ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ TÜRKİYE DE BALIKÇILIK YÖNETİMİNDEKİ KOTA UYGULAMALARI.

Transkript

2 ÖZET Yüksek Lisans Tezi TÜRKİYE DE BALIKÇILIK YÖNETİMİNDEKİ KOTA UYGULAMALARI Emel ARPACI ERDİ Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Su Ürünleri Anabilim Dalı Danışman: Yrd. Doç. Dr. Ahmet Şeref KORKMAZ Bu çalışmada, Türkiye de balıkçılık yönetiminde uygulanan av kotaları incelenmiştir. Türkiye de ton balığı (Thunnus thynnus L., 1758) ve beyaz kum midyesi (Venüs gallina L., 1753 ) türlerine toplam av miktarı kotası ve hamsi (Engrailus encrasicolus L.,1758) ile ilgili günlük av miktarı kotası uygulanmaktadır. Ton balığı (orkinos) av miktarı kotaları Uluslar Arası Atlantik Ton Balıkları Koruma Komisyonu (ICCAT) tarafından dağıtılmaktadır. Türkiye, ICCAT a 2003 yılında üye olmuştur. Türkiye kendi kotasını 2004 yılından itibaren kullanmaya başlamıştır. Türkiye ye 2009 yılında tahsis edilen kota, 683 ton dur. Türkiye kendisine tahsis edilen orkinos kotasını 98 adet balıkçı gemisine dağıtmıştır. Orkinos kotası kullanan tekneler, 12 m den büyüktür. Kendisine orkinos kotası dağıtılan balıkçılar, bu kotalarını devredebilmektediler. Balıkçılara dağıtılan ton balığı av kotaları; seyir defterleri, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (TKB) Su Ürünleri Bilgi İşlem Sistemi (SUBİS), satış kayıtları, orkinos çiftlikleri ve işleme tesisleri vasıtasıyla izlenmektedir. Beyaz kum midyesine ilişkin toplam av miktarı kotası, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından 2008 yılında tesis edilmiştir. Beyaz kum midyesi için uygulanan av miktarı kotası, ton/yıl dır. Bu kota toplam 60 balıkçı teknesine dağıtılmıştır. Kum midyesine ilişkin toplam av kotasının takibi; karaya çıkarılan toplam av miktarı, satış kayıtları ve SUBİS yoluyla yapılmaktadır. Hamsi avcılığında günlük av miktarına ilişkin kota, ilk defa av mevsiminde tesis edilmiştir. Hamsi avlayan teknelere boy büyüklüğüne göre 15 m den küçükler günde 250 den, 50 m den büyük avlama tekneleri de günde 900 kasa veya kutudan daha fazla balık karaya çıkaramamaktadırlar. Mart 2010, 41 sayfa Anahtar Kelimeler: Orkinos (Thunnus thynnus L., 1758), beyaz kum midyesi (Venüs gallina L., 1753), hamsi (Engrailus encrasicolus L.,1758), kota, bireysel devredilebilir kota, Balıkçılık yönetimi, Türkiye i

3 ABSTRACT Master Thesis QUOTA APPLICATIONS OF FISHERIES MANAGEMENT IN TURKEY Emel ARPACI ERDİ Ankara University Graduate School of Natural and Applied Sciences Department of Fisheries Supervisor: Yrd. Doç. Dr. Ahmet Şeref KORKMAZ In this study, fishing quotas applied in Turkish fisheries management system has been examined. Fishing quotas are implemented for three commercial species in Turkey; bluefin tuna (Thunnus thynnus L., 1758), baby clam (Venüs gallina L., 1753 ) and anchovy (Engrailus encrasicolus L.,1758). The catch quotas for tuna fish have been allocated by International Commission for the Conservation of Atlantic Tunas (ICCAT). Turkey has become member of ICCAT in Turkey has started to utilize her catch quota as from metric tonnes of bluefin tuna (BFT) catch quota has been allocated to Turkey in Turkey has distributed her catch quota to 98 fishing vessels. Fishing vessels utilizing individual fishing quotas (IFQ) are above 12 meters overall length. Fishermen having assigned individual catch quotas are able to voluntarily transfer their IQs to other vessels. Monitoring of the distributed IQs to fishing vessels are made through logbooks, Fisheries Information System (FIS-SÜBİS), sales notes at BFT fattening farms and processing plants. The second species applied catch quota in Turkey has been baby clam, to which Ministry of Agriculture and Rural Affairs (MARA) have established in 2008 an IQ. A total of metric tonnes catch quota is applied for baby clam annually. This IQ had been distributed to 60 fishing vessels. Monitoring of the fishing quota for baby clam is carried out through sales notes, total catches and Fisheries Information System (FIS-SÜBİS). Daily catch qoutas towards anchovy has been established for the first time in fishing season. Anchovy fishing vessels are not allowed to landings more than 250 boxes if overall length (LoA) is less than 15 meters; or more than 900 landing boxes or crates if greater than 50 meters LoA. March 2010, 41 pages Key Words: Bluefin tuna (Thunnus thynnus L., 1758), baby clam (Venüs gallina L., 1753), anchovy (Engrailus encrasicolus L., 1758), quota, individual transferable quota (ITQ), fisheries management, Turkey ii

4 TEŞEKKÜR Bu çalışmada öncelikle araştırma konumun belirlenmesinde ve çalışmamın her aşamasında yardım ve katkılarını esirgemeyen, önerileriyle beni yönlendiren danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. Ahmet Şeref KORKMAZ a, ( Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Su Ürünleri Anabilim Dalı) bilgi ve deneyimlerini paylaşan, yoğun iş tempolarına rağmen değerli yardımlarını esirgemeyen Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü Su Ürünleri Hizmetleri Daire Başkanlığı nda görevli Sayın Uzman Biyolog Haydar FERSOY a, Sayın Ziraat Mühendisi Hamdi ARPA ya, Sayın Dr. Hasan Alper ELEKON a ve Sayın Ziraat Yüksek Mühendisi Ali Hakan UÇAR a sırasında önemli katkılarda bulunan ve yönlendiren çalışmalarım süresince bilgi ve deneyimlerini benden esirgemeyen yardımlarını gördüğüm Ziraat Yüksek Mühendisi Sayın Hatice BİLGİN YILDIRIM a ve Gıda Mühendisi Sayın Muhlise MEYDAN a tüm mesai arkadaşlarıma ve bu tezi yazmam konusunda birçok fedakarlıklar göstererek beni maddi ve manevi olarak destekleyen eşim Seyit ERDİ ye en derin duygularla teşekkür ederim. Emel ARPACI ERDİ Ankara, Şubat 2010 iii

5 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii KISALTMALAR DİZİNİ... v ŞEKİLLER DİZİNİ... vı ÇİZELGELER DİZİNİ... vıı 1. GİRİŞ KAYNAK ÖZETLERİ Dünyada Balıkçılık Yönetiminde Kota Uygulamaları Avrupa Birliği nde Balıkçılık Yönetiminde Kota Uygulamaları MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem İncelemenin plânlanması ve süresi Belge ve dokümanların incelenmesi TÜRKİYE DE BALIKÇILIK YÖNETİMİNDEKİ KOTUYGULAMALARI Orkinos (Thunnus thynnus L., 1758) Avcılığında Kota Uygulaması Orkinos avcılığı için başvuru, kota tahsisi ve kotaların devri Orkinos avcılığında kota takibi SUBİS ile kota takibi Orkinos çiftlikerinden kota takibi Satış bildirimlerinden kota takibi Beyaz Kum Midyesi (Venüs gallina L., 1758) Avcılığında Kota Uygulaması Beyaz kum midyesi avcılığı için başvuru ve kota tahsisi Beyaz kum midyesi avcılığında kota takibi SUBİS ile kota takibi Satış bildirimlerinden kota takibi Hamsi (Engraulis encrasicolus L., 1758) Avcılığında Günlük Av Kotası Uygulaması TARTIŞMA VE SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ iv

