Faaliyetlerind e Görevi i Teknisye n Kaynak: DP T "Bili m Teknoloj i Politikası". Tablo 14.16,18 : TÜBİTA K "Tür k Bili m v e Teknoloji Politikas ı ", s Teknoloj i üretimi, Araştırma-Geliştirm e Faaliyetlerinin Fioansmam Bilim teknolojisin e ayrıla n finansa l kaynakla r is e incelenmey e değe r bi r diğer konudur. B u konudaki rakamları n araştırma-geliştirm e harcamalarını n gayr i safi mill i hasılay a oran ı olara k verilmes i gelenekse l olara k benimsenmişs e de, tabloda b u harcamalar, ayrıc a milyo n dola r olara k harcam a v e bunları n kamu/öze l dağılımı olara k d a verilmektedir. B u harcamaların, araştırma-geliştirm e çalışmalarına yöneli k personel. car i yatırı m v e araç. alet, donanı m gib i giderlerin hepsin i kapsadığın ı belirtme k gerekir.

196 Tablo 4 : Topla m Araştırma-Geliştirm e Harcamalar ı (Satın Alm a Güc ü Paritesin e Gör e GSM H Harcamaları ) Ülkeler Yıllar Milyon Dola r GSYİHJT Kamu m Özel X Belçika Kanada Danimarka Finlandiya Fransa Almanya İtalya Japonya Hollanda Norveç İsveç İsviçre İngiltere A.B.D Türkiye Kaynak: DPT. Bili m Teknoloj i Politikaları. Mayı s Ankara, s.25. Türkiy e içi n TÜBİTAK, a.g.e.. s.11. Görüldüğü gibi A.B.D. araştırma-geliştirm e çalışmaların a e n fazl a finansa l destek ayıra n ülkedir. Te k ülk e olara k Japonya. A.B.D.y i izlemektedir. Avrup a Birliği topla m harcamalar ı is e A.B.D.ni n gerisind e kalmaktadır. Türkiye, gayr i safi mill i hasılasını n anca k yüzd e 0.33'ün ü araştırma-geliştirm e çalışmaların a ayırırken bunu n yüzd e 82's i kam u tarafında n karşılanmaktadır. Araştırma - geliştirme harcamalarınd a Avrup a Birliği v e Japonya'd a öze l kesi m harcamalarını n payı A.B.D.de n dah a yüksektir. Toplamla r içind e ger i kala n kısı m uluslararas ı paylardır. Harcamaları n zama n içind e gelişimind e d e Türkiy e karamsa r bi r tabl o çizmektedir. Devle t istatisti k Enstitüs ü v e TÜBİTA K tarafında n yapıla n araştırmada, ree l olara k dönemind e araştırma-geliştirm e harcamalar ı yüzde 2 1 azalm a göstermiştir. Ayn ı dönemd e Finlandiy a v e İtalya'd a yüzd e 10. İsviçre v e Japonya'd a yüzd e 8, Danimark a v e Norveç'd e yüzd e 7, Almanya, Frans a

197 ve İsveç'd e yüzd e 6. Hollanda. İngiltere. A.B.D.. Kanad a v e Belçika'd a yüzd e 5 düzeyinde ree l artışlar ı gerçekleştirmişlerdir. TÜBİTAK tarafından hazırlana n Tür k Bili m v e Teknoloji Politikas ı başlıklı çalışmada, önümüzdek i o n yıl içind e Türkiye'ni n GSMH'sıni n yüzd e l'in i teknoloji üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetlerin e çıkarmas ı öngörülmektedir. Ş u andak i GSM H 10 0 milya r dola r olara k kabu l edilirs e v e önümüzdeki o n yıld a yüzd e 5 oranınd a bi r ortalam a artı ş sağlanabilirse yılında GSM H 16 0 milya r dola r civarın a yükselecektir. Bunu n yüzd e l' i d e 1, 5 milyar dola r civarınd a bi r raka m yapa r k i hal a n e kada r düşü k olduğ u anlaşılabilir. Gerçekte n d e tabl o 4'ü n incelenmesinde n Türkiye'de n ço k küçü k ülkelerin bil e araştırma-geliştirm e faaliyetlerin e 1. 5 milya r dolarda n fazl a ayırdıkları bilinmektedir. Dünya ortalamaların a v e eğilimler e bakıldığınd a gene l olara k harcamaları n toplamının beşt e bir i elektrikl i makinala r v e araçla r araştırma-geliştirmesin e harcanmaktadır. Kimya, havacılı k v e diğe r makinala r bun u izlemektedir. Ayn ı şekilde iler i teknoloj i gerektire n sanayi i erdeki araştırma-geliştirm e harcamalarının yüzd e 38' i A.B.D., yüzd e 36's ı Avrup a Birliğ i v e yüzd e 22's i Japonya tarafında n yapılmaktadır. Gelenekse l sanayiler e yöneli k harcamalard a is e A.B.D. yüzd e 41, Avrup a Birliğ i yüzd e 3 4 v e Japony a yüzd e 1 8 civarınd a pay a sahiptirler.

198 Sanay i Sektör ö Tarafından Finans e Edile n Araştırsa Gellştlm e Faaliyetler i Sanayi de araştı rma - gel i şti rme çal ı şmal an n a yapı 1 an harcamal arın büyükl üğü. ülkelerarasmdaki sanay i performansın ı açıklamakt a kullanıla n bi r ölçüdür. Anca k yapılan harcamaları n istatistik i ayırımın a baknıa k dah a yerind e olacaktır. Bi r başka söyleyişl e sadec e araştırma-geliştirm e harcamalarını n ekonomi k büyüm e il e yakından ilişkil i olduğun u söyleyebilme k sanıldığ ı kada r ko l ay olmamaktadır. Ekonomik büyüme, kaynakları n etki n kullanım ı il e mümkü n olabilir. B u kavram, bi r tanesi d e araştırma-geliştirm e çalışmalar ı ola n dah a fazl a gird i kullanımında n farklı bi r kavramdır. Araşt ı rma - gel i şti rme çalışmalarım, etkinliği arttırıc ı bi r Kavram olarak görme k gerekmektedir. Eğe r b u ilişki sağlıkl ı v e sağla m bir şekild e kurulabilirse ekonomi k büyümed e atılı m sağlanabilir. Bunu n bi r gösterges i d e sanayinin kend i kaynaklarında n finans e ettiği araşt ı rma - gel i şti rme çal ı şmal ar ı m n toplam sanay i üretim i içindek i pay ı olabilir. Burad a varsayım, sanayini n kend i sağladığı finansma n kaynaklarını, etkinliğ i arttırıc ı araştırma-geliştirm e yolunda dah a dikkatl i kullanacağıdır. Tablo, b u konud a bi r fiki r verebilir. Tablo 5 : Sanay i Üretimi n Yüzdes i Olara k Sanay i Tarafında n Finanse Edile n Araştırma-Geliştirm e Harcamalar ı Ülkeler A.B.D İngiltere Japonya Fransa İtalya Almanya (Türkiye i (:in ayn ı verile r ihma l i?di1ecek kada r düşüktür ) Kaynak: OEC D

199 Tablo, b u tü r harcatnalan n zama n içind e yükseldiğin i göstermektedir. Ayrıca, Japony a v e Almanya'nı n b u tü r harcamalar a dah a fazl a kayna k ayırdığ ı gözlenmektedir. Bunu n nedeni. b u iki ülkeni n araşt ı rma-gel i ştirme harcamalarını n ticari ürün e dönüştürülmesind e diğe r ülkelerde n dah a başarıl ı olmalar ı v e asker i yönlü araşt ı rma-gel işti neye dah a a z kayna k ayırmaları, asker i harcamaları n is e hükümetler tarafında n finans e edilmes i olara k gösterilebilir. Genellikl e uluslararası firmaları n araştırma-geliştirmey e topla m hasılaların yüzd e 5-10'lu k bir kısmı m ayırdıklar ı görülmektedir. İler i teknoloj i gerekt i ren v e rekabeti n yüksek olduğ u alanlard a b u oran. yüzd e 25-35' e kada r çıkabilmektedir. Geneti k geliştirme üzerin e çalışa n firmalard a yüzd e oranların a bil e rastlanılmaktadır. II Yabanc ı Kaynaklarda n Finans e Edile n Araştırma-Geliştirme Faaliyetler i Son yıllık dönemde. sanayini n uluslararas ı niteliklerini n artmasın a paralel olarak, araşt ı rma-gel iştirme çalışmalarını n d a uluslararas ı bi r niteli k kazanması gözl e görülü r bi r hızl a gerçekleşmektedir. B u alanda öncülüğ ü çokulusl u şirketler yapmaktadır. Artı k dah a fazl a sayıd a firm a araştırma-geliştirm e çalışmalarım yabanc ı ülkeler e taşımakta, yabanc ı araştırm a merkezler i v e üniversitelerle işbirliğin e gitmekt e v e eskide n rakipler i ola n firmalarl a orta k olarak yen i ürünle r geliştirme k içi n çalışmaktadırlar. Bunu n sonuc u olara k araştırma sonuçlarını n paylaşılmas ı v e değişim i d e artmaktadır. Bütü n b u çabala r yan yan a geldiğind e ekonomi k "globilazasyon " yönünd e öneml i adımla r atılmı ş olmaktadır.

200 Bu değişimin ; firmaları n v e hükümetleri n gelenekse l olara k araştırma - geliştirme v e teknoloj i çalışmaların ı kend i ülkelerind e yapı p sonuçların ı d a "gizli" tutm a şeklindek i stratejilerinde n öneml i bi r sapm a gösterdiğin i kabu l etmek gerekir. Bununl a birlikt e firmalar, yükse k araştırma-geliştirm e maliyetlerini v e araştırma-geliştirme risklerin i hafifletmey i amaçlamaktadırlar. Tablo b u yöndek i değişim i göstermektedir : Tablo 6 : Baz ı Ülkelerd e Yabanc ı Kaynaklarda n Finans e Edile n Sanayiye Yöneli k Araştırma-Geliştirm e Harcamalarının Gelişim i ( =1.0 ) Ülkeler Ulusal Harcamaları n Yüzdesi olara k (1988 ) İtalya İsveç Kanada Japonya Almanya Fransa Norveç İngiltere Danimarka (Türkiye il e ilgil i veri bulunamamıştır ) Kaynak: OECD, STII D Ver i Bankas ı Dünya çapınd a b u tü r uluslararas ı araştırmay a kon u ola n sahalar, iler i teknolojiyi gerektire n kimya, bilgisayar, elektroni k v e bür o otomasyonudur. Avrupa'daki araştırma-geliştirm e çalışmaların ı finans e ede n e n öneml i yabanc ı ülke Amerik a Birleşik Devletleri'dir. Anca k yabancı kaynakl ı araştırma-geliştirm e harcamalarında, diğe r ülkele r d e Amerik a Birleşi k Devletlerin i terci h etmektedirler v e Amerika Birleşik Devletlerini n dışarıd a yaptığ ı harcamala r kada r

201 harcama yapmaktadırlar. Çokuluslu şirketlerde n IBM. Philip s v e Hoechs t tarafında n öncülüğ ü yapıla n uluslararası araştırma-geliştirm e çalışmalar ı 1980'l i yıllard a artı ş göstermiştir. B ü döne m içind e yabanc ı firmalarla, b u arad a araştırma-geliştirm e merkezlerinin satı n alınmas ı y a d a firm a birleşmeler i yaygı n bi r uygulam a idi. Özellikle Avrupa'nı n te k pazar a doğr u gitmesini n getireceğ i sonuçlar : örneği n daha büyü k bi r paza r içi n mevcu t büyü k firmaları n bil e köçö k kalmas ı vey a te k pazarın gümrü k politikalar ı gib i nedenlerl e firm a birleşmeler i y a d a satı n almalar yoğu n olara k yaşanmıştır. Artı k firmala r reklamlarınd a teknolojiye, araştı rma-geliştirmeye v e verimliliğ e yaptıklar ı katkılar ı dah a ço k kullanı r olmuşlardır. (Örneği n Ase a Brow n Boveri şirket i bi r yanda n Polonya'd a ik i şirket teknoloji transfer i yapara k b u şirketler i düny a çapınd a rekabet e hazırladığını reklamını yaparken, diğe r tarafta n A.B.D,d e kağı t hamur u v e kağı t firmalar ı içi e n n maliyeti düşürüc ü v e çevrey i temi z tuta n sistemler i geliştirdiğin i ila n etmektedir. Siemenz-Nixdorf ; bi r tarafta n Sevill a kentind e yapıla n Expo'9 2 içi n gelen 2 0 milyo n ziyaretç i içi n ote l rezervasyo n sistem i geliştiriyor, ayn ı and a Singapur'da Mobi l Petro l Şirket i içi n akaryakı t istasyonlarınd a ödemey i hızlandıracak kred i kart ı sistemin i hazırlıyor, Belçik a İçişler i Bakanlığın a bilgisayarlı yönetmeli k hizmet i veriyor, Almany a telefon sistemind e beklemeksizi n konuşmaları sağlayaca k v e sistem i optimu m düzeyd e çalıştıraca k bilgisayarlar ı kuruyor, Köln*d e sakatları n kullanabileceğ i bilgisaya r klavyes i üretiyo r v e nihayet fosi l kaynaklarda n eld e edile n enerj i üretimind e meydan a gele n kayıplar ı azaltacak ga z türbünler i yapıyordu. Ayn ı şekild e Siemens-Nixdor f düşü k maliye t ve düşü k kirlili k oran ı ola n 45 0 enerj i santralini n işletmesin i d e sağlıyordu.

202 Du Pon t teknolojiy e yaptığ ı katkılar ı ayn ı şekild e ila n etmektedir. Ran k Xero x teknik yayınlard a maliyetler i yüzd e 25, zaman ı yüzd e 8 0 azalttığım, baz ı durumlarda ik i ayda n 1 0 gün e kada r indirebildiğin i açıklamaktadır). Yukarıdaki örnekle r sanay i v e üniversiteler arasınd a arta n bi r işbirliğin i getirmiştir. B u konud a artı k ulusa l sını r kavramlar ı ortada n kalkmaktadır. Ünl ü Japon firmalar ı Hitach i v e Toshiba, İngiltere'd e Cambridge : Shar p is e Oxfor d Üni vers i tel eri ne yakı n araştı rma merkezi eri kurmu ş 1 ardı r. Amer i kan Ün i vers i tel eri bazı araştırmaları m yabanc ı ülkelerdek i araştırm a merkezlerin e göndermektedirler. Techno!oglobalis a artı k sı k sı k kullanıla n bi r deyi m olmaktadır. Büyü k firmala r kendilerin i teknoloji k yönde n yeterl i v e bağımsı z görememekte: aksine, firmala r arasınd a bi r bağımlılı k oluşmaktadır. Uluslararas ı rekabetin arttığ ı bi r dönemd e firmala r aras ı işbirliğ i d e gelişmektedir. Firmalar, artı k teknolojinin, rekabette n e n önem i i unsur u olduğunu n ta m bilinc i içindedirler. Özellikl e biyoteknoîoji. yen i materya l geliştirm e v e enformati k konularında A.B.D.. Bat ı Avrup a v e Japo n firmalar ı arasınd a sayılar ı binlerl e ifade edile n orta k projele r yürütülmektedir. II.3. Bilimse l Yayı n Sıra! Teknoloji üretim i v e araştırma-ge l iştirme faaliyetlerini n e n önem i i ölçülerinden biris i de, bili m adamlarını n yaptıklar ı deneyse l v e kuramsa l araştırmaları, uluslararası-hakeml i derg i 1 erde yayı nl ayabi 1 mel er i di r. Genellikl e yayın sıralamas ı teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetlerin i belirleyebilir. Bununl a birlikt e b u konud a d a anlaşmazlıkla r olduğun u belirtme k

203 gerekir. Baz ı ülkele r teie l b11 1 mi erde dah a başarılıdı r v e b u konulard a ço k dah a fazla yayı n yapabilraektedirler. Anca k teme l bilimlerd e de. sonuçla n heme n uygulamaya geçirilemaye n alanlard a yapıla n araştırmaları n toplumsa l refah a v e kalkınmaya etkis i iler i ki yıllard a görülecektir. Dolayısıyl a b u ölçüt, böyl e alanlarda ço k geçerl i sayılmayabilir. Türkiye'nin bilimse l yayı n sıralamasındak i yerini n tatminkâ r olduğ u söylenemez yılında İran, Portekiz, Suud i Arabista n v e Güne y Kore'nin önünd e ve Tayvan'ı n heme n arkasınd a ike n yılınd a İra n hari ç tü m b u ülkeleri n gerisine düşmüştür. Türkiy e anca k yılından sonr a sıralamad a yükselere k yılında 37. sıray a çıkmıştır. Bununl a birlikt e dönemind e Türkiye'ni n indiği e n düşü k sıranı n d a 45.cili k olduğun u be l i rtmekte yara r vardır. Sıralamada e n önem i i atağ ı Güne y Kor e v e Tayva n yapmıştır. Güne y Kor e yılında 51. sırad a iken yılınd a 28.ciliğ e yükselmey i başarmıştır. Tayva n da ayn ı döne m içind e 40.cılıkta n 22. sıray a yükselmiştir. B u yükselmelerde, b u iki ülkeni n d e araştırma-geliştirm e faaliyetlerin i üniversitelerde n öze l kesim e taşıyabilmelerinin etkilerini n olduğ u kaçınılmazdır. Gerçekte n d e Türkiye. İran. Suudi Arabista n v e Porteki z g1b i ülkelerd e araştırma-geliştirm e faaliyetler i büyük ölçüd e üniversitele r eliyl e yürütülmektedir. Fen Bilimleri. Sosya l Bilimle r v e Sana t v e Beşer i Bilimle r alanlarınd a Türkiye'de, uluslararas ı alanda. 1974'd e 'd e 43 9 v e 1993'd e yayı n yapılmıştır. B u yayınların ortalam a olara k 194' ü fen. sağlık, mühendislik, ziraa t ve orma n alanlarındadır. Öğreti m üyes i başın a yayı n yılınd a iken.

