Ordolardan Andisoller (1990) ve Gelisoller (1999) son yıllarda sınıflandırma sistemine eklenmiştir.

Transkript

1 TOPRAK TAKSONOMİSİ (SOİL TAXONOMY, 1975) İlk olarak kapsamlı biçimde 1938 lerde yapılan toprak sınıflandırma sistemi, 1949 da tekrar gözden geçirilerek ABD de yayımlanmıştır. Bu tarihten sonra yapılan geniş kapsamlı toprak araştırma ve sınıflandırmalarında bütün ın 1949 sistemine göre sınıflandırılması veya isimlendirilmesi mümkün olmamıştır. Bu nedenle 1950 lerde yeni bir toprak sınıflandırma sistemi geliştirmek için bir tasnif sistemi oluşturulmaya başlanmıştır da yapılan 7. toplantıda ABD li bilim adamlarınca hazırlanan 7. yaklaşım. Bu yeni sistem ABD Toprak Koruma Servisi ve Toprak Araştırma Bakanlığı tarafından 1960 da bastırılmıştır. Sonra bu sisteme 1964, 1965 ve 1967 de ilaveler yapılmıştır. Bu sisteme son şekli verilerek Toprak Taksonomisi adı verilmiş ve 1975 yılında ABD Tarım Bakanlığı Toprak Muhafaza Servisi tarafından yayınlanmıştır. Bu yeni toprak sınıflandırma sisteminde ; takımlara (order), takımlar alt takımlara (suborder), alt takımlar büyük gruplara ve alt gruplara bunlar da familya ve serilere ve nihayet en küçük birim olan pedonlara ayrılır. Alt takım: her takım kendi arasında sayıları 2-7 arasında değişen alt takımlara ayrılırlar. Bu ayrımda ın su ekonomisi ve iklim koşullarının üzerinde oluşturduğu fiziksel ve kimyasal özellikler esastır. Örnek: Aqualf Büyük toprak grupları: büyük toprak gruplarının isimleri kelimenin baş tarafına ilave olunan şekillendirici elementle verilir. Örnek: fragiaqualf Familya ve seriler: bitki gelişmesi için önemli olan tekstür, mineralojik bileşim ve sıcaklık gibi özellikleri ifade eder. Seriye toprağın ilk tanıtıldığı yerin veya yakınındaki bir alanın ismi verilir. Pedon: en küçük birimdir. Horizonlarda yatay ve düşey yöndeki değişmeleri ayrıntılı olarak gösterir. Sınıflandırmada kullanılan esaslar Bu sistem, esas itibariyle toprak morfolojisi ile toprağın fiziksel ve kimyasal özelliklerini tam anlamıyla ayırt etme esasına dayanmaktadır. Bu nedenle bu sisteme göre ın sınıflandırılması için toprak teşhisine yarayan 20 horizonun ve 36 tanıtıcı özelliğin bilinmesi gerekir. Takım: 12 takım (Alfisol, Andisol, Aridisol, Entisol, Histosol, İnceptisol, Mollisol, Oxisol, Spodosol, Ultisol, Vertisol ve Gelisollerdir) vardır. Takımların ayrılmasında yaprağın ana bileşimi, organik ve mineral maddenin bütün özellikleri ve tekstürü, horizonların gelişme derecesi, belli horizonların olup olmaması, topraktaki mineral maddelerin ayrışma derecesi rol oynar. Terminoloji (İsimlendirme) Karışıklığa meydan vermemek için 1938 sınıflanmasının yayınlanmış isimleri çoğunlukla kullanılmamıştır. Toprak taksonomisi için tamamiyle yeni terminoloji sunuldu. Türetilen isimler mümkün olduğunca kısa ve kullanıcıların isimleri hatırlamasına yardım edecek çağrışımlar içerecek şekilde oluşturulmuştur. İsimler, sınıfın ana karakteristik işlemlerinden b ir kaçını hatırlatır, kategorik derecesi ile aynı kategori içindeki diğer sınıflarla olduğu kadar yüksek kategorilerle olan ilişkilerini de gösterir. Ordolardan Andisoller (1990) ve Gelisoller (1999) son yıllarda sınıflandırma sistemine eklenmiştir.

