Uluslararası molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa) Bildiriler

Transkript

1 Uluslararası molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa) Bildiriler InternatIonal SymposIum on Molla FanĀrĪ (4-6 December 2009 Bursa) ProceedIngs Editörler/edıtors Tevfik Yücedoğru Orhan Ş. Koloğlu U. Murat Kılavuz Kadir Gömbeyaz BURSA 2010

2 Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu Molla Fenârî ye Göre Tefsir İlminin Konusu Olarak Kur ân Mehmet Çiçek, Dr. Giriş Dokuz Eylül Üniversitesi VIII.-IX./XIV.-XV. yy. da yaşamış İlâhiyat Fakültesi büyük İslâm âlimi Molla İzmir, Türkiye Şemseddîn Mehmed (Muhammed) b. Hamza b. Muhammed el-fenârî, (750/ /1431) Aynü l-a yân adlı Fâtiha tefsiriyle ilgili çalışmasının mukaddi-mesini tefsir ilmi konusuna ayırmıştır. O, tefsir ilmini; tanımı, kendisine duyulan ihtiyaç, mevzusu ve faydalandığı ilimler şeklinde dört başlıkta ele almıştır. Biz bu dört başlıktan üçüncüsünü, yani tefsir ilminin mevzusu olarak Kur ân a bakışını bu tebliğde sunmaya çalışacağız. İlk olarak müellifimizin Kur ân ı nasıl tanımladığı ele alınacaktır. Tanım meselesi, Teftâzânî nin Gazzâlî ve İbnü l-hâcib in Kur ân tanımlarıyla ilgili görüşlerini de ele aldığı Şerhu t-telvîh adlı eserinden hareketle incelenecek ve Molla Fenârî nin Kur ân tanımı (benzerlikleri ve farklılıkları açısından) ortaya konulacaktır. Devamında tefsir ilminin mevzusu olan Kur ân ı, Molla Fenârî nin nasıl yorumladığı sunulacaktır. Hedefimiz konuları bir bütün olarak ele almak olmayıp sadece temel tartışma noktalarına dikkat çekme şeklinde olacaktır. Böylece o dönemde tartışılan konuyla ilgili temel problem alanları da tespit edilmeye çalışılacaktır. I. Molla Fenârî de Kur ân ın Tanımı Müellifimiz, öncelikle Kur ân la ilgili zikredilen tanımları ele alır. Ardından kendi Kur ân tanımını sunar. Şimdi bunları tek tek ele alarak Molla Fenârî nin Kur ân tanımını nasıl oluşturduğunu tahlile çalışalım. sayfa 423

3 Molla Fenârî ye Göre Tefsir İlminin Konusu Olarak Kur ân/m. Çiçek İmam Gazzâlî (ö. 505/1111) tarafından zikredilen ilk tarif Bize tevatüren gelen ve iki kapak arasında nakledilen sayfalardır 1 şeklindedir. Sadruşşerîa (ö. 747/1346) kendisinin de kabul ettiği bu tarifi, şöyle açıklamıştır: Burada iki kapak arasında olan mushaflardaki naklin tevatürle zikredilmesi, Kur ân dışındaki diğer semavî kitapları, ilâhî ve nebevî hadisleri, mushafta iki kapak arasında nakledilmeyip tilaveti neshedilen şeyleri ve âhâd rivayetler yoluyla nakledilen şâz kıraatleri tarifin dışında bırakır. 2 İbnü l-hâcib e (ö. 646/1249) ait olan ikinci tarif ise Kur ân, herhangi bir sureyi meydana getirmekten âciz bırakmak için indirilen kelâmdır 3 şeklindedir. İbnü l-hâcib i böyle bir tanım yapmaya götüren sebep, zikredilen ilk tarifi devrî 4 olarak nitelemesiyle ilgilidir. Çünkü ilk tanımda zikredilen, mushafta nakledilen şeyle ifadesindeki mushafın neliği sorusuna içinde Kur ân ın yazıldığı şey ifadesiyle cevap vermek durumunda kalınır. Bu da tanımda fasit bir daireye neden olur. 5 Sadruşşerîa ise, İbnü l-hâcib in bu itirazının tutarsız olduğunu belirtir ve mushafın örfte malum olduğunu ve temel eleştirisi olan devr ile ilgili olarak da Kur ân ın tarifinden kastedilen şeyin Kur ân ın mahiyeti olmadığını hatırlatarak reddeder. O, ayrıca İbnü l-hâcib in sorduğu sorunun da yanlış olduğunu, aslında sorunun hangi kitabı kastediyorsun? şeklinde olması gerektiğini, bunun cevabının da yazılmış bir kitap şeklinde olacağını söyler. 6 sayfa 424 Hamza, ; bk. Molla Fenârî, Şemseddîn Muhammed b. ه و م ا ن ق ل ا ل ي ن ا ب ي ن د ف ت ي ا لم ص اح ف ت و ات ر ا 1 Fusûlü l-bedâi fî Usûli ş-şerâi, Matbaatü Şeyh Yahya Efendi, İstanbul 1289, II, 2. 2 Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mesud, et-tavzîh fî Halli Gavâmizi t-tenkîh (Sadeddîn Mesud b. Ömer et-teftâzânî nin et-telvîh ale t-tavzîh iyle birlikte), Mekteb-i Sanayi, İstanbul 1310, م ن ه ب س ور ة لا ع ج از ل ا لم ن ز ل ا لك ل ام ب ا ن ه ا لق ر ا ن ; bk. Sadruşşerîa, a.g.e.,.49 4 Bir şeyin var olduğu şey üzere bulunması. Bk. Cürcânî, Ebü l-hasan Seyyid Şerîf Ali b. Muhammed b. Ali, et-ta rîfât, Devr md., Matbaa-i Ahmed Kâmil, İstanbul Sadruşşerîa, a.g.e., Sadruşşerîa, a.g.e.,

