Küçükbaş Hayvanlarda Eşeysel Davranışları Etkileyen Etmenler

Transkript

1 Küçükbaş Hayvanlarda Eşeysel Davranışları Etkileyen Etmenler Funda ERDOĞAN ATAÇ* Mustafa KAYMAKÇI Turgay TAŞKIN Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi,Zootekni Bölümü, Bornova-Đzmir *e-posta: funda.erdogan.atac@ege.edu.tr, Tel: +90 (232) / Özet Eşeysel davranışlar, ırklara ve soylara göre önemli ayrımlar göstermekte, her ırka özgü bazı davranış kalıpları bulunabilmektedir. Eşeysel davranışlar ile çiftleşmelerin başarısı ve döl verimi arasında doğrudan ilişki vardır. Bu nedenle eşeysel davranışları şekillendiren etmenlerin bilinmesi gerekmektedir. Küçükbaş hayvanlarda eşeysel davranışlar, kalıtsal ve çevre etmelerinden etkilenmektedir. Anahtar kelimeler: Küçükbaş, eşeysel davranış, kalıtsal etmenler, çevresel etmenler The Factors that Influence to Sexual Behaviour of The Small Ruminant Abstract There are the different sexual behaviours between another breed, and related to between the mating and fecundity and sexual behaviour. Therefore, the factors that influence to sexual behaviour had to know. Genetic and environmental factors affected the sexual behaviours of small ruminants. Key words: Small ruminant, sexual behaviour, genetic factors, environmental factors Giriş Hayvanlardan yüksek düzeyde verim alınabilmesi, çevre koşullarının iyileştirilmesinin yanı sıra davranış özelliklerinin bilinmesi ile olasıdır. Bu davranış şekillerinden biri ve belki de en önemlisi de eşeysel davranışlardır. Eşeysel davranışlar, özel bir davranış şeklidir ve çiftleşmeye ön hazırlık olarak bilinmektedir. Çiftleşmeyi garantiye alarak döllenmeye ve gebeliğin oluşmasına olan katkısı ile kendini göstermektedir (Ewer, 1968; Veliz et al., 2002). Bununla birlikte eşeysel davranışların, döl verimini doğrudan etkilediği belirtilmektedir (Delgadillo et al., 2002; Avdi et al., 2003). Dolayısıyla, 1

2 çiftleşme sırasında gerçekleşen olayların anlaşılması, erkek ve dişinin çiftleşme başarısını etkilemektedir. Küçükbaşlarda eşeysel davranışlar, kalıtsal ve çevresel etmenlerin çeşitliliğine bağlı olarak değişebilmektedir (Houpt and Wolski, 1982). Bunlar; kalıtsal etmenler ve çevresel etmenler olarak iki ana grup altında incelenebilir (Bearden and Fuquay; 1997; Hafez, 1997; Kaymakçı, 2006a). Kalıtsal Etmenler Küçükbaşlarda eşeysel davranışlar bakımından ırklar arasında önemli ayrımlar bulunabilmektedir. Süt tipi ırklar, et tipi ırklara, ikiz doğuranlar ise tek doğuranlara göre yüksek düzeyde eşeysel etkinlik göstermektedirler (Lynch et al., 1992; Kaymakçı, 2006a). Örneğin koyunlarda, Merinos ırkında dürtme sıklığı, çiftleşme sıklığı fazla olan Suffolk koçlarına göre daha fazladır. Dinlenme periyodunun uzunluğu da bir kaç dakikadan bir saatin üzerine kadar çeşitlilik gösterebilmektedir. Ejakulasyon sırasında başın arkaya atılması ile öne doğru itilme davranışı, Merinos da Suffolk ya da Border Leicester koçlarındakinden daha açık olarak sergilenmektedir. Britanya dağ koyunları ya da et tipi koyun ırklarında ise bu davranış gözlemlenmemiştir (Lynch et al., 1992). Yerli ırkların da kültür ırklarına göre daha belirgin eşeysel etkinlik gösterdiği belirlenmiştir (Kaymakçı, 1978; Kaymakçı, 2006b). Anatomik yapı bakımından incelendiğinde de, merkezi sinir sistemi, üreme hormonları ve davranışlar arasında karmaşık ve türlere özgü bir ilişki olduğu belirlenmiştir. Örneğin; domuzda kızgınlık davranışlarını sadece östrojen ortaya çıkarırken koyun ve keçide ise ayrıca progesteron gereklidir (Houpt and Wolski, 1982). Çevresel Etmenler 2