6 KISALTMALAR DİZİNİ AB AT BDK FAO GİS ICCAT ICES ITQ OECD SUBİS TAM TKB Avrupa Birliği Avrupa Topluluğu Bireysel Devredilebilir Kota Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Teşkilatı Gemi İzleme Sistemi Uluslararası Atlantik Ton Balıkları Koruma Konseyi Uluslararası Deniz Kaynakları Değerlendirme Konseyi Bireysel Devredilebilir Kota Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı Su Ürünleri Bilgi Sistemi Toplam Avlanabilir Miktar Tarım ve Köyişleri Bakanlığı v

7 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 2.1 Fransa'da paylaştırılmış kotanın izlenme düzeni Şekil 4.1 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nda su ürünleri örgütlenmesi Şekil 4.2 Türkiye de yıllarında avlanan orkinos miktarındaki değişim. 20 Şekil yılında karaya çıkarılan aylık kum midyesi miktarının balıkçı barınaklarına göre dağılımı Şekil av mevsiminin 2008 yılına ait döneminde avlanan beyaz kum midyesi miktarının balıkçı barınaklarına göre dağılımı (%) Şekil av mevsiminin 2009 yılındaki döneminde avlanan beyaz kum midyesi miktarının balıkçı barınaklarına göre dağılımı (%) vi

8 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 4.1 ICCAT ın döneminde ülkelere tahsis ettiği orkinos kotası (t) Çizelge döneminde ülkelere göre orkinos av miktarı (t) Çizelge 4.3 Türkiye de döneminde avlanan orkinos miktarı (t) ve avın bölgelere göre dağılımı Çizelge 4.4 Türkiye de kurulu orkinos çiftlikleri ve kapasiteleri Çizelge 4.5 Çizelge 4.6 Çizelge 4.7 Çizelge 4.8 Çizelge 4.9 Türkiye nin döneminde kullandığı orkinos kotası ve bu kotanın dağıtıldığı balıkçı teknelerinin sayısı Türkiye de döneminde avlanan orkinos miktarı ve dış ticaretine ilişkin veriler av mevsiminde elde edilen beyaz kum midyesi av miktarının (t) aylara ve balıkçı barınaklarına göre dağılımı av mevsiminin 2008 yılına ait Eylül-Aralık döneminde avlanan beyaz kum midyesi miktarının (kg) balıkçı barınaklarına göre dağılımı av mevsiminin 2009 döneminde karaya çıkarılan beyaz kum midyesi avının (t) aylara ve balıkçı barınaklarına göre dağılımı 30 vii

9 1. GİRİŞ Balıkçılık yönetiminde kota uygulamaları, avcılık doğal kaynaklar üzerinde baskı oluşturmaya başladığında, uygulanmasına başlanılan ve bugün itibariyle başlıca yönetim tedbiri olan bir balıkçılık yönetim sistemine dönüşmüştür. Balıkçılık yönetiminde kota uygulamasının en temel özelliği, balıkçılık yoluyla elde edilen av miktarının yani çıktının dolaysız olarak düzenlenmesi ve denetlenmesidir (Pope 2009). Kota uygulamasında temel kural, belirli bir türe yönelik olarak avlanmasına izin verilen toplam miktarın ya da kısaca toplam avlanabilir miktar (TAM) ın belirli alıcılara (örneğin; balıkçılara, kooperatiflere vb.) bölüştürülmesi, bu alıcılara avlanma dönemi ve avcılığın yapılış biçimleri yönünden seçenek sunulması, kotanın kiralanması ve satış yolunun açık tutulmasıdır (Branch vd. 2006). Kota uygulaması, bir türe özgü olarak saptanmış TAM ile yakından ilgili, çoğu kez birlikte yürütülen bir düzenlemedir. TAM ın kaynakları kullananlara paylaştırılması durumunda bu iki düzenleme iç içe geçmektedir. TAM, balıkçılık yönetimde korumaya dönük bir balıkçılık yönetim uygulaması olup, avcılığa ilişkin olarak bir bildirim içermediğinden hak niteliğinde değildir (Charles 2009). Kota yönetim sisteminin temeli, stokların durumunu tahmin etmek ve bu stoklar için uygun kotaları ya da toplam müsaade edilebilir av miktarını tavsiye etmektir. Uygun kota miktarın ya da Toplam Müsaade Edilebilir Av Miktarının ne olduğunun tespiti, özellikle balık kaynağının uzun dönemli sürdürülebilirliğinden emin olma arzusu ile desteklenmektedir. Av kotası ya da Toplam Müsaade Edilebilir Av Miktarının, Avlanmasına İzin Verilen Toplam Av Miktarının ya da kısaca Toplam Avlanabilir Miktar (TAM) ın balıkçılıkta çalışanlara ferdi olarak dağıtılmadığı yerlerde balıkçılık yönetimi ya kaynak koruması ya da balıkçılığın ekonomik optimizasyonunda etkili takip kaydına sahip değildir. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) 1

10 tarafından izlenen ve av kotasıyla yönetilen 22 türün sadece 6 sının sabit av seviyesiyle diğer 16 sının da TAM yönetiminde iken çöktüğü ve azaldığı belirlenmiştir TAM yönetimi ruhsatlandırmada sınırlama, stok koruma ve ekonomik optimizasyon gibi diğer düzenlemelerle tamamlanmadıkça iyi sonuçlar vermez (Morgan 1997). TAM önemli bir balıkçılık yönetim aracı olsa da, hedef-dışı türlerde balıkçılığın etkisini azaltmada zayıf kalmaktadır. Dünyadaki balıkçılık kaynaklarının onarılması zor şekilde hasara uğratıldığı, ticari balık stoklarının çoğunluğunun aşırı avlanıldığı gerçeğinden yola çıkıldığında, kaynakların sürdürebilirliği yönünde iyileştirmeyi öngören hedeflere ulaşılması çok köklü değişimler ve önlemler gerektirmektedir (Reiss vd. 2009). Balıkçılık kaynakları üzerindeki tehditler açısından, balıkçılık yönetiminde kota uygulamaları da dâhil olmak üzere çeşitli önlemler (örneğin; avlama gücü ve avlama araçlarına ilişkin sınırlama, avlanma mevsimlerinde etkin denetim, koruma alanları oluşturma vb.) uygulanarak balıkçılık kaynaklarının korunması, zorunlu hâle gelmiştir (Worm vd. 2009). Balıkçılık yönetimindeki kota uygulaması, özellikle stok miktarı bilinmeyen ya da durumu belirsiz olan türlerin korunması amacıyla kolay bir şekilde kullanılabilecek bir yönetim aracıdır (Walters ve Pearse 1996). Yıllık avı sürdürülebilir bir seviyede sınırlamak, balıkçılık yönetiminin en önemli hedeflerinden birisidir. Bu biyolojik hedefe ulaşmak için önceden getirilen girdi kontrollerine ilaveten av miktarı sınırlamaları veya toplam avlanabilir miktara ilişkin sınırlamalar konulmuştur (Schaik vd. 2007) Balık stoklarının sürdürülebilir kullanımına olanak sağlayacak şekilde korunması, bu stokların bilimsel çalışmalarla belirlenmiş olan ve avlanmasına izin verilen toplam av miktarını aşmayacak düzeyde av alınmasını gerektirir. Avrupa Topluluğu nun (AT) da içinde bulunduğu gelişmiş ülkelerin çoğu balıkçılık politikalarında ticari balık stoklarından avlanmasına izin verilen toplam av miktarını, bilimsel stok tespit 2

