KARADENİZ BALIKÇILIĞI Bleack Sea Fisheries. Ertuğ DÜZGÜNEŞ * ÖZET

Transkript

1 KARADENİZ BALIKÇILIĞI Bleack Sea Fisheries Ertuğ DÜZGÜNEŞ * ÖZET Karadeniz, kıyı kesimlerde yaşayan balıkçılara bol balık sunan ve önemli oranda avcılık ve yetiştiricilik olanakları sağlayan verimli bir denizdir. Son yıllarda Ukrayna ve Rusya arasında yaşanan politik kriz sonrasında Türkiye Karadeniz de en uzun kıyıya sahip ve en fazla üretim yapan ülke konumundadır. Buna ragmen, balıkçılığın ülke ekonomisinde gereken yerde olduğu söylenemez. Gayri safi milli hasıla içindeki payı %0.3, tarım ekonomisindeki payı ise %2.7 civarındadır. Denizden sağlanan tonluk balık ve tonluk diğer deniz ürünleri toplam üretiminin sırasıyla %67 ve %87 si Karadeniz den elde edilmektedir. Karadeniz den avlanan balık türlerinden hamsi %59, çaça %28 ve istavrit %6 en önemli balıklar, kum midyesi, deniz salyangozu ve Akdeniz midyesi, diğer deniz ürünleri grubunun % 47 sini oluşturan önemli türlerdir. Avcılığın özellikleri ve önemi nedeniyle av filosunun %35 i 4993 tekneyle Karadeniz de toplanmıştır. Bunların %42 si trol, %41 I gırgır, %72 si çok amaçlı ve %57 si taşıyıcı gemilerden oluşmaktadır. Karadeniz de bu gemilerin yararlandığı liman, barınak ve çekek yeri olarak 57 adet alt yapı hizmet vermektedir. Büyük bir çoğunluğu balık unu ve yağı üreten işleme tesislerinin toplam kapasitesi ton/yıl seviyesinde olup 16 ile yayılmış durumdadır. Bu faaliyetler ve yatırımlar nedeniyle balıkçılık bölge ekonomisi, isdihdamı ve beslenmesinde büyük önem taşımaktadır. Key Words: Türkiye, Karadeniz, balıkçılık, tüketim, ekonomi ABSTARCT The Black Sea is the most productive marine reserve offering abundant fish for the fishermen living on the coastal areas with significant capture fishery and aquaculture potential. After the recent political conflicts between Russia and Ukraine, Turkey has the longest coastal line in the Black Sea where the majority of the capture fish production has been obtained. However, it is not * Prof. Dr. KTÜ Sürmene Deniz Bilimleri Fakültesi, Balıkçılık Teknolojisi Mühendisliği Bölümü. Trabzon/TÜRKİYE 1

2 easy to say that fisheries sector, with a share of 0.3 % in GNP (Gross National Product) and 2.7 % in the agricultural sector, has played its expected role in agriculture and National Economy. Majority of the total marine capture fish ( tons) and other marine species (43879 tons) is provided from the Black Sea (67% and 87%, respectively). Anchovy (59%), sprat (28%) and horse mackerel (6%) captured from the Black Sea have the greatest shares in the total marine fish production. Baby clam, Rapa whelk and Mediterranean mussel are the important other marine species covering 47% of this group. Due to importance and characteristics of the marine capture fisheries 35% of fishing fleet are operating in the Black Sea (4993 vessels) which forms 42% of trawlers, 41% of purse seiners, 72% of multi-purpose vessels, 53% of carriers in the Turkish fishing fleet. There are 57 supporting infrastructures as ports, landing offices, fishing ports, small port units along the Black Sea costs servicing fishing vessels and fishermen. Total capacity of fish processing plants is tons/year and located in 16 provinces in the region and most of them are fish meal and oil plants. Due these activities and investments, fisheries is one of the main sectors for regional economy, employment and nutrition of the people living in the coastal areas. Key Words: Turkey, the Black Sea, fisheries, consumption, economy GİRİŞ Balıkçılık Türkiye için önemli bir sektördür. Tarım sektörü içinde ekonomik açıdan 4. önemli alt sektör olup toplam üretim düzeyi bakımından Avrupa da 5., dünyada 30., Karadeniz ülkeleri arasında da 1. Sırada yer almaktadır (TUIK, 2014). Sadece ekonomik açıdan değil insanlarımıza yüksek doymamış yağ asitleri içeren üstün özellikleri olan deniz mahsullerini sunması bakımından da büyük önem taşımaktadır. Balıkçılığın diğer önemli yönleri de ülkemiz ve özellikle Karadeniz de iş olanakları yaratması ve tarım ürünleri arasında AB ülkelerine yapılan en büyük ihracat kalemine sahip olarak döviz girdisi sağlamasıdır. KARADENİZ BALIKÇILIĞI Karadeniz, ülkemizi çevreleyen denizler arasında en verimlisi olup kıyı balıkçısına bol avlanacak balık ve yetiştiricilik potansiyeli sunmaktadır (Şekil 1). Son yıllarda Kırım yarımadasının Rusya tarafından işgal edilmesiyle sonuçlanan politik çatışma sonrasında Türkiye, deniz 2

