OSMANLI DAN CUMHURİYET E ULUSAL DAN YEREL E BASIN VE YAYINCILIK FAALİYETLERİNİN GELİŞİMİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME * ÖZET

Transkript

1 - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ANKARA-TURKEY OSMANLI DAN CUMHURİYET E ULUSAL DAN YEREL E BASIN VE YAYINCILIK FAALİYETLERİNİN GELİŞİMİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME * Olcay ÖZKAYA DUMAN ** ÖZET Osmanlı dan Cumhuriyet e basın ve yayın faaliyetlerinin değerlendirilmesi ve incelenmesi dönemin sosyal ve siyasal ortamının anlaşılması açısından önemlidir. Basın faaliyetleri toplumu oluşturan bireylerin kendi aralarındaki ve siyasi iktidarla olan iletişimleri bakımından önemli bir aracı olmuştur. Basın çoğu zaman bulunduğu dönemin özgün koşullarından etkilenmiş ya da mevcut tarihsel süreci etkileyebilme gücüne sahip olmuştur. Kimi dönem ve olaylarda toplumun önünde duran basın, bir haber alma aracı olmanın ötesinde bir bilgilendirme vasıtası olarak da görev yapmıştır. Osmanlı Devleti nde batılılaşma süreci ile başlayan yenileşme çabaları, basın ve yayıncılığın gelişmesine de olanak sağlamıştır. Sosyal, siyasal ve diplomatik yaşamda farklılaşan görünümüyle basın ve yayıncılık bir toplum belleği olarak da karşımıza çıkmıştır. İletişim çağının önemli bir ivme kazandığı yakınçağlarda ise Osmanlı Devleti nin siyasal yaşamda üstlendiği rol ile basın ve yayıncılıkta geliştirdiği yöntemler tarihsel sürecin anlaşılmasına katkı sağlamıştır. Basın, kimi zaman toplumun aynası kimi zaman da aynada görünmeyen öteki yüzünü yansıtabilme kabiliyetine sahip önemli bir kaynak olması açısından da önemlidir. Dolayısıyla toplum tarihi incelemelerinde ana kaynak olarak değerlendirilebilen süreli yayınlar geçmişi günümüze taşıyan temel kaynaklardır. Çalışmamızda basın ve yayıncılık faaliyetlerinin bu gibi öne çıkan özellikleriyle sadece sosyal bilimciler için değil toplumsal yaşamın çeşitli yönlerini araştıran araştırmacılara da kaynak sağlamada gerekli olabileceğini ortaya koymayı amaçlamaktayız. Anahtar Kelimeler: Basın, İletişim, Yayıncılık, Osmanlı. * Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Dr. Mustafa Kemal Üniversitesi, Atatürk Ġlkeleri ve Ġnkılap Tarihi AraĢtırma Uygulama Merkezi, El-mek: oozkayaister@gmail.com

2 1032 Olcay ÖZKAYA DUMAN FROM THE OTTOMAN EMPIRE TO THE REPUBLIC, THE NATIONAL PRESS AND PUBLISHING ACTIVITIES, FROM THE DEVELOPMENT OF LOCAL EVALUATION ABSTRACT From Empire to Republic of publishing and media evaluation and analysis of the social and political environment is important in terms of understanding. Press the activities of the individuals that make up society and political power among themselves in terms of the communication has been an important tool. Press which is often influenced by the specific conditions of the period or the current historically has had the power to influence the process. In some periods, society, standing in front of the press and events, beyond being a news retrieval tool has also served as a means of disclosure. In the Ottoman Empire beginning with the westernization process innovation efforts, have enabled the development