11 çalışmalarına dayandırmaktadırlar. Bu açıdan bakıldığında, gelişmiş balıkçılık yönetiminde bilimsel stok tespit çalışmaları, TAM ve kota uygulamalarının birbirini izleyen ve birbiriyle bağlantılı uygulama basamakları olduğu görülür (Grafton vd. 2005). Bilimsel stok tespit çalışmalarının nispeten yüksek maliyetli olması, başta az gelişmiş ülkeler olmak üzere birçok ülke açısından bu çalışmaların yapılmasında önemli bir engel olarak görünmektedir. Gelişmiş ülkelerde stok tespit çalışmalarına dayalı olan avlanabilir balık miktarı (TAM) uygulaması, balıkçılık politikalarında avcılığın düzenlenmesinde temel öğelerden birisi olmasına karşın, politik kaygılara bağlı olarak avlanmasına izin verilen miktarın bilimsel çalışmaların sonucunda önerilen düzeyin üzerine çıktığı da sıkça gözlenmektedir. Örneğin; Kuzey Atlantik balıkçılığına yönelik olarak, bilimsel araştırmalara dayalı olarak devletlere bağlayıcı olmayan bilimsel görüş bildiren, devletler-arası bir örgüt konumundaki Uluslararası Deniz Araştırma Konseyi (ICES) tarafından AB nin isteğiyle verilen önerilerin çok büyük bir bölümüne AB nin uymadığı görülmüştür (Oceana 2009). 3

12 2. KAYNAK ÖZETLERİ 2.1 Dünyada Balıkçılık Yönetiminde Kota Uygulamaları Stokke ve Coffey (2004), yılları arasında avlanma ve avlanma miktarına yönelik ICES tarafından AB ye verilen (sayısı 1500 ü aşan) bilimsel önerilerin %78 ine uyulmadığını bildirmişlerdir. Diğer yandan, AB nde balık stoklarının çok yıllık plânlama ve ihtiyatlı yaklaşım altında yönetilmesine dair Avrupa Birliği içinde genel bir yaklaşım bulunmaktadır. Uluslararası açıdan bakıldığında, açık deniz balıkçılığına istenilen düzeyde küresel bir düzenleme getirilememiştir. Ton balıkları gibi uzun mesafelere göçler yapan yüksek derecede göçmen türlerin korunmasından sorumlu uluslar arası balıkçılık örgütü olan Uluslararası Atlantik Ton Balıkları Koruma Komisyonu (ICCAT), bilimsel verilere dayalı bir kota sistemi uygulamaktadır. Ton balığı (Thunnus thynnus) kotası, avlama ve satış belgelerini esas alan etkin araçlarla izlenmesine rağmen, TAM ın çok üzerinde avcılık yapılması nedeniyle, yok olma tehlikesi ile karşı karşıya olduğu bildirilmektedir (Anonymous 2009). Balıkçılık yönetiminde kota uygulamalarının bilimsel verilere dayandırılması (bilimsel çalışmalarla belirlenen miktarları aşmaması) durumunda, kota uygulamalarının balıkçılık yönetim sistemlerinde başarılı bir düzenleme olduğu kabul edilmektedir. Belirlenen kota miktarlarının özellikle satış ve pazarlamaya dayalı düzenlemelerle izlenmesi ve denetlenmesi, kota uygulamasını daha başarılı kılmaktadır. ICCAT ın orkinos ticaretinde uyguladığı avlama belgesi bu tür uygulamanın uluslararası düzeydeki örneğidir. Balıkçılık kaynaklarının değerlendirilmesinde kullanılan avlama gücünün (avlama çabasının), birçok ülkede olması gerekenden fazla olduğu, ancak ülkelerin avlama gücünün azaltılmasında zorluklar yaşadıkları bilinmektedir (Anonymous 2009). 4

13 Balıkçılık kaynaklarının özel girişimciler olan balıkçılara bir hak olarak verilmesinin (avlanmasına izin verilen toplam miktar içinde belirli bir oran ölçüsünde dağıtımı) avlama rekabetinin önüne geçilmesinde kaynaklara baskıyı azaltabilecek bir yönetim uygulaması olarak görülmektedir. Balıkçılık kaynaklarının hak olarak balıkçılara verildiği balıkçılık yönetim sistemlerinde, söz konusu kaynaklara erişim sadece bu hakkı kullananlara tanınmakta, diğer balıkçıların kaynaklara erişimi engellenmektedir. Balıkçılara tanınan bu hak, toplam av miktarının paylaşılmasının dışında, belirli bir balıkçılık alanında belirli bir av çabası ölçüsünde kaynağın kullanılması şeklinde de tanımlanabilmektedir. Hak-temelli bu uygulamanın, özel mülkiyet biçiminde düzenlendiği Bireysel Devredilebilir Kota (BDK) uygulamasını esas alan balıkçılık yönetiminde, belirli bir türün avlanma hakkını elinde tutanlar, bunun ticaretini yapabilmekte, haklarını başka balıkçılara kiralayabilmekte veya satış yoluyla devredebilmektedir. Yeni Zelanda ve İzlanda, BDK uygulamasını özel mülkiyet biçiminde en kapsamlı şekilde uygulayan ülkelerdir. Amerika Birleşik Devletleri (ABD), BDK yı balıkçılık yönetim planları kapsamında sınırlı şekilde uygulamaktadır. Kanada da BDK uygulaması, balıkçılık sektörünün talebi üzerine başlatılmıştır. Nikaragua, Fas ve Namibya BDK uygulamak amacıyla yasal çerçeve oluşturan ülkelerdendir (Stewart 2004). Namibya 1990 da bağımsızlığını kazandıktan sonra Balıkçılık Yönetimi, Balıkçılık Sektöründe Sorumlu Gelişmeye Doğru başlıklı politik deklerasyonu rehber edinmiş ve Deniz Balıkçılığı Genelgesi de denilen bu politik çerçeveyi tercüme ederek hakların paylaşımı sistemine dayalı olarak Namibya Balıkçılık Yönetimi ne adapte etmiştir yılında Namibya Balıkçılık Bakanlığı değişiklik yaparak 4 yıllık avlanma hakkından 7 yıl, 7-10 yıl, 10 yıl ve 15 yıl sürelerle avlanma hakkı uygulamasına geçmiştir. Bunlara ilaveten 20 yıl süreli avlanma hakkı getiren uygulamayı da devreye sokmuştur yılında yapılan bu değişiklikler, bağımsızlıktan itibaren büyüyen Namibya Balıkçılık Sektörü nü 1994 yılında uygulamaya konulan avlanma hakkı düzenlemesinden itibaren daha da geliştirmiş, yatırımların artmasına neden olmuştur. Namibya Balıkçılık Sektörü, ekonominin lokomotifi olmuştur. Balıkçılık sektörünün milli gelirdeki payı 1991 de %4 iken; 2001 de %7 ye, 2002 de ise %7,3 e çıkmıştır (Elago 2004). 5

