Spor yaralanmalarının n görülme g sıkls klığı Bir toplum veya toplumun bir kısmk smında bir hastalığı ığın yaygın n bir göstergesi g İnsidans"tır. Eğe

Transkript

1 Yaralanma sıkls klığı, şiddeti ve yaralanmaya etki eden faktörler Doç.Dr.Dr.Mitat.Mitat KOZ

2 Spor yaralanmalarının n görülme g sıkls klığı Bir toplum veya toplumun bir kısmk smında bir hastalığı ığın yaygın n bir göstergesi g İnsidans"tır. Eğer biz hastalığı spor sakatlığı ile yer değiştirirsek, İnsidans bir peryodun başlang langıcındaki ndaki toplam sporcu sayısına, (risk altındaki toplum) o özel dönemde d ortaya çıkan yeni spor sakatlığı sayısının n bölünmesi b şeklinde belirlenebilir. İnsidans aynı zamanda bir risk hesabı da verir. Eğer biz hesaplanan rakamı 100 ile çarparsak % olarak hızları yada görülme g sıkls klığını elde ederiz.

3 Sağlıkl klı bir istatistiksel araştırma rma çok sayıda olguya ait bilgilerin uzun süreli s ve doğru olarak toplanabilmesine bağlıdır. Ayrıca, ülkede spor yapanların n sayısı,, bunların n yaş ve cinsiyeti, sportif etkinliklerin yaygınl nlığı, şekli, yarış ışma koşullar ulları,, antrenman durumu, çevresel koşullar ulların özellikleri (iklim, zemin, saha gereç vb.) istatistiksel bilgilerin değerlendirilmesinde erlendirilmesinde önemli olan faktörlerdir. Ülkemizde bu konuda spora katılımla ortaya çıkan yaralanmalara ait yeterli sayıda ulusal istatistikler bulunmamaktadır.

4 Almanya'dan verebileceğimiz imiz bir örnekte, 10 milyon kadar spor yapan bireyin % 1.5 oranında nda yaralanma sıkls klığı olduğu u ve bu sayının n yılda y yaralanma olduğudur. udur. Değişik ik ülkelerde yapılan çalışmalarda bir yıl y içinde inde yaralanma olasılığı ığının n % 1-2 arasında olduğu u bildirilmektedir. Başka bir deyişle her yüz y z sporcudan 1 yada 2'si yılda en az bir kez yaralanmaktadır

5 Yaralanmaların n en sık s k görüldg ldüğü spor dallan arasında takım m oyunları içinde inde futbol dikkati çekmektedir. Ancak burada futbol oynayan kitlenin spor yapan çoğunluğu u temsil ettiği i göz g önünde nde tutulmalıdır. Daha sonra ise dövüşd sporları gelmektedir. Hafif yaralanmaların n tüm t m olguların n yarısından sorumlu olduğu, u, nadiren ölüm m ile sonuçlanan durumların n ortaya çıktığı düşünülürse diğer yaralanmaların n orta ağıa ğırlıkta olduğu u anlaşı şılacaktır.

6 Yabancı literatüre re dayalı olarak sunulabilecek görülme g sıklıkları yöntem farklılıklar kları nedeniyle çeşitlilikler göstermektedir. Ekonomik, sosyal ve tıbbi t veri kaynaklarındaki ndaki farklılıklar klar yöntem y zorlukları getirmektedir. Yaralanma sıkls klığının n oyun veya antrenman süresine s oranı karşı şılaştırabilir veriler elde edilmesi yönünden y nden tercih edilen bir diğer yöntemdir. y Genellikle oyun - antrenman süresi s 1000 saat olarak dikkate alınmaktad nmaktadır.

7 Yaş,, cinsiyet ve spor dalı ayrı olarak değerlendirilmektedir. erlendirilmektedir. Ancak bayan ve erkeklerin yaralanma oranlarını karşı şılaştırabilecek sağlıkl klı veriler yoktur. Yarış ışma sporlarında yaralanmalar rekreasyonel etkinliklerden daha sık s k görülmektedir. g Antrenör r gözetiminde g olmayan sporlara katılımda risk daha yüksektir. Çocuklar açısından a durum, 12 yaşı şına kadar kız k z ve erkeklerde paralel olarak izlenmektedir. 12 yaşı şından sonra kız k çocukların genellikle spora katılımı azalmaktadır. Yetişkinlerde olduğu u gibi rölatif r risk karşı şılaştırması yapmak zordur.