2 Ordolar ve yapım ekleri: Alfisols alf Andisols and Aridisols id Entisols ent Histosols ist Inceptisols ept Mollisols oll Oxisols ox Spodosols od Ultisols ult Vertisols ert Gelisols gel Bu sınıflamada alt sıranın altında yer alan büyük grup üsttekilerden birinin önüne türetilmiş bir önek takılarak adlandırılmaktadır. Bunun altındaki alt grubun adı ise büyük grup adının önüne özelliğe göre türetilmiş bir sıfat takılarak yapılmaktadır. Familya adında da alt grup adının önüne sıfatlar getirilmektedir. Burada serinin kapsamı daha daraltılmış ve toprak tipi kaldırılmıştır. Bu durumda seri, renk, bünye, yapı, reaksiyon, mineral ve kimyasal bileşim ve toprak profilindeki düzenlenme bakımından benzer olan esas horizonlara sahip dan oluşmaktadır. Örnek: Çok zayıf ve yeni gelişme gösteren Entisol; her yıl uzun bir dönem kuru Aridisol ordosunda gruplandırılır. Entisol ismi genç karakterli toprağı hatırlatmak amacıyla ent eki recent:yeni (genç) ten alınarak oluşturulmuştur. Arid ismi ise bu sınıftaki ın arid koşullar altında olduğunu belirtir. Alt grup isimleri iki heceden oluşmaktadır; ön ek ve ordodan alınan yapım eki. Yapım eki ordoların isimlerinden elde edilir ve alt ordoların isimlendirilmesinde kullanılır. Örnek: Entisol de yapım eki Ent; aridisol de ise id tir. Bu nedenle herhangi bir toprak ismi ent ile son buluyorsa bu Entisol, id ile bitiyor ise Aridisol ordosunun alt ordosu olduğunu belirtir. Alt grup isimleri iki heceden oluşmaktadır. Örneğin, Entisol; yüzey suları ile yeni depolanmış ve hala orijinal dizilim veya katmanlaşma gösteren Entisoler (sedimentler) Fuluvents olarak isimlendirilir (Latin: fluvius=nehir). Alt katmanlarının bazı horizonları içinde kil birikimi görülen Aridisoller, Argid olarak isimlendirilirler (Latin: argilla=kil) Büyük Grup isimleri alt grup isimlerinin önüne bir veya birkaç yapım ekinin getirilmesiyle türetilir. Bu nedenle büyük grup isimleri üç veya daha fazla heceden oluşur. Örneğin, yazın çoğunlukla kuru olan fluventler (yalnız aridisoller kadar kuru değil) Xerofluvents olarak adlandırılır (Greek: xeros=kuru). Sertleşmiş bir horizon içeren Argidler ise Durargids olarak isimlendirilir (Latin: durus=sert). Alt grup isimleri, büyük grup isimlerinin önüne bir veya birkaç sıfatın eklenmesi ile oluşturulur. Typic (tipik) sıfatı büyük grubun merkezi kavramını niteleyen alt gruplar için kullanılır. Alt grup ek alarak kendi gruplarının bazı önemli karakteristiklerini yada diğer sınıfların bir karakteristiğine sahipse bu özelliği de sıfat yapısı ile tanımlanır. Örneğin, Xerofluventlerden genel yapıları olan kuru profile sahip olmayan yani profillerinin daha derin bölümlerinde yaşlıkla ilişkili karakteristikleri içerenler Aquic (Latin: aqua=su) sıfatını ön ek olarak alırlar. Bu durumdaki xerofluventlerin alt grup isimi Aquic xerofluvent tir. Sertleşmiş horizon içeren Durargid lerden sertleşmiş horizonu levhalı yada masif olmayanlar tipik alt