14 Bu uygulamalar dışında, av miktarını paylaştıran farklı uygulamalar da bulunmaktadır. Örneğin; Peru daki Bireysel Tekne Kotası uygulamasında, belirlenmiş olan toplam av miktarı, tekneler arasında paylaştırılmaktadır (Aranda 2009). Norveç te Bireysel Tekne Kota uygulamasına 1990 yılında geçilmiştir. BDK, Yeni Zelanda da, belirlenmiş 10 yönetim bölgesinde 26 türde 1986 yılında uygulamaya konulmuştur. Her yönetim bölgesinde stok büyüklüklerine dayandırılarak sayıca (adet) ve ağırlıkça (ton) avlama kotasına geçilmiştir. Oluşturulan yasal düzenlemelerle bireysel avlama kotasının ticari olarak bölümlenmesi ve daha küçük oranlarda başkalarına aktarılmasına izin verilmiştir. Buna karşın bir şirketin veya bireyin sahipleneceği kota miktarı bakımından bazı sınırlamalar getirilmiştir yılında ilgili yasalarda yapılan değişiklik sonrasında kota hakkı toplam kota içindeki oran olarak belirlenmiştir (Batstone ve Sharp 1999). Yeni Zelanda da 2000 yılında BDK kapsamında yaklaşık olarak kiralama ve satış işlemi gerçekleştirilmiştir. Kotaların ticareti yoluyla devredilen kotaların ortalama kiralama miktarı 24 ton, ortalama satış miktarı ise 16 ton dolayında olmuştur. Yeni Zelanda da bireysel devredilir kota uygulamasındaki tür sayısı 2004 yılında 70 i geçmiştir (Newell vd. 2005). Avlama kotaları belirli ülkelerde çoğunlukla balıkçılıkta uğraşanlar arasında eşit şekilde paylaştırılmış ya da önceki yılların av miktarlarına dayanılarak teknelere farklı oranda dağıtılmıştır. Kota uygulaması örneklerinin çoğunda, devletlerin kotayı kullanıcılara ücretsiz bir hak olarak verdiği görülmektedir. Kimi ülkelerde bireysel kota hakkını elinde tutanlardan, kota uygulamasında yönetim giderlerine katkı sağlanması amacıyla bir kota kullanım ücreti alınmaktadır. Avustralya da ticari balıkçılık ruhsatı, veri yönetimi, seyir defteri giderlerinin tümü, izleme ve yaptırım giderlerinin yarısı dışında (stok değerlendirme çalışmaları giderini de içeren) araştırma ve veri toplama giderinin %80 i alınmaktadır. Benzer şekilde, Yeni Zelanda da kota uygulamasının tüm uyumlaştırma, araştırma ve idari giderleri bireysel kota kullanıcılarına ödetilmektedir. 6

15 Avustralya ve Yeni Zelanda da bireysel kota kullanıcıları, maliyetleri sahip oldukları kota oranı tutarında karşılamaktadır (Anonymous 2005). Avustralya ve Yeni Zelanda da BDK uygulaması özel mülkiyeti olabildiğince destekler yönde işlerken, balıkçılık yönetiminde balık stoklarının durumlarının bilimsel araştırmalarla izlenilmesi bakımından eksiklik bulunduğu öne sürülmektedir (Salmon vd. 2005). Yeni Zelanda da BDK uygulamasına geçilmesiyle, diğer destekleyici araçlarla birlikte biçimlenen yönetimle, dünya çapında balıkçılıkta en önemli sorunlardan olan kaçak avcılık ve balıkçılığa aşırı sermaye yatırımı yapılmasının önüne geçmede başarılı olduğu bildirilmektedir (Badstone ve Sharp 1999, Bess 2005, Gibbs, 2008). Balıkçılık yönetiminde belirli bir balıkçılık alanının kullanım hakk; bir tür sınırlı erişim uygulamasıdır. Bu uygulamanın en iyi bilinen örneklerinden birisi, Japonya kıyı balıkçılığındaki çok uzun yıllardır uygulanmaya devam edilen geleneksel balıkçılık yönetim biçimidir (Charles 2009). Balıkçılık yönetiminde BDK uygulaması bulunmayan, önemli bir balıkçılık ülkesi olan Japonya da TAM uygulaması kıyı ötesi balıkçılıkta 1997 yılında avlanma ruhsatları ile birlikte uygulamaya konulmuştur. Japonya da, TAM ın balıkçılara dağıtımı bireysel olarak yapılmamakta, avcılık yapılan türe göre yapılmaktadır. Japonya da 7 önemli ticari balık türünü kapsayan TAM uygulamasının toplam avcılıktaki payı yaklaşık %30 kadardır (Schmidt 2004.). Türkiye de avlama ruhsatlarının belirli bir alanla sınırlandırılmamış olması, açık deniz balıkçılık kaynaklarına erişim bakımından herhangi bir sınırlama bulunmadığı anlamına gelmektedir. 7

16 Avlama kotalarının gerek uluslararası gerekse ulusal düzeyde dağıtımı genelde sorunludur. Bir ticari balık türüne yönelik olarak getirilen ilk kota dağıtımında balıkçının-teknenin bu türü avladığı geçmişteki güvenilir kayıtlı miktar (tarihsel hak) göz önüne alınmakta, belirlenen toplam av miktarı (kota) hak sahipleri arasında paylaştırılmaktadır. Bölgesel Balıkçılık Örgütleri aracılığıyla ülkelere yapılan kota dağıtımı da sorunlu bir süreçten geçmektedir. Kota uygulaması tüm balıkçılık türleri açısından uygun bir uygulama olarak görülmemekle beraber, dünyada çok sayıda başarılı avlama kotası uygulama örnekleri de bulunmaktadır (Hilborn vd. 2006). Ekonomik açıdan bakıldığında, avlanma hakkına dayalı uygulamalarda kârlılığın daha fazla olduğu görülmektedir. Ortak mülkiyet kaynaklarının özelleştirilmesinin ulusal gelirde bir artışa yol açtığı yolunda görüşler bulunmaktadır. Gelir dağılımı yönünden bakıldığında, kullanım hakkını elinde tutamayan kullanıcıların da gelirlerinde bir artış olduğu yönünde görüşler bildirilmektedir (Árnason 2001). Avlama kotası uygulamalarının bu olumlu yönüne rağmen, kota uygulaması-av paylaşımı düzenlemelerinin 2008 de dünyadaki ticari balıkçılığının sadece %1 ini, toplam av miktarının ise %15 ini kapsaması şaşırtıcıdır. Çerçevesi iyi çizildiğinde, haktemelli balıkçılık yönetiminin; Kaynak kullanıcıları arasındaki çıkar çatışmalarını azalttığı, Balıkçı filolarını küçülterek daha ekonomik ve verimli filolar oluşturduğu, Kaynakların sahiplenerek kullanılmasıyla daha korumacı davranıldığı, Hedef dışı ve ıskarta av miktarında bir ölçüde azalma sağladığı ve Daha güvenli ve kaliteli ürün elde edilmesini sağladığı söylenebilir (Deacon 2009). Hak temelli balıkçılık yönetimi olumsuz yönleri açısından ele alındığında, en önemli sorun verilmiş hakkın yeni oluşan durumlarda değişikliğe uyum sağlamada yaşanılan zorluklarıdır. Örneğin; kota uygulanan bir türün avcılığı tehlikeye girdiğinde bu türle ilgili bir önlem alınması gerektiğinde, alınacak önlemin bu türün avcılığında pay sahibi olanların av payını düşürdüğü gerekçesiyle sorunlar çıkabilmektedir. Deneyimler, yasal 8

17 ve politik çerçeve bir defa belirlendikten sonra, herhangi bir değişiklik yapılmasının güç olduğunu göstermektedir. Avlanma hakkına dayalı uygulamada, özellikle hakkın pay edildiği ilk aşamada, ilgili kesimler arasında eşitliğin sağlanması açısından da büyük zorluklar yaşanmaktadır. BDK uygulamasının en çok eleştirilen yönlerinden birisi, piyasada tekelleşme oluşturmasıdır. Yeni Zelanda da en çok kotaya sahip ilk 3 şirketin 2000 li yıllarda toplam kotanın yarısını elinde tutması bunun en güzel örneğidir (Day 2004). Avlama kotasının düzenlemesinde; kota hangi türe uygulanırsa uygulansın sonuçta belirlenmiş olan avlanabilir miktarın yani kotanın etkin bir biçimde izlenmesi ve denetlenmesi önem taşımaktadır. Balıkçılık yönetiminin ekonomik açıdan yeterliliği temelde yönetim hedeflerinin iyi biçimde konulmasına, etkin yaptırım ve yönetim araçlarının düşük maliyette uygulanmasına ve sürdürülmesine bağlıdır (Kompas 2005). Mülkiyet hakkının getirdiği sahiplenmeyle kota sahibi balıkçıların uzun dönemde sürdürülebilir kaynak kullanımına daha çok önem verdiği söylenebilir. Buna karşın, mülkiyete dayalı kota uygulamasında kazananlar (mülkiyeti ya da hakkı elinde bulunduranlar) ve kaybedenler (çoğunlukla küçük balıkçılar) vardır. Bu türden mülkiyete dayalı uygulamalar sık rastlana bazı olumsuzlukları (yüksek oranda ıskarta balık, kota ticaretinden iflaslar) beraberinde getirmektedir (Bradshaw ve Tully 2004). Av kotası uygulaması; Kota kapsamındaki tür, Bir türün av miktarı, Avlanma alanı, Veri toplama ve İzleme bileşenlerinden oluşmaktadır. Kota uygulaması; gemi izleme sistemi, seyir defteri, satış notları, av sertifikası, avlanma ruhsatı gibi sistem ve belgelerin kullanıldığı bir balıkçılık yönetim aracı niteliğindedir (Francis vd. 1993). 9