8

9

10

11 YARALANMANIN CİDDC DDİYETİ Spor yaralanmaları olayını anlayabilmek için i in yalnız z spor sakatlığı ve insidansın iyi bir tanımına na değil, fakat aynı zamanda verimli ve pratik olarak yaralanmaların n derecelendirilmesine de ihtiyaç duymaktayız. Akut veya kronik olarak karşı şılaşılan spor yaralanmaları ciddiyet derecesine göre g üç şekilde görülmektedir. g HAFİF 1. derece: gün g n kadar etkinliklere katılamama ORTA 2. derece : gün g n kadar etkinliklere katılamama CİDDİ 3. derece : 21 günden g daha uzun etkinliklere katılamama ya da kalıcı yaralanma durumudur

12 Kronik yaralanmalar genellikle tekrarlayan ve içi (kemik stres kırıklark kları, tendinozisler gibi), akut yaralanmalar ise tek ve dışd kökenli kenli travmalara (hematom,, kemik kırıklark kları gibi) bağlıdır. Spor yalanmalarının n ciddiyetinin yorumlanabilmesi için i in bazı faktörlerin detaylı olarak incelenmesi gerekmektedir;

13 Spor yaralanmalarının n Ciddiyeti Burada altı önemli faktör r vardır. r. 1- Spor yaralanmasının n tabiatı, 2- Tedavinin şekli ve süresi, s 3- Spordan uzak kalınan süre, s 4- Kaybedilen işgünü, i 5- Kalıcı hasar ve 6- Maliyet.

14 Spor yaralanmalarının n Tabiatı Tıbbi tanı açısından yaralanmanın n tipini anlıyoruz. Thomdike (1962, Lysens 1984'de) aşağıa ğıdaki kategorileri vermektedir: Sprain (eklem kapsülü ve ligamanların burkulması), strain (kas ve tendonlarm zedelenmesi), kontüzyon (çürük k ve bereler), yarı çıkık k ve çıkıklar, klar, kırıklar k klar (kemiklerin), abrazyon (sıyr yrıklar), laserasyon (açık k yara), enfeksiyon veya inflamasyon ve sarsınt ntı.

15 Yaralanmanın n tabiatı hangi tür t r yardımın seçilece ileceğini ini (tıbbi veya başka tür) t tayin eder. Yaralanmaların n türüt açısından ciddiyeti yapılan spor branşı şına göre g farklılıklar klar gösterir. Yaralanmalarının n ciddiyetinin kaydedilmesi göreceli olarak daha ciddi yaralanmaların ayırtedilmesini sağlar.

16 Tedavinin şekli ve süresi: s Tedavinin şekli ve süresi s üzerine olan bilgiler özellikle de yaralanmanın n ciddiyetinin daha hassas şekilde belirlenmesi ve özellikle hangi tıbbi araçlar ve personel ile tedavi metodlarının kullanıld ldığı sorusuna cevap verebilir. Tıbbi tedavinin maliyeti hesaplanabilir ve değişik ik tedavilerin verimi karşı şılaştırabilir.

17 Spordan uzak kalma süresi: s Bir yaralanmadan sonra bireylerin bakış açısına göre g mümkün n olduğu u kadar spora çabuk geri dönüşd önemlidir. Günümüzde kişilerin ilerin rahatlaması - gevşemesinde emesinde spor önemli bir yer tutmaktadır r ve böylece b spor yaralanmaları ile insanların n zihinsel sağlıklar kları da etkilenmektedir. Spordan uzak kalınan süre s psiko-sosyal sosyal yaklaşı şım yönünden nden de önemli bir faktörd rdür r. Spordan uzak kalınan sürenin s uzaması kişisel isel olarak, yaralanmanın n en önemli sonucunun bir göstergesi g olmaktadır.