3 balıkları üretiminin önemli bir kısmının elde edildiği Karadeniz de en fazla kıyı uzunluğuna sahip ülke konumuna gelmiştir. Şekil 1. Karadeniz ülkeleri ve ülkemiz denizleri kıyı uzunlukları (km) (TUIK, 2014) Deniz balıkları stoklarının bu bölgede yoğunlaşması nedeniyle toplam av filosunun %35 i (4993 adet) Karadeniz limanlarına kayıtlıdır. Karadeniz üretim yanında iş olanakları ve değerli besin maddesi sağlaması bakımından da önemlidir. Buna rağmen GSMH içindeki payı %0,3, tarım sektöründe ise %2,7 olarak oldukça düşük seviyededir. Gelir bakımından ülke genelinde olduğu gibi Karadeniz balıkçısı da avladıkları balıklardan yeterli geliri alamamaktadırlar. Denizlerimiz biyo-çeşitlilik bakımından çok zengindir. Farklı organizma gruplarından türü barındırmasına rağmen ekonomik türlerin sayısı 500 civarındadır (Çizelge 1). 3

4 Çizelge 1.Denizlerimizdeki canlı grupları ve tür sayısı (TUIK, 2014) Karadeniz, tür zenginliği bakımından en fakir ancak her türün miktarı bakımından en zenginidir. Tür zenginliği Marmara, Ege ve Akdeniz e doğru tedricen artmakta, av verecek stok miktarları bakımından giderek azalmaktadır (Şekil 2). Şekil 2. Denizlerimizde tür çeşitliliği ve stok miktarı Türkiye ve Karadeniz de balıkçılığın durumunu değerlendirmek için önce tarihsel gelişiminin bilinmesi gerekir. Balıkçılığın gelişmesini üç ana evreye ayırmak mümkündür: öncesi ( ): Osmanlı Hükümdarlığı zamanında çıkarılan kanunlar hükmünü Cumhuriyet döneminde de muhafaza etmiştir. Balıkhanelerde balık satış kuralları, balık ticaretini düzenleyen hükümler, midye ve istiridye üretimi ile ihracatının düzenlenmesi, denetimler o dönemde getirilmiş uygulamalardır. Cumhuriyet döneminde eğitime öncelik verildi. II. Dünya Savaşı öncesinde Almanya da rahatsız edilen bilim adamlarının 4