18 2.2 Avrupa Birliği nde Kota Uygulamaları Avrupa Birliği nde (AB) ticari balık türlerine göre yıllık olarak saptanan TAM üye ülkelere bölüştürülmektedir. Bölüştürülen ülke paylarında genelde ülkelerin geçmişteki av miktarları esas alınmaktadır. AB de kota uygulaması da hak-temelli bir uygulamadır. AB de ülkelere verilen kotanın ekonomik olarak kullanım yöntemi, üye ülkelere bırakılmıştır. Pek çok üye ülkede kota, bir hak biçiminde yönetilmektedir. Kota genelde Bireysel Kota BK, Devredilebilir Bireysel Kota DBK şeklinde dağıtılmaktadır. AB ye üye ülkeler, avlama kotalarının büyük şirketlerce veya yabancılar tarafından sahiplenilmesine izin verilip verilmeyeceği gibi kotanın kullanım şekli ile ilgili hususları kendi ulusal politikalarını esas alarak belirlemektedirler. Kota uygulamasına geçilmeden önce aşırı avlama kapasitesinin azaltılması, uygulamaları daha başarılı kılmaktadır. Kapasite fazlalığı düşürülmeden başlatılan kota uygulamaları sonrasında kapasitenin düşürülmesi zorunlu olduğunda, bu yönde önlem alınması çok zor olmaktadır (Mrag vd. 2009). AB de ticari temel türlerin av kotasını bilimsel öneriler doğrultusunda belirleyen işler bir uygulama bulunmasına rağmen, belirlenen kotanın üye ülkelere dağıtımında, bilimsel olarak önerilen av kotasının çok üzerine çıkıldığı görülmektedir. Bu çelişki, açık biçimde siyasi kaygılardan kaynaklanmaktadır. AB de balıkçılığın ilkelerini belirleyen Ortak Balıkçılık Politikası nın (OBP) balık stoklarının korunması bakımından başarısız kaldığı görüldüğünden bu politikada 1982, 2002 ve 2009 yıllarında yeniden gözden geçirmeler (revizyonlar) yapılmıştır. Bazı alanlarda gelişme kaydedilmesine rağmen, uygulamada belirlenen av miktarı, bilimsel olarak önerilen av miktarlarının çok üstünde olmuştur. Ülkelerin istihdam yaratan balıkçılık sektörüne politik olarak bakmaları, yönetim ve denetim yetersizliği sonucu önlenemeyen aşırı avcılık, pek çok balık stokunda çöküş yaşanmasında önemli rol oynamıştır (Mrag vd. 2009). İngiltere de 1999 yılı öncesinde bir yıla özgü olarak belirlenen kotanın dağıtımı, o yılın üç yıl öncesinde karaya çıkarılan av miktarına ilişkin kayıtlar göz önüne alınarak 10

19 teknelere dağıtılmıştır. Bu uygulama 1999 yılında değişikliğe uğramış, avlama teknelerinin yıllarındaki av miktarları kayıtlarına bakılarak her bir tekne için belirlenen oran sabit alınarak yapılan kota paylaşımı (sabit kota dağıtımı), kota yönetiminin ana yapısını oluşturmuştur. Bir balıkçılık türünde ve alanında kota paylaşımı, bu sabit birim hesabıyla yapılmaktadır. Kota uygulamasına geçişte balıkçılık sektörünün baskısı, İngiltere de kotaların sektöre (üretici örgütlerine) geçmesiyle sonuçlanmıştır. Bu durum, ulusal avlama kotasının önemli bir bölümünü elinde tutan Üretici Örgütleri ni balıkçılık yönetiminde güç sahibi yapmıştır (Valatin 2000). İngiltere de uygulanacak av kotası miktarı, ilgili paydaşların temsilcileriyle yapılan görüşmeler sonrasında belirlenmektedir. Av kotası üretici örgütleri, üretici örgüt üyesi olmayıp da boyu 10 m yi aşan tekneler, üretici örgüt üyesi olmayıp boyu 10 m nin altındaki tekneler olmak üzere üç gruba yıllık olarak dağıtılmaktadır. Her üç dağıtımda da bir türe yönelik olarak paylaştırılan kota (av miktarı), tekne ruhsatları üzerinde belirtilmektedir. Diğer iki dağıtım şeklinde av kotası, aylık olarak ruhsata işlenmektedir. Bu üç grup arasında süresi bir yıl olmak kaydıyla kota değişimine izin verilebilmektedir (Anonymous 2006). Avrupa Komisyonu tarafından İngiltere ye verilen ulusal av miktarında (kota) belirli yıllarda düşüş olduğunda, bu oranda düşüş, ülke içinde sabit orana göre teknelere yansıtılmaktadır (Anderson 2006). AB üyesi olan Fransa da kotalar yıllık olarak düzenlenmektedir. Teknelere göre kota izlemesi ile veri toplama ilk düzeyde Bakanlık (Balıkçılık ve Yetiştiricilik Bölümü) ve Üretici Örgütleri tarafından yapılmaktadır. Bu işlemler elektronik yöntemlerle gerçekleştirilmektedir. Bakanlık elindeki verileri Üretici Örgütlerine göndererek verilerin karşılıklı doğrulamasını yapmaktadır. Bakanlıkça doğrulanmış veriler, Kota İzleme Kurulu tarafından gözden geçirilmektedir. Filo ve Kota Kurulu, gerektiğinde doğrulanmış belgeleri gözden geçirmekte ve son kota belgelerine onay vermektedir (Şekil 2.1). Onay verilen belgelerdeki miktar, kota miktarının temel alındığı belgedir (Mrag vd. 2009). 11

20 Şekil 2.1 Fransa'da paylaştırılmış kotanın izlenme düzeni (Mrag vd. 2009) 12

21 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal Bu çalışmada; Türkiye de Balıkçılık Yönetimindeki kota uygulamaları ile ilgili olarak 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu ve bu kanunla ilgili olarak Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü Genelgeleri, sirkülerler, ulusal ve uluslararası ilgili belge, kararlar ve resmi dokümanlar ile Türkçe ve yabancı dilde hazırlanmış olan bilimsel makaleler materyal kullanılacaktır. 3.2 Yöntem İncelemenin plânlanması ve süresi Türkiye de Balıkçılık Yönetimi ndeki kota uygulamalarına ilişkin resmi belge ve dokümanlar ile konuya ilişkin bilimsel makalelerin incelenmesine Mayıs 2009 da başlanmış ve incelemeler Eylül 2009 da bitirilmiştir Belge ve dokümanların incelenmesi Türkiye de balıkçılık yönetim sisteminde kota uygulamalarının amacı, hedefi, bilimsel temelleri, kota uygulamasına tabi olan türler ve kotaları uygulama politikaları ile ilgili belge ve dokümanlar kronolojik sırayla incelenmiştir. 13