3 Çoğu evcil memeli hayvanlarda olduğu üzere küçükbaş hayvanların da eşeysel davranışlarını etkileyen genel çevre etmenleri bulunmaktadır. Bununla birlikte, ortamda bulunan erkekler, insanlar tarafından izlenmek gibi diğer bazı etmenler de eşeysel davranışlarını değiştirebilmektedir. Ayrıca çevresel etmenlerden, genellikle erkekler, dişilere göre daha fazla etkilenmektedir (Houpt and Wolski, 1982). Kimi önemli çevre etmenleri aşağıda verilmiştir. Yaş Küçükbaşlarda eşeysel davranışların düzeyi yaşla birlikte gelişmektedir. Eşeysel olgunluk öncesi dönemde, eşeysel aktiviteler yoğunluktadır. Erkek kuzu ve oğlakların oynaşı sıklığının, dişi yoğunluğuna ya da davranışlarına bağlı olmadığı belirlenmiştir. Birbirinin üzerine atlama gibi oyunlar ise eşeysel davranışların bir parçasıdır ve bu davranışlar iç salgı sistemine dayalıdır. Eşeysel etkinlik erkeklerde bu dönemde başlamaktadır ve ileri yaşlara kadar kesintisiz sürmektedir (Bearden and Fuquay, 1997). Genç küçükbaşlarda ise eşeysel etkinlikler erginlere daha çok benzemektedir, ancak daha seyrek tekrarlanmaktadır. Diğer yandan genç küçükbaşlar, heteroseksüel ilişki, erkeklerin eşeysel davranış modelini etkilemektedir (Hafez, 1997). Erginlerde ise eşeysel istek ve çiftleşme isteği, gençlere göre daha belirgindir (Kaymakçı, 2006a). Örneğin, eşeysel olgunluğa henüz yeni ulaşmış olan erkek çepiçlerde, dişinin üzerine atlamadan önce yapılan yalama, çifteleme gibi kur davranışlarında azalmalar görülebilmektedir. Tekeler çepiçlerden daha fazla duruş şekli sergilemekte ve böylece dişiyi etkilemeye çalışmaktadırlar. Çepiçler, erginlere benzer eşeysel performans göstermelerine rağmen, daha az beceriklidirler. Erkekler, yaş ile birlikte artan sosyal statüleri nedeniyle sürü içinde denetimi elinde tutabilmekte, kızgınlık gösteren dişileri bulup, sürü içinde çiftleşmede de başat olabilmektedirler (Kilgour and Dalton, 1984). 3

4 Erginler gençlere göre, beslemeyle ilişkili stres gibi sorunlara karşı da daha dayanıklıdırlar (Cupps, 1991). Ancak, erkeklerin yaşlanmasıyla birlikte, ayak hastalıkları ve fiziksel kondisyonlarının zayıflaması gibi çiftleşmelerini önleyen sağlık problemleri riskleri de daha fazla olmaktadır. Bununla birlikte, ilkine gebe dişilerde de erginlere göre gebe kalma oranı daha azdır (Hafez, 1997). Genç dişilerin kur davranışına tepki düzeyleri, erginlere göre daha düşük olabilmektedir (Kilgour and Dalton, 1984; Lynch et al., 1992; Hafez, 1997). Kızgınlık süresi uzunluğu da yaşla birlikte değişmektedir. Đlk defa kızgınlık gösteren çepiçlerin kızgınlık süresi normal kızgınlık süresinden daha azdır (Houpt and Wolski, 1982; Kilgour and Dalton, 1984). Mevsim ve Đklim Genellikle mevsime bağlı türler olan koyun ve keçilerin erkekleri, eşeysel davranışlar açısından dişileri kadar değişken değildirler. Küçükbaş erkekler gün ışığından bir ölçüde etkilenmektedir, ancak testisleri kesin bir dinlenme devresine girmemektedir. Ancak sperma verimi ve yoğunluğu gibi özellikler mevsimlere göre değişebilmektedir (Bearden