204 1992'de 0.15' e yükselmiştir. Bunu n anlam ı ülkemizdek i he r alt ı bili m adamında n bir tanesini n uluslararas ı yayı n yapabildiğidir. II. 4. Paten t A l imlan Bilim, teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirme faaliyet i alanınd a çalışa n personel sayıs ı v e yapıla n harcamala r yanınd a bi r gösterg e d e alına n patentlerdir. Patent, bilindiğ i gibi, bi r buluşu n y a d a geliştirile n bi r yöntemin, bun u yapa n kiş i y a d a kurulu ş tarafında n yasa l haklarını n korunmas ı amacı il e paten t bürosun a başvurulara k onaylatılmas ı dır. Dah a ilerid e doğaca k çeşitli yasa l sorunları n çözüm ü içi n bu. gerekl i bi r işlemdir. Bi r yönüyle, buluşu gerçekleştire n kiş i y a d a kurumun, b u buluşta n kazanmay ı umduğ u ticar i kazançları güvenc e altın a alma k anlayış ı v e beklentis i vardır. Bununl a birlikte, hızlı gelişe n alanlarda, örneği n elektronik, biyoteknoloj i v e yen i materya l geliştirmede, paten t bürolarını n neyi n gerçekte n yen i olduğun u bilemem e gib i durumlar d a ortay a çıkabilmektedir. Gelişmi ş ülkelerd e bi r ço k yasa l anlaşmazlığın konus u olduklar ı içi n ayrıntıl ı v e baze n d e karmaşı k yasa l düzenlemeler mevcuttur. Ayrıc a "Genera l Aggrement s o n Term s o f Trad e (GATT) " v e "World Intellectua l Propert y Organizatio n (WIPO) " gib i kuruluşla r aracılığ ı il e de paten t haklar ı üzerind e uluslararas ı düzenlemele r mevcuttur. Baz ı ülkeler ; başvurular kesi n sonu ç verincey e kadar, yan i kabu l edilinciy e kadar, başvurular ı gizli tutmaktadırlar. B u sürele r 1 0 yıl a kada r uzayabilir. Yine d e patentle r bi r ülkedek i bili m teknolojis i seviyesin i göstermekt e oldukça öneml i göstergedir.

205 Tablo b u konud a bi r fiki r verme k amac ı il e düzenlenmiştir : Tablo 7 : Paten t Başvurular ı v e Onaylanmalar ı (1990 ) Başvurular Onay Ülke Yerli Yabancı Toplam Yerli Yabancı Toplam Belçika Kanada Danimarka Finlandiya Fransa Almanya İtalya Japonya Hollanda Norveç G.Kore SSCB İsveç İsviçre Türkiye İngiltere A.B.D Kaynak: WIPO, Industria l Propert y Statistics, Geneva, Kası m Tablo, açıkç a Japonya'nı n üstünlüğün ü göstermektedir. Japonya'y ı A.B.D., Sovyetler Birliğ i v e Almany a izlemektedir. Anca k onaylana n patentlerd e A.B.D. v e Sovyetler Birliğ i e n üs t sırad a ye r alırke n Almany a v e Japony a b u ik i ülkey i izlemektedir. Japo n paten t sistemini n karmaşıklığı, onaylam a oranını n (onaylana n patent say ı sı/başvuru sayısı ) düşü k olmasın a yo l açmaktadır. Diğe r ülkelerd e onaylama oran ı genellikl e yüzd e 25-yüzd e 5 0 arasındadır. Ayrıc a yabanc ı uyrukl u

206 kişi v e firm a başvurularını n yüksekliğ i de. uluslararas ı düzeyd e bulu ş hareketinin n e kada r yükse k olduğunu n göstergesidir. Tabl o d a ye r almaya n Mısır. Hindistan. Pakista n v e Portekiz'l e birlikt e Türkiy e düşü k bi r paten t hareket i göstermektedir. Önümüzdeki dönemd e teknolojiy e katkıd a bulunabilece k ik i yen i gru p d a dağılan Sovyetle r Birliğ i v e Doğ u Avrup a il e Avrup a Birliğini n orta k projelerinden gelebilecektir. Esk i Sovyetle r Birliğ i v e Doğ u Avrupa ülkelerinin, sahip olduklar ı teknolojiy i dünyanı n diğe r ülkeler i il e paylaşmalar ı beklenil mel idir. B u he m kendilerini n refa h seviyesin i yükseltmeler i içi n gereklidir, he m d e uluslararas ı işbirliğ i içind e ye r almalarını n kaçınılma z koşulu olacaktır. B u ülkeleri n belirl i teknolojiler e sahi p oldukları. faka t bunları d i ğer ülkelerl e payiaşmakta n kaçındıklar ı bilinmektedir. Sahi p olduklarını düny a ile paylaştıklarında, bili m v e teknolojide öneml i ilerlemeleri n olacağı kuşkusuzdur. Diğe r ülkeleri n b u ülkeler e yapacaklar ı ekonomi k yardı m sırasında bilg i alışverişini n kendiliğinde n oluşmasın ı bek i emek durumundayız. Avrupa Birliğ i is e bilimse l aland a işbirliğin i kaçınılma z bi r işbirliğ i alanı olara k görmektedir. Avrupa, bili m teknolojind e A.B.D. v e Japonya'nı n gerisinde kalmakta n rahatsızlı k duymaktadır. Avrupa, termonüklee r füzyo n v e parti kül fiziğinde, diğe r 1ler i ülkeleri n gerisind e deği 1 di r. Anca k ekonom i k önemi ola n elektronik, enformatik, biyoteknoloji. yen i materya l geliştirm e gib i alanlarda ger i kalındığın ı kabu l etmektedir. B u konud a üçünc ü bölümd e ayrıntıl ı bilgi verilmiştir.

207

208 Ü Ç Ü N C Ü B Ö L Ü M BîLîn, TEKNOLOLOJÎ üretîliî ve ARAŞTIRMA- GELÎSTÎRME FAALİYETLERİ ÜZERİNE BAZI ULUSLARARASI örr4ef ::LER III. 1. İsveç"de Bilim ve Teknoloji Politikaları III.2. G.Kore'de Bilim ve Teknoloji Politikaları II 1.3. Japonya^'da Bilim ve Teknoloji Politikaları IÎI.4. Almanya^da Bilim ve Teknoloji Politikaları II I. 5. Avrtıpa Birligi'nde Bilim ve Teknoloji Rol i t i kalan

209

210 "Geleceğin imparatorlukları, zihinleri n imparatorluğ u olacaktır". W.Churchill Bilim v e teknoloj i politikalarını n belirlenmes i gü ç v e karmaşı k bi r duru m arz eder. Bi r ülkeni n gelecekt e izleyeceğ i b u politikaları n ülkey i diğe r ülkelerle e n a z ayn ı seviyedek i bi r teknoloj i çizgisind e tutması, b u yarışta n kopmaması, bilimi n teknoloji k katılımlard a bulunmasın ı sağlama k v e nihayet toplu m refahını üs t seviyed e tuta n nitelikl e olmas ı gerekir. Gere k makr o v e gereks e mikro düzeyde, kam u v e öze l firmala r bazınd a d a uyuml u olma k durumundadır. B u amaçla örne k oluşturmas ı açısında n İsveç, Japonya, Almany a v e Avrup a Birliğ i il bir yen i sanayileşmi ş ülke, G.Kore'ni n elektroni k sanayiind e izlediğ i teknoloj e i politikaları burad a incelenere k orta k noktala r bulunmay a çalışılacaktır. B u bölümde kaynaklar ; B.Glass, "Th e Timel y an d th e Timeless", Basi c Books, Inc. Ne w York 1970 ; G.Heidu k v e Kor o Yamamuro, "Technologica l Competitio n an d Interdependentce: Th e Searc h fo r Polic y i n th e Unite d States. W.German y an d Japan" Th e Universit y o f Washingto n Press, U.S.A ; çeşitl i Eurosta t yayınları; OEC D yayınları; "Europea n Fil e 19/87", "Singl e Europea n Act. 1987" ; MEDCAMPUS Dergis i olara k verilebilir.

211 III.1. isveç'd e Bili m v e Teknoloj i Politikalar ı İsveç, zengi n doğa l kaynakla n v e özellikl e akarsular a dayal ı elektri k enerjisi üretimi. Birinc i v e İkinc i Düny a Savaş' 1 arından uza k kalabilmes i v e b u Savaşlar sırasınd a yapmay ı başardığ ı ihracatlar, sanayid e ulaştığ ı iler i teknoloji seviyes i v e dinami k girişimciler e sahi p olmas ı il e özetlenebilece k olumlu faktörler i birarad a v e dikkatl e kullanabilere k uluslararas ı i ş bölümünd e önemli bi r konum a gelmiştir. Böylec e hızl ı sanayileşme, sanayini n esne k yapısı, yeniliklere hızl a uyu m sağlayabilmes i v e yaptığ ı birço k buluşl a zengi n bi r ülk e durumundadır. Anca k uluslararas ı bağlantılar ı yükse k ola n b u ekonomi k yap ı so n 30 yılda bi r takı m darboğazlar a girmiştir. Bunu n neden i ihraca t içind e hammadd e ve mamu l maddeleri n payını n düşmes i v e İsve ç sanayi i içi n öneml i ola n baz ı dallarda teknolojid e ulaşıla n ilerlemelerd e görüle n yavaşlamadır. Bunu n sonuc u olarak ekonomi k büyümed e bir yavaşlama, bun a bağl ı olara k d a istihdamd a bi r düşm e gözlenmiştir. Öyl e ki. 1970'lerde n sonr a büyüm e hız ı yüzd e oranları m aşamamış, sanay i yatırımlar ı düşmey e başlamıştır sonrasınd a İsve ç ekonomisini n için e girdiğ i b u duraklama, gere k uluslararası v e gere k i ç faktörleri n bi r sonucudur. İ ç faktörle r olarak : sanayiy e hükümetler tarafında n sağlana n sübvansiyonla r v e kred i kolaylıklar ı neden i il e sanayinin atalet e düşmes i v e dinami k özelliklerin i yitirmes i gösterilebilir. Küçük bi r ülk e olmakl a birlikt e İsveç, yükse k voltajl ı v e doğr u akıml ı makina, yüksek basınçl ı sistemler, lokomatif, baz ı madenleri n zenginleştirilmesi, elektrik, çelik, otomati f v e gem i sanayilerind e yarattığ ı teknolojilerl e düny a

212 çapında bi r ün e sahipti. Uluslararas ı nedenle r olara k d a bi r tarafta n özellikl e Japonya'nın hızl a yükselişi, diğe r tarafta n d a yeni sanayileşmekt e ola n ülkelerd e görülen hızl ı kalkınm a etkil i olmuştur : Düny a çapınd a deni z taşımacılığ ı maliyetlerinde görüle n düşmeler e İsveç'i n aya k uyduramaması, İsveç'i n öneml i ihraç maddelerinde n kağı t v e kağı t hamurund a A.B.D. v e Kanada'nı n piyasalardak i payının artması, Brezily a v e Avustralya'nın demir-çeli k üretimind e İsveç' e cidd i rakipler halin e gelmesi, teknoloji k buluşları n hızlanmas ı v e yeni buluşları n dah a kısa aralıklarl a piyasay a gelmesind e İsveç'i n ger i kalması, ço k ulusl u şirketlerin v e bankaları n sermay e v e yöneti m know-how'un u hızl a bi r ülkede n diğerine transfe r etmeleri. İsveç'te yapıla n çalışmalar a göre. 1945' 1 i yıllarda n sonr a bilg i v e teknoloji üretimind e itic i güc ü sağlaya n eğiti m v e araştırm a faaliyetlerind e nitelik düşüklüğ ü d e görülmüştür. Liselerd e fe n öğretimind e standar t düşüklükler i yanında, üniversitey e girişi n nisbete n kolaylaştırılmas ı sonuc u üniversit e eğitiminde kalit e düşmesini n başlamas ı v e öğrencileri n fe n v e mühendisli k eğitimlerinden uzaklaşm a eğilimleri : eğitimdek i bell i başl ı darboğazla r olara k belirlenmiştir. Araştırma-geliştirme çalışmalarını n finansman ı is e he r bakanlığın bütçesin e dağılmıştı v e araştırma-geliştirm e çalışmaları, o bakanlığı n belirlediğ i önceliklere gör e yapılmakt a idi. Araştırm a v e geliştirm e çalışmalar ı arasınd a koordinasyon sağlayaca k bi r biri m yoktu. Eğiti m Bakanlığ ı tarafında n üniversitelere sağlana n araştırm a desteğini n azalmas ı il e d e buralard a yapıla n

213 araştırmalar: düzey, niteli k v e yetişe n elema n sayısınd a düşmele r olara k ortay a çıkmıştı: Bütü n bunla r bi r aray a geldiğind e üniversite-sanay i işbirliğind e kopmalar v e zayıflamala r ortay a çıktı. 1970'li yıllard a İsve ç sanayini n durum u karamsa r bi r tabl o çizmekl e birlikte sanay i yapısındak i tarih i gücü n kullanılabilmes i d e mümkü n idi. Bunu n için gerekl i ola n destek. İsve ç sanayini n eksikliğin i duyduğ u teknoloji k ilerlemenin diğe r ülkelerde n transferi : ülk e içind e d e yen i buluşları, bilg i teknolojik ilerlem e v e araşt ı rma-geliştirmeyi özendiric i adımları n atılmas ı içi sanayici-hükümet-tüketici grupları n yen i bi r işbirliğin e gitmes i v e teknolojini n n hızla üretebilmesin i amaçlaya n küçü k işletmeciliği n özendirilmes i olara k sıralanıyordu. Özellikl e küçü k işletmeciliği n özendirilebiimes i içi n gerekl i koşullardan girişimc i v e sermay e eksikliği öneml i bi r kon u idi. 1970'T i yıllarda, petrol krizini n yarattığ ı orta m sanay i açısında n ümi t veric i olmadığ ı içi n toplumda sanayiy e karş ı fazl a iste k yoktu. Ayrıc a İsve ç kam u kesim i d e küçü k v e orta bo y işletmeleri n desteklenmes i v e özendirilmes i konusund a fazl a deneyiml i deği1 di. Çalışmalar sonund a İsve ç sanayini n sonras ı yoğunlaşmas ı gereke n sahalar ş u şekild e belirlendi : Teme l bilimlerd e bilg i düzeyini n arttırılması, yeni teknolojileri n üretilere k uygulamay a konulması, haberleşm e v e moder n mikroelektronik. biyoteknoloji, sağlı k hizmetlerin e yöneli k teknoloj i (özellikl e sanayide gelişmekt e olu p d a henü z sağlı k hizmetler i teknolojisind e ger i ola n ülkeler için ) v e üretimd e tasarru f sağlayıc ı teknolojile r il e enerj i sektöründ e

214 çevre sorunları m e n a z düzey e indirece k teknolojiler. Çalışmalar, İsve ç ekonomisinin yılında n sonr a dünyad a meydan a gele n bilim, teknoloji k v e ekonomik değişimler e karş ı yeter i kada r aya k uyduramadığı m v e ger i kaldığın ı açıklıkla kabu l ediyordu. O halde İsve ç ekonomis i kıs a v e ort a dönemde : mevcu t sanayilerde v e özellikle sürekl i büyümey i sürdürebile n meta l ürünleri, makin a v e ekipman kesimind e rekabetç i güc ü tekra r kazanabilmey i amaçlamalıydı. Dah a sonr a da yen i sahalar a giri p üreti m v e ihraca t düşünülmeliydi. Mevcu t uluslararas ı pazarların korunabilmes i v e gelişmekte ola n ülkelerd e yen i pazarla r eld e edilmes i için gerekl i çalışma, çaba. araştırm a v e moder n yöneti m teknikler i kullanılmal ı ve özellikl e gelişmekt e ola n ülkelerd e kazanılaca k yen i pazarla r içi n hüküme t desteği sağlanmal ı idi. B u pazarları n uzu n dönemd e potansiye l büyüm e fırsatlarının yükse k olacağ ı gözönün e alınırs a hükümet-sanay i kesim i işbirliğ i yanında, b u ülkelerde ortaklıkla r kurulabilmes i içi n d e he r türl ü çab a harcanmal ı idi. Gerekirs e tekni k yartımla r d a kullanılara k paza r payını n arttırılmasın a çalışılmalı idi. Çalışmalarda: okul. eğiti m v e araştırma-geliştirm e sistemlerind e d e bi r takım yenilikle r öneriliyordu. Okullard a matemati k v e diğe r teme l bilimle r il e yabancı di l eğitim i teşvi k edilmeli, okul-sanay i işbirliğ i arttırılara k öğretmenlerin eğitim i v e tekni k deneyimler i yükseltilmel i v e böylec e öğretmenlerin teknoloj i v e teme l bilimler e ilgis i arttırılmal ı idi. Tekni k üniversitelerde is e öğrencini n işletme, ekonomi, biyoloji, hukuk, sosya l sistemler v e yabanc ı dillerdek i bilgilerin i arttırıc ı yen i dersle r konulmalı, İsveç üniversitelerini n uluslararas ı işbirliğ i olanaklar ı arttırılara k tekni k

215 eğitimin uluslararas ı niteliğinde n yararlanılmalı, sanay i v e teknoloj i ürete n kamu v e öze l kuruluşları n tekni k yükse k öğretimdek i katkılar ı arttınlıüâl ı idi. Teknik v e bilimse l araştırmala r içi n is e alınmas ı gereke n önlemler : araştırm a v e geliştirmeye dah a fazl a kayna k ayrılması. İsveç'd e ş u and a kurul u sanayi i olmas a bile gelece k vaa t ede n alanlarda v e önemli sayıla n konulard a araşt ı rma-gel i ştirm e çalışmaları başlatılmas ı v e araştırıcıları n teşvi k edilmes i şeklind e özetleniyordu. Bunları n sağlanabilmes i içi n d e üniversit e araştırmalar ı arttırılmalı, tekni k alanlardak i öğreti m üyelerini n part-tim e çalışmalar ı teşvik " edilerek sanayid e çalışabilmeler i d e sağlanmalı, uluslararas ı araştırmala r içi mevcut engeller, özellikl e mal i konula r kaldırılara k diğe r ülkelerdek i toplant n ı ve çalışmalar a dah a fazl a katılı m sağlanmalı, sanay i konularınd a araştırm a yapa n kuruluşlar arasınd a rekabeti n arttırılmas ı sağlanara k dah a nitelikli çalışmaları n ortaya konulmas ı özendirilmel i idi. Bu çalışmaların sonuçlar ı aşam a aşam a uygulamay a konulmaktadır. İsveç, uzu n süredir koruduğ u ileri sanay i toplum u olm a özelliğini yenide n kazanabilme k amac ı ile toplumu n ilgil i kesimler i arasınd a gerekl i tartışmalar ı sağlayacak, gerekl i özeleştirileri yaparak, sanay i v e bunu n ilerlemesin i sağlaya n eğitim-öğretim. araştı rma-gel iştirme, bilg i v e teknoloj i üretm e konularındak i zayı f noktalar ı açık bi r şekild e ortay a koyarak ; yenide n yapılanm a içi n gerekl i adımlar ı atmay ı bilmiştir. İsveç, ayrıc a uzu n sür e dışınd a kaldığ ı Avrup a Topluluğund a görüle n ilerlemeler v e gelişmele r karşısınd a d a kayıtsı z kalamayarak. Topluluğ a katılm a yolunda girişimlerd e bulunmuştur.