22 4. TÜRKİYE DE BALIKÇILIK YÖNETİMİNDEKİ KOTA UYGULAMALARI Türkiye de balıkçılık sektörüne yönelik hizmetler, 1965 yılına kadar Ekonomi Bakanlığı, Ulaştırma Bakanlığı, Maliye ve Ekonomi Bakanlığı, Ticaret Bakanlığı bünyesindeki balıkçılık faaliyetleriyle ilgili birim veya şube müdürlükleri bünyesinde yürütülmüştür yılında, Tarım Bakanlığı nda Su Ürünleri Şube Müdürlüğü kurularak, balıkçılık hizmetleri Tarım Bakanlığı bünyesine alınmıştır. İlk olarak Şube Müdürlüğü düzeyinde ele alınan yapı, daha sonradan Daire Başkanlığı ve 1972 yılında Genel Müdürlüğe yükseltilmiştir li yılların başında ise tekrar Daire Başkanlığına dönüştürülmüş, Genel Müdürlük, 1984 yılındaki düzenleme ile ortadan kaldırılmıştır (Elekon 2007) Türkiye de balıkçılık faaliyetlerinin düzenlenmesi (balıkçılık yönetimi) açısından yetkili otorite, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı (TKB) dır. Balıkçılık sektörüne yönelik idare, yasal düzenleme, koruma, geliştirme ve teknik yardım hizmetlerinin tamamı, TKB nın ilgili birimlerince sağlanmaktadır. Avcılık, altyapı, kalite kontrol, işleme-değerlendirme ve pazarlama ile ilgili hizmetle Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü nün ilgili dairesi tarafından yürütülmektedir. Buna karşın, iç su ve deniz canlıları yetiştiriciliği ve balıkçılık istatistikleriyle ilgili servisler, Tarımsal Üretim ve Geliştirme Genel Müdürlüğü nün ilgili dairesi tarafından gerçekleştirilmektedir. Balıkçılık araştırmaları, Tarımsal Araştırmalar Genel Müdürlüğü, balıkçılık örgütleri (Birlik ve kooperatifler) ne yönelik destekler, Teşkilatlanma ve Destekleme Genel Müdürlüğü (TEDGEM) in sorumluluğundadır. TKB nın balıkçılık alanındaki mevcut örgütlenmesi Şekil 4.1 de verilmektedir. 14

23 Şekil 4.1 Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nda su ürünleri örgütlenmesi.(elekon 2007) Türkiye de bağımsız bir balıkçılık yönetim birimi yoktur. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü Su Ürünleri Daire Başkanlığı, Balıkçılık Yönetim işlevini görmekte ve balıkçılıkla ilgili tüm yönetsel uygulamalar bu birim tarafından yürütülmektedir. Türkiye de bilimsel stok tespitine dayalı bir Müsaade Edilebilir Toplam Av Miktarı ya da toplam avlanabilir miktara (TAM) dayalı kota uygulaması yoktur. Buna rağmen, birisi ICCAT tarafından Orkinos balığına uygulanan uluslararası diğeri de TKB tarafından tesis edilen beyaz kum midyesinin toplam av miktarına ve hamsi avcılığında da bir defada avlanabilecek miktara ilişkin kota olmak üzere üç türe ilişkin kota düzenlemesi vardır. Bu kotalar TKB Koruma ve Kontrol Genel Müdürlüğü tarafından geliştirilen Su Ürünleri Bilgi Sistemi (SUBİS) ile takip edilmektedir (Anonim 2009). 15

24 4.1 Orkinos (Thunnus thynnus L., 1758) Avcılığında Kota Uygulaması Dünyada orkinos (ton) balığı avcılığı ve ticareti; Uluslararası Atlantik Ton Balıkları Koruma Konseyi (ICCAT) kararları doğrultusunda, ülkeler için belirlenen kota miktarları üzerinden yapılmaktadır. ICCAT ile Nihai Senet, Atlantik Ton Balıkları Avcılık İstatistiklerinin Toplanmasına Dair Karar, Usul Kuralları ve Mali Düzenlemelere Katılmamızın Uygun Bulunduğu Hakkında 4859 sayılı Kanun tarihinde kabul edilmiş ve 28 Mayıs 2003 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu bağlamda ICCAT kapsamındaki türlerden olan mavi yüzgeçli orkinos balıklarının yıllık av miktarı kotaya tabi olmuştur. Türkiye de balıkçılık alanındaki ilk kota, orkinosta uygulanmıştır. Orkinos avcılığı ve ticareti ile ilgili düzenlemeler Uluslararası Atlantik Ton Balıkları Koruma Komisyonu (ICCAT) tarafından yapılmaktadır. ICCAT tarafından yapılan düzenlemeler kapsamında her ülke için orkinosun yıllık avlanabilir miktarına ilişkin kota da belirlenmektedir. Kota belirlemeleri yıllık veya birkaç yıllık dönemi kapsayacak şekilde yapılmaktadır. Türkiye nin üyelik öncesi kotası bulunmazken, 2003 yılında ICCAT a üye olmasına karşın, kota belirlemeleri daha önce yapılmış olduğundan, 2004 ve 2005 de diğer ülkeler kategorisinde belirlenmiş olan ton luk kota kullanılmıştır yılından itibaren Türkiye adına kota belirlemesi yapılmaya başlanmıştır (Çizelge 4.1). Türkiye ye 2007 yılında 918,32 ton, 2008 yılında 887,19 ton, 2009 yılında 683,11 ton kota tahsis edilmiştir yılı için ön görülen kota miktarı ise 619,98 ton olarak belirlenmiştir (Anonim 2009a) 16

25 Çizelge 4.1 ICCAT ın döneminde ülkelere tahsis ettiği orkinos kotası (ton) (Anonim 2009a) Ülke Adı Arnavutluk Cezayir 1511, , , ,13 Çin (Halk Cumhuriyeti) 65,78 63,55 61,32 56,86 Hırvatistan 862,31 833,08 641,45 581,51 Mısır Avrupa Topluluğu* 16779, , , ,59 İzlanda 53,34 51,53 49,72 46,11 Japonya 2515, , , ,57 Kore 177,8 171,77 132,26 119,9 Libya 1280, ,74 946,52 857,33 Fas 2824,3 2728, , ,49 Norveç 53,34 51,53 49,72 46,11 Suriye 53,34 51, Tunus 2333, , , ,67 Türkiye 918,32 887,19 683,11 619,28 Tayvan 71,12 68,71 66,3 61,48 Türkiye 2003 yılında ICCAT a üye olmuştur. Türkiye nin ICCAT üyeliğinin getirmiş olduğu yükümlülükler; 1) ICCAT tarafından belirlenmiş olan avcılık kotalarına uyulması, 2) Her yıl avlanma izni verilen orkinos ve diğer ton balığı türlerini avlayacak teknelerin ICCAT a bildirilmesi, 3). Orkinos çiftlikleri hakkında (kapasite, yer, mevcut balık miktarı vb.) bilgi paylaşımı, 4) Uydudan Gemi İzleme Sistemi (GİS) nin kurulması, 5) 10 m den uzun tekneler için avcılık kayıt sistemi kurulması, 6) İhracatta ICCAT belgelerinin düzenlenmesi, 7) ICCAT ın teknik düzenlemelerine (boy, ağırlık, zaman sınırlamaları vb.) uyulması, 8) Yasa dışı ve kayıt dışı avlanan balıkların ticaretinin engellenmesi ve 9) ICCAT bütçesine yıllık katkı payının ödenmesi şeklindedir (Elekon 2007). 17