3 grup kavramından uzaklaşmaları (başka alt gruplara benzerlikleri) nedeniyle Haplic Durargids olarak sınıflandırılırlar. Familya isimleri profilin tekstürünü, mineralojisini, sıcaklık rejimini ve diğer karakteristikleri belirten sıfatlarla birlikte alt grup isimlerini içerir. Örneğin İnce (kil), montmorillonitik, mesic Aquic xerofluvent. Bu familya kil tekstürlü, baskın olarak monmorillonit kil mineralinden oluşan ve ılıman sıcaklık rejimine sahip ı içerir. Tınlı, karışık, sığ Haplic Durargids; bu familya tınlı tekstüre sahip, karışık kil minerallerinden meydana gelmiş, ılıman iklime sahip ve yüzeye yakın derinliklerde ana kaya (sert kaya) bulunan ı içerir. Seri isimleri çoğunlukla ilk defa tanımlandıkları ve haritalandıkları ya da tipik olarak ortaya çıktıkları yerlerin isimlerinden alınır. Örneğin bu güne kadar Lahoftan Serisi sadece killi, montmorillonitik, mesic, Aquic Xerofluvent in bir üyesidir. Vylach serisi, tınlı, karışık, mesic, sığ, Haplic Duraargid familyasının bir üyesi olarak tanımlandı. Her ikisi de Nevada da (USA) oluşmuştur. Alfisoller: Semiaridden hümide kadar değişen sahalardaki kil ve bitki besinlerince zengin alt toprağa sahip. Normal olarak karışık bir bitki örtüsüne sahiptirler ve çoğu ürünler bakımından üretkendirler. Alt sıraları: Aqualfler, Cryalfler, Udalfler, Ustalfler ve Xeralfler. Andisoller: Normal olarak volkanik ana maddeden oluşmuş. Bu yüksek gözeneklilik, parçacık yüzey alanı ve su tutma kapasitesine sahiptir. Alt sıraları: Aquandlar, Cryandlar, Torrandlar, Udandlar,Ustandlar, Vitrandlar ve Xerandlar. Aridisoller: Mezofitik bitkileri yetiştirmek için çok kuru olan. Bunlarda kilce zengin bir alt toprak ve/veya çimentolanmış veya çimentolanmamış tuz ve karbonat depozitleri bulunabilir. Bu normal olarak çöllerde bulunur. Alt sıraları: Argidler, Calcidler, Cambidler, Cryidler, Duridler, Gypsidler ve Salidler. Entisoller: Az veya hafif gelişme gösteren ve ana maddelerini yansıtan özelliklere sahip. Bunlar dik yamaçlardaki, sel düzlüklerindeki ve kumullardaki ı içine alırlar. Değişik ortamlarda bulunabilirler. Alt sıraları: Aquentler, Arentler, Fluventler, Orthentler ve Psammentler. Gelisoller: Normal olarak koyu renkli bir organik yüzey katı, bunun altında mineral katlar ve daha altta permafrosta (sürekli donmuş kat) sahip. Bu normal olarak tundra bölgelerinde bulunur. Alt sıraları: Histeller, Ortheller ve Turbeller. Histosoller: Kamışlar, otlar, yapraklar, hidrofitik bitkiler ve odunsu materyallarden türemiş, hafifçe ayrışmıştan iyi ayrışmışa kadar değişen organik maddeye sahip. Bu hakim olarak çok zayıf drene olmuştur ve düşük rakımlı sahalarda bulunur. Alt sıraları: Fibristler, Folistler, Hemistler ve Sapristler.

4 İnceptisoller: Değişime uğramış katmanlar ihtiva etmekle birlikte, halâ bazı ayrışabilir mineraller bulunduran. Çok farklı sıcaklık ve rutubete farklı çevrelerde bulunabilirler. Alt sıraları: Anthreptler, Aqueptler, Cryeptler, Udeptler, Usteptler ve Xereptler. Mollisoller: Koyu renkli bir yüzey horizonuna sahip. Bu bitki besinlerince zengin ana maddeden oluşmuştur ve normal olarak otluk arazilerde bulunur. Alt sıraları: Alboll'ler, Aquoll'ler, Cryoll'ler, Rendoll'ler, Udoll'ler, Ustoll'ler ve Xeroll'ler. Oxisoller: Hümid, tropik veya subtropik sahalardaki düşük aktif killer ve birkaç ayrışabilir minerale sahip. Normal olarak belirgin katmanları bulunmayan kırmızımsı veya sarımsı dır. Alt sıraları: Aquoxlar, Peroxlar, Torroxlar, Udoxlar ve Ustoxlar. Spodosoller: Hümid sahalardaki kırmızımsı, alüminyum ve/veya demirce zengin bir katman üzerinde açık gri bir yıkanma katmanı bulunan. Üzerlerinde normal olarak iğne yapraklı ağaç örtüsü yer alınır. Alt sıraları: Aquodlar, Cryodlar, Humodlar ve Orthodlar. Ultisoller: Hümid sahalardaki kilce zengin, fakat bitki besinlerince fakir alt toprağa sahip. Toprak iyileştiriciler yardımıyla sıra bitkileri için üretkendirler. Alt sıraları: Aquultlar, Humultlar, Udultlar, Ustultlar ve Xerultlar. Vertisoller: Kuruduklarında büzülen ve çatlaklar oluşturan ve ıslandıklarında şişen. Büzülme ve şişme bina ve yolları tahrip edebilir. Alt sıraları: Aquertler, Cryertler, Torrertler, Udertler, Ustertler ve Xerertler.