4 Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu Teftâzânî (ö. 792/1390) tarafından genel kabul gördüğü söylenen tarif ise Kur ân, Peygamberimiz e indirilen, mushaflarda yazılan, şüphe olmaksızın mütevatir bir nakille nakledilen şeydir 7 şeklindedir. Teftâzânî, (fıkıh) usûlcülerinin Kur ân tarifinde dikkate aldıkları şeyin, onun tamamı veya onun ayrı ayrı her bir parçası olabileceğini belirterek, onların hedeflerinin, hükme delil oluşturacak şeye ulaşmak olduğuna dikkat çeker. Dolayısıyla onlar, tanımda ifade edilen mucize olması, Peygamber e indirilmesi, mushaflarda yazılması, mütevatir olarak nakledilmesi gibi durumları göz önünde bulundurarak ayet ayet, her birinin arasında birtakım ortaklıklar bulmaya çalışmışlardır. Mesela bazı âlimler, anlamın daha belirgin hâle gelmesi için bunlara birtakım sıfatlar daha eklemişlerdir. Bazıları ise, Peygamber Efendimiz zamanında ortaya çıkan şartlardan olmaması sebebiyle tanımda kitabet ve nakli zikretmeyip icaz ve inzali öne çıkarmışlardır. Diğer bir kısmı da kitabet, inzal ve nakli dikkate almışlardır. Bu görüşleri değerlendiren Teftâzânî, âlimlerin tarifindeki maksadın, vahye şahit olmayan kişilere Kur ân ın tarif edilmesi olduğunu söyler. Çünkü onlar, nakli ve mushaflardaki kitabeti biliyorlardı. Mesela icaza nispetle nakil ve kitabet, onlara tarifte daha fazla açık geliyordu. 8 Dikkat edilirse Teftâzânî, Kur ân tanımında, tanımı yapanın ihtiyaç ve gaye sinin etkili olduğuna vurgu yapmaktadır. Nitekim O, İbnü l-hâcib in Sadruşşerîa ya yönelik yaptığı devr itirazının Kur ân ın mahiyetinin tarif edilmemesi anlamında herkesi (İbnü l-hâcib i de) kapsadığını belirtir. 9 Bu anlamda devr den kurtulan bir tanımın olamayacağına işaret eden Teftâzânî, konuyu devr üzerine tartışmak yerine ihtiyaçlara dikkat çekmeyi tercih eder. Bu, ona göre, aynı zamanda bir tane Kur ân olmasına rağmen niçin birçok tanımdan bahsedilmektedir? sorusuna cevap verecek bir durumu da yansıtmaktadır. Molla Fenârî öncesi Kur ân tanımlarını genel olarak değerlendirmek gerekirse, Kur ân ın mahiyetinin bilinemezliği noktasında ortak bir görüşe varıldığını ve bununla bağlantılı olarak ihtiyaçların tanımı belirleyen temel unsur 7 ب ل ا ش ب ه ة م ت و ات ر ا قل ا ن ا ل ي ن ا ا لم ن ق ول ا لم ص اح ف ف ي كت وب ا لم الر س ول ع ل ى ا لم ن ز ل ا لق ر ا ن ه و ; bk. Teftâzânî, Sadeddîn Mesud b. Ömer b. Abdullah, et-telvîh ale t-tavzîh (Ubeydullah b. Mesud Sadruşşerîa nın et-tavzîh fî Halli Gavâmizi t-tenkîh iyle birlikte), Mekteb-i Sanayi, İstanbul 1310, Teftâzânî, a.g.e., Teftâzânî, a.g.e., 52. sayfa 425

5 Molla Fenârî ye Göre Tefsir İlminin Konusu Olarak Kur ân/m. Çiçek olduğunu görmekteyiz. İşte Molla Fenârî nin Kur ân tanımı bu zeminde ortaya çıkmaktadır. O, Kur ân ı şöyle tanımlamaktadır: هو كلام االله المعتبر من حيث تحقق نزول نظمه العربي وما هو معناه المراد عند االله تعالى على رسولنا صلى االله عليه وسلم. Kur ân; Arapça nazmın ve Allah katında murad edilen mananın Peygamberimiz e inişinin gerçekleşmesi (tahakkuku) bakımından dikkate alınan (muteber) Allah kelâmıdır. 10 Molla Fenârî, kendi tarifiyle ilgili şu noktalara dikkat çekmiştir: Tarifteki Allah kelâmı ifadesi, Allah Teâlâ nın kelâmı olan Kur ân ı, başkalarının kelâmından ayırmıştır. Tarifteki dikkate alınan (muteber) kaydıyla, günlük hayatta kullanılan elhamdülillahi Rabbi l-âlemîn gibi Kur ân la lafzen ortak olan sözler, Allah ın kelâmından ayrılmıştır. Nitekim o, İbnü l-hâcib i tanımında bu noktaya dikkat çekmemesi sebebiyle eleştirir. Dolayısıyla bir kişi Molla Fenârî ye göre cünüp dahi olsa, bu ifadeyi Kur ân olmaması sebebiyle söyleyebilir. Ona göre bunda fıkhî yönden bir haramlık söz konusu değildir. Tarifteki Arapça nazmın, Peygamberimiz e inişinin gerçekleşmesi ifadesiyle, İbn Mesud ve Übey b. Ka b gibi kârîlerin kıraatte tek kaldıkları şâz kıraatler, tilaveti nesh edilmiş hükmü bâkî kalmış olan nesihler ve Arapça nazmın Peygamberimiz e nazil olması gerçekleşmemiş (tahakkuk) olan Neml Suresi dışındaki besmeleler Kur ân dan çıkarılmıştır. Aksi takdirde Molla Fenârî ye göre besmelenin Kur ân dan olduğunu iddia eden kimselere muhalefet edilmezdi ve onları inkâr eden de küfürle suçlanırdı. Aynı şekilde onları ayetten sayan kimsenin kıraati namazda caiz olur ve onların, cehrî namazlarda okunması gerekirdi. 11 Molla Fenârî, tanımdaki mezkûr ifadeyle besmele ve farklı dilde (Farsça) Kur ân okuma problemini çözdüğünü düşünür. Ona göre böylece besmelede ortaya çıkan Kur ân dan olup olmaması şeklindeki problem, sayfa Molla Fenârî, Aynü l-a yân (Tefsîru l-fâtiha), Rifat Bey Matbaası, Dersaadet 1325, 41; Süleymaniye Kütüphanesi, Âtıf Efendi, no. 193, vr. 25 b. Bu eserden yapılan alıntılarda matbû nüshayla birlikte yazma nüshaya da atıfta bulunulmuş ve bu atıflar / işaretiyle tefrik edilmiştir. İlk rakam matbû nüshaya, sonraki rakam ise yazma nüshaya işaret etmektedir. 11 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 41-42/vr. 25 b.