and Fuquay, 1997; Hafez, 1997; Price et al., 2000; Prado et al., 2002). Tekelerin, LH ve FSH seviyelerinin düşük olduğu erken yaz ve ilkbahar dönemlerinde; eşey hormonu düzeyinde, aşım isteğinde, spermatozoid yoğunluğunda, spermatozoidlerin dölleme yeteneğinde azalmalar ve anormal spermatozoid oranında artış görülmektedir. Genellikle bu dönemde testesteron üretimi de düşüktür (Mowlen 1988; Lynch et al., 1992; Delgadillo et al., 2002; Kaymakçı, 2006a). Eşeysel davranışlar, çevre koşullarından, özellikle hava koşullarından önemli düzeyde etkilenmektedir. Sıcak, soğuk ve sert havaların eşeysel davranışları engellediği ya da 4

5 davranışların yoğunluğu değiştirdiği bilinmektedir (Houpt and Wolski, 1982). Örneğin çok sıcak günlerde tekenin eşeysel etkinliklerinde gerilemeler, hatta durmalar gözlemlenebilir (Kaymakçı, 1984; Lynch et al., 1992; Bearden and Fuquay, 1997). Çiftleşme mevsiminin engellenmesinden dolayı bu duruma, yaz kısırlığı adı verilmektedir (Kaymakçı, 1978; Kaymakçı, 2006b). Bununla birlikte, hava sıcaklığının keçilerin kızgınlık belirtilerinin gözlenmesinde de önemli etkisi bulunmaktadır (Kaymakçı ve Aşkın, 2006). Eşeysel etkinlik, genellikle öğle saatlerinde en düşük düzeydedir (Lynch et al., 1992). Öte yandan sabah ve akşam vakti serin saatlerin, çiftleşme için en uygun zaman aralığı olduğu (Alvarez et al., 2003; Kaymakçı ve Aşkın, 2006) ve döl verimi üzerinde olumlu etkisi bulunduğu bildirilmektedir (Hafez, 1997). Gün Uzunluğu Çiftleşme bir dizi uyarıma bağlıdır ve bunların içinde en önemlisi gün uzunluğudur (Kaymakçı, 1984; Kaymakçı, 2006b). Bu bağlamda koyun ve keçilerde çiftleşme mevsimi uzunluğu büyük ölçüde içinde bulunduğu enlem derecesine göre şekillenmektedir. Ekvator bölgelerinin değişmeyen ışık süresi altında ve gün uzunluğundaki değişimin az olduğu tropikal bölgelerde ise, yılın her mevsiminde çiftleşme isteği gözlemlenebilmektedir (Houpt and Wolski, 1982; Kaymakçı, 1978, 2006a). Bu nedenle ılıman iklimde yetiştirilen ırklar, tropik bölgelere götürüldüklerinde kendi mevsimsel üreme özelliklerini kaybedebilmekte ve yeni çevreye uyum sağlayabilmektedirler (Hafez, 1997). Koyunlar ve keçiler, gün uzunluğunun giderek kısalmaya başladığı günlerde çiftleşme isteği gösterdikleri için kısa günlerde çiftleşenler olarak da bilinmektedirler (Gall, 1981; Copland, 1984; Kaymakçı, 2006a). Delgadillo et al. (2002) tarafından yapılan çalışmada, tropik bölgelerde yetiştirilen ancak bu bölgelerden uzaklaştırılan tekelerin, yapay gün uzunluğu ya da bununla birlikte 5

6 melatonin hormonu verilerek, eşeysel isteklilik göstermeleri sağlana bilinmiştir. Doğal koşullarda uzun günler, üreme mevsiminin başlamasında önemli bir rol oynamaktadır (Malpaux et al., 1989; Barrell et al., 2000; Delgadillo et al., 2002). Yapay uzun günlerden kısa günlere dönüş, üreme etkinliğinin uyarılmasına neden olmaktadır. Sadece gün uzunluğu ile üreme etkinliğinin belirlenebilmesi ve yönetimi, egzogen hormonlara ihtiyaç duyulmadığı, kolay ve pahalı olmayan bir teknik olduğu için tercih edilmektedir (Delgadillo et al., 2002). Beslenme Düzeyi Yetersiz ya da aşırı besleme ve belirli besin maddelerinin yetersizliği, küçükbaşlarda üreme kapasitesini bozan önemli nedenlerdendir. Genel olarak, enerji ve protein eksikliği hormonları baskı