5 Türkiye ye davet edilmeleri ile birlikte fen bilimleri alanında hızlı bir gelişme sağlandı yılında İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi bünyesinde Hidrobiyoloji Enstitüsünün kurulmasına öncülük eden Curt Kosswig ( ), Türkiye'de zoolojinin gelişmesine katkılarda bulunmuştur. Manyas Kuş Cenneti Millî Parkı'nın kurulmasını sağladı. Hidrobiyoloji Enstitüsü bünyesinde sadece Türkiye' de değil dünyada ilk olan araştırmaları gerçekleştirdi. Enstitünün Arar, Gezer, Görür ve Bulur adlı araştırma gemilerini edinmesini sağlayarak araştırmalarda kullandı. Tüm göl ve akarsularda balık türlerinin saptanması çalışmaları ile tanındı. İstanbul Üniversitesi tarafından kendisine Şeref doktoru unvanı verildi. Kosswig, Türkiye'de kaldığı 17 yıl boyunca eleman yetiştirme ve Zooloji bilimin gelişmesinde büyük rol oynamıştır (Wikkipedia, 2015). Bu dönemde Balıkçılık Yönetimi, Ticaret Bakanlığı, Maliye Bakanlığı ve Et ve Balık Kurumu bünyesinde yürütülmüştür : 1971 yılında balıkçılıkla ilgili tüm faaliyetler dönemin Tarım Bakanlığı bünyesinde toplanmış, Bakanlık bünyesinde Su Ürünleri Genel Müdürlüğü Kurulmuş, Su Ürünleri Kanunu hazırlanarak yürürlüğe girmiş, ikincil yönetmelik ve düzenlemeler getirilmiştir. Avcılık yanında yetiştiricilik faaliyetlerine hız verilmiş, her iki alanda teşvik ve destek mekanizması getirilmiştir. Ahşap gemilerin sac gemilere, küçük gemilerin daha büyüklerinin filoya eklenmesine, küçük boyutlarda pamuk ipliğinden mamul ağlar yerine daha büyük ölçekte sentetik ağların kullanılması, gemi ana makine ve balık bulucuların ithalat kolaylıkları yoluyla av filosuna girmesi sağlanmıştır bin ton civarında olan üretim hızla artarak (resmi verilere göre) 700 bin ton seviyesine ulaşmıştır (TUİK, 2014). Hızla büyüyen kamu ve özel sektörün nitelikli eleman ihtiyacını karşılamak üzere 1980 li yılların başında Su ürünleri ve Deniz Bilimleri Yüksekokulları açılmıştır. Yine sağlanan teşviklerle balık unu ve yağı fabrikaları ile diğer işleme tesisleri sayıca ve kapasite bakımından hızlı bir artış göstermiştir. Önceki dönemde kapasitesi altında avlanan stoklar bu dönemde hızla kapasitesi üzerinde sömürülmüş ve nihayet yıllarında Karadeniz balıkçılığında bir çöküş yaşanmıştır. Bu dönem filoda ve av kapasitesinde önce olumlu, daha sonra da aşırı yatırım sürecine girilerek denizlerimizde stoklar aleyhine olumsuz bir evreye girilmiştir. Stokların çöküşünde sadece 5