216 II1.2. Güne y Kore'd e Bili m v e Teknoloj i Politikala n Diğer örne k is e Güne y Kore'd e elektroni k sanayini n gelişmesini n incelenmesidir. B u örnek so n yirmi yıld a hızl ı bi r gelişm e göstere n bi r ülkenin, önemli bi r ürün ü kıs a bi r sür e içind e önc e geliştirm e v e dah a sonr a d a düny a piyasalarında sö z sahib i olabilmes i aşamaların ı göstermes i açısında n ilgin ç olacaktır. Gerçekte n d e Güne y Kore. b u sür e içind e elektroni k eşy a v e parçalar ı üretiminde dünyanı n üçünc ü büyü k üreticis i olmay ı başarmıştır yılında mikr o dalga fırı n ihracatın a başlayı p yılınd a dünyanı n e n büyü k mikrodalg a fırı n üreticisi olabilmiştir. Vide o kase t ihracat ı yılınd a başlamış, birka ç yı l sonra d a düny a pazarların ı beşt e birin i kontro l edebili r olmuştur. Bunu n sonuc u olarak Samsun g v e Goldsta r firmalar ı sadec e Güne y Kore'd e değil, faka t dünyanı n birçok ülkesind e fabrikalar a sahi p durum a gelmişlerdir. Samsung yılınd a A.B.D. firmalar ı dışındak i 197. büyü k firm a ike n 1987'd e 20. v e 1991'd e 14. büyü k firma olabilmiştir. Güney Kor e firmalarını n b u hızl ı gelişim i gere k yurtiç i v e gereks e uluslararası gelişmeleri n bi r sonucudu r v e hassa s dengele r üzerind e durmaktadır. Uluslararası alandak i gelişmeleri n başlıcas ı Japonya'nı n so n yirm i yıldı r elektronik sanayiind e gösterdiğ i hızl ı gelişme, düny a pazarlarındak i payını n hızla artmas ı v e A.B.D. firmalarını n b u gelişmey e karş ı geliştirdikler i politikalar nedeniyl e A.B.D.-Japony a arasınd a başlaya n rekabeti n bi r ürünüdür. Güney Kor e elektroni k sanayini n büyümes i 1960'l ı yıllard a hüküme t

217 tarafından benimsene n sanayileşm e politikalarını n uygulamay a konulmas ı il e başlamıştır. Bun a gör e hükümet, büyü k ölçüd e dı ş borçlanm a il e finans e edile n sanayilere ihraca t önceliğ i tanımıştır. Bunu n içi n de ; firmaları n diğe r ülkelerden makina. ekipma n v e hammadd e itha l etmesi, dah a sonr a d a kend i kendilerine yeterl i bi r durum a gelmeler i amaçlanmıştır. Başarıl ı ola n ihracatçılara hükümet, düşü k faizl i kred i v e teknoloj i transfer i içi n gerekl i izinleri vermey i vaa t ediyordu. 1960'l ı yılları n sonund a b u teşviklere e k olara k bazı sanay i kollarınd a yen i firm a kuruluşun a d a izi n verilmeyerek, o sahala r birkaç güçl ü firmanı n kontrol ü altın a bırakılıyordu. Bu politikalarda n e n fazl a yararlanabile n ik i firm a Goldsta r v e Samsun g oldular. Önceler i şeke r v e teksti l sanayilerind e ağırlıkl ı olara k faaliye t gösteren Samsun g il e kimy a sanayiind e faaliye t göstere n Goldsta r elektroni k sanayiine dönü ş yapmay ı v e b u teşvikler i e n iy i şekild e kullanmay ı başardılar : Makina-ekipman, hammadd e itha l edere k düşü k ücretli, faka t verimliliğ i yükse k Güney Kor e işgücün ü kullanara k üretim e v e ihracat a başladılar. Ucu z v e eğitilmi ş işgücünün büyü k çoğunluğun u evlenme k içi n gerekl i paray ı biriktirmey e çalışa n genç kızla r oluşturuyord u k i b u d a yükse k verimlili k sağlıyordu. (B u duru m hal a devam etmektedir. Elektroni k sanayini n yüzd e 4 0 işgüc ü hal a gen ç kızlarda n oluşmaktadır.) B u üreti m içi n gerekl i teknoloj i v e ihraca t içi n gerekl i pazarların bulunmas ı içi n d e Japo n v e Amerika n firmalar ı il e andlaşmala r yapılmıştı. Yan i Japo n v e Amerika n firmalarında n gerekl i teknoloj i v e hammadde, makina v e diğe r ekipmanla r alınıyor ; üretile n elektroni k eşy a d a ayn ı firmala r aracılığı il e pazarlanıyordu.

218 Elektronik gibi, tüketic i tercihlerini n v e bun a bağl ı olara k ürünleri n hızla değiştiğ i bi r ortamd a teknoloj i transferleri, üreti m v e pazarlam a faaliyetleri açısında n teknolojiy e sahi p olmaya n bi r ülk e için ; b u stratejini n doğru v e gelecekte faydalar ı görülebilece k bi r politik a olduğ u kabu l edilmelidir. Böyle bi r stratej i uygulamas ı il e Güne y Kore, i ç pazard a d a yabanc ı ülkelerl e rekabet etmey i başarabilmiştir. Gerçekte n d e v e 1970' 1 i yıllard a özellikl e Japon firmalar ı Güne y Kor e elektroni k eşy a pazarınd a öneml i paylar a sahipken. 1970'1 i yılları n ortalarında n itibare n b u pa y t40' a kada r gerilemiştir. Hükümetin, yerl i firmalar a tanıdığ ı teşviklerl e Güne y Kor e firmaları, yabanc ı firmaları satı n alara k y a d a ortaklığ a gidere k kend i pazarlarındak i payların ı arttırmayı başarmışlardır. Bunu n yanınd a özellikl e Goldsta r v e Samsun g olma k üzere diğe r firmala r çabaların ı teknoloj i geliştirme, ürü n planlama, geliştirm e ve uluslararası piyasalar a girm e yönlerind e d e yoğunlaştırmışlardır. Böylec e bi r taraftan teknoloj i transferi, diğe r tarafta n d a araştırma-geliştirme faaliyetler i ile Güne y Kor e elektroni k sanayiind e dünyanı n e n iler i ülkelerinde n bir i olmay ı başarmıştır. B u başarı, dünyanı n iler i firmalar ı il e ortaklaş a yürütüle n teknoloji geliştirm e çalışmalar ı il e d e perçinlenmiştir. Kısaca özetleme k gerekirse. Güne y Kor e firmalar ı önceler i yabanc ı teknolojileri kullanara k başladıklar ı elektroni k sanay i üretiminde, dah a sonraları hüküme t desteğ i il e he m kend i teknolojilerin i yarataca k araştırma - geliştirme çalışmaların ı kullanarak, he m iler i teknoloj i kullana n yabanc ı firmalarla işbirliğ i yapara k önc e i ç pazard a dah a sonr a düny a pazarlarınd a e n güçlü firmala r arasın a girmişlerdir. B u süre ç içind e bi r takı m zayıflıklar ı

219 olduğunu d a kabu l etme k gerekir. Zayıflıklar : i. Standar t ürünleri n yükse k miktarlard a üretimi ; bun a karşılık, üreti m mühendisliği v e otomati k üreti m sistemlerini n planlamadak i eksiklikler i neden i ile makinalar ı dah a öze l ürünle r içi n değiştirmedek i zayıflıkları ; ii. Yen i ürünleri n geliştirilmes i v e bunlar ı ticar i hal e getirememeleri. Ancak zama n içind e b u zaya f noktaları n üstesinde n gelebilece k çabala r içind e oldukları unutulmamalıdır. II1.3. Japonya'd a Bili m v e Teknoloj i Politikalar ı Bilim teknolojisi sö z konus u olduğund a Japonya'nı n durumunu n d a incelenmes i kaçınılmaz olmaktadır. Gerçekte n d e Japonya'nı n özellikl e so n yıldı r gösterdiği üstü n ekonomi k büyüm e v e yen i ürünler i piyasay a getirmesindek i yeteneklerinden alınaca k dersleri n olduğ u kuşkusuzdur v e 1960'l ı yıllard a Japo n hükümetlerini n taki p ettiğ i politikala r Japon sanayini n yöneltilmes i v e büyümesind e öneml i ro l oynamıştır. : Öyl e ki. b u politikalar, baze n aşır ı kapasid e kurulmas ı gib i olumsu z sonuçla r d a doğurmuştur. Bununla birlikte, b u politikaların çoğunu n Japo n sanayini n yenilikler e açılmas ı ve yaratıcı olmasınd a dah a fazl a rol ü olduğun u kabu l etme k durumundayız. Bunları n arasında; çeşitl i kota. gümrük, standartlar, yabanc ı sermayeni n gelmesini n engellenmesi v e teşvikle r yol u il e yen i kurulmakt a ola n sanay i kuruluşlarını n

220 (bebek sanayiler ) korunmas ı gib i gene l kabu l göre n politikaları n yanında, araştırma-geliştirme çalışmalarını n hüküme t tarafında n finansmanı, eğiti m v e sermaye sağlanmas ı d a ye r almaktadır. Japon hükümetlerinin, Japo n sanayicile r tarafında n üretile n ürünler i satı n almaları, Japo n sanayicileri n yen i buluşla r yapmalarınd a öneml i bi r ro l oynamıştır. Nası l A.B.D. v e diğe r baz ı Bat ı Avrup a ülkelerind e hükümetle r özellikle kend i sila h sanayilerini n müşteris i durumund a iseler, Japo n hükümetler i de kend i firmalarında n satı n aldıklar ı ürü n v e sistemle r il e iler i teknoloj i ürünlerinin bulunu p geliştirilmesind e etkil i olmuşlardır. Öneml i örnekle r arasında Japonya'd a yarı-iletke n v e bilgisayarları n gelişmesin i sağlaya n Nippo n Telefon v e Telgra f şirketinde n yapıla n alımlar ı gösterilebilir. Hatt a yılında dünyanı n e n büyü k bilgisaya r üreticilerinde n ola n IBM. Nippo n şirketini n ihalelerine sokulmamıştı. Fujits u Firmasını n bilgisayarlar ı da. dah a iy i v e kaliteli yabanc ı markala r va r iken. Japo n hükümet i tarafında n terci h edilmiştir. Hükümetler Japo n Mal ı Kulla n ilkesin i büyü k ölçüd e benimsemi ş durumdadırlar. Yabancı firmaları n Japonya'd a yatırı m yapabilmelerin e konula n engelle r yavaş yava ş kaldırılmaktadır. B u engelle r sayesind e Japonya'nı n demir-çeli k v e bilgisayar sanayiler i gelişmey i başarabilmiştir. Yabanc ı firmaları n Japonya'y a girişindeki e n büyü k güçlüğün ; Japo n firmaları n yapıs ı v e i ş anlayışında n kaynaklandığı, açı k bi r söyleyişle, Japo n firmalarını n yabanc ı firmalar a karş ı "soğuk" davrandıklar ı kanıs ı gene l kabu l görmektedir. Bunu n sonuc u olara k Alma n ekonomisinde yüzd e 20, A.B.D. ekonomisind e yüzd e 1 0 pa y alabile n yabanc ı

221 firmalar. Japonya'd a anca k yüzd e 2 il e ölçülmektedir. Japonya'nın yabanc ı firm a girişin i engelleye n yöntemlerinde n birisi, konulan yükse k ürü n standartlardır. Özellikl e ila ç v e bilgisaya r sahalarınd a konulan ürü n standartları, yabanc ı firmala r içi n caydırıc ı niteliktedir. Bununl a birlikte. Japonya'nı n sürekl i dı ş ticare t fazlas ı vermes i v e diğe r ülk e pazarlarına girerke n kend i pazarların ı adet a kapamas ı nedenler i il e arta n uluslararası baskıla r karşısınd a standartlard a "yumuşatma " yapılmıştır. Yin e de, örneğin Nippo n anca k yüzd e 5 oranınd a yabanc ı bilgisaya r kullanmaktadır. Japonya, bi r tarafta n yabanc ı firmaları n gelişin e izi n verirken, diğe r tarafta da korumac ı eğilimlerin i sürdürmektedir. B u is e Japo n iler i teknoloj i firmalar n ı için adet a bi r güvenc e olmaktadır. Japonya'da teknoloj i üretim i alanınd a dikkat i çeke n bi r diğe r öneml i nokt a da hükümeti n araştırma-geliştirm e çalışmaların a sağladığ ı deste k v e koordinasyondur. B u destekle r sayesind e Japony a büyü k entegr e devrele r teknolojisinde dünyad a sö z sahib i olmuştur. Anca k hükümetleri n sağladığ ı b u desteklerin bile, Japo n bili m adamlarını n bi r kentte n diğe r bi r kent e taşınm a oranlarının düşüklüğ ü sorunun u çözebildiğ i söylenemez. Gerçekte n de. gelenekse l olarak Japo n bili m adamlar ı v e araştırmacılar, mezuniyetler i sonrasınd a y a üniversitelerde y a d a araştırm a merkezlerind e göre v almakt a v e uzu n yıllar ayn ı işyerinde v e başk a bili m merkezler i il e ço k düşü k seviyelerd e ilişk i kurara k çalışmaktadırlar. Bunu n sonuc u olara k üretile n bilgini n bili m adamlar ı arasınd a dolaşımı v e paylaşım ı ço k düşü k olmaktadır. Bi r sanay i v e bili m ülkesind e böyl e

222 bir "darboğazın " n e kada r öneml i olduğ u bi r gerçektir : Birço k bili m adamı, diğe r bilim adamlarını n çalışmasında n yeter i kada r haberda r o l amadan ayn ı konula r üzerinde çalışabilmektedir. Japo n hükümet i b u olumsuzluğ u ortada n kaldırabilme k için çab a sarfedece k projele r geliştirmektedir. "Beşinc i Kuşa k Bilgisayar " v e "Superbugs" projeleri. orta k araştırm a projeler i olara k düzenlenmiştir. Robot, biyoteknoioji v e enerj i tasarruf u projeler i içi n d e benze r uygulamalar a gidilmektedir. Aync a bütü n araştırm a projelerind e öze l kesimi n d e önem i i finansal katkılar ı beklenmektedir. Japonya'nın bili m v e teknoloj i üretimind e bi r avantaj ı ise. b u ülkeni n savunma sanayiin e yöneli k araştırma-geliştirm e çalışmalarını n ço k düşü k düzeylerde kalmas ı il e yaratılmaktadır. Almany a gib i Japony a da, İkinc i Düny a Savaşı sonras ı asker i harcamalar ı ço k düşü k düzeylerd e tutma k zorund a kalmıştı. Halbuki Birleşik Devletler, asker i amaçl ı araştırma-geliştirm e harcamalarına, tü m araştırma-geliştirme harcamalarını n yarısın ı ayırmaktadır. Böylec e Japonya, kam u ve öze l kaynaklardan, asker i olmaya n araştırm a geliştirm e çalışmaların a Birleşi k Devi eti er'den dah a fazl a kayna k ayırabilmiştir. Bunu n e n önem i i sonucu, parla k bilim adamlarını n savunm a sanayi i gib i üretile n bilgini n diğe r alanlard a kullanılma oran ı ço k düşü k ola n bi r aland a istihda m edilmemes i olmuş ; b u bili m adamları ticar i değer i fazl a ola n ürü n geliştirm e alanlarınd a çalışabilmişlerdir. Böylece Japonya. araştırma - gel i şti rme çalışmaların ı uzu n dönem i i v e sürekl i olarak iler i teknolojilerd e ilerlemey i başarabilmişlerdir. Bütün bunları n d a ötesinde, Japonya'nı n bili m v e teknolojide üstü n düzeyd e 52

223 bulunmasında eğitim-öğretimi n katkıs ı gözard ı edilemez. Japo n eğiti m sistemini n sıkı, disiplinl i v e ço k zo r sınavlar ı aşara k belirl i okullar a kabu l edilebilm e nitelikleri herke s tarafında n bilinmektedir. Yin e de. sistemi n buluşla r yapabilecek yetenekt e y a d a bireyse l davranı ş v e fikirle r üretebile n insanla r yetiştirdiği söylenemez. Bunu n e n öneml i neden i is e kam u üniversitelerini n yeterli finansa l kaynaklar a sahi p olamamasıdır. Böylec e araştırm a fonlar ı az. ücretler düşü k kalmaktadır. Japonya'nı n gelenekse l eğiti m sistem i içind e öğrenc i kredileri. bursla r v e kredile r ye r almamaktadır. Çoğunlukla, firmaları n insa n kaynaklarına büyü k yatırımla r yaptığ ı görülmektedir. Anca k Japo n sanayiini n uluslararası niteliğ i neden i il e firmaları n hükümet e ola n bağımlılıklar ı azalmakta v e böylec e firmaları n kend i araştırma-geliştirm e merkezlerind e yaptıkları çalışmala r gidere k artmaktadır. Japo n firmaları. bu l uslan uyarlama k ve böylec e üreti m maliyetlerin i düşürü p kalitey i arttırmakt a v e ço k başarıl ı olmaktadırlar. Bunu n e n açı k örnekler i otomobil, gem i inşa a v e çeli k sanayi il erinde görülmektedir. Ancak, yen i ürünler i bulu p geliştirmektek i yetene k ve başarıla n d a bilgisaya r "cipsi " v e elektroni k eşy a alanlarınd a görülebilmektedir. Japonya'nın bili m v e teknolojide ulaştığ ı seviye, dünyad a adet a bir ihtila l yaratmış, bi r ço k klasi k sektör ü eskitmiş, tanımlar ı değiştirmiştir yıllan arasınd a Japonya'd a sanay i üretim i yüzd e ikiyüzell i artarke n hammadd e v e enerji tüketim i heme n heme n ayn ı kalabilmiştir. OEC D verilerin e göre. Japo n firmalara yöneticiler i zamanlarını n yüzd e 50'sin i yen i ürü n geliştirmey e (A.B.D.de yüzd e 20 ) ayırırken, topla m hasılalarını n yüzd e 44' ü (A.B.D.d e yüzd e 53

224 28) yen i ürünlerde n alınmaktadır. Bunu n sonuc u olara k d a geliştirdikler i yen i ürünlerin yüzd e 28'inde (A.B.D.d e yüzd e 50 ) sorunlarl a karşılaşmakta, b u hatalar ı zamanlarının yüzd e 5*in i harcayara k (A.B.D.d e yüzd e 15 ) giderebilmektedirler. Yukandaki açıklamalarımızı n ışığ ı altında. Japony a il e ilgil i bi r ka ç önemli sonuc a ulaşmamı z mümkündür : i) Japonya'd a gere k hükümetle r v e gereks e öze l sektö r bili m teknolojis i yarışında başarıl ı v e lide r olmaların ı sağlayaca k bi r görü ş etrafınd a birleşmişlerdir. Özellikl e bili m v e teknolojid e adet a ihtila l sayılabilece k buluşları yarataca k koşulla r yaratılmı ş bulunmaktadır. Hükümetler. Japonya'nı liderlik yarışınd a önd e bulunmasın ı sağlayaca k araştırma-geliştirm e alanlarını n n belirlenmesi v e araştırma-geliştirm e çalışmalarını n koordinasyonund a öneml i roller yüklenmişlerdir. Kamu v e öze l kesimi n üzerind e anlaşmay a vardığ ı ü ç öneml i araştırma - geliştirme ala m bilg i iletimi, biyoteknoloj i v e yen i malzem e geliştirmektedir. Bilgi iletişim i sanay i içind e otomasyon, enformatik, bilgisayar, elektroni k bilg i iletimi v e uyd u haberleşmeler i girmektedir. B u sanayini n arkasınd a is e Japonya'nın büyü k üstünlüğ e ulaştığ ı yarı-iletke n v e bilgisaya r teknolojiler i bulunmaktadır. Japonya, b u aland a ulaştığ ı üstü n düzeyi : he m geleneksel, he m d e yeni kurulmakt a ola n endüstriler e uygulayara k verimliliğ i arttırmaktadır. B u is e Japonya'ya sürekl i bi r ekonomi k gelişm e v e teknolojid e rekabetç i olabilm e avantajı sağlamaktadır.