altına almaktadır. Bununla birlikte, çiftleşme isteği üzerine etkisi çok az ya da hiçbir etkisi yoktur. Oysa aşırı beslemenin eşeysel etkinliği azalttığı, kimi besin maddelerinin eksikliğinde çiftleşme sırasındaki fiziksel yetenekleri düşürdüğü bildirilmektedir (Cupps, 1991). Çiftleşme mevsimi boyunca küçükbaş erkekler, diğer erkeklerle rekabet halinde olduğundan, yem tüketimi için daha az zaman harcamakta ve canlı ağırlık kaybetmektedir. Bununla birlikte, canlı ağılık kaybının çok olması ile libido ve ejakulat kalitesinde de azalmalar görülebilmektedir. Çiftleşme mevsiminde kondisyonun iyi olması için enerjice zengin yemler ile besleme yapmak gerekmektedir (Özkan, 2006; Veliz et al., 2002). Küçükbaş dişilerde ise protein, enerji, mineral madde ve vitamin dölerme üzerine etki eden en önemli besin maddeleridir. Bu maddelerin yetersizliğinde kızgınlık aksamakta ve çeşitli düzensizlikler görülebilmektedir (Özkan, 2006). Deneyim ve Büyütme Yöntemi 6

7 Eşeysel etkinlik, bir başka deyişle eşeysel istek, deneyimle gelişme göstermektedir (Price et al., 1998a; Ataç ve ark., 2004). Eşeysel deneyim ise eşeysel olgunluk öncesi uygulanan büyütme yöntemlerine büyük ölçüde bağlıdır (Savaş ve ark., 2001; Ataç ve ark., 2004; Kaymakçı, 2006a). Örneğin; erkekler ve dişilerin birlikte büyütülmesi ile eşeysel olgunluk çağından sonra olabilecek eşeysel sapmaların önüne geçilebilmektedir (Bearden and Fuquay, 1997). Erkek çepiçlerin ilk yıllarında heteroseksüel deneyimleri olmuşsa, eşeysel davranış ve istekliliklerinin normalin altında olması beklenmemektedir (Price et al,. 1998b). Genç ve eşeysel deneyimi olmayan erkek ve dişi küçükbaşlar ilk kez bir araya geldiklerinde, genellikle yeterince etkili olamamaktadırlar. Erginlere göre daha az eşeysel davranış göstermektedirler (Flores et al., 2000; Veliz et al., 2002). Örneğin tekelerde, biniş ve ejakulasyon sayısı da gençlerde daha azdır (Kaymakçı, 2006a). Deneyim kazananlar ise daha az atlayış ancak daha fazla ejakulasyon gerçekleştirmişlerdir (Price et al., 1998a). Bununla birlikte, özellikle tekelerin duyularına güvenmesinde deneyimin önemli bir rolü olabilir (Lynch et al., 1992). Küçükbaşlarda eşeysel deneyim yoksunluğu, eşcinselliğe ya da başka anormal eşeysel davranışlara da yol açabilmektedir (Houpt and Wolski, 1982). Dişilerin eşeysel davranışlarında deneyimin etkisi, erkekler kadar tam belirlenememektedir (Houpt and Wolski, 1982). Ancak, dişiler erkeklerin ilgisini çekmek için yaş ve deneyim ile birlikte daha da gelişen davranışlar sergileyebilmektedirler. Bu davranışlara, keçilerin erkeğin genital bölgesine burnuyla baskı yapması, kuyruk sallaması, bazı eşzamanlı kızgınlık gösteren dişiler arasında erkeğe ulaşmak için heyecanlı davranışlar içeren bir yarışmanın, dövüşmenin, 7

8 kıskanmanın ve bunun bir etkisi ile de tekeye sürtünme davranışının olması örnek olarak verilebilir (Houpt and Wolski, 1982; Kilgour and Dalton, 1984). Başatlık Başatlık, hayvanlar arasından birinin önder durumuna geçmesi durumudur (Kaymakçı, 2006a). Besin yarışındaki hiyerarşik düzenin, eşeysel hiyerarşi düzenine uygun olduğu görülmektedir (Houpt and Wolski, 1982). Başatlık, yaban hayatta ya da daha çok hayvanların serbest olarak otlatıldıkları ve barındırıldıkları yetiştirme şartlarında ortaya