6 artan av gücü değil işgalci türler (taraklı medüz, deniz salyangozu) ve deniz kirliliği de rol oynamıştır. Genel olarak 2. Dönem, balıkçılığımızın alarm verdiği bir evre olarak tanımlanabilir sonrası: Bu evre aşırı yıpranan stoklar için iyileştirme tedbirlerine ihtiyaç duyulan, bilimsel yönetim önlemlerinin alınması gereken bir dönemdir. Yasak ve sınırlamaların düzeyi artmış ancak kontrol mekanizmaları ayni ölçüde arttırılamamıştır. Bu dönemde AB ile görüşmeler hız kazanmış, danışmanlık, tarama süreci ve eşleştirme projeleri yoluyla ülkemizin eksiklikleri belirlenerek balıkçılık alanında idari ve teknik altyapının, mevzuatın AB müktesebatına uyumlandırılması istenmiştir. Tek partili bir döneme girilmiş olmasına karşın idari ve yasal düzenlemelerin yapılması istenen hız ve nitelikte değildir. Örneğin Bulgaristan ve Romanya nın AB üyesi olmalarından sonra Karadeniz, AB ilgi alanına girmiş, doğal olarak en fazla av yapan ülke konumunda olan Türkiye den Ortak Balıkçılık Politikasına (OBP) göre eksikliklerin giderilmesi ve yapılan yönetim hatalarının düzeltilmesi için çalışmalara hız verilmesi talep edilmiştir. Hatta ülkemiz Karadeniz de hamsi ve çaça gibi göç eden ve paylaşılan stoklar için diğer ülkelerle bir balıkçılık anlaşmasına zorlanmıştır. Bulgaristan ve Romanya üzerinden alınan kararların Türkiye için bağlayıcı olmaması nedeniyle AB tarafından fonlanan Akdeniz Balıkçılık Genel Komisyonu (GFCM) devreye girmiştir yılında GFCM Karadeniz çalışma grubu kurulmuş ve Karadeniz de AB OBP kurallarının işletilmesi için çalışmalara başlanmıştır. Bulgaristan, Romanya ve Türkiye GFCM üyesi olup Ukrayna ve Gürcistan destek vermektedir. Nitekim, AB tarafından Karadeniz balıkçılık yönetimine dair tüm istenenler GFCM tarafından da talep edilmektedir. Özetlemek gerekirse; Tür ve denize özgü balıkçılık yönetim planlarının hazırlanması, Stokların tahmini, avlanabilir miktarın belirlenmesi ve kota tahsisi, Av filosunun küçültülmesi, Yasadışı, düzenlenmemiş ve rapor edilmemiş (IUU) balıkçılıkla mücadele, büyük bir önem taşımaktadır. General Fisheries Commission for Mediterranean Illegal, Unreported and Unregulated fisheries 6

7 Diğer taraftan yürürlükte olan uluslararası konvansiyonlar da ülkemizi daha iyiye ve doğruya zorlamaktadır. Örneğin, Uluslararası Deniz Hukuku (UNCLOS), biyoçeşitlilik konvansiyonu, deniz kirliliği ile ilgili Bükreş Konvansiyonu gibi (BSGM, 2015). Türkiye de 2013 yılı itibariyle toplam ton balık elde edilmiştir. Bunun tonu deniz ürünleri, tonu yetiştiricilik, tonu diğer deniz canlıları ve tonu iç sulardan elde edilmiştir (Şekil 3). Bu üretimle Türkiye dünyada 30., Avrupa da 5. ve Karadeniz ülkeleri arasında 1. sıradadır. Kişi başına balık tüketiminde ise ayni düzeyde başarılı bir düzey yakaladığımız söylenemez. Yıllara göre tüketim düzeyi kişi başına en fazla 8,6 kg (2007), en az 6,3 kg (2011 ve 2013) arasında gerçekleşmiştir. Dünya ortalamasının 16kg, AB ortalamasının 25 kg olduğu düşünülürse bu miktarın çok düşük olduğu anlaşılabilir. Deniz balıkları avcılığında Karadeniz, özelikle Doğu Karadeniz önde gelmektedir(%71)(şekil 3). Şekil yılında deniz balıkları üretiminde Karadeniz in payı Üretimde önemi olan türler, hamsi, istavrit, mezgit, lüfer, palamut ve çaçadır (Çizelge 2). Bu türlerin üretiminde Karadeniz çok önemli bir paya sahiptir. Diğer deniz ürünlerinden kum midyesi ve deniz salyangozu üretiminde yine Karadeniz önde gelmektedir (Şekil 4). Örneğin, 2013 yılında tonluk beyaz kum midyesinin tamamı, 887 tonluk midye United Nations Convension on Law of the Seas 7

8 üretiminin %94 ü, 8655 tonluk deniz salyangozunun %96 sı Karadeniz den elde edilmiştir. Çizelge 2. Karadeniz ve ekonomik balık türlerinin üretimi (2013) (TUİK, 2014) 2014) Şekil yılı diğer deniz ürünleri üretimi ve Karadeniz (TUİK, Bu üretimleri sağlayan av filosunun da ayni oranda Karadeniz de bulunması doğaldır. Trol, gırgır ve taşıyıcı teknelerin yaklaşık %40 ı bölgede bulunmaktadır. Endüstriyel balıkçılıkta durum Karadeniz lehine iken küçük balıkçılıkta kullanılan tekneler ve av araçları bakımından diğer bölgelerle benzer bir durum sergilenmektedir (Çizelge 3). Çizelge 3. Balıkçı gemisi ve av araçlarının denizlere göre dağılımı (2013) (TUİK, 2014) 8