6 Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu Kur ân ın neliğine dair sorun olmaktan çıkmakta, 12 ayrıca Peygamber de tahakkuk eden şeyin Arapça olması sebebiyle farklı dillerde okunan şeyin Kur ân lığı konusu 13 tartışma dışı kalmaktadır. Molla Fenârî, Kur ân ın nazmı ile ilgili Allâmü l-guyûb olan Allah ın ihata ettiği makamın gerektirdiği bütünlük üzere ve her kelimenin kendisine ait o özel yerde meydana gelmesi itibariyle Kur ân olduğunu ve bu anlamda kuşkusuz mucize olduğunu söyler. 14 O, Sadruşşerîa ve Teftâzânî nin kullandıkları mushaf ı, kendi tanımında zikretmesinin, bir devr e sebebiyet vermediği gibi, zikredildiğinde de mushaf ı tanımdan çıkarma ihtiyacı hissedilmeyeceğini belirtir. Onu böyle bir düşünceye sevk eden şeyin, tanımda zikrettiği Peygamberimiz e inişinin gerçekleşmesi ve Arapça nazım olduğu söylenebilir. Molla Fenârî, tanımda zikrettiği murad edilen mananın Allah Teâlâ katında olması ifadesiyle, hüküm ve katî delil dışındaki, insanların manasında tevatür veya hakikatin gerçekleşmediği müteşabihat gibi Kur ân ın içine dâhil olan diğer kısımları da Kur ân tarifinde dikkate aldığını ve bunları da tarife dâhil etmiş olduğunu belirtir. O, ayrıca diğer tanımlarda dikkate alınan ibare nin kendi tanımında dikkate alınmadığını vurgular. Molla Fenârî diğerlerinin tarifine göre hareket edilirse, tevatür veya Kur ân ın tam olarak indirilmesinden önce bir kişinin okuyuşunun Kur ân olarak kabul edilmemesi gerektiğini belirtir. Hâlbuki bunun, Kur ân dan olmadığı anlamına gelmediğini belirtir. 15 Molla Fenârî ye göre kadîm olan Kur ân, Allah ın zatıyla kaimdir. Bu, kesin olarak delalet ettiği şey üzere indirilmiştir. Yoksa bu Hanbelîler ve 12 Molla Fenârî, konuyla ilgili Kur ân ın tanımının ağyarını mâni olması amacıyla besmelenin tevatürü konusuna değinir. Ona göre besmelenin tevatürü onun Kur ân da bulunmasıdır. Yoksa onun Kur ân dan olması anlamına gelmez. Dolayısıyla Molla Fenârî, Kur ân da bulunması ile Kur ân olmasının birbirinden farklı iki şey olduğunu göstermeye çalışmaktadır. Zaten icmânın da, besmelenin dışındaki metin üzerinde olmasının buna delil olduğunu söyler. Ona göre bunları birbirine karıştırmamak gerekir. Bk. Molla Fenârî, Aynü l- A yân, 42/vr. 26 a. 13 Arapça Kur ân ın yerine Ebû Hanîfe nin delil üzere (namazda) caiz kabul ettiği Farsça Kur ân okuyanları da dâhil etmesini dikkate almıştır. Bunu tanımda zikretme sebebinin de bu olduğunu vurgulamıştır. Molla Fenârî ye göre, sadece Arapça olan nazım, Kur ân olarak kabul edilebilir. Bunun dışındaki dillerdeki (tercüme) Kur ân ların ise Kur ân olarak kabul edilemeyeceği görüşündedir. Molla Fenârî ye göre Farsça veya başka bir dille Kur ân ın varlığı ancak mecazen olabilir. Yoksa hakikatte böyle bir şeyden bahsedilemez. 14 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 43/vr. 26 b. 15 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 42/vr. 26 a. sayfa 427

7 Molla Fenârî ye Göre Tefsir İlminin Konusu Olarak Kur ân/m. Çiçek Müşebbihe nin söylediği gibi kadîm olan zatta hâdislerin bulunması 16 veya Mutezile nin iddia ettiği gibi yoktan yaratma şeklinde kabul edilmemiştir. Dolayısıyla tanımda, murad edilen mananın Allah katında olması şeklinde vurgulanması gerekmektedir. Müellifimizin bu noktaya ısrarla dikkat çekmesi onun vahdet-i vücûd düşüncesiyle bağlantılı olarak okunmalıdır. Vahdet-i vücûd düşüncesinde bir şeyin varlığı yoktan var olma şeklinde olmayıp bir den tezahür etme şeklinde oluşmaktadır. Buna göre kanaatimizce o, genel olarak Fahreddîn er-râzî ile oluşan tefsir birikimini vahdet-i vücûd düşüncesi ışığında oluşturmaya ve geliştirmeye çalışmaktadır. Molla Fenârî nin tanımından hareketle murad edilen mananın Allah katında olması, tefsir eyleminin keyfîliğe düşmesi gibi bir sonucu doğurur mu diye sorarsak buna müellifimizin tefsir ilmi tanımında zikrettiği Allah ın muradının kulun gücü oranında kesin veya zann-ı galip delaletiyle bilinmesi 17 ifadelerinden hareketle müfessirin, muradı anlama noktasında hem kesin hem de zan üzerine bilgi oluşturabildiğine vurgu yaparak keyfîliğin değil, bilakis yetersizliğin varlığına işaret ettiğini görürüz. O, ayrıca Kur ân ın layık olduğu şekilde Cenab-ı Allah ın zatıyla kaim olan mana üzere sunulmamasını, ilmimizin mevzu ile sınırlı olmasına bağlar. Bu yönüyle konuyu kelime ve kelâm metaforuyla açıklar. Molla Fenârî ye göre, bizim bilgimiz, ilmimizin mevzu/sınırlı olması sebebiyle kelime seviyesindedir. Hâlbuki Allah ın zatıyla kaim olan ve Kur ân ın da layık olduğu mana ise kelâm anlamındadır. 18 Tanımdaki Peygamberimiz e ifadesiyle de Molla Fenârî, diğer nebilere indirilen kitapları, Kur ân-ı Kerîm dışına çıkarmayı hedeflemiştir. 19 Molla Fenârî nin tanımını zikredilen diğer tanımlarla karşılaştırdığımızda, onun devir den kaçınmak amacıyla kelâm-ı lafzîye vurgu yapan diğer tanımların aksine kelâm-ı nefsîyi (Allah ın ezelî kelâmını) dikkate aldığını görüyoruz. sayfa Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 43/vr. 26 b. 17 Molla Fenârî nin tefsir ilmi tanımı şu şekildedir: Tefsir ilmi, Kur ân olması ve ayetlerden Allah ın muradının kulun gücü oranında kesin veya zann-ı galip delaletiyle bilinmesi bakımından, Allah ın kelâmının hâllerini idrak etmekten (marifet) ibarettir. Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 5/vr. 3 b. 18 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 42/vr. 26 a. 19 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 42/vr. 26 a.