5 Ayrışma derecesi ve B horizonunun gelişimi Çok az Hafif Orta Çok aşırı Entisol Aridisol Inceptisol Alfisol Spodosol Ultisols Mollisol Oxisol Özel bileşenlerle tanımlanan toparklar Andisol Histosol Vertisol Gelisol Volkanik kül Turba, organik madde Kendiliğinden karışan killi Kutup bölgelerindeki Teşhis edici yüzey horizonlarına epipedon denir ve Soil Taksonomide sınıflandırmaya giriş bu teşhis edici yüzey horizonlarının veya epipedonların varlığı ve derinliği ile başlar. 7 adet teşhis edici epipedon vardır. Her biri kesin sınırlarla belirlenmiştir ancak temel olarak hepsinin mollic epipedon ile benzerliği veya benzemezliği esas alınmaktadır. Bunlar: Anthropic Histic Melanic Mollic Ochric Plaggen Umbric İnsan etkisi ile oluşmuş, mollic epipedona benzer Çok yüksek organik madde, dönemsel olarak ıslak Kalın, siyah, >6% organik C, volkanik da yaygın Kalın, siyah renkli, iyi strüktürlü, yüksek baz doygunluğu Çok açık renkli, çok az organik madde, mollice göre ince ve daha fazla ayrışmaya uğramış İnsan etkisi ile oluşmuş, uzun yıllar çiftlik gübrelemesi yapıldığından çim gibi horizondur Mollic gibidir, sadece baz doygunluğu mollic epipedondan daha düşüktür Teşhis edici epipedonlar daha ziyade toprak rengi, görünüşü ve verimliliği gibi gözlenebilir özelliklere göre belirlendiği halde teşhis edici alt horizonlar ise yer değiştirme, kil birikimi, alüminyum ve demirin varlığı, tuz birikmesi ve ağarma gibi özellikleri dikkate alır. Diğer özellikler ise geçirimsiz katmanların varlığının belirlenmesidir.

6 Teşhis edici alt horizonlar 18 adettir ancak önemlileri 5 adettir. Bunlar: Albic Yıkanma horizonu, beyaz (ağarmış) Cambic Yıkanma ve birikme olmaksızın horizon içinde değişim olur, zayıf gelişmiştir Argillik Üst horizondan yıkanan kilin biriktiği horizon Spodic Üstündeki yıkanan horizondan gelen demir ve Al oksitler ile organik maddenin biriktiği horizondur Oxic Yüksek düzeyde ayrışmanın olduğu horizondur. Kuvars, kaolin ve metal oksitleri kapsar. Katyon değişim kapasitesi düşüktür. TOPRAK ORDOLARI Teşhis edici yüzey ve alt toprak horizonları ile ilgili bilgiler toplandıktan sonra; organik madde kapsamı, nem kapsamı, kil tipi ve ana materyal belirlenir ve incelenen toprak aşağıdaki 12 ordodan birine yerleştirilir. Mineral toprak (<25 % organik madde) Organik toprak (>%25 org. mad.) Donmuş Az ayrışmış Orta düzeyde ayrışmış, ayrımlı B horizonu vardır Çok ayrışmış A C Genişleyebilen killer yoktur ENTİSOL horizonludur Genişleyebilen killer hakimdir VERTİSOL Volkanik ANDİSOL Çoğunlukla ıslak A zayıf bir B Volkanik INCEPTİSOL üzerindedir olmayan Çoğunlukla kuru ARİDİSOL B horizonu Kalın, yumuşak, MOLLİSOL kilce siyah A, verimli Çoğunlukla zengindir E Verimli ALFİSOL ıslak üzerinde C ince A1 Verimsiz ULTİSOL C B horizonu organik madde ve SPODOSOL demirce zengindir OXİSOL HİSTOSOL GELİSOL toprak Şekil. Soil Taksonomiye göre ordo düzeyinde ın sınıflandırılması için anahtar. (Harpstead et.al., 1997)

7 Alfisols Orman ı (yapraklarını döken) Andisols Volkanik Aridisols Çöl ı Entisols Yeni gelişen genç Gelisols Soğuk bölgelerin donmuş ı Histosols Organik İnceptisols Olgunlaşmamış, gelişen Mollisols Çayır ı, en verimli dır Oxisols Tropik ve yarı tropiklerin kuvvetli ayrışmaya uğramış ı Spodosols Orman ı (asit reaksiyonlu ve ibreli orman ) Ultisols Ilık ve yağışlı bölge ı Vertisols Genişleyebilen killeri kapsayan şişen