9 Avlanan deniz ürünlerinin pazarlama şekli dikkate alındığında ülke genelinde balıkçıların pazarlamada çok az etkili oldukları görülmektedir (Çizelge 4). Ülke genelinde balıkçıların üye oldukları kooperatiflerin yeri %1.78 olup bu oran doğu ve batı Karadeniz de sırasıyla %0.73 ve % 0.75 düzeyindedir. Çizelge 4. Avlanan deniz ürünlerinin pazarlama şekli (TUİK, 2014) Bu verilerden iki anlamlı sonuç çıkmaktadır: a). Diğer tarım ürünlerinde olduğu gibi balık ticaretinde de üreten değil aracılık eden kazanmaktadır. b). Karadeniz ve Türkiye geneli irdelendiğinde aradaki farklılık, diğer bölgelerde daha küçük balıkçılardan oluşan büyük bir kitlenin pazarlamada daha etkin olduğu görülmektedir. 9

10 SORUNLAR VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ Özellikle 2000 yılından sonra sektörde aşırı yatırım yapıldığı anlaşılmıştır. Biyoçeşitlilik ve her bir türün miktarında önemli azalmalar meydana gelmiştir. Diğer bir ifade ile aşırı avcılık tehdidine maruz kalmamış hiçbir tür kalmamıştır. Av araçlarının seçici özellikte olmaması hedef dışı av oranlarının yüksek olması sonucunu doğurmuştur. Bu da bilimsel bir ifade ile büyüme ve yenilenme aşırı avcılık tehlikesini gündeme getirmektedir. Her türlü (katı, evsel, endüstriyel, tarımsal) kirlilik denizlerimizi tehdit etmeye devam etmektedir. Bu tehditlerin bertarafı zor ve zaman alıcı olduğundan mevcut stokları daha ihtiyatlı kullanma zorunluluğu vardır. Bu nedenle genel olarak boy yasaklarına uymak ve hatta bazı türlerde asgari boy yasağını daha büyük ölçülere çekerek her bir ferde en az bir değil, iki veya üç kez üreme şansı tanımak zorundayız. Kalkan ve mersin balıkları gibi türlerde avcılığın belirli bir süre veya tamamen yasaklanması da gerekmektedir. Son zamanlarda giderek yaygınlaşan HES uygulamaları balıkların değil göçlerine, yaşamalarına dahi izin vermeyecek ölçüde yanlışlıklarla doludur. Denetim yokluğundan dolayı gözden kaçmakta nehir ve havza ekosistemleri zarar görmektedir. İklim değişikliği ve işgalci türler de ekosistemi etkileyen çok önemli doğal süreçlerdir. Balıkçılık yönetiminin ülkemizde evrensel ölçülerde uygulandığını söylemek çok zordur. Yasal düzenlemeler yetersiz, kadrolar nicelik ve nitelik olarak yetersiz, yakın, orta ve uzun vadede balıkçılığımızın geleceğini düzenlemekten uzaktır. Yapılanlar, daha çok günlük faaliyetlerin sürdürülmesi şeklindedir. Denetim konusunda yetersiz kalınmaktadır. Denetimin azlığı yanında caydırıcılığı da yoktur. İzleme çalışmaları yetersizdir. IUU avcılıkla başarılı bir mücadele yapılamamaktadır. Daha etkin bir balıkçılık yönetimi için bölgesel bazda bir yaklaşımla yerel paydaşların katıldığı bir yönetim şekli kaçınılmazdır. KAYNAKLAR TUİK, yılı Su ürünleri istatistikleri. Türkiye İstatistik Kurumu.Yay. No: Ankara. 10

11 Wikkipedia, Curt Koswig ve İÜ Hidrobiyoloji Enstitüsü. BSGM, Balıkçılık ve Su Ürünleri Genel Müdürlüğü. Belgeler. 11