225 Biyoteknoloji. Japonya'nı n yen i yen i ilgilendiğ i bi r alandır. Avrup a Birliği tarafında n yapıla n çalışmalar a gör e biyoteknoloj i sanayiini n sadec e A.B.D.de yılında ulaşacağ ı boyu t 5 0 milya r dola r olacaktır. Japonya'nı n b u boyuttaki bi r sanayiini n uzağınd a kalmas ı beklenemez. Dünya'd a bilgisaya r kullanımı 1950' 1 i yıllard a başlamışke n biyoteknoloji nin ticari kullanımını n yıllık bi r geçmiş i vardı r v e hal a bi r ço k sorunu n cevapsı z kaldığ ı bi r alandır. İlaç. tıp. tarım, gıda, enerji, kimy a v e teksti l gib i alanlard a potansiye l gelişme şans ı olu p ası l etkilerini n gelece k asırd a görüleceğ i d e bi r gerçektir. Biyoteknolojinin öneml i al t dallar ı biyokimyasa l teknoloji, biyosensör, hücr e kültür teknolojisi, protei n teknolojis i v e DN A teknolojisidir. Protei n teknolojisi dışınd a Japonya, yakı n gelecekt e ticar i anlamd a başarıl ı olabilece k duruma gelecektir. Protei n teknolojisin i is e dışarıda n alma k durumundadır. Amerika Birleşi k Devletler i b u konudak i teknolojiy i elind e tutma k istemektedir. Yeni materya l geliştirm e içind e ye r ala n v e üzerind e çalışıla n alanlar : fiber il e güçlendirilmi ş plastik, endüstriye l serami k v e mühendislikte kullanıla n plastiklerdir. B u alandak i buluşla r otomobi l motor u gib i geni ş kullanım ı ola n alanlarda v e makin a v e ekipma n üretimind e kökl ü değişiklikler e yo l açmaktadır. Hızla gelişe n b u aland a Japony a öneml i mesafele r almıştır. Japo n otomobi l motorlarının v e makina-ekipmanları n ulaştığ ı düny a çapındak i şöhreti n içind e geliştirilen v e uygulana n yen i materyalleri n büyü k rol ü vardır yıllarına doğr u Japonya'nın amac ı yabanc ı teknolojiy e ola n bağımlılığ ı en a z düzey e indirere k bütü n buluşlard a kendin e yeterl i hal e gelmektedir. B u

226 düzeye ulaşabi l irse kam u v e öze l araştırm a fonlar ı d a birbirinde n ayrılaca k v e kamu bürokrasisini n yarattığ ı çeşitl i engelle r d e aşılabilecektir. ii) Önümüzdek i yıllard a teknoloj i üretim i v e araştırm a geliştirm e çalışmalarında başarıy ı belirleyece k ik i kili t unsur, finansa l kaynaklar ı v e iy i eğitilmiş işgüc ü olacaktır. Finansa l kaynakla r araştırma-geliştirm e çalışmalarının finansman ı v e yen i sanayileri n kurulabilmes i içi n gereklidir. Bunun yanınd a v e finansa l kaynakları n ayrılma z bi r parças ı olarak : gidere k karmaşık bi r ha l ala n işyerlerind e çalışabilecek, yen i teknolojiler i anlayabilecek v e bunlar ı dah a d a iler i götürebilece k yetişki n işgücün e gere k duyulacaktır. Ekonomilerd e "geleneksel " olara k ilerlemeni n ölçüs ü ola n doğa l kaynak v e ucu z işgüc ü artı k avanta j olmakta n çıkmaktadır. Japony a he m güçl ü finansal kaynaklar a v e he m d e eğitilmiş işgücün e sahi p olmanı n güve n v e rahatlığ ı içindedir. İÜ) Japonya'nı n ş u and a ulaştığ ı iler i düzey, iler i teknoloj i il e üretilmiş ola n ço k çeşitl i ürünleri n ticar i bi r şekild e piyasalar a girmesin i sağlamaktadır. Özellikl e bilgisaya r v e bilgi iletim i alanlarınd a Japo n firmalar ı kitle üretim i yaparke n ayn ı zamand a üreti m teknolojisindek i v e ticar i hası lal ardaki artışları n nası l sağlanacağın ı d a öğrenmektedirler, i i maddesind e belirtildiği gibi. Japony a b u v e benzer i alanlard a yabanc ı teknolojiler e ola n bağımlılığını sürekl i olara k azaltmaktadır. B u bağımlılı k azalı p kend i ö z buluşları artı ş gösterdikçe, üreti m teknolojis i v e ticar i hasıl a arttırmad a öğrendiklerini d e kullanara k dünyad a belk i rakipsi z hal e geleceklerdir. Yin e d e 56

227 önümüzdeki yıllard a Japonya'y ı bekleye n e n öneml i tehlike. Japonya'nı n teknoloj i üretimi v e ticar i hasıl a artışlarınd a gösterdikler i başarının, önderliğini n v e dünya ekonomisin i adet a kontro l edebili r durum a gelişini n uluslararas ı aland a yaratacağı tepkilerdir. İ ç pazarın ı d a dı ş dünyay a ço k a z aça n b u ülkeni n gelecekteki başarılan, ekonomisin i uluslararas ı rekabe t v e libera l koşullar a açmasında bağl ı olacaktır. III.4. Almanya'd a Bili m v e Teknoloj i Politikalar ı Bilim v e teknoloj i konusund a incelenece k bi r diğe r ülk e d e Almany a olmalıdır. Almanya. Birinc i Düny a Savaş ı önces i v e ik i düny a savaş ı arasındak dönemde kimya, fizi k v e mühendisliği n bi r ço k alanınd a önde r durumd a bi r ülk i e idi dönemind e is e etni k ayrı m nedeniyl e bi r ço k ünl ü bili m adam ı v e mühendis ülkey i ter k etti. Bunu enstitüsü gücün ü yitirdi. İkinc n sonuc u olara k birço k üniversit e v e araştırm a i Düny a Savaşını n getirdiğ i yıkı m v e dah a sonr a da Müttefi k Devletleri n araştırma-geliştirm e çalışmaların a koyduğ u kısıtla r nedenleri il e Almany a teknoloj i üretimind e ger i kaldı. Anca k yılında n itibaren Almany a üzerindek i kısıtla r kaldırıld ı v e Federa l Alma n Hükümet i bili m ve teknoloji politikaların ı yenide n belirlemeye başladı. Politikanı n il k aşaması. Federal Almany a il e diğe r sanayileşmi ş ülkele r arasınd a meydan a gele n büyü k açığın kapatılmasın a yöneli k idi ' 1 i yılları n sonund a araştırma-geliştirm e çalışmalarına ayrıla n kaynaklar, gayr i safi mill i hasılanı n yüzd e birin i aşabilmişti k i ayn ı oranla r Amerik a Birleşi k Devletlerind e yüzd e 2. 6 v e İngiltere'de yüzd e 2. 3 düzeyind e seyrediyordu. Anca k 1 0 yı l sonra, ora n yüzd e 57

228 2"ye ulaşmıştı. Bununl a birlikt e Federa l Almany a anca k 1975'de n itibare n araştırma-geliştirmeye ayırdığ ı kaynaklar ı diğe r sanayileşmi ş ülkele r düzeyin e ulaştırmayı başarmıştı. Federa l Almanya'da. Japonya'd a olduğ u gibi. araştırma - geliştirme çalışmalarını n yaklaşı k yüzd e 55-60'lı k kısm ı firmala r tarafında n finanse edilmektedir. Hüküme t tarafında n finans e edile n kısı m is e yüzd e kadardır. Amerik a Birleşik Devletleri. Frans a v e İngiltere'de b u oranlar yaklaşı k yarı yarıyadır. B u durum. Almany a v e Japonya'nı n ticar i değer i ola n buluşlard a daha başarılı olmasını n bir açıklamas ı olmaktadır. Yin e d e Alma n firmaları, iler i teknoloji ürünler i piyasasınd a yen i buluşla r yapmakt a fazl a başarıl ı olamamakta : ancak, yen i buluşlar ı başar ı il e izleyebilmektedirler. Ayrıc a Alma n firmalar ı yeni ürü n geliştirm e yerin e prose s geliştirmed e dah a başarıl ı olmaktadırlar. Bunun örnekleri elektroni k teknolojisini n özellikl e robotla r olma k üzer e sanayiy e uygulanmasında görülmektedir. Bunlar a motorl u araçia r sanayiini. çeli k eşya. metal eşya. inorgani k kimya, senteti k plasti k v e fiber, senteti k lastik, fotokimyasal ürünler, bür o malzemeler i v e haber i eşme-enformati k araçlar ı d a eklemek mümkündür. Bununl a birlikt e Alma n sanayi i baz ı iler i teknoloj i ürünlerinde: örneğin ; uça k v e uzay. elektro n tüpler i v e radyoaktif materyal, ger i durumdadır. Ger i kalmanı n nedenler i arasınd a asker i alandak i araştırmaları n yapılamaması uça k v e uza y sanayiin i etkilemektedir. Amerik a Birleşi k Devletlerinin sivi l havacılıkt a gösterdiğ i başarının, asker i havacılıkt a gösterdiği başarıya, asker i havacılıktak i araştırmaları n sivi l havacılığ a uyarlanmasına bağl ı olduğ u unutulmamalıdır. Baz ı teme l hammaddeleri n eksikliğ i ve nüklee r sanay i konusund a toplumdak i duyarlılı k v e uluslararas ı andiaşmaları n getirdiği kısıtla r sayılabilir. 58

229 III.5. Avrup a Birliğind e Bili m v e Teknoloj i Politikalar ı Avrupa Birliği'ni n dah a öncek i aşamalar ı ola n Avrup a Topluluğ u v e Avrup a Ekonomik Topluluğ u içind e teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirm e öneml i bi r yer tutmaktadır. Avrupanın : hızl ı gelişe n Japony a v e Amerika Birleşi k Devletler i araştırma-geliştirme v e teknoloj i üretim i hızın a yetişemem e v e böylec e düny a piyasalarında geriy e kalmas ı endişesini n b u büyü k birleşmey i zama n zama n hızlandırdığı. zama n zama n d a yavaşlattığ ı söylenebilir. Almany a bi r kenar a konursa diğe r üyelerini n bilim, teknoloj i üretim i konularında ; Japony a v e A.B.D.ye gör e "sorunlarının " olduğ u d a bi r gerçektir. Birlik: teknoloj i üretim i v e araştı rma - gel i şti rmede geri kalmakt a olduğunu, kendisi d e kabu l etmektedir. B u kabu l etmed e yakı n geçmiş e kadar, bilimi n v e teknolojinin doğduğ u v e uzu n süreler merkez i olduğ u Avrupa'nın, bun u kaybetmekte n doğan burukluğun u he r ortamd a hissetme k mümkündür. B u "geri" kalmadak i nede n ise. ne yeterl i finansa l kaynakları n olmaması. n e d e bili m v e teknoloj i üretim i yeteneğinin olmamasıdır. A.B.D. v e Japonya'da n dah a d a a z ols a bile. Avrupa'd a yeteri i bili m adamı. araştırmac ı v e finansa l kayna k vardır. Yaklaşı k 35 0 milyo n nüfuslu Birliğin, yaklaşı k yarıs ı araştırm a il e doğruda n uğraşa n 1 milyo n kada r bilim adam ı vardır. Birliği n teknoloj i üretim i v e araştırm a geliştirm e faaliyetlerindeki ası l sorunu, gere k insa n v e gereks e finansa l kaynakları n optinal kullanılmasındak i zayıflıklardır. Çoğ u kez. araştırm a yapa n ekipleri n birbirlerinden haberda r olmamaları. bilgilendirmeni n yetersizliği, ekiple r arasındaki organizasyo n bozukluğ u v e ayr ı ayr ı ülkeleri n ayn ı konula n araştırm a 59

230 programlarına almalanndak i ısra r nedeniyle, birbirin e benze r bi r ço k araştırmanın ya n yan a yürümes i gib i olumsuzlukla r bi r aray a getirildiğinde ; b u kaynakların niçin optima l kullanılamadığ ı anlaşılabilir. Bütü n b u olumsuzlukları n altında; Birliğin, değişi k ekonomik, sosya l v e politi k amaçla r taşıya n üy e ülkelerin, birbirlerine, hal a ta m "güvenememeleri " yatmaktadır. Ancak, kaynakların optima l kullanımın a yönelik, olumsuzluklar ı gideric i bi r ço k çalışm a da yapılmaktadır. Aslında. Topluluğu n il k kurulmas ı il e birlikte. Toplulu k fikrini n ortay a çıktığı kömü r v e çeli k üzerin e araştırmala r yapma k üzer e finansa l bi r deste k sağlanmıştı, 1957'd e Toplulu k kend i araştırm a merkezin i kurdu. 1970'lerd e il k ke z değişik yıllard a deva m edece k projeler e başlandı. B u projeler; çevre, enerj i v e hammaddeler konumundak i araştırma-geliştirm e çalışmaların ı kon u ediyordu. 1980'lerde ise ; iler i teknoloj i sahalarında ; haberleşme, biyoteknoloji, yen i malzemeler gibi, araştırma-geliştirm e projeler i başladı. Yukarıda kon u edile n bağımlılğ ı giderebilme k amac ı ile, projele r arasınd a koordinasyona gidilmes i içi n adımla r atıldı. Bu, "Te k Avrupa " tarihini n yaklaşması nedeniyl e atılmas ı gereke n bi r adı m idi. B u anlamda, teknoloj i üretim i ve araştırma-geliştirm e ü ç grupt a toplandı : i)birliğin, kurulu ş yıllarında n ber i va r ola n kend i araştırm a merkezind e yapılan araştırmalar. B u merkez, zamanla, bi r ço k aland a araştırmala r yapmı ş olmakla birlikte, önd e gele n bi r mihve r araştırm a merkez i hüviyetin i

231 koruyabilmiştir. İtalya. Almanya, Belçik a v e Hollanda'da, b u merkez e bağl ı araştırma kurumlar ı vardır. ii)birliğin. çeşitl i kurumla r tarafında n yürütüle n araştırm a projelerin i koordine etmes i v e maliyetlerin e katılması. iii)birliğin: araştırm a merkezleri, üniversit e vey a öze l firmala r el i il e yürütülen araştırm a projelerin e "katk ı payı " il e katılım ı v e böylec e maliyetlerinin bi r kısmın ı karşılaması. Bu proj e destekler i için yıllarım kapsaya n bi r Çerçev e Progra m hazırlanmıştır. Programı n amacı, teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirm e projeleri içi n gene l amaçla r v e öncelikle r belirlemek, bun a bağl ı olara k d a finansal kaynaklar ı tahsi s etmektir. Programı n arkasınd a yata n mantığın, dah a önce d e değinildiği gibi : Japony a v e A.B.D.ye karş ı iler i teknoloj i sektörlerind e rekabeti sağlama k v e üy e ülkele r arasındak i bilimse l farklılıklar ı azaltara k Avrupa'nın ekonomi k kalkınmasın a katk ı sağlama k olduğu ; yılında kabu l edile n "Tek Avrup a Andiaşması"nd a vurgulanmaktadır. Programı n amac ı belirlendikte n sonra, görev i de yılında bütünleşmey e gidildiğinde, Avrupa'nı n ayrılma z bi r parçası ola n v e O'n a gü ç kataca k teknoloji k v e araştırma-geliştirm e işbirliğini n kurulup ça l ıştırı İmas ı dır. Böylece, örneğin, termonüklee r enerj i alanınd a yapılması gereken, fakat, gere k araştırmac ı sayıs ı v e gereks e finansa l olara k e n büyük Orta k Ülke'ni n bil e karşılayamayacağ ı cjraştırm a projeler i devrey e sokulabilecekti. Ayrıca, Avrupa'd a yürütülece k araştırma-geliştirm e projelerind e