8 Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu Diğer taraftan mahiyetlerin, küllî mefhumlar olduğundan hareketle Kur ân ın tanımının yapılıp yapılamayacağı konusu tartışılmıştır. Sadruşşerîa, konuyla ilgili şahsî olan (tekil) şeyin, tarif edilemez olduğunu söyler. 20 Zira Kur ân, tekil (şahsî) bir şey olduğu için (tam) tanımı yapılamaz. Molla Fenârî ise konuyu tanım teorisine getirir. Nazar ehline göre (felsefe-mantık) en meşhur tanımın, insanın konuşan canlı (hayevan-ı nâtık) olarak tanımlanması olduğunu belirten Molla Fenârî, insanın konuşan (nâtık) olmasıyla, onun küllîleri idrak etmesinin kastedildiğini, küllîleri idrak etmenin ise, insan olan herkeste olmasa da (veya farklı derecelerde olsa da) bunun böyle kabul edildiğini vurgular. Molla Fenârî, burada asıl dikkate alınan noktanın nevîlik (türdeş olma) olduğunu söylemiştir. Yoksa insanın tarifine, küllîleri idrakten yoksun olan çocuk (sabi), deli (mecnun) ve büyümenin/gelişmenin olmaması vb. sebebiyle çok yaşlı olan kimselerin girmemesi gerekirdi. O, böylece insanın oluşturduğu tanımın tam ihata etme noktasında birtakım eksikliklerinin söz konusu olabileceğine işaret etmektedir. Kur ân tanımında da aynı durumun olabileceğini vurgulayan Fenârî, bundan kaçınmak amacıyla Arapça nazmın Peygamber e inişini ve muradı Cenab-ı Allah a bırakarak diğerlerinin düştüğü devr den kurtulmaya çalışmıştır. II. İlmin Mevzusu Nasıl Ortaya Çıkmaktadır? Molla Fenârî, mantık ilmiyle ilgili yazdığı Fenârî adlı eserinde, ilmin konusunun nasıl belirlendiğini ortaya koymaktadır. Bu, bize hem genel anlamda bir ilmin mevzusunun o dönemde nasıl tespit edildiğini gösterecektir, hem de Molla Fenârî nin tefsir ilminin mevzusunu oluştururken nelere dikkat ettiğini göstermesi noktasında ön bilgi sunacaktır. Molla Fenârî, Fenârî de, herhangi bir ilmin mevzusuyla ilgili olarak şunları söyler: Bir cihet-i vahdetin birleştirdiği kesrete (mesaile) talip olan herkesin bir vazifesi de, kendisini ilgilendiren hiçbir şeyi kaçırmadığından ve himmetini malayaniye sarf etmediğinden emin olması için, o kesreti bu cihetle bilmek ve onu tahsil etmeye başlamadan evvel bu cihet sayesinde bir şuur 21 elde etmektir. Ayrıca cehd ü gayretinin artması ve 20 Sadruşşerîa, a.g.e., Şuur, bir ilmin mesailine dair icmalî bir marifettir. Bk. Şevkî Efendi, Ahmed b. Abdullah, Şevkî ale l-fenârî, el-hac Muharrem Efendi Matbaası, İstanbul 1309, 11. sayfa 429

9 Molla Fenârî ye Göre Tefsir İlminin Konusu Olarak Kur ân/m. Çiçek çabasının abesle 22 iştigal ve heba olmaması için, o kesretin gayesini bilmek de bir diğer vazifesidir. Her ilim, cihet-i vahdet-i zatiyyenin birleştirdiği bir kesrettir ki, onun mesaili ancak bu cihet itibariyle bir ilim addolunur. Cihet-i vahdet-i zatiyye, mesailin, bir şeyin (mevzunun) vahdet-i hakikî 23 ve itibarîsinin 24 zatî arazlarından bahsediyor olmasıdır. Âlimler, ilimleri bu iki cihetten biriyle tarif etmek suretiyle hâsıl olan şuuru ve o ilmin gaye ve mevzusunu, mesailini tahsile başlamaya takdim etmeyi âdet edinmişlerdir. 25 Bu ifadelerden anlaşılıyor ki ilim, cihet-i vahdeti açısından yani bir yön den ancak bir ilim olarak kabul edilir. Bu yön, onu diğer cihetlerden ayırır ve mesailin karışmasını da ortadan kaldırır. Bir diğer nokta da, ilmin gayesinin farkına varmaktır ki bu da o kişiyi abesle iştigal etmekten alıkoyar. Dolayısıyla tefsir ilminden bahsedeceksek, o takdirde bir cihet-i vahdetten bahsetmemiz gereklidir. İlimde araştırılan şey ise zatî arazlar olup bu da, ya onun (kendisi) zatı ya zatının cüzü ya da zata müsavi (eşit) olan zatın dışındaki bir şeyin arazı olur. 26 III. Tefsir İlminin Mevzusu Kur ân ın Ele Alınışı Molla Fenârî, tefsir ilminin mevzusunun Kur ân olduğunu, bu anlamıyla onun cihet-i vahdetinin de Kur ân olmaklığı olduğunu ifade eder. 27 Bu ise ona göre Kur ân-ı Mecîd in özel ve genel hâllerinin araştırılmasına işaret eder. 28 sayfa Abes, kendisine hiçbir şekilde herhangi bir faidenin terettüp etmediği şeydir. Bk. Şevkî Efendi, a.g.e., Mevzunun birden fazla değil de tek bir unsurdan müteşekkil olması anlamında, hakikî bir vahdetten ibaret olmasıdır. Adedin ilm-i hisabın mevzusu olması gibi. Bk. Şevkî Efendi, a.g.e., 13. Tefsirden örnek olarak Kur ân ın, tefsirin mevzusu olmasını verebiliriz. 24 Aralarında tenasüp bulunan birden fazla şeyin, kendisine irca olundukları mevzunun vahdetine nispetle bir vahdet-i itibarî teşkil etmeleridir. Kitap, Sünnet, icmâ ve kıyasın, cinsleri olan delilde müşterek olmaları haysiyetinden fıkıh usûlü ilminin mevzusunu oluşturmaları gibi. Bk. Şevkî Efendi, a.g.e., 13. Buna tefsirden örnek olarak vahiy, nasih-mensuh, inzal gibi şeylerin Kur ân la ilişkili olması sebebiyle itibarî anlamda bir vahdet oluşturması söylenebilir. 25 Şevkî Efendi, a.g.e., Şevkî Efendi, a.g.e., Ancak, Kur ân tanımında da ifade ettiği üzere burada Kur ân ın araştırılması sonucu oluşan bilgiye yönelik Allah katındaki murad-ı ilâhînin tefsirde amaç olmasıyla ilgili tefsirin genellikle âhâd haber ve zandan oluşması sebebiyle mümkün olmadığını vurgular. İşte burada murada ulaşma ona göre aklî bilgi sınırları içinde yeterli görünmemektedir. Keşfî bilgi ise ortaya çıkan eksikliği giderme anlamında bir imkândır. Ancak keşfin bireysel bir marifet olması birçok anlam kategorilerinin varlığını ortaya çıkarmıştır. 28 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 41/vr. 25 b.