of the press and publishing. Social, political and diplomatic life with a view of the differing press and publishing has emerged as a community memory. Contact the era gained considerable momentum in the modern era to its role in the political life of the Ottoman Empire in the press and broadcasting methods developed have contributed to the understanding of the historical process. Press, sometimes in the mirror sometimes invisible mirror of society has the ability to reflect the other side in terms of being a major source is also important. Thus, the history of society can be considered as the main source views to present the history periodicals which are the main source. İn our study of the press and broadcasting activities with such outstanding features not only for social scientists to researchers investigating various aspects of social life may be necessary in providing the resources we intend to reveal. Key Words: Press, Contact, publishing, Ottoman. Giriş Yazının bulunuģu insanlık tarihi için önemli bir dönüm noktasıdır. Yazının bulunuģunun ardından 15. Yüzyılda matbaanın Avrupa da yaygınlaģmaya baģlaması ise bir diğer önemli geliģmedir. Matbaa, bilgi birikiminde ve bu bilginin yaygınlaģmasında çok önemli bir iģleve sahip olmuģtur. Uygarlığın geliģmesine ve hızlı iletiģimin kurulmasına katkıda bulunmuģtur. Medya denilen yazılı, sözlü ve görsel iletiģim ağının bütün dünyaya yayılması ile yeni iletiģim düzeni ne geçilmesinde de en büyük pay, yine matbaanındır. 1 Matbaa basım sanatı ve ya Basımcılık olarak bilinen önemli bir iģ kolunun kaynağını oluģturmuģtur. 1 Alpay Kabacalı, Başlangıcından Günümüze Türkiye de Matbaa Basın ve Yayın, Literatür yayınları, İstanbul, 2000, s.2. Ayrıntılı bilgi için bkz.: Şevket Beysanoğlu, 1937 (Matbuat) Almanağı, İstanbul Basın Kurumu Yayınları, İstanbul, 1937; Alpay Kabacalı, Başlangıçtan Günümüze Türkiye de Basın Sansürü, İstanbul Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1990.

3 Osmanlı dan Cumhuriyet e Ulusal dan Yerel e Basın Ve Yayıncılık 1033 Francis Bacon, Modern çağları açan üç öğe basımevi, barut ve pusuladır demiģtir. Bu üç öğe de kimi kaynaklara göre Doğu toplumları tarafından (Türk, Arap, Çinli) icat edilmiģtir ancak üçünden de gerçek manada yararı sağlayan Avrupa yani Batı toplumları olmuģtur. 16. Ve 17. Yüzyıllarda Osmanlı ve Ġran yönetimlerinin topraklarında, diğer dillerde (Latince, Rumca, Yahudice, Ermenice) baskılara karģı çıkılmamıģtır. Öyle ki, ülke dıģında basılmıģ Türkçe, Arapça ve Farsça kitapların ithaline de karģı çıkılmamıģtır. Osmanlı Devleti nin resmi matbaasında 1730 yıllarında Latin harfleri ile kitaplar dahi basılmıģtır. Dolayısıyla Osmanlı Devletinde diğer pek çok medeniyette de olduğu gibi Basımcılık ya da basım sanatında sosyal yapının engelleyici bir niteliği olmadığı görülmüģtür. Çinlilerin, Korelilerin ve Uygur Türklerinin hareket edebilir harfler ve kalıplarla baskılar yaptıkları, Avrupa dan çok önce kitap bastıkları, Çinlilerin kâğıdı icat ettikleri ve Kore de milyonlarca basılan bültenler, kitaplar, mecmualar bulunduğu halde, neden bunu Avrupa daki gibi ticarileģtirememiģ oldukları dikkat çekicidir. 