232 geçerli olaca k standartları n konulmas ı da, Çerçev e Programı n öngördüğ ü konularda n birisi idi. Bu Çerçeve Progra m ile birlikte, yıllan arasınd a topla m 6. 5 milya r ECU büyüklüğünd e bi r teknoloj i geliştirm e v e araştırm a projes i bütçes i benimsendi. B u projeler : 1. Yaşa m Kalitesinin Geliştirilmes i Tı p v e çevr e il e ilgil i araştırmalar ı kapsamaktadır. 2. Bilg i v e Haberleşm e Teknolojiler i B u aland a bell i başl ı ik i proj e sö z konusudur: Bilg i teknolojis i gene l çerçevesind e olma k üzer e mikroelektronik, ileri bilg i işlemleri, bür o otomasyonu, v e rekabe t gib i alanlard a yürütülece k "Esprit Programı " v e üy e ülkelerin telefo n sistemlerini n birbirlerin e uyuml u hal e getirilmesini amaçlaya n "RACE". B u ik i program, bilgisayarl a eğiti m (Delta), bankacılık v e finan s sektöründ e yen i teknolojile r (DIME). tıbb i bilgileri n kullanımı (Alm ) v e karayol u trafiğind e bilgisaya r kullanım ı (Drive ) programlar ı ile destekleneceklerdir. 3. Sanay i Teknolojisi. B u başlı k altında, sanayiy e uyarlanaca k yen i v e ileri teknolojileri n geliştirilmes i amaçlanmaktadır. İmala t sanayiind e laze r kullanımı, bilgisayarl ı planlam a gib i iler i teknolojileri n kullanılmasın ı amaçlayan "Brit e Programı" : sanayid e yen i malzemeleri n (yen i alaşımlar, mühendislikte kullanıla n seramikle r gibi ) bulunmasın ı v e kullanılmasını amaçlaya n

233 "Euram Programı" ; ayn ı amaçl a hammadde, maden araba, kullanılmı ş malzemeleri n yeniden kullanım ı gib i alanlard a yapıla n araştırmalar. 4. Ener.ii. Birlik, b u konud a nüklee r v e nüklee r olmaya n enerj i üreti m teknolojiler üzerind e yoğunlaşmaktadır. Nüklee r enerjide ; reaktö r güvenliği, radyoaktif atıkları n saklanması, nüklee r santralleri n ömürler i bitinc e sökülmeleri sırasınd a ortay a çıkabilece k sorunları n çözüm ü v e Birliğin, nüklee r enerji üretimind e düny a çapınd a iddial ı olduğ u alanlardak i liderliğini n sürdürülmesine yöneli k araştırmalar. Nüklee r olmaya n enerj i kaynaklar ı olan, güneş, rüzgar, jeotermal, fosi l kaynakla r v e bioma s da. Birliği n araştırmaların ı sürdürdüğü alanla r arasındadır. 5. Biyoloji B u başlı k altında, Birlik, biyoteknolojini n tarı m v e tarım a dayalı sanayiler e uygulanmasın a öze l öne m vermektedir. Genetik, geneti k transferleri, hayvancılık, hastalı k v e virüsler e dayanıklılı k konularınd a araştırma v e teknoloj i üretim i planlanmaktadır. 6. Deni z Bilimleri. Deni z v e okyanu s tabanlarını n araştırılması, balı k kaynaklan v e diğe r deni z canlılarını n envanterini n çıkarılması. 7. Kalkınmakt a Ola n Ülkeler e Yardım, Birli k üyes i ülkeler, özellikl e esk i sömürgelerinde bilimse l v e teknoloji k gelişmeleri n sağlanmas ı v e sürdürülmesin i amaçlayan bi r araştırm a projes i yardım ı ile. b u ülkelerd e özellikl e tan m v e tropik hastalıklarl a tedavis i konularınd a araştırmala r yapılmasın ı öngörmektedir,

234 Avrupa Birliğim n e n öneıh sorunlarında n biris i d e bürokratik yapısıdır. Kadarların alınması. kuralları n belirlenmes i v e projelerin uygulamay a konulmas ı uzun tartışm a v e pazarlıklarda n sonr a mümkü n olabilmektedir. Aync a bütçe. Birliğin he r zama n e n öneml i sorun u olagelmiştir. Böylec e yukand a kon u edile n sekiz başlı k altındak i yüzlerc e büyüklü-küçükl ü projeni n bi r kısm ı y a başlatılamamıştır y a bitirilelemiştir. Yin e d e Birlik, yürüttüğ ü projelerl e bi r atılım yapmay ı başarmıştır. So n yıllarda Avrupa, parla k yen i buluşlar a sahn e olmuştur. Eğitim, araştırm a v e buluşla r alanınd a diğe r programla r d a devrey e konulmuştur: "Erasmu s (Birli k Üyes i Ü l keler arasınd a öğrenc i değişimi), "Comett " (Üniversite-sanayi işbirliğini n ge l iştiri1 mesi). "Sprint " (yen i buluşla r v e teknoloji transferi). "METT " (Çevr e korumad a teknoloj i transferi), "STAR " (haberleşmede teknoloj i transferi ) v e "Valeren " (enerj i sahasınd a teknoloj i transferi) bunlarda n e n önemlileridir. Avrup a Birliğ i teori k araştırmalar ı "CERN", piyasalard a tale p edile n iler i ürü n v e hizmetleri n geliştirilmes i içi n "Eureka" v e havacılı k alanınd a "Airbus " projesin i d e yürütmektedir. Aynı şekild e Akdeniz' e kıyıs ı ola n üy e v e üy e olmaya n ülkele r üniversitelerinin katıldığ ı "ME D CAMPUS" Projes i de. Türkiye'ni n akti f olara k katıldığı bi r projedir. Ort a Doğ u Tekni k Üniversites i önderliğind e baz ı üniversitelerimiz, diğe r Akdeni z Ülkes i v e Birliği n Üniversiteler i il e orta k projeler geliştirmektedir. Türkiye'y i yakında n ilgilendirmes i bakımında n MED - CAMPÜS Projes i hakkınd a dah a ayrıntıl ı bi1g i vermekt e fayd a vardır. Program. Birlik üyes i ülkelerle, üy e olmayan Akdeniz ülkeleri arasında, sosya l v e ekonomi k kalkınma amaçlı, insa n kaynaklarını n kalitesin i arttırma k v e bunu n içi n d e 64

235 bilimsel v e tekni k işbirliğin i sağlamay ı amaçlamaktadır. Üniversit e v e diğe r yüksek öğreti m kurumla n arasınd a proj e bazınd a işbirliğin i v e b u yoll a Birli k üyesi ülkeleri n deneyimlerini n üy e olmaya n ülkeler e aktarılmas ı v e böylec e onların bilimse l potansiyellerini n arttırılmas ı düşünülmektedir. Do l ayı sı il e üy e ülkelerle üy e olmaya n ülkele r arasınd a karşılıkl ı kültü r değişim i v e farkl ı kültürlerin birbirlerin i anlayacaklar ı umulmaktadır, Uygulamada projeler: sosya l v e ekonomik kalkınma, kam u ve özel firmalarını n yönetimi, çevr e v e kültüre l değişi m konularınd a yoğunlaşmaktadır. Projeler, üniversite öğreti m üyeler i v e lisanüst ü öğrencileri n eğitiminden, karşılıkl ı eleman değişimini, uygulama l an araştırmalardan, malzem e sağlanmasın a v e Birli k veri bankaların a ulaşmay a kada r geni ş bi r yelpazey i kapsamaktadır. MED-CAMPU S Programı henü z başlangı ç aşamasınd a olmakl a birlikt e Birli k içinde n 12 1 v e Üy e Olmayan Akdeniz Ülkelerinden 8 0 üniversite katılmıştır. Türkiye'de n 6 üniversite. 20 proj e il e katılmışlardır. Topla m proj e sayısını n 8 2 olduğ u düşünülürse. Türkiye'nin akti f katılım ı ortay a çıkar. Sanayi toplumunda n bilgi toplumun a geçi ş il e ilgil i olara k Birlik, bi r ço k rapor d a üretmektedir. B u raporlarda n e n yenis i "Growth, Competitiveness. Employment. Th e Challenge s an d Way s Forwar d int o Th e 21s t Century". başlığ ı il e 1993 yılınd a yayımlanmıştır. Rapor, yukarıd a kon u edile n projeler e rağme n "karamsar" bi r tabl o çizmektedir. Raporda, öncelikle, bilgiy e dayal ı teknolojini n (knowledge-based technology ) inanılma z bi r hızl a geliştiğ i v e b u hız ı yakalayamamanın "felaket " olacağını n alt ı çizilmektedir. İletişi m ağı. elektroni k 65

236 bilgi akışı, entegr e dijita l servi s ağı, tele-eğitim. tele-tı p gib i ürünlerde n oluşan b u teknolojini n verimlili k v e üreti m üzerind e öneml i artışla r sağladığ ı vurgulanarak bilgiy e dayal ı alanlardak i yatırım, araştırma-geliştirme, eğiti m v e know-how üzerind e yoğunlaşmas ı gerektiğ i belirtilmektedir. Rapor, yin e d e ekonomiyi tümüyl e iler i teknoloj i uygulaya n firmalarda n ibare t görmemekte, bilgiyi kullanabile n küçü k ölçekl i firmaları n yaratıcı, değişimler e aya k uydurabilir yapılarında n bahi s edilmektedir. Düny a çapınd a bakıl-dığınd a bilg i hizmeti pazarının, bilg i ekipman ı pazarında n ço k dah a büyü k olduğ u vurgulana n raporda (yaklaşı k 36 0 milyar EC U büyüklüğündeki pazarı n yüzd e 25'i ekipman, yüzd e 75'i hizmette n oluşuyor ) Avrupa'nı n b u pazardak i payını n düşü k olduğu, artmas gerektiği v e ithalatı n öneml i boyutlar a ulaştığ ı d a açıklanmaktadır. Avrupa'nı bilgi sektörün e yıld a 2 0 milya r EC U yatırım yapmas ı d a hesa p edilmektedir. İşt ı n e bu hesapta n hareke t edildiğind e Avrupa'nı n "zayıflığı " ortay a çıkmaktadır. Araştırma-geliştirme harcamalar ı Birli k üyes i ülkele r içi n kiş i başın a ortalam a 302 EC U olara k verilmektedir. Topla m nüfus u 35 0 milyo n kiş i olduğun a göre. toplam araştırma-geliştirm e harcamalar ı 9 milya r EC U yapar. B u rakam, he r türl ü araştırma-geliştirme harcamaların ı kapsamaktadır. Ayn ı rakamlar. A.B.D. d e kiş i başına 49 3 EC U v e Japonya'd a 62 7 EC U olarak verilmektedir. Dolayısıyl a Birlik, A.B.D. v e Japonya'da n dah a a z harcam a yaparak. Raporu n vurguladığ ı endişey i hissetmeye deva m etmektedir. Üçüncü bölüm e sonsö z olara k ş u saptamalar ı yapabiliriz : İsve ç örneğinde. İsveç'in bili m v e teknolojidek i geriliğ i kamuoy u tarafında n samimiyetl e v e açıklıkla kabu l edilmiştir. Bun a gör e gerekl i önlemler i alma k dah a kola y

237 olmaktadır. Japony a v e Güne y Kor e örneklerind e güçl ü devle t desteğini n yanınd a eğitimde v e araştırma-geliştirm e faaliyetlerind e çeşitl i olanakları n tanındığ ı görülmektedir. Bütü n örneklerimizd e kam u v e öze l kesi m arasınd a işbirliğ i v e özellikle İsve ç v e Almanya'd a üniversite-sanayi i işbirliğ i öne m kazanmıştır. Avrupa Birliğ i v e Japonya'd a bili m adamlarını n ayn ı alanlard a çalışmalarını n yarattığı kayna k israfına karşılı k bunla r arasınd a koordinasyo n sağlamay a yöneli k çalışmaların d a başl ı başın a bire r araştırma-geliştirm e projes i olmas ı ilg i çekicidir.

238 D ö R D ü N C ü B ö L ü M TÜRKİYE'DE BİLİM, TEKNOLOJ İ ÜRETÎMÎ, AR ASTîRMA-GELîSTîRME FAALİYETLERİNİN DURUM U v e GELİŞTİRİLMES İ ÖNERİLER İ IV.1. Türkiye'd e Bili m v e Teknoloj i R c l i t i k a l a r ı üzerine Yapıla n Ca l ışımalar ÎV.2, Türkiye'd e Teknoio j üretimi v e Arattırm a Geliştirme Faaliyetlerini n Arttırılmas ı öner i 1 er i

239

240 "Kendi aklınız ı kullanm a cesaretini z olsun ; aklın ı kullanamaya n insan, başkasının parçacığ ı olur. " KAN T IV.1. Türkiye'd e Bili m v e Teknoloj i Politikala n üzerin e Yapılan Çalışmala r Şu an a kada r yapıla n açıklamalardan ; dünyada, özellikl e gelişmi ş ülkele r arasında teknoloji k yarışı n yaşanmakt a olduğu, b u yarışt a ger i kalmanı n maliyetinin herke s tarafında n anlaşıldığ ı ortay a çıkmaktadır. Bun a parale l olarak, araştırma-geliştirm e faaliyetlerinde, stratej i belirleyece k komisyonla r çalışmakta, b u komisyonları n binlerc e sayfay ı bula n raporlarını n yayınd a kamuoyunun dikkatin i kon u üzerind e canl ı tutmay ı amaçlaya n bi r ço k kita p yayınlanmaktadır. B u kitapları n bi r kısm ı düny a çapınd a ün e d e kavuşmuştur. "Futurist" yaza r Alvi n ToffIe r v e Pete r Drucke r tarafında n yazıla n bi r diz i kita p bunların sadec e bi r ka ç örneğidir. Bu kitapları n Türkçey e d e çevrilmeler i dışınd a Türkiye'd e gelişmi ş ülkelerde görüldüğ ü kada r rapo r v e kitabı n yayınlanmadığ ı görülmektedir. Devle t Planlama Teşkilatının Be ş Yıllık Planlar ı hazırlanırke n kurduğ u "Bilim. Teknoloj i ve Araştırma-Geliştirme " Komisyonlar ı dışında, Türkiye'd e kon u üzerind e sürekl i çalışan bi r gru p yoktur. TBM M içinde kon u bi r ka ç değişi k (Mill i Eğitim, Sanay i ve Teknoloji gibi ) arasınd a kalmaktadır. Üniversiteler, konuy a duyarl ı baz ı kam u kuruluşları, özellikl e Bili m v e Teknoloji Yükse k Kurulu. TÜBİTA K v e yen i kurula n Türkiye Bilimle r Akademis i v e öze l sektö r yöneticilerini n çabaları. Türkiye'ni n

241 teknoloji üretim i v e araştırma-geliştirme. potansiyelin i oluşturmaktadır. Bunların yan ı sıra amaçları ; i)ülkemizin bilimse l v e teknoloji k al t yapısın ı güçlendirmek. idözel kuruluşları n araştırma-geliştirm e faaliyetlerin e yönelmelerin i sağlamak, araştırma-geliştirm e faaliyetlerin i yaygınlaştırı p teşvi k etme k v e desteklemek, iii)türkiye'nin uluslararas ı pazarlardak i rekabe t gücün ü arttırıc ı öncelikli bilimse l v e teknolojik araştırma-geliştirm e alanların ı belirleyere k b u alanlardaki faaliyetler i teşvi k etmek, olara k belirlene n Türkiy e Teknoloj i Geliştirme Vakfı'n ı (TTGV ) ekleme k gerekmektedir. Vakı f kurucular ı kam u v e öze l kesimin önd e gele n isimlerinde n oluşmaktadır. Vakıf, madd i kaynaklar ı açısında n Dünya Bankas ı kredisin i d e kullanabilmektedir. Vakıf ; belirleyeceğ i öncelikl i alanlara yönelme k v e sına i vey a ticar i faaliyet e dönüştürülme k üzer e teknoloji k projeler; ülkemizd e mevcu t sanay i yapısı, teknoloj i v e insangüc ü birikim i gözönüne alındığınd a hang i alanlard a teknoloji k geliştirm e faaliyetlerini n yürütülmesinin yararl ı olacağın ı belirleye n strateji k oda k projeler i desteklemektedir. Birinc i gru p projele r içi n e n fazl a 2 milyo n A.B.D. dolan, ikinci gru p projele r içi n is e e n fazl a 10 0 bi n A.B.D. dolar ı deste k sağlanmaktadır. Proj e desteğinde, projey i önere n kuruluşu n d a madd i katkısını n bulunması istenmektedir. Projele r ilgil i komisyonla r tarafında n incelenmekte, kabul edilenleri n gelişmeler i izlem e komisyonlar ı tarafında n izlenmektedir. Gizlilik v e paten t haklar ı sakl ı tutulmaktadır. Vakı f şimdiy e kada r be ş döne m içinde:

242 Birinci Dönemde : 5' i enformasyo n teknolojisi. 2's i biyoteknoioji. l' i elektrik makina l an olma k üzer e 8 projey e 3. 2 milyo n A.B.D. dola n kayna k sağlanmıştır. Projey i yürüte n firmala r Türkiye'ni n e n büyü k firmalar ı arasındadır. İkinci Dönemde ; 1 biyoteknoioji. 1 yen i malzem e teknolojis i v e 2 elektri k makinaları projes i olma k üzer e 4 projey e 1. 6 milyo n dola r A.B.D.dolar ı deste k sağlanmıştır. Üçüncü Dönemde ; 4 enformasyo n teknolojisi. 2 malzem e teknolojisi. 2 biyoteknoioji v e 1 kimy a teknolojis i olma k üzer e 9 projey e 1. 7 milyo n dola r A.B.D. dolar ı deste k sağlanmıştır. Dördüncü Dönemde ; 1 enformasyo n teknolojisi. 2 yen i malzem e teknolojisi. 2 elektrik-elektromekanik, 1 enerji-yapı olma k üzer e 6 projey e 2. 5 milyo n A.B.D. doları deste k sağlanmıştır. Beşinci Döne m projeleriyl e ilgil i değerlendirmele r deva m etmektedir. Görüldüğü gib i Vakıf. TÜBİTA K tarafında n d a kabu l edile n yen i malzem e teknolojileri, elektrik-elektronik, biyoteknoioj i gib i iler i teknoloj i alanlarındaki projeler i desteklemektedir. Kamuoyunun dikkatin i teknoloj i üretimi, araştırma-geliştirm e faaliyetler i