26 Türkiye de su ürünlerine ait istatistiki veriler eksik olduğundan, diğer ülkelerin yaptıkları avcılıkta revizyon çalışmaları doğrultusunda, Türkiye de de gerçek orkinos av miktarlarının tespit edilmesi ihtiyacı doğmuştur. Bu amaçla, Tarım ve Köyisleri Bakanlığı, İstanbul Üniversitesi Su Ürünleri Fakültesi ve ICCAT Sekreter Yardımcısının ortak çalışmalarında Çizelge 4.2 de verilen Türkiye nin yıllarına ait orkinos av istatistikleri değerlendirilmiştir. Orkinos av miktarlarının revizyonu gerçek veriler (balık hali, bölgesel balık pazarları, ihracatçı, fabrika, balıkçı kooperatif verileri) göz önüne alınarak yapılmıştır (Anonim 2005). Çizelge döneminde ülkelere göre orkinos av miktarı (t) (Anonim 2005) Ülke Adı Cezayir Hırvatistan Fransa Yunanistan İtalya Fas İspanya Tunus Türkiye Türkiye nin avladığı orkinos miktarları (Çizelge 4.3) incelendiğinde; avlanan miktarın büyük bir kısmının Karadeniz den alındığı (ortalama 618,40 ton/yıl veya %43,24), Karadeniz i sırasıyla Ege (ortalama 336,70 ton/yıl veya %23,54, Akdeniz (ortalama 267,95 ton/yıl veya %18,74) ve Marmara Denizi nin (ortalama 207,10 ton/yıl veya %14.48) izlediği, Karadeniz deki avın büyük bir bölümünün (%76,42) de Batı Karadeniz den alındığı görülür. Ancak orkinos av miktarları, başta Karadeniz olmak üzere önemli dalgalanmalar göstermiştir. Bazı yıllar hiç avlanmamış, bazı yıllarda da birkaç kat artma- azalma göstermiştir (Şekil 4.2) (Korkmaz 2008) 18

27 Çizelge 4.3 Türkiye de döneminde avlanan orkinos miktarı (t) ve avın bölgelere göre dağılımı (Korkmaz 2008) Yıllar Karadeniz Marmara Ege Akdeniz Toplam Doğu Batı Toplam Ortalama % 7,37 22,34 29,71 14,02 22,99 33,28 100,00 19

28 Av Miktarı (ton) Yıllar D. Karadeniz B. Karadeniz Marmara Ege Akdeniz Toplam Şekil 4.2 Türkiye de döneminde avlanan orkinos miktarındaki değişim (Korkmaz 2008) Türkiye de avlanan orkinosların neredeyse tamamı, dünyadaki en büyük ithalatçı Japonya ya ihraç edilmektedir. Orkinoslar ICCAT ın belirlediği kurallara göre ve buna ilişkin belgelerle ihraç edilebildiğinden, av kotasının takibi dış ticaret bilgilerinden yapılmaktadır. Geçmiş yıllarda avlanan orkinosların doğrudan ihracı söz konusu iken, 2000 li yıllarda semirtmeye yönelik orkinos çiftliklerinin kurulmaya başlanması ile avlanan ürünlerin tamamı canlı olarak bu çiftliklere alınmaya başlanmıştır. Orkinoslar çiftliklerde ortalama 6-8 ay beslenerek, %75 e varan ağırlık artışları sağlanmaktadır. Bu durum yılın her döneminde orkinos ihraç edilmesini mümkün hâle getirmektedir. Türkiye deki ilk orkinos çiftliği 2002 yılında kurulmuş olup, bugün itibariyle 9 orkinos çiftliği faaliyettedir (Çizelge 4.4) Mevcut orkinos çiftliklerinin kapasitesi, Türkiye nin orkinos av kotasına göre oldukça yüksek olduğundan, çiftlikler orkinos ihtiyaçlarını ithalat yolu ile gidermeye çalışmaktadırlar. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı yeni orkinos çiftliklerinin kurulmasına, kota yetersizliği nedeniyle izin vermemektedir. 20

29 Çizelge 4.4 Türkiye de kurulu orkinos çiftlikleri ve kapasiteleri (Anonim 2008a) İl İlçe Kapasite (ton/yıl) Antalya Gazipaşa 1700 Antalya Kemer 1000 Antalya Gazipaşa 500 Antalya Gazipaşa 1000 İzmir Çeşme 800 İzmir Çeşme 500 İzmir Çeşme 800 İzmir Karaburun 1000 İzmir Karaburun 840 TOPLAM 8140 ICCAT tarafından her ülke için avlanabilir orkinos miktarına ilişkin kota belirlenmekle birlikte, denizlerde ağ kafeslerde semirtme yöntemi ile yetiştiricilik yapılması, kota takibi için kafeslerdeki büyütmenin durumunun da dikkate alınması gerektiğini ortaya koymaktadır. Bu takip, orkinosların kafeslere alındığı tarihe göre belirlenmiş bir oran kapsamında ağırlık artışı hesaplanarak yapılmaktadır. Orkinos av kotasının takibi 2009 a kadar genel kota (olimpik kota) uygulaması ile yapılmıştır. Bu uygulamada orkinos avcılık izni almış balıkçı gemileri, orkinos avcılığının yapılacağı dönemde, avladıkları miktara ilişkin Tarım ve Köyişleri Bakanlığı na yaptıkları bildirimlerin takip edilmesi ve bildirilen miktarların toplamının kota miktarına ulaşması ile avcılığın sonlandırılması şeklinde olmuştur. Bu uygulamada avcılığı sonlandırma işleminin, orkinos av yasağı başlamadan önce yapıldığı durumlara da rastlanmıştır. Örnek olarak, Denizlerde ve İç sularda Ticari Amaçlı Su Ürünleri Avcılığını Düzenleyen 35/1 Nolu Sirkülere göre 2004 yılındaki orkinos av yasağı 16 Temmuz da başlamasına karşın, Bakanlığa yapılan bildirimler sonucu 1100 ton olan av kotasının 28 Mayıs 2004 de dolması üzerine, avcılık başlamadan sonlandırılmıştır. ICCAT ın genel kota uygulaması yerine bireysel kota (tekne başına kota) uygulaması yönündeki kararı nedeniyle av mevsiminde BK uygulamasına geçilmiştir. 21

30 Türkiye de orkinos avcılığında ICCAT tarafından verilen kotaların balıkçılara dağıtım işleminde, bireysel kota uygulaması yapılmakta ve bireysel kotaların devrine izin verilmektedir. Bireysel orkinos kotası dağıtımı, devri ve izlenmesine ait uygulamalar, aşağıda ayrı başlıklar hâlinde verilmiştir Orkinos avcılığı için başvuru, kota tahsisi ve kotaların devri Orkinos avcılığı için başvuru 2009 yılında orkinos avcılığı faaliyetinde bulunmak isteyen ve daha önce orkinos avcılık izni almış balıkçı tekneleri için başvurular SUBİS üzerinden özel avcılık izni düzenlenmesi şeklinde yapılmıştır. Bu kapsamda şartları uyan 97 balıkçı teknesi sahibi tarafından orkinos avcılığı için başvuru yapılmıştır döneminde Türkiye ye verilen orkinos kotası ve bu kotayı kullanan balıkçı teknelerinin sayısı, Çizelge 4.5 de gösterilmiştir (Anonim 2009b). Çizelge 4.5 Türkiye nin döneminde kullandığı orkinos kotası ve bu kotanın dağıtıldığı balıkçı teknelerinin sayısı (Anonim 2009b) Yıllar Kota Miktarı (ton) Kota Dağıtılan Tekne Sayısı (adet) * ** ** *** * Üyelik öncesi avcılık miktarı ** Türkiye adına kota olmadığından, diğer ülkelere ayrılan kota miktarı kullanılmıştır. *** 2009 yılına kadar avcılık izni alan teknelere bu hak tanınmış, bu teknelerin kendi aralarında kota devri sonrası 56 tekne orkinos avcılığında bulunmuştur. 22