10 Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu O, Kur ân ın özel hususiyetleri ile ilgili, Kur ân ın, zatı ve Kur ân a denk olan (müsavi) özellikler olmak üzere ikiye ayrılabileceğini 29 söyler. 30 Kur ân ın zatî özellikleri, Kur ân ın tilaveti ve zahir manası gibi keyfiyetlerdir. 31 Molla Fenârî, Kur ân ın hem nazım, hem de mana için bir isim olduğu görüşündedir. Zira o, nazım ve manasından nüzulü tahakkuk eden şeyi inkâr eden kişinin kesin olarak kâfir olacağı 32 düşüncesindedir. Dikkat edilirse Molla Fenârî Kur ân ın lafzını, Kur ân ın oluşumu sonrasına ait bir durum olarak kabul etmektedir. Dolayısıyla lafız, Kur ân ın zatî bir özelliği olarak kabul edilmez. Bu ayrıca ona göre tanımda kişisel mütalaalardan uzaklaşılmasını ve müfessirler arasında ortak bir zeminin oluşturulmasını sağlar. Kur ân ın özel hususiyetlerinden ikinci kısım, yani Kur ân a eşit (müsavi) olan şeye gelince, Molla Fenârî, bunların öz bir beyanla açıklanmış olan mücmel anlam veya muhkem nakil veya akıl yardımıyla örfle belirlenmiş muhtemel anlam gibi şeyler olduğu 33 düşüncesindedir. Molla Fenârî ye göre Kur ân ın genel hususiyetlerine (şümul) gelince bunlar, Kur ân ın ayırıcı (infirad), Kur ân ın içyapısının değerlendirildiği karşılaştırmalı (tekabül) ve Kur ân a denk olduğu düşünülen müsavi özellikleridir. Kur ân ın ayırıcı özellikleri ile ilgili olarak Molla Fenârî, vahiy, inzal, tevatür, icaz, yedi harf ve yedi kıraat konularını ele almaktadır. Kur ân ın kısımları olarak da ifade edilen Kur ân ın içyapısının karşılaştırılmasıyla ilgili nasih-mensuh ve Mekkî-Medenî konularını incelemektedir. 34 Kur ân a denk olan özelliklerle ilgili yine bütünü oluşturan sure, ayet, kelime ve harf gibi cüzleri ni ele almaktadır. Dikkat edilirse öncelikle genel bir şemsiye oluşturulmakta ve buradan hareketle de bütünün parçalarına gidilmektedir. Şimdi sırasıyla Molla Fenârî nin zikrettiği Kur ân ın genel ayırıcı özelliklerini ele alalım. 29 Yani 1 ve 3. maddeler açısından inceler. 2. madde yani zatının cüzü olması, tanımda ifade ettiği Peygamber e nüzulün gerçekleşmesi ni dikkate alması sebebiyle mümkün görünmemektedir. 30 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 41/vr. 25 b. 31 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 41/vr. 25 b. 32 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 41/vr. 25 b. 33 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 41/vr. 25 b. 34 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 41/vr. 25 b. sayfa 431

11 Molla Fenârî ye Göre Tefsir İlminin Konusu Olarak Kur ân/m. Çiçek IV. Kur ân ın Ayırıcı Özellikleri (İnfirad) IV.1. Vahiy İlk olarak vahiy konusunu ele alan müellif, vahyin tanımı, çeşitleri ve türleri hakkında bilgi vermektedir. O, Şûrâ Suresi 51. ayetten hareketle Kur ân ın vahyinin tam olarak ortaya konduğunu belirtir. O, ayetteki elçi gönderilmesi ifadesinden anlaşıldığı üzere aracı melek ile vahyin iletildiğini, bunun da Cenab-ı Allah ın görülmesinin (ruyetin) imkânsızlığının bir delili olduğunu belirtir. 35 Nitekim Molla Fenârî, vahiyle ilgili temel vurgusunun, hissî kelâmda ortaya çıkan, Cenab-ı Allah ın hâdis olanla bağlantısının ortadan kaldırılması olduğunu belirtir. 36 Kelâmcılar arasında Allah ın ruyeti (görülmesi) ile ilgili görüş farklılıkları olduğunu belirten 37 Molla Fenârî, Allah ın görülmesinin mümkün olmadığı kanaatindedir. Onun böyle bir kaygıyla hareket etmesindeki temel sebebin vahdet-i vücûdda ifade edilen Allah ın zatının bilinmesi ve bununla bağlantılı olarak ilmine hâdisliğin bulaşmasının engellenmesi olduğu söylenebilir. Zira vahdet-i vücûd düşüncesinde Allah Teâlâ nın ancak nisbetleri ve taallukları bilinebilir. 38 IV.2. İnzal İnzalin, üstteki bir şeyin aşağıya doğru inmesi anlamında olduğunu belirten Molla Fenârî, inzalden kastın onu taşıyacak ve eda edecek kimseye gönderdim olduğunu belirtir. O, inzalin Levh-i mahfûz veya Cenab-ı Allah ın zatıyla kaim olan mana şeklindeki mecazî anlamlarının hakikî anlamın olduğu yerde kabul edilemeyeceğini vurgular. sayfa Molla Fenârî, Zemahşerî yle aynı görüştedir. Bk. Zemahşerî, Ebü l-kâsım Cârullah Mahmud b. Ömer b. Muhammed, el-keşşâf an Hakâ iki t-tenzîl ve Uyûnü l-ekâvîl fî Vücûhi t-te vîl (Seyyid Şerîf Cürcânî nin Hâşiyetü l-keşşâf ıyla birlikte), Dâru l-marife, Beyrut ts., II, Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 45/vr. 28 a. 37 Molla Fenârî, Kâdî İyâz dan naklen, kelâmcıların Allah ın görülmesi konusunda iki kısma ayrıldığını belirtir: İbn Mesud ve İbn Abbas tan gelen rivayetlerden hareketle Ebû Musa el- Eş arî, Peygamber in İsrâ da Allah Teâlâ yı dünya gözü ile gördüğü kanaatindedir. Diğer kelâmcılar ise arada vasıta olmaksızın Peygamber in Allah Teâlâ ile görüşmesinin mümkün olmadığını ileri sürmüşlerdir. Konu ile ilgili bk. Kâdî İyâz, Ebü l-fazl İyâz b. Musa b. İyâz el- Yahsubî, eş-şifâ bi-ta rîfi Hukûki l-mustafâ (nşr. H. Abdülhamid Nîl), Dâru l-erkam, Beyrut ts., I, 172,174, Nitekim Sadreddîn el-konevî, Cenab-ı Allah ın kelâm sıfatının, irade ve kudret sıfatlarının birleşiminden oluştuğunu belirtir. Bk. Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 45/vr. 27 b.