18 Kaybedilen işi günü : Tıbbi tedavinin maliyeti gibi, kaybedilen işgünüi süresi de toplumda spor yaralanmalarının n parasal sonuçlar larının n bir göstergesini vermektedir. Bununla birlikte şurası unutulmamalıdır r ki, sportif aktiviteler aynı zamanda işçileri i ileri fiziksel ve zihinsel yönden y genel olarak iyileştirerek hastalık k nedeni ile işten i uzaklaşmay mayı azaltabilir. Sportif aktivitelerin işgücüi kaybı üzerine olumlu ve olumsuz etkilerinin kâr-zarar analizinin yapılmas lmasına ihtiyaç vardır Benzer bir analiz tıbbi t maliyetler içinde i inde yapılmal lmalıdır. Sprenson a göre g spor yaralanmalarının sosyoekonomik olumsuz etkileri olumlu etkileri ile karşı şılaştırıldığında ihmal edilebilir düzeydedir. d

19 Kalıcı Hasar : Spor yaralanmalarının n büyük b k bir çoğunluğu u kalıcı bir sakatlık k bırakmaksb rakmaksızın n iyileşir. ir. Ciddi yaralanmalar Örneğin kırıklar, k klar, bağ ve tendon zedelenmeleri ve eklem içi i i zedelenmeler, omurga yaralanmaları ve göz g z yaralanmaları kalıcı hasar bırakabilir b (sekel bulgular). Bir yaralanmanın n oluşma anı ile sporcunun tıbbi t yardım m aldığı an arasında aşıa şırı gecikme sakatlığı arttırabilir. rabilir.

20 Eğer sekel bulguları hafif ise bu sportif aktivitenin seviyesini değiştirmeye neden olabilir. Bununla beraber bazı durumlarda sporcu sporu tamamen bırakmak b yerine bir başka sporu seçmek zorunda kalabilir. Çok ciddi fiziksel yaralanma kalıcı sakatlık k veya ölüme neden olabilir Böylece kişinin inin çalışma kapasitesini azaltabilir veya ortadan kaldırabilir. Bu nedenle önlem alırken öncelik sporda en yaygın rastlanılan yaralanmalara yönelik y önlemlere verilmelidir.

21 Yaralanmalarının n Maliyeti: Spor yaralanmalarının n ekonomik maliyeti üzerine genel bir sınıflama s Tolpin (in Vinger ed 1982) tarafından yapılm lmıştır. Ekonomik maliyetler şöyle ayrılmaktad lmaktadır: 1- Direkt maliyetler: Örneğin tıbbi t tedavinin maliyeti (teşhis, muayene ücretleri, röntgen r giderleri, ilaç giderleri gibi) ve, 2- Dolaylı maliyetler: Üreticilikten, hastalık k ve ölümlere bağlı olarak artan kayıplar yoluyla (işgünü kaybı, yaralanma veya ölüme bağlı nedenler).

22 Bir başka maliyet hesabı şekli de hesaplanabilen ve hesaplanamayan sosyal maliyetlerdir. Hesaplanabilen maliyetler sigorta ve kanuni giderleri içerir. Hesaplanamayan maliyetler ise kişinin inin veya ailesinin psiko-sosyal sosyal yaşam amı üzerine spor yaralanmalarının zararlı etkileri. Ekonomik bağı ğımlılığa a düşmek, d sosyal statü kaybı, sosyal pozisyon kaybı veya izolasyon. Bu maliyetler ancak bir dereceye kadar yaşam amın n kalitesi hesaplanabiliyorsa hesaplanabilir niteliğe e sahiptir.

23 Spor yaralanmalarının n nedenleri (risk faktörleri) Travmaya yol açabilen, a abilen, iyi tanımland mlandığında engellenmesi mümkm mkün n olabilen ve çoğu zaman çok yönly nlü bir şekilde, konumuz özelinde yaralanmaya etki eden (ancak genel olarak çeşitli sağlık k sorunlarına) na) risk faktörleri içi ve dışd olmak üzere iki ana grupta toplanmaktadır.