243 üzerine çekece k yayı n azlığ ı yanınd a b u yayınlara ola n ilgiy e d e bir örne k verme k gerekirse; TÜBİTA K tarafında n yayınlana n Bili m v e Ternik Dergis i gösterilebilir. Bu dergini n ortaöğrenim, üniversit e v e yüksekokullard a olma k üzer e kon u il e ilgilenen milyonlarc a kişini n ilgisin i çekmes i beklenirke n sadec e ade t satabilmektedir. Sadec e üniversit e v e yükse k okullarımızd a mühendislik, tı p v e temel bilimse l tahsil i yapa n v e b u konulard a yükseklisan s v e doktor a eğitimi yapa n öğrenci vardı r (TÜSİAD. Türkiye'd e v e Dünya'da Yükseköğretim. Bilim v e Teknoloji. İstanbu l s ). Öyl e anlaşılmaktadı r ki. b u dergi, birçok lis e v e ortaokulu n kütüphanesin e bil e girmemektedir. Devlet Planlam a Teşkilat ı tarafında n yayınlana n Bili m v e Teknoloj i raporları yanında ; so n yıllard a yayınlana n a z sayıdak i yayın a bakmakt a fayd a vardır. B u yayınları n anca k birka ç binlerl e ifad e edilebilece k sayılard a basılabildiğini belirtme k gerekir. Anca k he r bir i kıymetl i çalışmala r olup. teknoloji üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetlerini n arttırılmas ı konularında ilgin ç önerile r getirmektedirler. Konu ile ilgil i olara k yılında Devle t Bakanlığ ı tarafında n yayımlana n Bilim v e Teknoloj i Politikası ; bili m v e teknolojiy i toplumsa l yaşamd a egeme n kılarak refa h artışın ı sağlayaca k ilkele r v e araçları n belirlenmesi, b u alan a tahsis edilece k fonları n kullanılabilmes i kıstasların ı tartışa n bi r kitaptır. B u amaçla; bilg i v e araştırmanı n önem i ortay a konulmakta, toplumu n b u konulardak i gelişmesinin sosyal, ekonomi k gelişmey i d e ileriy e götüreceğ i vurgulanmaktadır. Bu amac a ulaşaca k ilkeler ;

244 -üretilmiş hazı r bilgiy e erişmek. -Üniversite v e yükse k öğreni m kurumlarını n rolün ü iyic e saptamak. -Temel, uygulamal ı temel, stratejik, mühendislik, teknolojik, rekabe t öncesi, uygulamal ı araştırm a v e geliştirm e olara k sınıflana n çeşitl i araştırm a türlerinin yapılmasın ı sağlamak, -Süreklilik, -Dünya'da mevcu t araştırma-geliştirm e sistemler i il e işbirliği ; -Çeşitli sektörleraras ı işbirliğ i -Küçük işletmeciliğin, yen i teknolojiler i geliştirmedek i esnekliğinde n faydalanma, v e -Mevcut bili m v e teknoloj i merkezlerini n geliştirilmesi, olarak tanımlanmaktadır. B u ilkelere ulaşmad a araçlar, ise : mali, organizasyon, ödüllendirme, uluslararas ı işbirliği, hazı r bilgiy e ulaşma, kam u finansman ı il e yürütülebilecek projele r yol u il e bili m v e teknolojini n desteklenmesi, bili m v e teknoloji bilincini n geliştirilmesi, bili m adam ı varlığını n geliştirilmesi, buluşların korunması, araştırm a yönetimini n geliştirilmesi, standartları n v e üniversite-sanayi işbirliğini n sağlanmas ı olara k sıralanmakt a v e hepsini n olabilirliği tartışılmaktadır. Rapor organizasyo n bölümünde, yılınd a kurulan, faka t toplanmamı ş bulunan "Bili m v e Teknoloj i Yükse k Kurulu"n a işlerli k kazandırılmasın ı önermektedir. Bunu n yanında : bi r Teknoloj i Vakfı, Teknoparklar, Enformasyo n Teknolojisi Merkezi, Gebze'd e bi r Araştırm a Parkı, kend i işlerin i kura n vey a genişleten girişimciler e deste k sağlaya n ticar i kuruluşlar a yöneli k "Teşebbüs ü

245 Destekleme Ajansları", bilim, teknolojis i üretim i v e araştırma-geliştirm e kuruluşları arasındak i koordinasyonu n sağlanması, bütü n b u faaliyetlerin üzerind e bir Bili m v e Teknoloj i Bakanlığ ı v e T.B.M.M. sahi p çıkacağ ı bilim, teknoloj i v e araştırma-geliştirme çalışmalarını n bağımsı z bi r yapıy a kavuşturulmas ı d a önerilmektedir. Zama n içind e b u Raporu n baz ı öngörüler i v e önerilerini n yerin e getirildiği söylenebi l irse d e ası l v e öneml i konular a değinilmediğ i d e bi r gerçektir. YASED tarafında n yılınd a üniversit e öğrenciler i arasınd a düzenlene n Üretim Teknolojisinin Yenilenmesind e Dı ş Yatırımları n Rol ü başlıklı yarışmad a d a ödül kazana n öğrenciler, teknoloj i transferini n yabanc ı sermay e yatırımlar ı sağlanması, Türkiye'dek i yabanc ı sermayeni n teknoloj i transfer i fonksiyonu, b u yolla getirilece k teknolojini n uluslararas ı rekabettek i rol ü konuları m Türkiy e açısından olduğ u kadar, yabanc ı sermay e yatırımlar ı yol u il e teknoloj i transferinde öneml i mesafele r almı ş ülkele r açısında n d a incelemişlerdir. Aslınd a böyle bi r kon u açısında n incelem e yapmanı n v e ver i bulmanı n zorluklar ı açıktır. Genellikle; teknolojiy i getirece k ola n firmanın, elindek i e n yen i değil, dah a eski teknolojiy i getirdiğ i bilinmektedir. Ayrıc a bulunabile n verile r de, sektö r ve firm a olarak, n e kada r ade t yabanc ı sermay e izin i verildiği, n e kadarını n gerçekleştiği, hang i ülkeler e verildiğ i n e kada r lira, dolar, mar k vs. olara k yatırım yapıldığ ı il e sınırlıdır. Ası l üretim i arttırıc ı teknoloji, teknik, yöntem vs. gib i konuları n firm a firm a incelenmes i zorunludu r ki. b u duru m kolaylıkla yapılamaz ; çünkü, firmaları n "gizlilik " kayd ı il e çalışmay a izi n vermeleleri beklenilme l idir.

246 Türkiye Ticaret. Sanayi. Deni z Ticaret Odalar ı v e Ticaret Borsalar ı Birliğ i tarafından yılınd a yayımlana n v e Doç.Dr.Arma n Kırı m tarafında n hazırlana n Türkiye İmala t Sanayiind e Teknoloji k Değişi m başlıkl ı kitap, konuy u ekonomi k yönden incelemektedir. "Teknoloji k değişim " kavramını n iktisa t yazınındak i kuramsal yaklaşımlar ı değerlendirilmekte : teknoloji k değişim i belirleye n i ç v e dış unsurlar, ulusa l teknoloj i yaratılmasın ı zorunl u kıla n nedenle r tartışılmaktadır. Türkiy e açısında n ise sonras ı ihracat a yönelm e neden i il e ortaya çıka n teknoloji k arayı ş çabala n incelenmektedir. Dah a sonr a baz ı örneklerle teksti l sanayiind e teknoloji k değişim, teknoloji k kapasit e v e gene l anlamı il e imala t sanayimizi n teknoloj i ihracat ı el e alınmaktadır. Bun a göre, Türkiye: inşaa t müteahhitli k hizmetleri, yatırı m mallar ı ihracatı, yurtdışın a teknoloji transferin i d e içerme k kayd ı il e doğruda n dı ş yatırım, proj e ihracat ı ve lisans, danışmanlık, tekni k hizmetle r yollar ı il e teknolojiyi, özellikl e Ort a Doğu, Kuze y Afrik a v e Uza k Doğu'y a ihra ç etmektedir. Ayrıntılar ı il e bakıldığında: elektrikl i makin a v e gereçler, telekomünikasyon, elektrikl i olmaya n makinal ar, kimy a sanayii, demir-dış ı metaller, taşı t araçları v e ya n sanayii, tekstil, dokuma, gıda, içki, ca m v e ca m ürünler i sırasına gör e teknoloj i ihracat ı başarılmaktadır. Ancak Türkiy e imala t sanayii'ni n teknoloj i transfer i d e öneml i boyutlardadır. Teknoloj i transferi : fiyat, maliyet, kontro l v e kapasitey e katk ı gibi bi r takı m unsurlar a bağlıdır. Anca k Doç.Dr.Kırım, Türkiye'dek i teknoloj i transferi andiaşma!arın ı inceleyere k ilgin ç sonuçlar a ulaşmıştır. Bun a göre : Türkiye'ye teknoloj i getire n firmalar, genellikl e ş u koşullar ı koymaktadırlar : Tüm üçünc ü ülkeler e ihraca t yapılamaz.

247 ihracat sadec e belirtilmiş ülkeler e yapılabilir. AET'y e ihracat yapılamaz. İhracat, sadec e belirlenmi ş miktarlard a yapılabilir. Gerekli makin a v e teçhizatı, lisan s vere n firm a sağlar. Kalite kontrolünü, lisan s vere n firm a yapar. Ara. hammadd e v e yardımc ı mallar, lisan s vere n firmanı n belirleyeceğ i yerlerden alınabilir. Üretilen ürü n sadec e Türkiye'd e kullanılacaktır. Lisansı ala n firma. Türkiye'd e reklâ m yapacaktır. Andlaşma süresince, lisan s ala n firma, benze r mamu l üretim i yapmayacaktır. Andlaşma süresinc e teknoloj i başkaların a devredilemez. Andlaşma bitinc e teknoloj i kullanılmayaca k v e devredilmeyecektir. Üretilen mamul e ai t parçala r başkaların a satılamayacaktır. Görüldüğü gib i teknoloj i transfer i v e b u teknoloji il e üretile n ürünleri n pazarlamasında bil e bi r takı m kısıtlamala r vardır. B u kısıtlamaları n he r bir i ayrı ayr ı maliye t demektir. Örneği n ara. yardımc ı ma l v e hammaddeleri n lisans ı veren firmanı n belirleyeceğ i yerlerde n alınmas ı zorunluluğu, teknolojiy i transfe r eden firmanı n dah a uygu n koşullard a olara k b u malları bulmasın ı engelleyecektir. Aynı şekilde, ihraca t yapılmamas ı il e ilgil i kısıtla r da, teknolojiy i transfe r eden firmanı n sadec e i ç pazar a üreti m yapara k ihracatı n sağlıyacağ ı bi r takı m avantajlardan vazgeçmes i deme k olacaktır yılınd a yayımlana n bi r diğe r ese r de. Kültü r Bakanlığ ı Bilg i yıl ı Araştırma Ese r Yarışmasınd a birinc i ola n v e Pro f.dr.cihan Dur a tarafından yazıla n Bilgi Toplum u başlıkl ı yayındır. Eser ; bilg i toplumun a geçiş i hazırlaya n

248 koşullan, önc e düşünse l bazd a tartışmakta; dah a sonra, sanay i toplumlarında, ma l üretiminden bilg i v e hizme t üretimin e geçiş i incelemektedir. B u meyanda. incelenen sektördek i istihda m v e mesle k eğilimlerini n iy i bi r gösterg e olduğun u tartışmaktadır. Bun a göre ; bütü n dünyada, hizme t v e bilg i ürete n mesle k v e sektörlere doğr u bi r eğili m vardır. Profesör Dura ; bilg i teknolojisini n sosya l yaşamda, bi r takı m kavra m v e ölçekleri değiştirdiğini, toplumsa l değişim i hızlandırdığın ı tartışmaktadır. Bun a göre; bilg i toplumları ; bell i amaçlarl a eğitilmiş bireylerde n oluşan, araştırıcı*, icat edici, modern, halkı n yenilikler i benimsediği, teknoloji-kültü r tartışmasının fazl a "sarsıntılı " geçmediği, toplumlard a teknolojini n başl ı başın a bir üreti m faktör ü halin e gelmes i nedeniyl e teknoloji k yönde n iler i ülkeleri ekonomik refahlar ı d a yüksektir. Bilg i toplum u olabilme k v e yukarı ki özellikler n i kazanabilmek isteye n toplumlar, insa n v e parasa l kaynakları n "doğru " tahsisin i yapabilmekte v e araştırma-geliştirm e çalışmalarını n önem i bilinmektedir. Devlet Planlam a Teşkilat ı Sosya l Planlam a Gene l Müdürlüğ ü tarafında n Mayı s 1992 tarihind e yayımlana n v e İ.Hakk ı Yüce l tarafında n yazıla n Bili m Teknolojis i Politikalarının Ülk e Kalkınmasındak i Önem i v e Türkiye'ni n Araştırm a Kapasites i başlıklı kita p d a ayn ı çizgid e bi r yayındır. Öncelikle ; gelişmi ş ülkeleri n teknoloji üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetlerin i nası l geliştirdikler i incelenmektedir. Bun a göre ; öncelikle, uzu n vadel i teknoloj i v e araştırm a politikaları belirlenmelidir. B u politikaları n bi r ke z belirlendikte n sonra ; gerekli finansma n gereği, bunu n sağlanması, proj e seçimi, yönlendirilmes i gib i

249 birçok konud a kara r verebilme k kolaylaşacaktır. Başarıl ı düny a örneklerinde n Türkiye'ye gele n çalışma. Türkiye'd e teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirm e politikalarını incelemekt e v e b u arad a ayrıntıl ı bi r envante r sağlamaktadır. B u envanterde Türkiye'd e kurumla r itibar ı il e yapıla n araştırm a sayıları. araştırma - geliştirme faaliyetlerind e çalışanları n sayısı, ayrıla n finansa l kaynaklar ı d a verildikten sonr a sonu ç v e önerilerl e çalışm a tamamlanmaktadır. Sonu ç v e önerilerde yazar, kitabı n il k bölümünd e verile n başarıl ı ülk e örneklerin e benze r önerileri Türkiy e içi n d e geliştirmektedir. Türkiye İ ş Bankas ı Yıl ı Toplu m v e İnsa n Bilimler i Büyü k Ödül ü d e konumuza yakın bi r ese r tarafında n kazanılmıştır. Prof.Dr. Hüsn ü Erken tarafında n yazılan Bilg i Toplum u v e Ekonomi k Gelişm e de, dah a önc e incelediğimi z Bilg i Toplumu gibi, sanay i toplumunda n bilg i toplumun a geçiş i hazırlaya n yapısa l nedenleri v e sanay i toplumundak i krizi n bilg i toplumunu n oluşmasın ı nası l sağladığını tartışma k başlamaktadır. Profesö r Dura'da n ayr ı olara k Profesö r Erka n entegre sosyo-ekonomi k gelişm e kavramın ı incelemektedir. Bun a göre: doğal, maddi, kurumsal, beşer i altyapıla r il e üstyap ı arasındak i etkileşi m sosyo-ekonomi k gelişmeyi belirlemektedir. Yani. gelişm e entegr e bi r kavramdır. B u gelişme : farklı özellikle r gösteren, tanm. sanay i (imalat, enerji, madencilik ) v e hizme t sektörlerinde olmaktadır. Entegre gelişmeni n olabilmes i içi n şehirleşm e gerekl i bi r koşu l olara k ortaya çıkmaktadır. Şehirleşme, yarattığ ı sinerji, üreti m faktörlerini n kolaylıkla bi r aray a gelebilmesi, eğitim, kültü r v e ekonomi k yaşam ı il e gelişmes i hızlandırmaktadır. B u süreçte, baz ı şehirle r dah a hızlı gelişere k merke z durumun a

250 geçmekte, bazılar ı d a çevr e konumund a kalmaktadırlar. Tarihi olarak, entegr e gelişm e incelendiğinde, çeşitl i sosyo-ekonomi k faaliyetlerin bi r aray a gelere k zama n içind e bütünleşmesi ; yığılması, yayılmas ı ve genişlemes i v e yoğunlaşmas ı gözlemlenmektedir. Böylece ; adet a bi r merkezde n etrafa yayıla n bi r hareketlenmede n bahi s edilebilir. B u süreci ; sanayileşme, şehirleşme v e bun a bağl ı göçle r izlemektedir. Nihayet ; bütü n b u gelişmeler, yen i ve dah a iler i aşamad a bllgl-teknl k v e bunları n yenide n yayılmas ı gereğin i doğurmaktadır. Böylece, bilgi-teknolojis i v e bilg i toplum u ortay a çıkmaktadır. Entegre sosyo-ekonomi k gelişm e çerçevesind e bilg i toplum u incelendiğinde ; yukarıda sayıla n aşamaları n burad a d a sözkonus u olduğ u görülür. Girişimcilikt e başarılı ola n fertle r v e bunlarda n oluşa n toplumlard a dah a hızl ı mesaf e alındığını d a ekleme k gerekir. Prof.Erkan, dah a sonr a konuy u Türkiye'y e getirerek ; Türkiye'ni n bilg i toplumuna geni ş sürecind e karşılaştığ ı v e karşılacağ ı zorlukları ; henü z sanayileşmeyi tamamiayamaması, toplumu n sosya l yapısının, özellikl e so n yıllarda, sosyal farklılaşm a v e kutuplaşmalar ı ortay a çıkarması ; bun a karşılı k v e tarih i olarak d a teme l üreti m faktör ü ola n toprağı n öze l mülkiye t konusu olmamas ı neden i ile, sınıfl ı toplu m yapısının oluşamaması, toplumu n maddi - ekonomik-teknolojik temelind e görüle n değişmenin, kültüre l aland a gecikm e il e görülmesi, yan i kültü r gecikmesini n henü z kiralamadığı ; v e Türkiye'ni n politi k yapısının, ta m anlam ı il e demokratikleşmey e ulaşamadağı. bi r geçi ş dönemind e olunduğu v e demokrasini n bi r yaşa m biçim i v e davranı ş yöntem i olara k

251 benimsenmesinin zama n alacağ ı noktaların a bağlamaktadır. Bilim v e teknoloj i alanınd a yayınlana n so n ik i rapo r is e v e yıllarında yayınlanmıştır. İlki. TÜBİTA K tarafında n hazırlana n Tür k Bili m v e Teknoloji Politikas ı diğer i is e TÜSİA D tarafında n yılınd a yayınlanan Türkiye'd e v e Dünya'd a Yükseköğretim. Bili m v e Teknoloji başlıkların ı taşımaktadır. TÜBİTAK Raporu. TÜBİTAK'ı n hazırlık çalışmalar ı v e sekretery a hizmetlerin i yürüttüğü Bili m v e Teknoloj i Yükse k Kurul u faaliyetler i doğrultusund a hazırlanmıştır. Rapor, b u çalışmanı n ikinc i bölümünd e verilmi ş olan. araştırmac sayısı v e araşt ı rma-geliştirmeye yöneli k finansma n harcamaların ı çeşitl i ülkele ı r için vermektedir. Rapor ; araştırıc ı sayıs ı v e bilimsel literatür e katkını n öneml i bir gösterg e olduğunu, faka t yeterl i olmadığını, bilg i birikimlerini n toplumsa l refahı arttırmasını n esa s alınmas ı gerektiğin i vurgulamaktadır. B u açıda n bakıldığında v e kâ r amac ı d a gözönün e alındığında n öze l kuruluşları n katkısını n önemi, gelişmi ş ülkelerde n örneklerl e anlatılmaktadır. Rapor dah a sonr a Türkiy e il e ilgil i olarak, bilimsel, teknoloji k v e araştırma-geliştirme faaliyetlerini n istatistikleri, önümüzdek i o n yıl a ai t projeksiyon v e tartışmalarıyl a vermektedir. B u istatistikle r d e b u çalışmanı n ikinci bölümünd e incelenmişti. Önümüzdek i o n yı l içinde ; i) Onbi n çalışa n nüfu s başın a araştırıc ı sayısını n onbeşe.