12 Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu O, ayrıca inzalde ortaya çıkan şeyin hudûsla bağlantısını ele alır. İnzalin mecazî olarak lafızda 39 (kelâm-ı nefsî) veya Levh-i mahfûz da olduğu iddia edildiğinde hâdisliğin Cebrail de meydana geldiğinin kabul edilmesi gerektiğini, ona göre Cebrail in hâdisliğinden ziyade ezelîliğinin akla daha yakın olduğunun kabul edilmesi gerekir. 40 Diğer taraftan inzalden kastın lafza dökülen harfler olduğu iddia edildiğinde ise hâdisliğin ancak telif ve nazımla mümkün olabileceği söylenmiş olur. Oysa inzalin Kur ân ın yazılmış ve korunmuş suretlerde bir hakikat olarak kabul edilmesinden de ona göre bahsedilemez. 41 IV.3. Tevatür Molla Fenârî, Kur ân ın mütevatir olması noktasında herhangi bir şüphe olmadığını belirterek bunun aklî ve naklî delillerini zikreder. 42 Bununla birlikte tevatür konusu, Molla Fenârî tarafından Kur ân ın zatî bir özelliği olarak kabul edilmez. Bu ise Kur ân ın mütevatir olmadığı anlamına gelmez. Aksine onun vurgusu, tevatürün Kur ân ın vukuundan sonra oluşan bir sonuç olmasınadır. O, buna delil olarak tevatür şayet Kur ân ın özelliği olsaydı, tevatüre ulaşmış bir kudsî hadisin olduğunu farz ettiğimizde bizim, ona Kur ân dememiz gerektiğini söyler. Hâlbuki kudsî hadisler, icmâen Kur ân ın bir parçası sayılmamıştır. Müellifimiz, tevatürün Kur ân ın temel bir özelliği kabul edilmesi hâlinde Kur ân ın tam olarak indirilmesinden önce bir kişinin okuyuşunun Kur ân olarak kabul edilmemesi gerektiğini de ifade etmektedir. IV.4. İcaz Müellifimiz, Kur ân ın icazını, nazım ve mana itibariyle iki kısma ayırır. Lafzı (madde) söz konusu olduğunda ise onun, Arapça lafızlar olmasından dolayı icazından bahsedilemeyeceği görüşündedir. Nazmın, kelimenin oluşumunda, düzgün cümle elde etme amacıyla kelimelerin, cümlelerin dizilişinde, beyan ve bedi gibi sanatların kullanılmasında ve şiirde ortaya 39 Molla Fenârî, İmam Şâfiî den naklen hudûsun lafızda değil, telaffuzda olduğunu vurgular. Bk. Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 45/vr. 28 a. 40 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 47/vr. 29 a. Nitekim kelâm-ı nefsîdeki değişiklik zamanla ilgili olmayıp zatîdir. Bk. Cürcânî, Seyyid Şerîf, Hâşiyetü l-keşşâf (Ebü l-kâsım Cârullah Mahmud b. Ömer Zemahşerî nin el-keşşâf ıyla birlikte), Dâru l-marife, Beyrut ts., I, Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 47-48/vr. 29 b. Kutbeddîn er-râzî, Kur ân ın lafızlarının (kelime, harf) Levh-i mahfûz da ya da Levh-i mahfûz daki sübutundan sonra dünya semasında olduğunu iddia eder. Bk. Kutbeddîn er-râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed et- Tahtânî, Şerhu Müşkilâti l-keşşâf, Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, no. 621, vr. 2 a. 42 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 51/vr. 31 b -32 a. sayfa 433

13 Molla Fenârî ye Göre Tefsir İlminin Konusu Olarak Kur ân/m. Çiçek çıkacağını belirterek, 43 Kur ân ın telifiyle bu edebî güzelliklerin hepsini topladığını, bununla birlikte onun, beşerin eylemi gibi olmadığını söyler. Nitekim Ehl-i Sünnet âlimleri, Kur ân ın, belâgatçıların ifadelerinden şu noktalarda ayrıldığı görüşündedirler. 44 Bunlar, lafızlarının veciz ve mütecanis olması, harflerin ve kelimelerin birbiriyle uyumlu olması, şaşırtıcı teşbihler, bediî istiareler, ayetlerin fasılaları, kıssaların ve olayların sunumu, hükümlerin ve sırların varlığı, isimlerde ve fiillerde mübalağa, maksad ve amaçlarda beyanın güzelliği, maslahatların ve sebeplerin yaygınlaşması, geçmiş ve gelecekle ilgili haberlerdir. 45 Molla Fenârî, bâtılın hak suretinde tasvir edilmesi anlamına gelen nazım türlerinden şiirin, nazım çeşitlerinin en üstünü olmasına rağmen Kur ân da kullanılmadığını söyler. Çünkü Kur ân, gerçeğin kaynağını ve doğruları bir araya toplayan kitaptır. O, şiirde var olan yalan söylemenin, dolayısıyla doğrudan uzak olma vasfının Kur ân için söz konusu olamayacağını belirtmekle birlikte şiirin, nazmın en güzel türü olması sebebiyle ondaki nazım güzelliklerinin Kur ân da da var olduğunu söyler. O, Kur ân ın nazmıyla ilgili icazının, Mutezile nin vehmettiği gibi insanların kudretlerinin olmasına rağmen bunu yapamamaları anlamına (sarfe) değil, 46 aksine insanların kendilerinde muaraza yapma kudretini görmemeleri anlamına geldiğini söyler. 47 Molla Fenârî, Kur ân ın manasıyla ilişkili olan icazın, ilâhî marifetlerin, mebde ve meadın açıklanmasını, yalan ve tenakuzdan uzak olarak geçmiş ve gelecekle ilgili gâiblerden haber vermesini kapsadığını vurgular. 48 IV.5. Yedi Kıraat Molla Fenârî, insanların Kur ân ın manasını anlamada hassasiyet göstermeleriyle ibadet ettikleri gibi, imam hattının kuralları üzere sayfa Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 60-61/vr. 37 b. 44 Molla Fenârî nin bu 12 kısmı, Fîrûzâbâdî nin Besâ ir inden aldığı anlaşılmaktadır. Bk. Fîrûzâbâdî, Ebü t-tahir Mecdüddîn Muhammed b. Yakub b. Muhammed, Besâ iru Zevi t- Temyîz fî Letâ ifi l-kitâbi l-azîz (nşr. Ali en-neccar & Abdülalim et-tahâvî), el-mektebetü l- İlmiyye, Beyrut ts., I, Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 65-66/vr. 40 a -41 a. 46 Molla Fenârî, Fîrûzâbâdî den de nakilde bulunarak bu görüşü reddeder. Bk. Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 64/vr. 40 a. 47 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 60/vr. 37 b. 48 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 61-62/vr. 38 a.