24 Risk Faktörleri

25 GENEL FİZİKSEL F UYGUNLUK: Kondisyon olarak isimlendirilen ve spor için i in gerekli fiziksel ve zihinsel temel öğelerdir. Bu, antrenman kuramı ve uygulamasında temel bir konudur. Gerek yüksek y performansa ulaşmada, gerekse sakatlıklar kların önlenmesinde tartış ışmasız z olarak önemi büyüktb ktür. Genel fiziksel uygunluk öğelerini (parametre) şu şekilde sıralamak s mümkündür r : a) Kuvvet, b) Sürat, S c) Dayanıkl klılık, k, d) Beceri, e) Esneklik,

26 Spor yaralanmaları içinde inde dayanıkl klılığın önemi daha farklı bir özellik taşı şır. Yapılacak işin i in gerektirdiği i kapasite yorgunluk döneminde düşüşd gösterir. Genel ya da lokal yorgunluk olarak görülen g bu durumun, bütün b n spor dallan için i in dayanıkl klılık çalışmaları ile düzeltilmesi d gerekir. Ayrıca tüm t m sporlarda ısınmanın, n, kondüsyon yetersizliğinde inde lokal yorgunluğa a neden olabileceği düşünülmelidir.

27 Özet olarak, sporda genel fiziksel uygunluğu, u, performans antrenmanları için in gerekli temel öğeler şeklinde düşünürken, d bu çalışmalar ya da yarış ışma koşullar ullarındaki zorlanmalarda yaralanma durumunun ortaya çıkmaması için in sahip olunması gereken nitelikler olarak da ele alınmal nmalıdır.

28 HAVA KOŞULARI ULARI-1 (ÇEVRESEL KOŞULLAR) Doğal ya da insanoğlunun oluşturdu turduğu çevre bu etkenin iki görünümüdür. g r. Kara, deniz ve uzay ile bunun bütününde b nde yaşayan ayan bitki ve hayvanlar doğal çevrenin kapsamında yer alırlar. İnsanoğlu bu doğal çevrede yaşam amını sürdürmek rmek ve yüceltmek için i in kendi yapısı gereçler üretir (makina( makina, silah, taşı şıt, giysi vb.). Modern yaşam amın n gereği i alanlar, kurumlar (ev, işyeri, i spor alanı vb.) inşa a eder. Kendisine ait çevre oluşturur. Sporla ilgili olarak bu koşullardaki değişikliklere ikliklere uyum göstermedeki noksanlıklar klar yaralanma nedeni olabilmektedir.

29 HAVA KOŞULARI ULARI-2 (ÇEVRESEL KOŞULLAR) Spor yaralanmalarında nda ortaya çıkışış nedeni olabilecek doğal çevre koşullar ullarından iklim başta gelmektedir. Ani ısı farklılıklar klarının n performansı düşürebileceği i gibi, ısınmayı geciktirmesi ve soğumay umayı çabuklaştırması nedeniyle yaralanmalara yol açar. a ar. Dağcılıkta önemli boyutlara varan hava değişiklikleri iklikleri olabilir. Çok sıcak s ortamda uzun süren, s dayanıkl klılığıığı ilgilendiren spor branşlar larında sorun olasılığı ığı yüksektir..

30 İnsan yapısı çevre koşullar ulları (spor alanı,, sahası,, zemini) Her türlt rlü tesis. Spor yapılan alanın n uygunluğu, u, zeminin düzgünlüğü,, eldiven, kayak takımı,, eskrim başlığı ığı,, bisiklet parkurunun durumu, sporcu sağlığı için in ekip ve diğer olanakların n yeterliliği sayılabilecekler arasındad ndadır

31 Deformiteler Anatomik farklılıklar klar ve bozukluklar olarak niteleyebileceğimiz imiz deformiteler sakatlığı ığın ortaya çıkmasında rol oynayabilmektedir. Asimetriler, kemik anomalileri, eklem yapı bozuklukları bunların n arasındad ndadır.