252 ii) Araştırına-geliştirm e harcama! arı/gsmh=yü2de l'e. İÜ) Öze! kuruluşları n araşt ı rma-gel i ştirme harcamalarının, topla m araşt ı rmagel i ştirme harcamalar ı içindek i payını n yüzd e 30'a, iv) Bilim e katk ı düny a sıralamasınd a otuzuncu!uğa, çıkılmayı hedeflemektedir. B u hedefler, hızl a ilerleye n teknoloj i dünyas ı içi n oldukça iyimse r hedeflerdir. Onbi n çalışa n içindek i araştırıc ı sayısını n ik i kat, GSMH içindek i araştırma-geliştirm e harcamalar ı payını n ü ç ka t v e öze l kuruluşların katkılarını n ik i ka t arttırılmas ı hedeflenmektedir. B u hedefle r sırası il e konula n sayısa l hedefler e gör e (15 ^n-^t30+30 ) olarak gösterelim. Düny a teknolojine yetişme k il e ifad e edile n b u amaçla r içinde, bili m v e teknoloj i politikası gereğ i olara k belk i d e e n gü ç ola n "düny a s ı rai amasındak i otuzuncu!uk"tur. Diğe r ü ç koşul, Türkiye'ni n kend i kaynakların ı tahsisindek i yönlendirmede gösterebileceğ i başarıy a bağlıdır. Anca k düny a sıralamas ı önem i bir yarış a sahn e olmaktadır. Bat ı Avrupa'nı n sanayileşmi ş ülkeleri, A.B.D. Kanada, Japony a il e birlikt e 1 1 ülkedir. Bunları n heme n arkasında n gele n v e yen i gelişmekte ola n Güne y Kore, Tayvan, Singapur, İspanya, Hon g Kon g v e Brezilya'y ı da ekleme k gerekir. So n yıllarda hızl ı bi r gelişm e göstere n Çı n Hal k Cumhuriyeti. Hindistan v e ş u andak i gerilemi ş gib i görüne n durumun a rağme n Rusy a v e bi r kısı m eski Doğ u Blok u ülkelerini n d e önümüzdek i yıllard a atılı m yapmas ı gözönünd e tutulmalıdır. Rapora gör e Türkiye, teknoloji k aland a çağı n e n geçerli teknolojiler i ola n bilişim, iler i teknoloj i malzemeleri, uzay. nüklee r v e biyotekjıolojiden,

253 özellikle yayı l ganiık v e dolayısıyl a ekonomiy i etkileyebiim e yön ü yükse k ola n bilişim, iler i teknoloj i malzemeler i v e biyoteknoloj i üzerind e yoğunlaşmal ı dır. Bu amaçl a alınmas ı gerekl i insa n gücü, finan s v e dünyay ı izleyebilm e yönündek i önlemler dah a sonr a tartışılacaktır. Konumuzla ilgili olara k incelenece k so n yayın TÜSİA D tarafından yayınlana n "Türkiye v e Dünya'd a Yükseköğretim, Bili m v e Teknoloji " başlıkl ı araştırmadır. Çok yeni yayınlanmıştı r v e üzerindek i tartışmala r henü z yeni yen i başlamaktadır. Beş kişili k bi r profesörle r kurul u tarafında n hazırlanmıştır. Çalışma, Türkiye'd e yükseköğretim, bili m v e teknoloji k duru m hakkınd a bi r çok gerçekç i tesbit i açı k sözlülükl e yapmaktadır. B u tesbitle r ya n yan a getirildiğinde ise. ortay a oluml u bi r tabl o çıkamamaktadır. Çalışma, ülkemizd e bi r bili m v e teknoloj i politikas ı oluşturulamadıgın ı vurgulamakta, böylec e bi r bili m envanter i yapılamadığın ı im a etmektedir. Dünya'dan örnekle r v e çeşitl i buluşları n tarih i sıralamas ı yapıtdığ ı çalışmada. Türkiye'de yükseköğretimd e okullaşm a oranını n anca k açıköğreti m sayesind e üs t sıralarda ye r alabildiğ i vurgulanmaktadır. Yükseköğreti m aşır ı merkeziyetç i yapısı içind e öğrenc i sayısını n aşır ı arttırıldığı, bun a karşılı k Batı'dak i amaçları tamame n farkl ı ola n açıköğreti m v e gec e okullar ı gib i uygulamaların, çözüm olara k sunulduğ u savunulmaktadır. Aşır ı merkeziyetç i yapını n yükseköğretimde rekabetç i bi r orta m yaratamadığı, böylec e bili m v e teknoloj i üretiminde ger i kalındığ ı v e özerkli k tartışmalarını n küçümsendiğ i ön e sürülmektedir.

254 TÜSİAD çalışması : Türkiye'de, sanay i v e hizmetle r kesimin e nitelikl i ar a eleman yetiştirece k kıs a sürel i tekni k v e meslek i eğitimi n d e dünyadak i bi r ço k gelişmiş v e Türkiye gib i gelişmekt e ola n ülk e ortalamasını n ço k altınd a kaldığın ı saptamaktadır. Ayn ı şekilde, öze l eğiti m kurumlarını n he m orta Öğretimd e he m d e yükseköğretimdeki ağırlığını n ço k düşü k olduğun u (toplamı n yüzd e 1.5' ü kadar), diğer ülkelerd e b u oranları n yüzd e arasınd a ye r aldığı m vurgulamaktadır. Bunların yanına ; ço k konuluşulu p üzerind e ço k a z mesaf e alınabilmi ş üniversite - sanayi kurumlar ı arasındak i işbirliğini n zayıflığ ı v e hükümetleri n bilimse l v e teknolojik harcamalar a kayna k aktarmadak i yetersizliğ i d e eklenince; Türkiye'ni n teknoloji üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetlerindek i geriliğ i ortay a çıkabilmektedir. Gerçekte n de, dah a önc e d e değinildiği gibi, Türkiy e GSM H içinde bilim v e teknolojiyi ileriy e götürece k araştırma-geliştirm e faaliyetlerin e yüzd e 0.33 pa y ayırabilirken. Japon'y a A.B. D v e İsrai l yüzd e 3 pa y ayırmaktadır. İsrail'in 5 milyo n kişili k nüfusun a rağmen, kiş i başın a GSMH'sını n yüksekliği v e bunun içinde n Türkiye'y e gör e o n misl i dah a fazl a pay ı araştırma-geliştirm e faaliyetlerine ayırabildiğin e bakılırsa ; bili m v e teknoloji üretim i içi n yaptığ ı toplam harcamalar, 6 0 milyo n nüfus a sahi p Türkiye'ni n ayn ı aland a yaptığ ı harcamalara yakı n olmaktadır! Türkiye'nin bili m v e teknoloj i üretimindek i geriliğini n bi r diğe r neden i de. sanayini n bili m v e teknoloj i araştırma-geliştirm e faaliyetlerinde n uza k durmasıdır. Sanayii, itha l teknolojini n iler i sürdüğ ü koşulların d a gereği olara k (bu kon u YASE D tarafında n yayınlana n kitapt a d a vurgulanmıştı), yen i teknoloj i üretimine adet a gere k duymamaktadır. Kam u kuruluşlar ı v e yükseköğreti m

255 kurumlannca yürütüle n teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetler i vardır: ancak, gerçe k ihtiyacı n doğduğ u ye r ola n sanay i kuruluşlar ı b u yönde n zayıf kalmaktadır. Sanay i kesimini n topla m teknoloji k üreti m v e araştırma - geliştirme harcamalar ı içindek i pay ı sadec e yüzd e 20'dir. A.B.D,. Japonya. Almanya. Belçika. İsviçr e v e Güne y Kor e gib i ülkelerd e ayn ı ora n yüzd e arasındadır. Türkiye'd e sanay i kesim i b u tü r faaliyetlerde n uza k kaldıkça. Türkiye'nin teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetlerind e atılı m yapması beklenmemelidir. (Türkiye'd e hang i firmaları n gerçe k anlamd a araştırma - geliştirme faaliyet i içind e ye r aldıkları m araştırma k istediğimizde : İstanbu l Sanayi Odas ı tarafında n he r yı l yapıla n 50 0 büyü k sanay i kuruluş u il e ilgil i çalışmada, ilgis i bakımında n bulunabileceğin i umduğumu z TÜBİTA K v e TÜSİAD'd a b u firmalarla ilgil i bilgiy e ulaşılamamıştır. İstanbu l Sanay i Odas ı v e TÜSİA D araştırma-geliştirme faaliyetler i il e ilgil i olara k üyelerinde n bilg i toplamadıklarını. TÜBİTA K ise. firmalarda n kendilerin e böyl e bi r tale p gelmediğini bildirmiştir. Sadec e Devle t İstatisti k Enstitüsü, yaptığ ı sanay i istatistikleri sırasınd a b u bilgiler i toplamaktadı r anca k b u istatistikler e ulaşmamız, yan i kam u olsun, öze l olsun, hang i firmaları n teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirme faaliyetler i konusund a çalışm a yaptıklarını bulmamı z mümkü n olamamıştır. Firmala r genellikl e kalit e kontrol ü içi n kurduklar ı "kalit e kontro l 1 aboratuar 1 arı m" b i 1 e araştı rma - gel i şti rm e üni tesi o l arak bi 1 di rebi 1 mektedi rl er, Bu istatistikle r d e teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetlerini n ürünleri açısında n bilg i vermekte n uzaktır. İsme n bulabildiklerimiz is e Arçelik, NETAŞ. ASELSAN. B r i ssa. Ün i 1 ever (Çorlu) oldu. Bunlar a bi r deteletaş'ı n durumun u eklemek gerekir.

256 1970'li yıllard a PT T tarafında n araştırm a birim i olara k kurula n TELETAŞ. yakın geçmişt e uluslararas ı bi r telekomünikasyo n şirket i ola n Alcatel l Bel l tarafından satı n alındı. TELETAŞ'ı n bürokrati k yapıs ı v e Bat ı ülkelerind e üretilmiş telekomünikasyo n teknolojilerin i ayne n takli t etmekte n başk a bi r i ş yapmadığını iddi a edenlerde n telekomünikasyo n alanınd a Türkiye'ni n teknoloj i birikimine öneml i katkılard a bulunduğun a kada r uzana n bir yelpaz e d e tartışıldığ ı olmuştur. Alcatel l Bell. Türkiye'd e hızl a gelişe n telekomünikasyo n pazarını n yanında Ort a Asy a Tür k Cumhuriyetler i pazarlarınd a d a TELETAŞ'la birlikte olmanı n avantajlarını hesa p etmiştir. Türkiy e içind e PTT. TELETA Ş içi n yüzd e 4 0 pa y ayırdı. TELETAŞ'd a satışlarını n yüzd e 95'in i PTT'y e yapıyordu. Anca k ödemelerd e karşılaşılan güçlükle r nedeniyl e TELETA Ş konkordatoy a gitme k zorund a kaldı. B u noktada Alcatell Bel l aracılı k edere k PT T için kred i bulabildi. Böylec e alacakla r tahsil edili p TELETAŞ'ı n faaliyetlerin e devam ı sağlanabildi. TELETA Ş yılınd a araştırma-geliştirme faaliyetlerin e 16 0 uzma n v e 20 0 milya r lir a ayırmıştır. Alcatell Bel l is e yıllı k satı ş hasılatını n yüzd e 25'in i araştırma-geliştirmey e ayırmaktadır ki yılınd a yaklaşı k 2. 8 milya r dola r harcam a yapmıştır). IV.2. Türkiye'd e Teknoloj i Üretim i v e Araştırma-Geliştirm e Faaliyetlerinin Arttırılmas ı Öneriler i Şimdiye kada r yapıla n incelemelerden, diğe r ülk e örneklerinde n v e Türkiye'de kon u üzerind e yapıla n çalışm a v e yayınlardan, özellikl e Devle t Bakanlığı, TÜBİTA K v e TÜSİA D raporlarından, aslında, teknoloj i üretim i v e araştırma-geliştirme faaliyetlerini n nası l arttırılabileceğ i konusund a öneml i noktalar kendiliğinde n ortay a çıkmaktadır. Aşağıdak i ik i şem a basi t bi r şekild e teknoloji üretim i v e araştırma-geliştirm e faaliyetlerin i özetlemektedir.

257 ^ v j T A t C V VViaVi G P<-fe'4 - Y \ Politika uygulamalar ı m kıs a v e uzu n dönemli olara k tartışma k gerekir. Kıs a dönem, heme n atılmas ı gereke n adımlar ı kapsarken : uzu n dönem, önümüzdek i o n yıl ı

258 kapsayacak: kıs a dönemd e atıla n atımları n kurumsallaşmasın a olana k tanıyaca k politika uygulamaları m kapsayacaktır. Konunu n önem i v e aciliyet i gözönün e alındığında, bi r ço k politikanı n kıs a dönemd e hayat a geçirilmes i gereğ i kendiliğinden ortay a çıkmaktadır. Kısa Döne m 1. Bili m v e teknoloj i üretim i içi n il k v e e n öneml i koşul, bili m v e teknoloji politikasını n belirlenmesi, uygulanmas ı v e b u politikaların sürekliliğ i konusunda orta k görüşü n belirlenmesidir. B u orta k görü ş benimsendiğind e gere k kamu kurumları v e gereks e öze l kurumla r araştırma-geliştirm e faaliyetlerin e dah a fazla kayna k ayırabilecek, ekonomi k kri z zamanlarınd a kısıntıy a gidile n il k kaynaklar araştırma-geliştirm e faaliyetler i olmayacaktır. Bu politik a başt a T.B.M.M. olma k üzere, hükümetler, siyas i partiler, yükseköğretim kurumları, kamu. öze l kesi m v e bası n tarafında n benimsenmelidir. Bilim v e teknoloj i politikas ı dinami k olmalı, sı k sı k tartışılara k gerekl i düzenlemeler yapılmalıdır. Bu politika içind e amaç, kapsam, gerekli organizasyon, görevler, kararları n uygulanması, finansma n kaynaklar ı açıkç a tanımlanmalıdır. Aslınd a Türkiye'd e b u noktalan belirlemi ş çalışm a v e raporla r mevcuttur. B u raporlar: politikanı n an a hatlarını belirlemiştir. B u konud a e n yetki n kurulu ş ola n Bili m v e Teknoloj i Yüksek Kurul u içi n hazırlana n TÜBİTA K raporund a dah a önc e sözkonus u edile n (15-ı-41-t-30-t-*30) formül ü benimsenebilir.

259 Bu politikanı n an a hatlan : i) Öncelikl i araştırm a v e geliştirm e alanları m belirleyere k gerekl i pla n ve programla n hazırlamak, ii) Bunla r doğrultusund a kam u kuruluşlarım görevlendirme k v e gerektiğind e özel sektörl e işbirliğ i yapmak. İÜ) B u doğrultud a gerekl i yas a tasarıları, mevzua t v e teşvikler i belirlemek, iv) Araştırıc ı insangücünü n yetiştirilmes i içi n gerekl i önlemler i almak, olmak olara k benimsenebilir. TÜSÎÂD rapor u ise : bili m v e teknoloj i il e ilgil i kurumsa l yapıy ı tanımlamıştır. Bun a göre : politikalar ı "Bili m v e Teknoloj i Komisyonu " el i il e T.B.M.M. belirlemekte, yürütm e başbakan a bağl ı olmaktadır. B u amaçla, "Bili m v e Teknoloji Bakanlığı " kurulmas ı önerilmektedir. Ayrıc a kurul u buluna n "Bili m v e Teknoloji Yükse k Kurulu " v e "Türkiy e Bilimle r Akademisi " Başbakan a kend i konularında danışmanlı k yapacaklardır. Bunu n için d e 4 Eki m tarihli v e sayılı Resm i Gazeted e yayımlana n 7 7 sayılı Kanu n Hükmünd e Kararnam e ile kurulmu ş bulunan Bili m v e Teknoloj i Yükse k Kurul u v e 2 Eylü T gü n v e sayıl ı Resmi Gazeted e yayımlana n 49 7 sayıl ı Kanu n Hükmünd e Kararnam e il e kurulmu ş bulunan Türkiy e Bilimle r Akademis i faaliyetlerini n bi r a n önc e hızlandırılmas ı gerekmektedir. B u ik i kurulu ş d a gene l olarak, bili m alanlarınd a araştırmalar, bilimci kişili k v e araştırıcılığ ı özendirme, gençler i bili m v e araştırm a alanlarına yöneltme, bili m v e araştırıcıların toplumsa l statülerin i yükseltm e v e

260 koruma, bili m v e araştırm a standartlarını n uluslararas ı düzey e çıkarılmasın a yardım etme k amaçlarıyl a kurulmuşlardır. TÜSİAD raporund a önerile n kurumsa l yapıy a göre. b u ik i kuruluşu n yanınd a Yüksek Öğreti m Kurul u v e kurumlar ı d a bağımsı z olara k danışmanlık, bilim, teknoloji üretimi, araştırma-geliştirm e faaliyetlerin e katılacaklardır. Ş u and a kurulu ola n Mill i Prodüktivit e Merkezi. Küçü k v e Ort a Ölçekl i Sanayi i Geliştirm e Başkanlığı. Türkiy e Ato m Enerjis i Kurumu. TÜBİTAK. Marmar a Araştırm a Merkezi. Ulusal Metroloj i Enstitüsü. Tür k Standartlar ı Enstitüs ü v e Paten t Enstitüs ü b u Bakanlığa bağl ı olacaklardır. Ayrıca, kurulmas ı öngörüle n Türkiy e Enformati k Kurumu. Türkiy e Teknoloj i Geliştirm e Kurum u v e Ulusa l Dokümantasyo n Merkez i d e bu Bakanlığ a bağl ı olacaklardır. Rapor, b u kurumları n görevlerin i tanımlamaktadır. Bilim v e Teknoloji Bakanlığı. T.B.M.M. tarafında n belirlene n politikaları n hükümet düzeyind e uygulayıcıs ı olacaktır. Bürokrati k yapısını n sad e tutulması, işleyişine hı z kazandıracaktır. E n önemli görevi, yukarıdak i kurumla r arasındak i işbirliğini sağlamak, özellikle. Japony a v e Avrup a Birliğ i incelenirke n gördüğümüz ayn ı araştırmaları n değişi k yerlerd e yapılmasını n yaratacağ ı işgüc ü ve finansa l israf ı önlemek, araştırma-geliştirm e sonuçların ı hızl a uygulamay a aktarmaya çalışma k olacaktır. 2. Kesi n çizgileriyl e ayırma k doğr u olmamakl a birlikte, il k bölümd e yaptığımız ayırım a göre. teme l bilimse l v e uygulamal ı araştırmala r üniversiteler ;