14 Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu ezberlemeleriyle de ibadet ettiklerini vurgular. Nitekim ona göre imam hattına muvafık olanları terk etmeyen kişi de ibadet etmiş olur. 49 O, konuyla ilgili kıraatler için Arapça dil kurallarına uygunluğun şart olup olmamasını tartışır. Ona göre Kur ân ın sıhhatiyle ilgili bir tespit yapıldığında naklin tevatürle sabit olması, ravilerin adalet sahibi olması ve nakledilen bilgilerin doğru olması gibi noktaların kesinliği elde edilmiş olur. Müellif, tevatür derecesine ulaşmış kıraatler arasında tercihte bulunulmasını hoş karşılamamaktadır. O, buna dayanarak rivayetin merkezî konumda olduğunu, dolayısıyla Arapça dil kurallarını dikkate alarak kıraatleri eleştirmenin doğru olmadığını vurgular. 50 O, yedi kıraat ten kastedilenin mütevatir olup olmama ölçütüne göre belirlenmesi gerektiğini söyleyerek, bunun sadece yedi kurra olmadığı görüşündedir. Nitekim bazı İslâm âlimleri de bunlara yenilerini eklemişlerdir. Buna örnek olarak Begavî nin, tefsirinde yedi kıraate Ebû Cafer Yezid b. Ka ka el-medenî yi (130/748), 51 Secâvendî nin de söz konusu sayıya Yakub b. İshak el- Basrî (ö. 205/821), Ebû Hatim Sehl b. Muhammed el-basrî (ö. 255/869) ve Halef b. Hişam el-bezzâr ı (ö. 229/844) eklediğini söyler. Böylece mütevatir kıraatlerin sayısının on bire çıkarıldığını belirtir. 52 Buradan da anlaşıldığı gibi o, yedi kıraatten yedi kıraat imamını değil de kesretten kinaye anlamında yedi sayısını dikkate almaktadır. IV.6. Yedi Harf O, yedi harfle 53 ilgili görüşleri zikrederek yedi harfin yedi lehçe (lugat) olduğunu, zira her kavmin idğâm, 54 izhâr, 55 imâle, 56 tefhim, 57 işmâm, 58 med, Ayrıca bk. Begavî, Ebû Muhammed Muhyissünne Hüseyin b. Mesud, Me âlimü t-tenzîl (Tefsîru l-begavî) (nşr. H. Abdurrahman el- Akk), Dâru l-marife, 2. bs., Beyrut 1987, I, 30 (Mukaddime). 50 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 53/vr. 32 b. 51 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 53/vr. 32 b -33 a. 52 Secâvendî, Ebû Abdullah Muhammed b. Tayfur el-gaznevî, Aynü l-me ânî fî Tefsîri s-seb i l- Mesânî, Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye, no. 108, vr. 4 b ; Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 53/vr. 33 a. 53 Molla Fenârî, yedi harfin meşruiyetine dair hadisler zikreder: Buhârî, Fezâilü l-kur ân, 5; Müslim, Salâtü l-müsâfirîn, Mahreçleri aynı veya yakın olan harflerin yan yana gelmesiyle kıraatte ortaya çıkan ağırlığın giderilmesi için uygulanan telaffuz biçimini ifade eden bir terim. Bk. Sarı, Mehmet Ali, İdgam, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXI, Tecvid ilminde iki harfin arasını ayırma (harfi mahrecinde okuma) demektir. Bk. Çetin, Abdurrahman, İzhar, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXIII, Fethada ve onu takip eden elifte ortaya çıkan telaffuz değişikliği anlamında kıraat terimi. Meyl sayfa 435

15 Molla Fenârî ye Göre Tefsir İlminin Konusu Olarak Kur ân/m. Çiçek hemze 60 gibi özelliklere göre kendi dilleriyle (lehçe) Kur ân ı okuduklarını ve bunların da Peygamberimiz den sahih olarak bilinen yedi kıraat (okuma) olduğunu belirtir. Yedi kârînin her biri ise kendilerince en güzel olanını seçmişler, onun vecihlerini öğrenmişler, okumuşlar, o okuma kendilerine nispet edilmiş ve böylece onunla meşhur olmuşlardır. Onlardan hiçbir harf sahibi diğer harf sahibini men etmeyerek Kur ân ın korunmasıyla ilgili Allah ın vaadini yerine getirmişlerdir. Son olarak Molla Fenârî, bunun, Hz. Muhammed ümmetine verilen bir kolaylık olduğunu hatırlatır. V. Kur ân ın Karşılaştırmalı Özellikleri Molla Fenârî, Kur ân ın içyapısının karşılaştırması yoluyla ortaya konduğu bu bölümde nasih-mensuh ve Mekkî-Medenî ilimlerini ele almaktadır. Onu böyle bir tavra sevk eden sebep, tefsir ilmi açısından konuyu ele almasıdır. Nitekim O, konunun usûl-i fıkh, beyan, meani, nahiv, sarf, dilbilgisi ilimlerinin de içinde bulunduğu ilimler tarafından ele alındığını hatırlatır. Nitekim usûl-i fıkhta tartışılan hâs, âmm, müşterek, müevvel, zahir, nass, müfesser, muhkem, hafî, müşkil, mücmel, müteşabih, hakikat, mecaz, sarih, kinaye, dâll bi l-ibare, dâll bi l-işare, dâll bi d-delale, dâll-bi l-iktiza, 61 beyan ilminde tartışılan hakikat, mecaz, istiare, kinaye, meanide tartışılan mukteza-yı hâle mutabık olup olmama, mukteza-yı hâlin unsurları olan müsned, müsnedün ileyh ve isnad, cümlelerde ortaya çıkan inşa ve haber, cümleler arasında fasl ve vasl, cümlelerdeki icaz, itnab ve müsavât, nahivde tartışılan irab ve bina, sarf ilminde tartışılan kelimenin cevheri, dilbilgisinde tartışılan kelimenin maddesi konularının da Kur ân ın karşılaştırmalı özelliklerinden sayılabileceğini, ancak bunların tefsir ilminin konusu içinde mütalaa edilemeyeceğini vurgular. 62 Molla Fenârî, sonuç olarak Kur ân la ilgili araştırmanın salt tefsir usûlünün meselesi olmadığını sayfa 436 kökünden türeyen ve bir şeyi bir tarafa doğru eğmek, yatırmak, meylettirmek anlamına gelen imâle, sarf ve kıraat ilimlerinde fethayı kesreye ve elifi yâ ya yaklaştırarak seslendirmek demektir. Bk. Sarı, M. A., İmâle, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXII, Lugatte bir şeyi kalınlaştırmak anlamındadır. Istılahta ise harfi kalın okumak demektir. 58 Harekeye sessizce dudaklarla işaret etmek anlamında kıraat terimi. Bk. Çollak, Fatih, Revm, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXXV, Bir harekeli harfin önünde yer alan ve harfin harekesi türünden olan bir med harfiyle harfin sesinin harekesi yönünde uzatılmasına denir. Bk. Sarı, M. A., Med, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXVIII, Bk. Durmuş, İsmail, Hemze, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XVII, Bk. Molla Fenârî, Fusûlü l-bedâi, II, Bk. Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 73/vr. 45 a -45 b.