çıkmaktadır. Sosyal baskınlık, sadece kızgınlık gösteren dişiler için çok sayıda erkek olduğu durumlarda olmakta ve bu durumlarda erkekler dövüşmek için zaman ve güç harcamaktadırlar (Kilgour and Dalton, 1984; Kaymakçı, 2006a). Başatlığı belirleyen etmenler ise sürüye yeni katılma, canlı ağırlık ve yaş gibi etmenlerdir. Örneğin, erginler gençlere, iri olanlar zayıflara ve sürüdeki eski hayvanlar sürüye yeni alınanlara başattır. Yapılan kimi çalışmalarda ise, çiftleşmeler gözlemlenmiş ve bu dönemde hiyerarşik düzenin uygulanmadığı belirlenmiştir. Đri tekelerin rakiplerini durduracak yetenekte olmalarına rağmen, çepiçlerin dahi etrafında olan tekelere aldırmaksızın, kızgınlığını tespit ettiği keçinin üstüne atladığı bildirilmiştir (Houpt and Wolksi, 1982). Serbest teke ya da koç katımlarında da başatlık durumunu engellemek oldukça zordur. Başat erkekler, çekinik erkeklerin eşeysel etkinliklerini engellemektedirler (Houpt and Wolski, 1982; Kilgour and Dalton, 1984; Kaymakçı, 2006a). Elden teke ya da koç katım yönteminde, çekinik erkeklere de döl verme şansı sağlanabilmektedir (Kilgour and Dalton, 1984; Kaymakçı, 2006a). Genelde, boynuzlu ve iri erkekler baskın olduğundan, boynuz köreltme uygulamalarının yapılması önerilmektedir (Kilgour and Dalton, 1984). Uyarıcı Teke ya da Koç Katımı 8

9 Küçükbaşlarda çiftleşme mevsiminin başlamasına yakın dönemde, dişilerin arasına üreme organları kapatılan uyarıcı erkeklerin (Kaymakçı, 2006b) katılmasıyla, çoğunlukla bir hafta içinde dişilerin kızgınlığı uyarılmaktadır (Hafez, 1997; Daşkın and Yurdaydın; 1997). Dolayısıyla, dişi ve erkekler, eşeysel davranışlarını sürdürmeye devam edebilmektedirler. Erkeklerin de çiftleşme için boşuna zaman ve enerji harcamaları engellenmiş olmaktadır (Veliz et al., 2002). Duyular Küçükbaş hayvanlarda eşeysel istek ve çiftleşme isteğinin oluşturulmasında duyusal ve görsel uyarımların etkisi önemlidir. Kur sesleri, çiftleşme feromonları, koku salımı, koklama, iri olmak, boynuzluluk, çekicilik gibi üreme sinyalleri, karşı cinsi çekmektedir. Bu sinyaller, dişilerde kızgınlığın ortaya çıkmasını, erkeklerde ise dişilerin kızgınlığını belirlemek amacıyla kullandıkları duyularını harekete geçirmektedir. Duyusal uyarımların başında gelen koku, içinde heyecanı da taşımakta ve kurda bu rolü de oynayabilmektedir (Lynch et al., 1992). Sürü içinde erkeklerin varlığı, görsel uyarımla birlikte dişilerde kızgınlığın ortaya çıkmasını uyarmakta, böylece yumurtlayan dişi oranında artış ve kızgınlık toplulaştırılmasını sağlamaktadır (Houpt and Wolski, 1982; Veliz et al. 2002; Keskin, 2003; Bearden and Fuquay, 1997; Kaymakçı, 2006a). Örneğin tekelerin sürü içindeki varlığı ile kızgınlıkların %15 oranında arttığı belirlenmiştir (Walkden-Brown et al., 1993; Veliz et al., 2002). Üreme davranışı olarak sessel uyarımın rolü de önemlidir. Kızgınlık gösteren keçi, erkeği çağırıcı, teke de özellikle kur sırasında dişiyi cezp edici sesler çıkartabilmektedir (Lynch et al., 1992; Kaymakçı, 2006a). 9