31 Balıkçı gemilerine kota tahsisi Balıkçı gemilerine verilecek kotanın belirlenmesine ilişkin hesaplamalar iki ayrı kriter dikkate alınarak yapılmaktadır. Hesaplamaya esas alınan kotanın 80 ton luk kısmı, balıkçı gemilerinin geçmiş yıllarda orkinos avcılığı yaptıkları yıl sayısına göre hesaplanan performansa göre bölüştürülmektedir. Kotanın geriye kalan kısmı ise başvuru yapan 97 balıkçı gemisine eşit olarak paylaştırılmaktadır. Bu paylaşımdan ve performansa göre hesaplanan paylaşımdan gelen av payları her balıkçı gemisi için toplanarak, her balıkçı gemisinin söz konusu yıl için orkinos av kotası belirlenmektedir. Her balıkçı gemisi için belirlenmiş olan av kotaları, internet üzerinden liste halinde duyurulmaktadır. Kotaların devri Toplam balıkçı gemisi sayısının fazla, kota miktarının düşük olması nedeniyle, balıkçı gemileri arasında kota devri yapılmasına izin verilmiştir. Kota devri kapsamında 40 balıkçı gemisi, kendilerine ait av kotasını, diğer balıkçı gemilerine devretmiştir. Kota devri yapan balıkçı gemilerine ilişkin bildirimlerin Tarım ve Köyişleri Bakanlığına iletilmesi sonrası geriye kalan 57 balıkçı gemisi için kesin kota miktarı belirlenmiştir. Av kotası tahsis edilen balıkçı gemilerinden 56 adedi kotasını avlamış, bir gemi ise avcılık yapmamıştır. Avlama kotalarının kesin miktarının ortaya çıkmasından sonra, orkinos avcılığına çıkacak gemiler ve bunların sahip olduğu kota miktarına ilişkin bilgiler, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından ICCAT a bildirilmektedir Orkinos av kotalarının takibi Boyu 12 m den büyük balıkçı gemilerinin avcılık faaliyetlerine ilişkin bilgileri seyir defteri olarak adlandırılan kayıt defterlerine kayıt etmeleri zorunluluğu bulunmaktadır. Seyir defterlerinin her cildi üç nüshalı 75 takımdan oluşmaktadır. Bu ciltler teslim 23

32 edildiğinde, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı nın SUBİS kayıtlarından balıkçı gemisi üzerine kaydedilmektedir. Seyir defterinin nüshaları aynı seri numarasına sahip 0, 1 ve 2 numaralarını taşımaktadır. 0 numaralı nüsha karaya çıkış noktasında Bakanlık görevlilerine teslim edilmekte, 1 numaralı nüsha ürün beraberinde gitmekte, 2 numaralı nüsha ise ciltte kalmaktadır. Orkinos av kotası seyir defterine kayıt edilen miktarlar üzerinden takip edilmektedir. Orkinos kotasına sahip balıkçı gemileri tarafından av döneminde avlanan orkinoslar, seyir defterine kayıt edilerek, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı na bildirilir. Bildirilen orkinos av miktarı SUBİS e kayıt edilerek, av kotası takip edilmektedir (Anonim 2009) SUBİS ile kota takibi Tarım ve Köyişleri Bakanlığı tarafından ruhsatlandırılmış bütün balıkçı gemileri SUBİS te kayıtlıdır. Orkinos avlama izni almak isteyen ve istenilen şartları taşıyan balıkçı gemisi için Bakanlık İl Müdürlüklerine başvuru yapıldığında, izin belgesi düzenlenmektedir. İzin belgesi düzenlenen balıkçı gemileri, izin alan gemiler listesine eklenmektedir. Kesin kota miktarının belirlenmesi sonrası kotanın SUBİS te kota kısmına kayıt işlemi yapılmaktadır. Orkinos avcılığı ile ilgili kota kısmına girildiğinde, burada orkinos avlama izni almış balıkçı gemileri görünmektedir. Burada görünen her balıkçı gemisi için belirlenen bireysel kota miktarının girişi yapılmaktadır. Seyir defteri ile gelen orkinos av miktarı, seyir defteri kayıt kısmından girildiğinde, bu otomatik olarak kota kısmına gidilmekte ve ait olduğu balıkçı gemisinin kotasından düşülmektedir. Kota takip işlemi kota kısmına girilip, izlenebildiği gibi, kota belirlemesi sırasında yapılan ayarlamalarla, kotanın belirlenen bir kısmına erişildiğinde, istenen adreslere e-posta iletisi gönderilerek de yapılabilmektedir. 24

33 Orkinos çiftliklerinden kota takibi Orkinosların çiftliklerde semirtmeye alınması sonucu ulaştıkları ağırlık, SUBİS kayıtları üzerinden otomatik olarak hesaplanmakta ve takip edilmektedir. Çünkü orkinos besisi yapacak olan çiftlikler ve bu çiftliklerden orkinos satın alacak olanlar, SUBİS e kayıt edilmektedirler. Her ay için orkinoslara uygulanacak ağırlık artışına ilişkin katsayılar, SUBİS te tanımlanmıştır. SUBİS orkinoslardaki ağırlık artışını, sistem satış bildirimindeki çiftliğe giriş tarihini esas alarak hesaplamaktadır. Çiftlik kota kontrol kısmında, her seyir defterine ait orkinoslar için ayrı kayıt tutulmaktadır. Çiftlik kota kontrol kısmına girildiğinde, herhangi bir kotaya ait o andaki ya da ileri bir tarih girişi yapılarak, herhangi bir tarihteki kota miktarı görülebilmektedir Satış bildirimlerinden kota takibi Avlandıkları miktar seyir defterine kayıt edilmiş olan orkinoslar için besi çiftliğine girişlerinde satış bildirimi düzenlenmektedir. Satış bildiriminde çiftlik bilgileri, orkinosların avlandığı seyir defterinin numarası ile orkinosların çiftliğe alındığı tarih ve miktarına ilişkin bilgiler yer almaktadır. Satış bildirimlerinin SUBİS e kayıtları yapıldığında, satış bildiriminde yer alan orkinos miktarı, satış bildirimindeki tarih esas alınarak çiftliğe kayıt edilmektedir. Çiftliklerden orkinos satışında kotanın güncellenmesi Orkinos çiftliklerine yerleştirilen orkinosların bir kısmının satışa sunulması hâlinde, sistem satışı yapılan miktarı kota miktarından düşmekte ve kotanın geriye kalan miktarı için kota hesaplama işlemine devam etmektedir. 25

34 SUBİS kota uygulamasından çiftlik sahiplerinin yararlanması Çiftliklere yerleştirilen orkinos miktarının ağırlık artışı sonrası ulaştığı miktar ve satış sonrası kalan miktarları çiftlik sahipleri tarafından takip edilebilmektedir. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı çiftlik sahiplerine kendi çiftliklerine ait kotaları görmeleri için sisteme giriş izni vermiştir. Firmalar sisteme giriş yaparak, çiftliklerindeki orkinosların ulaştığı ağırlığı veya tarih girişi yapmak suretiyle orkinosların herhangi bir tarihte ulaşacakları ağırlık miktarını öğrenebilmektedirler. Orkinosların döneminde avlanan ve avlanmayan miktarları, izinli avlama ve taşıma teknelerinin sayıları, ihracat ve ithalatına ilişkin veriler Çizelge 4.6 da verilmiştir. Çizelge 4.6 daki 2009 yılı verilerinde hedef dışı avcılıkta alınan orkinos miktarları da yer almaktadır (Anonim 2009a). Çizelge 4.6 Türkiye de döneminde avlanan orkinos miktarı ve dış ticaretine ilişkin veriler (Anonim 2009a) Yıllar Av miktarı (ton) , , ,2 665,5 Av miktarı (adet) Avlanmayan (ton) ,025 17,645 İzinli av gemisi (adet) * İzinli taşıma gemisi (adet) İhracat (ton) 0, ** İthalat (ton) 0,0 0, * İzinli: 58 gemi, kota tahsis edilen:57 gemi, avcılık yapan: 56 gemi ** İlk 6 aylık veri 4.2 Beyaz Kum Midyesi (Venüs gallina L., 1753) Avcılığında Kota Uygulaması Beyaz kum midyesi Türkiye de tüketimi olmayan, işlenerek ihraç edilen bir su ürünüdür. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı beyaz kum midyesindeki kota uygulamasını av mevsiminde başlatmıştır. Beyaz kum midyesine uygulanan kota miktarı, stok tespit araştırmaları sonucu bulunmuş bir veri olmayıp, geçmiş yılların av miktarları 26

Daha göster