261 uygulamalı araştırmalar, rekabe t önces i teknolojiler, bilişim, biyoteknoloji. uzay, nüklee r v e yen i malzem e geliştirm e araştırmalar ı üniversit e v e kam u kuruluşları; uygulamal ı araştırmala r v e mülkiyete alına n teknolojilerin bi r kısm ı da öze l sektö r kuruluşlar ı el i il e yürütülmelidir. 3. Elektroni k sanayii, önümüzdek i yılların v e girmekt e olduğumu z üçünc ü bi n yılın teme l sanayi i olmay a adaydır. B u konud a dünyad a öneml i bi r bilg i v e teknoloji birikim i oluşmuştur. B u pazarda n pa y alma k kola y olmayacaktır. Ancak, gözardı d a edilemez. He m TÜBİTA K he m d e TÜSİA D raporları, elektroni k alanınd a ülkemizde öneml i sayılabilece k bi r teknoloji k v e üreti m birikim i v e deneyim i olduğunu kabu l etmektedirler. TÜSİA D raporu b u konuda; yonga, yarıiletken üretim i yerine öze l entegr e devre, savunm a sanayii, elektroni k araç-gere ç üretimi, tersine mühendisli k uygulamalar ı v e tüketiciler tarafında n kullanıla n elekrtoni k eşya üreti m teknolojilerini n anınd a izlenmesin i öngörmektedir. TÜBİTA K d a so n zamanlarda yen i malzemeler, biyoteknoloji, mikroelektronik. iletişi m yazılı m teknolojileri v e moder n imala t teknolojiler i üzerind e yoğunlaşmaktadır. Böylec e TÜSİAD raporu, Türkiy e Teknoloj i Vakf ı v e TÜBİTA K uygulamalar ı arasınd a bi r paralellik görülmektedir. TÜBİTA K yılınd a üniversiteler, kam u v e öze l kuruluşlar nezdind e olma k üzere, çoğ u yukarıdak i konularl a ilgil i 69 5 tan e projeyi (1 4 tanes i uluslararası ) 22 0 milya r lir a harcayara k desteklemiştir. 4. Bilgisayarl a bütünleşi k üreti m sistemlerine yöneli k teknolojilerin başt a Türkiye'nin rekabe t güc ü ola n sektörle r olma k üzer e diğe r bütü n sektörler e yayılması içi n gerekl i teşvikle r sağlanmalıdır. B u teknolojilerin finansmanınd a

262 ihracata yaptığ ı katk ı oranınd a teşvi k verilebilir. 5. Küçü k v e Ort a Ölçekl i Sanayi i Geliştirm e Başkanlığ ı organiz e sanay i bölgelerindeki küçü k v e orta ölçekl i işletmeler e yöneli k hizme t birimlerini etki n bir şekild e oluşturmal ı v e b u aland a yapılaca k araştırm a v e geliştirm e faaliyetlerini desteklemelidir. 6. Gerektiğind e belirl i projele r kam u eliyle üniversiteler, kam u araştırm a kuruluşları v e öze l sektö r kuruluşlarını n katılımıyl a düzenlenere k finans e edilmelidir. 7. İnsangüc ü eğitim i içi n gerekl i önlemle r alınmalıdır. B u amaçl a eğiti m programları ilkokulda n itibare n öğrenciler i analiti k düşünmeye, ney i düşünmes i değil d e nası l düşünmes i gerektiğin i öğretmey e yöneli k şekild e düzenlenmelidir. Bu anlamd a kalabalı k sınıfları n küçültülmesi, moder n eğiti m araç-gerecierini n bütün okullara verilmes i v e bunların d a ötesinde öğretmenleri n madd i durumlarını n düzeltilerek, öğretmenliğin, ülkeni n e n iyi öğrenciler i tarafında n terci h edile n bir mesle k halin e getirilmes i sağlanmalıdır. Bunu n d a anlamı, eğitim e dah a fazl a kaynak ayırabilmekti r ki, ülk e sorunlarında n ayrılamaz. Yani, ekonomi k istikra r ve dah a fazl a verg i toplayabilmekl e mümkü n bi r uygulamadır. 8. Öğrencileri n fe n bilimler i v e mühendisli k eğitimin e yönlenmeler i teşvi k edilmeli, dah a önc e İsve ç örneğind e görüldüğ ü gib i b u yönd e adımla r atılmalıdır.

263 9. So n yıllard a üniversitelerde n v e Mill i Eğiti m Bakanlığ ı kanayıly a yurtdışına lisansüst ü çalışm a yapma k içi n gönderile n öğrencileri n durumlar ı dikkatle izlenmelidir. B u öğrencilerin sayılar ı binlerl e ifad e edilmektedir. B u ise, he r yıl milyonlarc a doları n yurtdışın a transfer i demektir. Bunu n yerine, b u öğrencilerin lisanüst ü çalışmalarını n bi r kısmın ı Türkiye'd e tamamlayara k yurtdışına gitmeler i alternatif i dikkatl e incelenmelidir. B u amaçl a Türkiye'd e bazı üniversitele r sadec e lisanüst ü eğiti m yapmakl a görevlendirilmelidir. 10. He r yıl, üniversitelerde n v e diğe r araştırm a kurumlarında n e n a z doktora dereces i ola n araştırıcıları n yurtdışın a gitmeler i teşvi k edilmelidir. Bu kişileri n yabanc ı üniversitelerd e ya z aylarınd a bil e araştırm a yapmalar ı sonunda yen i ilişkile r kurulabilecek, bili m adamlarımı z ço k sayıd a araştırmay ı ve yayın ı yapabileceklerdir. Burad a düşünüle n rakam, bi r yabanc ı üniversited e araştırma projes i ola n bili m adamlarını n hepsini n gidebilmes i şeklindedir. Ya z aylarında yüzlerc e bili m adamını n yurtdışındak i araştırm a kurumlarınd a v e üniversitelerde yapacaklar ı araştırmalar. Türkiye'ni n bili m seviyesin i hızl a arttıracaktır. 11. Yabanc ı yatırımcıların Türkiye'd e araşt ı rma-gel i ştirme laboratuvarla n kurmaları teşvi k edilmelidir. B u aland a Türkiye'd e yetişmi ş bi r işgücünü n olduğ u yabancı yatırımcılar a anlatılmalıdır. 12. Özellikl e Rusy a v e diğe r Doğ u Blok u ülkelerde n yabanc ı bili m adamlarının Türkiye'y e gelmeler i özendirilmel i v e böylec e bili m adam ı açığ ı kapatılabilmelidir.

264 13. Ülkeni n tamnıfiı ş işadamla^^ ^ kend i isimlerin e üniversitelerd e araştırma fonlar ı kurmaları, b u fonla r tarafında n ülkeni n e n yetişmi ş bili m adamlarına araştırma-geliştirm e faaliyetler i içi n yeterl i desteği n sağlanmas ı teşvik edilmelidir. Örneğin, bi r üniversited e bi r i ş adam ı adın a bi r profesörlü k tesis edilebili r v e b u araştırmac ı v e etrafındak i araştırmacılar, b u i ş adamını n kurduğu fondak i kaynaklar ı kullanabilirler. 14. Öze l kuruluşları n araştırma-geliştirm e faaliyetlerin e dah a fazla kayna k ayırmaları içi n gerekl i teşvikle r sağlanmalıdır. B u konudak i yasa l mevzuatı n yeterli olduğ u söylenemez tarihl i Resm i Gazet e il e tarihl i Resmi Gazeted e b u konud a verg i muafiyetler i sağlanmıştır. Burad a amaç, kurumların, yı l içind e yaptıklar ı araştırm a v e geliştirm e harcamalar ı tutarın ı geçmemek üzere, ilgil i dönemd e ödemeleri gereke n yıllık kurumla r vergisini n yüzd e 20'sinin kanun i süresind e tahsilinde n vazgeçilmekte. b u oran a isabe t ede n verg i gelecek ü ç yı l v e faizsi z olara k ertelenmektedir. Anca k dah a etki n teşvikleri n getirilmesi kaçınılmazdır. 15. Araştırma-geliştirm e faaliyetlerini n ayrılma z parças ı ola n mülkiye t hakları il e ilgil i paten t v e ilgil i mevzua t çıkarılmalıdır. 16. Ris k sermayes i kurumları, araştırıc ı il e sermay e sahibini n (b u kiş i y a da kuru m olabilir ) bi r aray a gelere k yen i ma l v e hizme t üretim i içi n çalışmalarını sağlaya n kuruluşlardır. Bi r projes i ola n faka t sermayes i olmaya n girişimci il e sermayes i ola n girişimciy i bi r aray a getirmektedir. B u tü r kuruluşların sayıs ı arttırılmal ı v e mevzuatlar ı düzenlenmelidir.

265 17. Araştırma-geliştirm e faaliyetler i v e teknoloj i üretimini n arkasınd a girişimcilik anlayış ı yatmaktadır. Girişimciliği n teşvik i içi n okullar a gerekl i ders programlarını n konulmasında n girişimcileri n önündek i mevzua t engellerini n kaldırılmasına kada r bi r diz i politik a uygulamay a konulmalıdır. 18. Kıs a dönemd e yapılmas ı kaçınılma z ola n b u uygulamala r uzu n dönemd e kurumsallaştırılmalı, güçlendirilmel i v e görüle n aksaklıkla r düzeltilmelidir.

266 YARARLANILAN KAYNAKLA R A. Kita p v e Rapo r 1a r 1. Devle t Planlam a Teşkilatı ; Bili m Teknolojis i P o l i t i k a l a r ı n ı n ü 1 k e K. a 1 k ı nm a s ı n d a k ı ön e m i v e T ü r k. i y e' n i n Araştırma Kapasitesi ; Ankara, Mayı s Dura, Ciha n Prof. Dr. ; Bilg i Toplumu ; Kültü r Bakanlığ ı Yayını, Ankara, Erkan, Hüsn ü Prof. Dr. ; Bilg i Toplum u v e Ekonomi k Gelişme; T. İ ş Bankas ı Kültü r Yayınları, Ankara, Glass, B- ; Th e Timel y an d th e Timeless ^ Basi c Books, Inc.,'New*York, HeidLik, G. an d K. Yamamuro ; Te c jnclog xca l Competitio n anc i Interdependence: Th e Searc h Fo r Polic y in th e Unite d States, W. Germany, an d Japan ; Th e Universit y o f Washington Press, U.S.A., K 1r1m, A r man Do c - Dr. ; Tü r k i ye İmala t Sana y i i nd e Teknolojik Değişim ; TOB B Yayınları, Ankara', TÜBİTAK ; Tür k Bili m v e Teknoloj i Politikas ı ; Ankara, TÜSİAD ; Türkiye'd e v e Dviny ^ÖB Yükseköğretim, Bili m v e Teknoloji; İstanbul, 19s^4. 9. Türkiy e Cumhuriyet i Devle t Bakanlığı ; Bili m v e Teknoloj i P o l i t i k a s ı ; Ankara, AÇusto s 19S Türkiy e Teknoloj i Geliştirm e Vak-P ı Tanıtı m Seti, Ankara, 1P^4.' 11. YAbED ; üreti m teknolojisini n Yenilenmesind e Dı ş Yatımların Rolü ; İstanbul, B. İstatistikler Devlet İ s t a t i s t i k Enstitüsü, OEC D İ s t a t i s t i k l e r i, EURDSTAT, STII D Ver i Bankası, WIPO. C«Kon u il e i l g i l i kanu n hükmünd e kararnameleri n yayımlandığı Resm i Gazetele r v e ç e ş i t l i gazet e m a k a 1 e 1 e î " 1.

267

268 YARIŞMAYA KATILA N DİĞE R ESERLE R

269

270 (MANSİYON ÖDÜLÜ) Kod: 0623 Arş.Gör. Mehmet Gürol Fxrat Üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü ELAZIĞ Kod: 2031 Dr. Sema îşisağ İnönü Cad. 057/ Üçkuyular İZMİR Kod: 0453 Harun Tanrıvermiş Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü Dxşkapx~ANKARA Kod: 5358 Haluk Recai Cezayirlioğlu Koza Sitesi 10. Blok D Levent ŞEHİR Kod: 7311 Uğur Gürşad Yalçxner Cemal Gürsel Caddesi No:77/8 Cebeci ANKARA Kod: 1248 Prof.Dr. İbrahim Deniz Akçalı Çukurova Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Makina Müh. Bölümü Balcalı-ADANA Kod: 2468 Tanay Sıdkı Uyar Kocaeli üniversitesi Teknik Eğitim Fakültesi Elektrik Eğitimi Bölümü Anıt Park Yanı İzmit-KOCAELİ Kod: 2362 Sadettin Gültekin K.T.Ü. Rize Meslek Yüksek Okulu RİZE

271 Kod: 6238 Alp Aslan Özınen Astek Mühendislik ve Taah.Ltd.Şti, Büyükdere Cad. 81 Kuğu İş Merkezi No:9 Mecidiyeköy-ŞEHİR Kod: 6943 Cem Soruşbay İ.T.Ü Makina Fakültesi Otomotiv Anabilim Dalı Motorlar ve Taşıtlar Laboratuarı Ayazağa-ŞEHİR Kod: 1940 Dr.H, Necdet üzuntaş 1732 Sokak No:21/ Karşıyaka İZMİR Kod: 8702 Şafak Yüksel Devlet Mahallesi Omurtak Apt. H Bakanlıklar ANKARA Kod: 1950 Necati Tahralı Halıcılar Cad. Vatandaş Sok. No:3 Yiğit Apt. D: Fatih ŞEHİR Kod: 1992 Atıf üral Kocaeli Üniversitesi KOCAELİ Kod: 1226 Prof.Dr. Nusret Çam İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Beşevler ANKARA Kod: 1398 Deniz Tunçalp Ortadoğu Teknik Üniversitesi 8. Yurt No:324/1 ANKARA Kod: 4291 Aziz Sevi Cemal Gürsel Cad.104/9 Cebeci-ANKARA

272 Kod: 4934 Ruhi Tek Şemsettin Günaltay Cad. NOS216/16 Erenköy-ŞEHİR Kod: 7675 Ali Yeşilkuş/Melike Peker EdirnekapjL Erkek Öğrenci Yurdu Fatih-ŞEHÎR Kod: 1111 Sema Bıyiklxoğlu Mimar Sinan Üniversitesi Grafik Ana Sanat Dalı Fxndxklx-ŞEHİR Kod: 4603 Yeşil Özorhon Kışla Caddesi No:40/B K. MARAŞ Kod: 4870 Kadir Kılıçparlar Türkiye Gazetesi Ekonomi Servisi Molla Fenari Sok. Ihlas Han No: Cağaloğlu-ŞEHİR Kod: 5382 Ergin Erginer Abant izzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri B. Araştırma Görevlisi Gölköy/BOLÜ Kod: 1453 Nuri Çaykun Alpaslan Valikonağı Cad. Sezai Selek Sok. No:6/5 Esen Apt Nişantaşı/ŞEHİR Kod: 4010 Musa Gülkaya İGEME Mithatpaşa Cad* No: Kızılay ANKARA

273 Kod: 2847 Sema Bolu SİMGE Ltd. Şti. Hasip İşhanı Fatih ŞEHİR Kod: 1964 Y.Doç.Dr. Mustafa Çiğdem Fulya Mah. Ayşecik Sok. No:44/14 Mecidiyeköy-ŞEHİR Kod: 4741 Hakan F. Kip AFKOM Ltd. Atatürk Cad.No:152 K.2 Taksim 207 Alsancak-İZMİR NOT: Yarışmamxza başvuruda bulunan tüm eserler Odamız Dokümantasyon Şubesx'nde kod numaralarma göre incelemeye açxktxr.

274 ISTANBUL TİCARE T ODAS I YAYINLARI YAYIN NUMARASI (1994) O YAYIN AD I Türkiye'de Bütç e ve Maliy e Politikalar ı İthalat Rejim i Küba Üik e Etüd ü Sigorta Sektörünü n Ekonomi k İşlev i ve Fo n r aratmc3 Kapasites i Orta Afrik a İhraca t Paza r Araştırmas ı Baltık Ülkeler i (Estonya, Letonya, Litvanya ) Leasing Factoring Forfaiting Franchising The Turkis h Fre e Zone s Foreign Capita l Investmen t Regulation s Encouragament o f Investment s Türkey-The Lan d o f Busines s Opportunitie s Polonya İhraca t Paza r Araştırmas ı Bahreyn İhraca t Paza r Araştırmas ı Çek Cumhuriyet i v e Slovaky a Paza r Araştırmas ı Arnavutluk İhraca t Paza r Araştırmas ı 1993 Yıl ı İstanbu l Küçü k Sanay i Kapasit e Kullanı m Araştırmas ı Makedonya İhraca t Paza r Araştırmas ı Outstanding Exporters'9 3 New Practice s i n the Turkish Financ e Syste m Türkiye'deki Serbes t Bölgele r ve İlgil i Mevzua t İhracatı Teşvik Kara n ve Tebliğler i Başarılı Verg i Mükellefler i '9 3 İ-Stanb-ul Halkını n Hizme t Sektörün e Dönü K Taleo ı Dış Ticarett e Liberalleşm e v e İthala t Eğilimler i Büyüme, İhracat, İstihda m Boyutlarıyl a Kıicu k işyerler i v e Sosya l Korum a İstanbul Ulaşımınd a Deni z Yolundan Yararlanm a Avrupa Topluluğ u v e Gümrü k Birliği'n e Türkiy e nı n Uyumu v e Sorunlar ı (1995) 1 Eski Doğ u Bloku'nda n Gele n Turistle r İçi n Rehbe r (Rusça, Makedonc a v e Romenc e dillerına e basılmıştır. İthalat Rejim i

275

276