2 Genel olarak basım faaliyetleri, basım sanatı ya da Basımcılık olarak bilinen yayıncılığın, matbaanın icadı ile ortaya çıkmıģ olmasının yanı sıra Batı da Basımcılık ve yayıncılık toplumsal yapının gereksinmeleri arasındaki yerini alarak onun temel kurumlarından biri olarak oluģmuģ ve geliģmiģtir. Buna karģın Basımcılığın tarihine iliģkin birbiriyle çeliģen kimi görüģler de ortaya atılmıģtır. Bunların içerisinde Basımcılığın 8. Yüzyılda Asya da baģladığı yolundaki bilgiler daha yaygın kabul görmüģtür. Bu dönemin ardından dizgi harfleri ile baskı uygulaması çeģitli ülkelerde de rastlanmıģtır. Örneğin bu konuda Mısır da geniģ kapsamlı araģtırmalar yapmıģ olan Howard Carter, Türk-Memlük döneminde, Kuran ın basıldığını belirtmiģtir. Dolayısıyla buna göre Johann Gensfleisch Gutenberg in ( ), matbaayı icat etmiģ ya da Avrupa da ilk kez kullanmıģ olduğu bir kez daha düģünülmelidir. Basımevleri ile ilgili bir baģka görüģe göre, Gutenberg öncesinde Hollanda Haarlem de, 1430 lu yıllarda Laurens Coster bir basımevi kurmuģ ve Gutenberg Basımcılığı Coster in çırağından öğrenmiģtir. Ancak kesin olan, Gutenberg in bu buluģu geliģtirdiği ve yaygınlaģtırmıģ olduğudur. 3 Tüm bu farklı görüģlere karģın Basımcılığın yakın coğrafyalarda birbirine neredeyse yakın tarihlerde eģ zamanlı baģlamıģ olduğu gerçeğidir. Hasan Refik Ertuğ ve Enver Behnan ġapolyo basım faaliyetleri ve Basımcılıkta matbaanın ilk defa kimler tarafından bulunduğu konusunda uzlaģmaktadırlar. Bu buluģun Uygur Türklerine ait olduğunu vurgulamıģlardır. Fakat modern matbaanın ilk denemesinin Gutenberg tarafından yapıldığı bilgisini de ayrıca desteklemiģlerdir. Gutenberg geliģtirdiği teknikler sayesinde Kitab-ı Mukaddes i (Ġncil) 1457 yılında basmıģtır. Bu baskı yöntemi, daha sonra diğer Avrupa ülkelerinde de benzer Ģekillerde yaygınlaģtırılmıģ ve geliģtirilmiģtir. 4 Matbaa icat edildikten sonra çeģitli toplumlar tarafından eģ zamanlı ya da biraz gecikmeli bir Ģekilde kullanılmaya baģlanmıģtır. Matbaayı bulunmasından hemen sonra kullanan Ülkeler arasında yer alanlar; Ġtalya (1465), Fransa (1470), Ġsviçre (1770), Belçika (1472), Hollanda (1472), Ġngiltere (1474), Ġspanya (1474), Danimarka (1482), Ġsveç (1483), Portekiz (1489), Rusya (1563) dır. Osmanlı Devleti nin ise matbaayı bulunuģundan sonra ilk defa, daha önce Ġspanya dan göç eden Sefarim Yahudileri vasıtası ile kullandığı belirtilmesine rağmen ilk Türkçe kitabın Türkler tarafından 1727 de basıldığı da bilinmektedir. 5 2 Orhan Koloğlu, Osmanlı Basını: İçeriği ve Rejimi, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s.68 3 Kabacalı, a.g.e., s.3.ayrıntılı bilgi için bkz.: Ali Gevgilli, Türkiye de Yenileşme Düşüncesi, Sivil Toplum, Basın ve Atatürk, Bağlam Yayıncılık, İstanbul, Turgut Er, Basın-Yayın ve Tanıtma, Başbakanlık Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü yayınları, Ankara, 2003, s.18. Bkz.: Groc Gerard, Türkiye de Fransızca Basın, Türkiye de Yabancı Dilde Basın, İstanbul Üniversitesi Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları, İstanbul, Şefik Ergürbüz, Matbaacılık Tarihi, Sümerbank yayınları, İzmit, 1947, s.17.