10 Uyarıcı Dişi Değişimi Çiftleşmeden sonra, dişilerin erkekler üzerinde uyarıcı etkisinin azalması, erkeğin eşeysel istekliliğini etkileyen en büyük nedenlerden biridir. Yeni bir dişinin varlığının uyarıcı etki yaptığı ise çeşitli çalışmalarda bildirilmiştir (Prado et al., 2002; 2003). Eşeysel uyarım ile çiftleşmeye kadar geçen aşamalar, spermatozoit üretiminde çok önemlidir. Bu nedenle, özellikle sperma toplamada, eşeysel uyarımı sağlamak için, yeni bir dişi kullanımı önerilebilmektedir (Houpt and Wolski, 1982; Prado et al., 2003). Dişi değişimi ile erkeğin ejakulasyon süresi kısaltılmış, ejakulasyonun kalitesi ve miktarı da artırılmıştır (Houpt and Wolski, 1982; Prado et al., 2002, 2003). Bununla birlikte, birden fazla kızgınlık gösteren dişi olduğunda ise erkekler, daha az atlamaya eğilimli olmakta, hızla ejakulasyon yapmakta ve diğer bir dişiye ilgi göstermektedirler (Prado et al., 2002; Taşkın, 2004) Kastrasyon Kastrasyon, diğer bir deyişle kısırlaştırma, erkek hayvanların üreme yeteneklerinin giderilmesi için yapılan işlemdir. Genellikle, kastrasyon ile eşeysel davranışlar engellenmektedir. Bununla birlikte, özellikle kaste edilmiş erginlerde testosteronun fiziksel salınımı durdurulduğu halde, eşeysel davranışlar ve çiftleşme isteği birkaç yıl daha gözlemlenebilmektedir. Kastrasyonun, eşeysel olgunluk öncesi dönemde yapılmasıyla ise çiftleşme isteği engellene bilinebilmektedir (Bearden and Fuquay, 1997). Yapılan kimi çalışmalarda, kastre edilmiş erkeklere yüksek dozlarda östrojen uygulamasının erkeklere özgü çiftleşme davranışlarının ortaya çıkmasını sağladığı, yumurtalıkları alınmış dişilerde ise yüksek dozlarda verilen testesteron ve diğer androjenlerin dişi davranışlarını başlattığı belirtilmiştir. Karşı cinsin hormonları ile 10

11 neden kendi cinsi ile uyumlu eşeysel yanıtlarının geliştiği ise henüz tam olarak belirlenememiştir (Ganong, 1996). Çiftleşmede Çekicilik Çiftleşme sırasında çiftlerden birinin eşeysel çekiciliğini kaybetmesinin, yetiştiriciler tarafından önemsenmese de hormonal mekanizma kadar önemli olduğu belirlenmiştir (Houpt and Wolski, 1982). Örneğin keçilerin tümü aynı tekeyi tercih etmeyerek, feromen salgılanması gibi tekenin kimi fizyolojik özelliklerine ait geçmiş deneyimlerine göre seçim yapabilmektedirler. Keçilerde erkeğin çekiciliği ayırıcı bir özellik olarak kendini göstermektedir. Küçükbaş dişiler, özellikle iri ve boynuzlu erkekleri tercih etmekte, bununla birlikte küçük yapılı ve boynuzsuz olanları ile çiftleşmemektedirler (Houpt and Wolski, 1982; Flores et al., 2000) Emzirme, Sağım ve Gebelik Küçükbaş dişilerde eşeysel etkinlik, çiftleşme döneminde kızgınlık süresince şekillenir (Kaymakçı, 1984). Sütçü keçilerde laktasyon etkinliğinin, kızgınlığı yüksek düzeyde etkilemediği gözlemlenmektedir (Kaymakçı ve Aşkın, 2006). Kilgour and Dalton, (1984) keçinin kızgınlık göstermesi için sağımın bir engel olmadığını bildirmektedir. Bununla birlikte, laktasyon döneminde olan keçilerin, tekelere ilgi düzeyleri düşük olabilmektedir. Bu dönemde keçilerin kızgınlık gösterip göstermemesi, tekeler tarafından sergilenen davranışlara bağlı olarak değişmektedir (Veliz et al., 2002). Islah edilmiş keçiler, emzirme sırasında gebe kalabilmekte ve bu keçilerin sağımlarına devam edile bilinmektedir (Kilgour and Dalton, 1984). Çiftleşme Günü 11