32 Ayak ve bacak anomalileri: Yanlış yürüme ve koşma mekaniği i birikici etki ile kas ve bağlarda zorlanma, kopma gibi sorunlara yol açabilir. a abilir. Çoğunlukla kullanılan lan ayakkabının n uygun olmamasının yürüyüş ve koşu u tekniğini ini bozucu etkisi vardır. r. Diz ekleminde içe i e (valgus( valgus) ) veya dışd ışa a (varus( varus) ) dönük d durumlar hareketlerde stresin eşit e dağı ğılımını bozacağı ğından yaralanma nedeni olabilir. Menisküsler sler eklem yüzeyleri y arasında baskıda kalır, yan bağlar daha fazla zorlanır. r.

33 Omurga anomalileri Sırt ve boyun omurlarında normalin üzerinde eğrilik olması (kifoz), kürek k kemiklerinin dışd ışa kayması ve göğüsün g n düzled zleşmesini dolayısı ile göğüs s (pektoral) kaslarının n işlevsel i açısının a daralmasını getirir. Omuz ekleminin etkinliği i azalır.

34 Bel çukurunun artması (lordoz)) ise kalça a ve kasık ağrıları ile ortaya çıkan sorunların n nedeni olabilir. Bacak arka grup kas (hamstring( hamstring) yaralanmalarının n yine bu vücut v anomalisi ile ilgisi olduğu belirtilmektedır.

35 Omurların n yan (lateral( lateral) ) diziliş bozukluğuna una ise skolyoz adı verilmektedir. Omurlar epifizit veya bursit gibi sorunlara maruz kalabilirler. Skolyoz aynı zamanda bacak uzunluğunda unda eşitsizlik olmasına yol açabilir. a abilir.

36 Cinsiyet

37

38

39

40 Psikososyal durumun yaralanmayla ilişkisi konusunda yapılan araştırmalarda, rmalarda, yaşam am değişim im olaylarının, n, A tipi davranış özelliğinin, inin, yüksek anlık k kaygının, n, yüksek derecede içe i e veya dışd ışa a dönükld klüğün, zayıf f hareket ve reaksiyon zamanının, n, aşırı korunmuşlu luğun un ve bağı ğımlılığın, düşük özgüvenin, çok yüksek y ya da düşük d k ağrıa toleransının, n, depresyonun, sportif ortamda kontrol kaybının n yaralanmaya zemin hazırlad rladığı bulunmuştur.

41 Risk Faktörleri

42 SPOR YARALANMALARININ SINIFLANDIRILMASI 1-SEBEPLERİNE GÖREG 2-YARALANAN DOKU TİPİNE T GÖREG

43 I-PRİMER YARALANMA A-Direk veya ekstrinsik yaralanma; Çarpışma, ma,çarpma,travma, arpma,travma, eklem yaralanması, cilt ve kas hasarlanması olabilir B-İndirek veya İntrinsik yaralanma; Yetersiz germe antrenmanlarına na bağlı kas hasarları

44 I-PRİMER YARALANMA C-Aşırı kullanım( m(overuse) Akut tekrarlayan sürts rtünme İliotibial bant sendromu Semimembranöz bursit Kronik tekrarlayan sürts rtünme Aşil tendiniti,osgood Osgood-Schlatter hst. Stres kırıklark kları Adolesan erkek çocuklarında kötük zemin kötük ayakkabı medial arkus strain

45 II-SEKONDER YARALANMA A-Kısa süreli; s Öncesinde iyi tedavi edilmemiş bir yaralanma vardır. r. tibia ve metatarsal kemiklerdeki stres kırıklark kları B-Uzun süreli; s Dejeneratif diz osteoartriti Krusiat bağ yırtığı Menisküs hasarı

46 DOKU TİPLERT PLERİNE GÖRE G YARALANMALAR I-Yumuşak doku yaralanmaları; Cilt ve derin fasya Kas- tendon, tendon-iskelet bileşim im noktaları Eklemler ve ilişkili birimler; dislokasyon,subluksasyon subluksasyon bursit,sinovit sinovit,tenosinovittenosinovit

47 II-Sert doku yaralanmaları; Kemik kırıklark kları Periostit Stres kırıklark kları Hyalin membran yaralanmaları

48 III-Özel doku ve organ yaralanmaları; Beyin, periferik sinirler Göz,burun,sinüsler, sler,larinks,dişler Toraks,, Abdomen, Pelvis