4 1034 Olcay ÖZKAYA DUMAN Her ne kadar matbaanın Osmanlı Devleti ne ilk giriģ tarihi 1727 olarak bilinirse de Prof. Dr. Avram Galanti, yukarıda değindiğimiz bilgiyi desteklemiģtir. Galanti, Türkler ve Yahudiler adlı eserinde, Ġspanya dan Osmanlı Devleti ne göç eden Yahudilerin yıllarında Ġstanbul da bir matbaa kurduklarını vurgulamıģtır. Galanti ayrıca eserinde, Selanik te 1510 da, Edirne de 1554 de, ġam da 1605 de ve Ġzmir de 1646 da çeģitli matbaalar kurulduğunu da belirtmiģtir. Eserde, Osmanlı Devleti topraklarında ilk Türk matbaası kurulurken de muhtemelen var olan bu potansiyelden de yararlanılmıģ olunacağı da belirtilmiģtir. 6 Ġlk Türk matbaasının kurucuları olan Ġbrahim Müteferrika ile Osmanlı Devleti nin Paris Büyükelçisinin oğlu Sait Efendi, Paris te uzun süre matbaacılık konusunda incelemeler yaptıktan sonra Ġstanbul a döner dönmez, Osmanlı Sadrazamı Damat Ġbrahim PaĢa nın desteğini alarak ilk Türk matbaasını Aralık 1727 tarihinde kurarak faaliyete geçirmiģlerdir. Osmanlı Devletinde Müteferrika matbaasının ihtiyacı olan kâğıtların çoğunun Doğu (ġam, Ġran, Hint, Türkistan, Çin) dan getirilmiģ olduğu bilinmektedir. Osmanlı matbaasına Kâğıt 16. Yüzyıldan itibaren daha çok Ġtalya ve Fransa dan getirilmiģtir. Ancak Ġbrahim Müteferrika matbaası için gerekli kâğıdın yerli olursa daha ucuza mal edileceğini bildirmesi üzerine 1741 de Yalova da bir kâğıt fabrikasının kurulması için giriģimlerde bulunulmuģtur. Bu kâğıt fabrikasının kuruluģundan sonra 1760 a doğru kapandığı ancak 18. Yüzyılın sonlarına doğru yenisinin Ġstanbul da Kâğıthane de kurulmuģtur. 7 Müteferrika matbaasından sonra Osmanlı Devleti nde devlet ve Ģahıslar tarafından da birçok matbaa kurularak bir süre sonra gazeteciliğin de geliģmesinin önü açılmıģtır. 8 Ancak ilk matbaanın kuruluģundan çok sonra ilk gazetenin çıkarılmıģ olduğu da dikkati çekmektedir. 9 Matbaanın geliģmesi yayımcılığı ve basım sanatını geliģtirmiģtir. Dolayısıyla gazete, dergi ve bültenler yayımlanmaya baģlanmıģtır. Matbuatın en verimli ve en önemli iki kolu gazetecilik ve dergiciliktir. 10 Bu süreçte Matbaa önemli ölçüde haberleģmeyi hızlandırmıģtır. Ancak, bilgi akıģının hızlanmasında önemli rol oynayan bir diğer geliģme de gazetecilik olmuģtur. Medeniyetler ve toplumlar geliģtikçe, haber alıģ veriģi de (enformasyon) geliģmiģtir. Basın yayın dediğimiz, genel adıyla, basın kurumu ve onun aracı olan gazetecilik bu Ģekilde zaman içerisinde oluģmuģtur. Bu mesleğe sahip olanlara gazeteci adı verilmiģtir. Gazeteci genel olarak, bir gazetenin haber, yorum, resim gibi çeģitli konulardaki malzemesini toplayan, yazan, çizen, çeken ve bu malzemeyi belli bir Ģekilde düzenleyip, tertip edip okuyucuya sunan kimse olarak tarif edilmiģtir. 11 Gazetecilik konusunda yapılmıģ araģtırmaların ve yayınlanan kitapların birçoğunda gazetenin kökeninin, Haber Mektupları olduğu belirtilmiģtir. Aynı kaynaklar, yazma ve basma Haber Mektupları nın Ġtalya da Gazetta denilen bir Venedik parasına satılıp okunduğu için gazete nin aslının Gazetta ya dayandırıldığını vurgulamıģlardır 12. Avrupalıların gazetecilik faaliyetleri, Avrupa dıģındaki coğrafyalara da yayılmıģtır. Avrupalılar kendileri için hammadde sağlamak, Pazar oluģturmak veya diğer bazı siyasi-kültürel hedeflere ulaģmak amacıyla haber toplamak üzere gazetecilik faaliyetlerini Avrupa dıģına da taģımaya baģlamıģlardır. Bu çerçevede Osmanlı Devleti baģlıca hedef bölgelerden biridir. XIX. 6 Er, s Nuri Akbayar, Osmanlı Yayıncılığı, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 6, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s.168. Bkz.: Münir Süleyman Çopanoğlu, Basın Tarihimizde: İlave, Yeni Doğuş Matbaası, İstanbul, Selim Nüzhet Gerçek, Türk Gazeteciliği, İstanbul, 1931, s Atilla Girgin, Türk Basın Tarihinde Yerel Gazetecilik, İnkılâp yayınları, İstanbul, 2001, s.9. Ayrıca bkz.: Atilla Girgin, Türkiye deki Yerel Basının Gelişimi, Türkiye Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul, Erol Ayyıldız, Matbuat, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 28, Ankara, 2003, s Hasan Refik Ertuğ, Basın-Yayın Hareketleri Tarihi, Yenilik yayınları, İstanbul, 1970, s Ertuğ, a.g.e., s.30.