16 Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu belirtmiş olur. Başka bir ifadeyle Kur ân ın karşılaştırmalı özellikleri ortak konular arasındadır. V.1. Nesh Molla Fenârî, nesh konusunu, iki farklı eserinde ele alır. İlki usûl-i fıkha dair yazdığı Fusûlü l-bedâi fî Usûli ş-şerâi adlı eseridir. Burada neshin tanımı, tefsirin caiziyyeti, nesh konusuyla ilgili farklı görüşlere sahip olanların (Yahudiler ve Ebû Müslim İsfahânî) değerlendirilmesi gibi neshin varlığı veya yokluğuna dair görüşleri değerlendirir. Diğeri ise Aynü l-a yân adlı çalışmasıdır. O, bu eserinde neshin lugavî ve ıstılahî anlamı, neshi bilmenin faydaları (hikmetleri), nasih ve mensuhu bilmenin zorunluluğuyla ilgili sahabeden rivayet edilen hadisler, mensuhun kısımları, nasih ve mensuhla ilgili rakamsal veriler gibi hususlarda bilgiler verir. Dikkat edilirse nesih konusuyla ilgili tartışma temel olarak fıkıh usûlünün bir problemi olarak ele alınıp, tefsir ilminde Kur ân ın içyapısının ortaya konması amacıyla ele alınmıştır. Yoksa Kur ân ın ayırıcı özellikleri olarak sunduğumuz bölümdeki gibi Kur ân ın geneline yönelik bir konu olarak incelenmez. V.2. Mekkî-Medenî Konuyla ilgili öncelikle Mekkî ve Medenî surelerin tertibi hakkında bilgi veren müellifimiz, Fâtiha Suresi nin Mekkî mi Medenî mi olduğunu ayrıca tartışır. Devamında nüzul tertibinin yanında sure sıralamasıyla ilgili farklı görüşleri değerlendirir. Molla Fenârî, metodolojik bir tavır olarak Mekkî ve Medenî sureleri bilmenin tek başına yeterli olmayacağını, müfessirin aynı zamanda bu surelerin nüzul konumlarını da (mevâdi u n-nüzul) bilmesi gerektiğini vurgular. 63 Müellifimiz ayrıca ayetlerin nüzul konumları ile ilgili farklı taksimatların olduğunu belirterek bunlar hakkında bilgi verir. Molla Fenârî, konuyla ilgili son olarak hangi surelerin Mekkî ya da Medenî kabul edileceği noktasında oluşturulan birtakım ifadelerin Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 76/vr. 47 b. 64 O, burada Fîrûzâbâdî nin zikrettiği değerlendirmeleri nakleder. Buna göre içinde darb-ı mesellerin, eski çağların kavimlerinin zikrolunduğu sureler Mekkî dir. Şer î hükümlerin, farzların, hadlerin bulunduğu sureler ise Medenî dir. Kur ân daki ibarelerin hepsi tevhid anlamındadır. Ey İnsanlar şeklindeki hitaplar, Mekke ehlinedir. Ey iman edenler ise Medine ehlinedir. Ey Ehl-i Kitap ifadesinde muhatap Yahudiler ve Hristiyanlar dır. Kur ân daki de (قل) ifadesinin muhatabı Hz. Peygamber dir. Bk. Fîrûzâbâdî, a.g.e., I, sayfa 437

17 Molla Fenârî ye Göre Tefsir İlminin Konusu Olarak Kur ân/m. Çiçek genellemelerden ibaret olduğunu hatırlatarak bunların kesin bir şekilde bilinemeyeceğine yönelik değerlendirmelerde bulunur. 65 VI. Kur ân a Müsavi Özellikler (Cüzleri) Sure, ayet, kelime ve harften oluşan Kur ân ın cüzleri hakkında müellif, öncelikle bu kavramların tanımlarını yapmakta ve mezkûr kavramlarla ilgili sayısal veriler sunmaktadır. Molla Fenârî ayrıca Kur ân ın zatî özellikleri olmamakla birlikte ona müsavi olan arazlar olarak kabul edilen Kur ân ın isimleri hakkında bilgi verir. Ona göre, Araplar nezdinde bir şeyin isminin çok olması o şeyin şerefinin yüceliğine delalet eder. Bu anlamda Kur ân ın isimlerinin çokluğu da her yönden onun yüceliğine işaret etmektedir. Bunun için Kur ân ın yüzden fazla isminden bahsedildiğini belirterek bunları sırasıyla zikreder. 66 Sonuç Molla Fenârî nin, Kur ân ın mahiyetinin tespit edilememesi noktasında oluşan genel kanaati paylaştığı görülmektedir. Ancak Kur ân hakkında yapılan tanımlarda ortaya çıkan devr den kendi tanımının kurtulduğunu düşünür. Bunu da kendi tanımında zikrettiği nüzulün Peygamber de gerçekleşmesi ve kelâmın manasının Allah katında olması yla sağladığı anlaşılmaktadır. Tefsir ilminde konu olarak incelenen Kur ân ı genel ve özel olmak üzere iki açıdan ele alan Molla Fenârî nin, Kur ân a has olan özelliklerini zikrettikten sonra onun genel özelliklerini ayrıntılı olarak ele aldığı görülmektedir. Bu anlamda Molla Fenârî konuları, o dönemin ilim anlayışıyla da paralel olarak, incelenen şeyin zatı, zatının cüzü/parçası ya da zata eşit olan zat dışındaki bir şeyin arazlarıyla bağlantılı olarak ele almaktadır. Kur ân ın araştırılmasının sadece tefsir ilminin konusu içinde olmadığını belirten müellif, hüküm elde etme açısından Kur ân ı inceleyen usûl-i fıkhın ve dilsel bir metin olması sebebiyle Kur ân ı ele alan dil ilimlerinin de Kur ân ın içyapısını ortaya koyduğunu vurgular. Bu anlamda o, farklı ilimlerde incelenen sayfa Molla Fenârî darb-ı mesel ve eski ümmetlerin hikâyeleri olan Bakara Suresi nin Medenî, emirlere rağbet, nehiylerden sakındırma bulunan En âm, Zâriyât, Mutaffifîn ve benzerlerinin ise Mekkî olduğunu belirtir. Bk. Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 79/vr. 49 b. 66 Molla Fenârî, Aynü l-a yân, 70-73/vr. 43 b -45 a.

18 Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu konuları ele almaz. Bu, tefsirin diğer bilimlerle ilişkisini zorunlu hâle getirmekte ve tefsirin interdisipliner yönüne de işaret etmektedir. sayfa 439