12 Çiftleşme mevsimin başlamasıyla kızgınlık gösteren keçiler ile bir araya gelen tekelerde, ilk günlerde, ilerleyen günlere kıyasla ejakulasyon oranının daha az olduğu belirlenmiştir (Price et al., 1998a;Bench et al., 2001). Çiftleşmenin Gerçekleşeceği Alan Küçükbaşlarda çiftleşmelerin gerçekleştirileceği alanın dar olması istenir. Eşeysel davranışların belirlenmesi amacıyla yapılan kimi çalışmalarda, 4mx5m, 5mx5m alanlar kullanılmıştır (Price et al., 1998a; Walkden-Brown, 2001; Prado et al., 2002). Bununla birlikte, sürekli çiftleştirilmelerin yapıldığı bir alanın olması da tercih edilmelidir. Eşeysel isteklilik ve çiftleşme etkinliği koku nedeniyle, belki de erkekler arasındaki rekabetten dolayı, daha da artabilmektedir. Bununla birlikte, yüksek dağlık yerlerin de çiftleşme mevsimini kısalttığı, dolayısıyla eşeysel davranışların etkilenebileceği bildirilmiştir (Öziş ve Kaymakçı, 2003). Kaynaklar Alvarez, L., Martin, G.B., Galindo, F. and Zarco, L.A., Social dominance of female goats affects their response to the male effect, App. Animal Behaviour Sci. 84, Ataç, F.E., Taşkın, T. ve Kaymakçı, M., Küçükbaş dişi hayvanlarda eşeysel davranışlar, 4. Zootekni Bilim Kongresi, Eylül Isparta. Avdi, M., Leboeuf, B. and Terqui, M., Advenced Breeding and buck effect in ındigenous Greek goats, Livestock Production Science 87: Barrell, G.K., Thrun, L.A., Brown, M.E., Viguie, C., and Karsch, F.J., Importance of photoperiodic signal quality to entrainment of the circannual reproductive rhythm of the ewe, Biol. Reprod. 63: Bearden, H.J. and Fuquay, T.W., Applied animal reproduction. fourty edition, New Jersey, U.S.A, ISBN: Bench, C.J., Price, E.O., Dally, M.R., and Borgwardt, R.E., Arti ecial selection of rams for sexual performance and ıts effect on the sexual behavior and fecundity of male and female progeny, App. Animal Behaviour Sci. 72, Copland, J.W., Goat production and research in the tropics, proceedings of a workshop held at the University of Queensland, Brisbane, Australia, 6-8 februarry. Cupps, P.T., Reproduction in domestic animals, fourth edition Davis-California, 670 pages. Daşkın, A. and Yurdaydın, N., The effects of buck ıntroduction on ınducing, synchronizing of oestrus and short cyclicity on Angora Goats, Turkish J. of Vet. and Anim. Sci. 21: Delgadillo, J.A., Flores, J.A., Veliz, F.G., Hernandez, H.F., Duarte, G., Vielma, J., Poindron P., Chemineau, P. and Malpaux, B., Induction of sexual activity in lactating anovulatory female goats using male goats treated only with artificially long days, J. Animal Sci. 80: Ewer, R.F., Ethology of mammals, courtship and mating, Lodas press Ltd. Flores, J.A., Veliz, F.G., Perez-Villanueva, J.A., Martinez De La Escalera, G., Chemineau, P., Poindron P., Malpaux, B., and Delgadillo, J.A., Male reprodactive condition is the limiting factor of 12

13 efficiency in the male effect during seasonal anestrus in female goats, biology of reproduction, 62, , ISBN: , ( Gall, C., Goat production, academic press, London, P: Gonong, W.F., Tıbbi fizyoloji, çeviri Türk Fizyolojik Bilimler Derneği Ankara, Barış Kitabevi, ISBN: TK Hafez, E.S.E., Reproduction in farm animal, 6. edition. Houpt, K.A. and Wolski, T.R., Sheep and goats domastic animal behavior for veterinarians and animal scientists, page Kaymakçı, M., Çeşitli genetik yapıdaki koyunlarda döl veriminin artırılması ve doğumların senkronizasyonu üzerine araştırmalar, doktora tezi, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi, Đzmir. Kaymakçı, M., Kimi yerli koyun