5 Osmanlı dan Cumhuriyet e Ulusal dan Yerel e Basın Ve Yayıncılık 1035 Yüzyılın baģından itibaren Avrupa nın Osmanlı Devleti ni paylaģma istekleri belirginlik göstermeye baģlamıģtır. Avrupalılar, Asya nın en stratejik ve en verimli bölgesi olan Akdeniz çevresi ve Ortadoğu bölgesini paylaģma alanı olarak tespit etmiģlerdir. Bu nedenle Osmanlı Devleti toprakları içindeki bu bölge ve Osmanlı Devleti hakkında daha çok bilgiye ihtiyaçları oluģmuģtur. Onun için Avrupa gazeteleri, Osmanlı Devletinin baģkenti Ġstanbul daki muhabirlerinin sayılarını arttırmıģlardır. Bu geliģmeler karģısında Osmanlı idaresi ise, elçilerin raporları dıģında Avrupa basınını doğrudan izlemeye baģlamıģtır. Ayrıca, Osmanlı Devleti hakkında Avrupa gazetelerinde çıkan yanlıģ haberleri düzeltme yoluna da gitmiģtir. Babıâli olaylar hakkında kendi görüģünü ve gerçekleri açıklamak için afiģler ve savaģ bültenleri yayınlayarak kamuoyunu bilgilendirmeye çalıģmıģtır. Bu bülten ve afiģlerin yayınlanması sadece olup bitenlerden iç kamuoyunu haberdar etmek değil, aynı zamanda Ġstanbul daki yabancı gazeteciler ve yabancı temsilcilikleri de doğru Ģekilde bilgilendirmeyi amaçlamıģtır. 13 Tanzimat dönemi ile baģlayan Osmanlı basınında Türkçe basın en önemli rolü oynamıģtır. Avrupa dan gelen tüccarlar için de bu durum geçerliydi. Öyle ki, Ġbrahim Müteferrika nın basımevinde basılan ilk kitaplardan biri Fransız tüccarlara Türkçe öğretmek amacı ile hazırlanmıģ bir gramer kitabı olmuģtur. Ayrıca Türkçe devlet hizmetine girmek isteyenler için de önemli olmuģtur. Dolayısı ile gayrimüslim aydın grupların çoğunluğu Türkçe bilmekteydiler. XIX. Yüzyılda Müslüman olmayanlara devlette daha çok görev verilmeye baģlanması ile bu aydınlar arasında Türkçe daha da yaygınlaģmıģ ve birinci dil halini almıģtır. Ayrıca okuyup yazması olmayan ancak evinde Türkçe konuģan Rum, Ermeni, Bulgar v.b. topluluklar da kendi çevrelerine okuma yazma öğretmek için Rum ve Ermenice harflerle fakat Türkçe olarak çok sayıda kitap ve gazete yayımlamıģlardır. Gündelik yaģamda genel anlamda Türkçe varlığını korurken yukarıda bahsettiğimiz yabancı gazeteciler ve yabancı temsilciliklere de Osmanlı Devleti ile ilgili bilgilendirme amaçlı basılan bülten ve afiģler dönemin diplomaside hâkim dili olan Fransızca olarak basılmıģtır. 14 Osmanlı Devleti ni dıģ dünyaya tanıtmada önemli etkileri olan bu yayınlar arasında Ġtalyan ve Fransızlar tarafından Ġzmir de 1838 de çıkarılan Echo de I Orient ile 1846 da çıkarılan Journal de Constantinople de yer almaktadır. 