ırklarında temel dölerme özelliklerinin değişimi üzerine araştırmalar, Çayır-Mera ve Zootekni Araştırma Enstitüsü, Yayın No:92, Ankara. Kaymakçı, M., 2006a. Üreme biyolojisi, dördüncü baskı, Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayınları No: 503 Bornova-Đzmir. Kaymakçı, M., 2006b. Đleri koyun yetiştiriciliği genişletilmiş ikinci baskı, Đzmir Đli Damızlık Koyun-Keçi Yetiştiricileri Birliği Yayınları No: 1, p:79-96, Bornova-Đzmir. Kaymakçı, M., ve Aşkın, Y., Keçilerde üreme, genişletilmiş ikinci baskı, keçi yetiştiriciliği ed. M. Kaymakçı, p Keskin, M., Influence of buck effect and exogenous hormone treatments on oestrus synchronisation and litter size in Shami (Damascus) goats, Turkish Journal of Veterinary and Animal Sci. 27: Kilgour, R. and Dalton, C., Livestock behaviour sheep, goats, page 64-94, Granada publishing. Lynch, J.J., Hinch, G.N. and Adams, D.B., The reproductive behavior of sheep, the behaviour of sheep biological principles and ımplications per productions, CAB-Australlia. Malpaux, B., Robinson, J.E., Wayne, N.L. and Karsch, F.J., Regulation of the onset of the breeding season of the ewe: ımportance of long days and of an endogenous reproductive rtythm, J. Endocrinol 122: Mowlem, A., Goat farming, farming press, United Kingdom. Öziş, Ş. ve Kaymakçı, M., 2003, Tekelerde Eşeysel davranışlar, hayvansal üretim dergisi, Bornova-Đzmir. Özkan, K., Keçilerde üreme, genişletilmiş ikinci baskı, keçi yetiştiriciliği ed. M. Kaymakçı, p Prado, V., Orihuela, A., Lozano, S. and Perez-Leon, I., Managment of the female stimulus during semen collection and ıts association with libido re-establishment and semen characteristic of goats, J. Animal Sci. 80: Prado, V., Orihuela, A., Lozano, S. and Perez-Leon, I., Effect on enjaculatory preformance and semen parameters of sexualy satiatal male goats (capra hivcus) after changing the stimulus female, theriogenology 60, Price, E.O., Brogwardt, R. and Orihuela, A., 1998a. Early sexual experience fails to enhance sexual performance in male goats, J. Animal Sci. 76: Price, E.O., Brogwardt, R., Orihuela, A. and Dally, M.R., 1998b. Sexual stimulation in male sheep and goats, App. Animal Behaviour Sci. 59, Price, E.O., Bench, C.J., Brogwardt, R. and Dally, M.R., Sexsual permormance of twin ram lams and the effect of number and sex of contenporary siblings, App. Anim. Behavior Sci. 68, Savaş, T., Yurtman, Y., Karaağaç, F., ve Köycü, E., Effect of ıntensive group condition and sex on the oral stereotypes and some behaviour traits in fattening lambs, archiv feur tierzucht / archives of animal breeding heft 3 Germany. Taskin, T., A Research on sexual performance in rams and bucks, Pakistan Journal of Biological Sci. 7(11): , Veliz, F.G., Moreno, S., Duarte, G., Vielma, J., Chemineau, P., Poindron, P., Malpaux, B. and Delgadillo, J.A., Male effect ın seasonally anovulatory lactating goats depends on the presece of sexually active bucks, but not estrow females, Anim. Rep. Sci., 72: , published by Elesvier. Walkden-Brown, S.W., Restall, B.J. and Henniawati, The male effect in the Australian Cashmere Goat, 3. Enhancement with buck nutrition and use of oestrous females, Anim. Reprod. Sci. 32: Walkden-Brown, S.W., Reproduction in goat, P & C Murray Consulting Services Pty Ltd., 13