15 Ayrıca Fransızcanın dıģında baģka dillerde de örneğin Ġzmir ve Ġstanbul da azınlıklar tarafından iki Rumca, birer de Ermenice, Ġbranice ve Bulgarca gazete çıkarılmıģtır yılında Tanzimat Fermanı okunduğu zaman Osmanlı Devlet inde Resmi nitelikte Türkçe iki gazete vardır. Bunlardan birincisi Kahire deki Vekayi-i Mısriyye (1828), diğeri ise Ġstanbul daki Takvim-i Vekayi (1831) dir. Oysa Kanun-i Esasi nin ilan edildiği 1876 da, hem baģkentte hem de taģrada 1839 a göre hayli geliģmiģ bir basın ve yayın hayatı ortaya çıkmıģtır. Bu geliģmenin nedenlerini baģlıca iki yerde aramamız gerekmektedir. Birincisi, Osmanlı Devletinde gazetenin ortaya çıkıģının ve üstlendiği iģlevlerin farklılığıdır. Ġkincisi ise Tanzimat hareketinin kendisidir. Çünkü Tanzimat bir tür kontrollü modernleģme çabası olmuģtur. Bu modelde gerek modernleģmeyi gerçekleģtirecek insanın yetiģtirilmesinde, gerekse geleneksel yapıda gerçekleģtirilecek dönüģümlerin sağlanabilmesinde bilim-eğitim-iletiģim kurumlarına büyük ihtiyaç duyulmuģtur. Nitekim Osmanlı Devleti ndeki resmi nitelikli bu ilk gazetelerin kuruluģ amaçlarında olduğu gibi Vilayet gazetelerinin varoluģ nedenleri de özellikle ve öncelikle tenvir ve terbiye ye 13 Er, a.g.e., s Orhan Koloğlu, Türkçe- Dışı Basın, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s İzmir de yayınlanan Journal de Smyrne ve Echo de I Orient in 1846 yılında birleşerek İstanbul a gelmiş ve İstanbul da Journal de Constantinople adını aldıktan sonra etkinlik kazanmıştır. Bkz.:Orhan Koloğlu, Türçe- Dışı Basın, s Er, s.22.

6 1036 Olcay ÖZKAYA DUMAN yönelik olmuģtur. Vilayet gazetelerinin ilki olan Tuna nın (1865) ilk sayısındaki sunuģ yazısında bu gerekçe açık bir biçimde Ģöyle dile getirilmiģtir: Ahalisi vukuf-u malumat ve hüsn-ü ahlak ve adat ile yolunu düzeltmiş olan memlekette efrad-ı nas hukuk-u meşruiyesini temin eden bütün nizama riayet için vesait-i muhabereye muhtaç olarak vazifesini ifa ve idare eder. Binaenaleyh, halkın ve bir memleketin emniyet ve mamuriyet ve saadet-i hali için iptida en lazım ve vacib olan tedbir,,zale-i cehalet ve hüsn-i terbiye kaziyeleri olup bunun usulü dahi bir taraftan eshabının tamim ve teshili Usul ve kavaidin tesis ve neşri ile vücuda geldiğinden ve asrımızda fen-i tabiat bu misillu teşkilatın vasıta-i müstakilesi ve umumen vukuf ve malumatın adeta bir makinesi olduğundan Merkez-i vilayette bir matbaa vaz ve ihdas edilmiştir yılında Vilayet teģkilatında yapılan köklü değiģikliklerin ardından buna paralel vilayet matbaa ve gazetelerinin kurulmasına baģlanmıģtır. Örneğin yeni vilayet nizamnamesinin bir tür pilot projesi olarak da nitelendirilebilen Tuna vilayet inin baģına getirilen Midhat PaĢa nın yaptığı ilk iģlerden birisi bir matbaa ve gazete kurmak olmuģtur. Bu uygulama daha sonra hızla yaygınlaģmıģtır. 18 Tuna ilk vilayet gazetesi olarak Midhat PaĢa nın teģvikleriyle 14 Mart 1865 te Rusçuk ta yayımlanmaya baģlamıģtır. Tuna gazetesi Osmanlı-Rus SavaĢı nedeni ile 1 Eylül 1877 de yayımına son vermek zorunda kalır. 19 Bunu diğer vilayet gazeteleri de takip etmiģtir. Osmanlı Devleti nde yurt içi ve yurt dıģı kamuoyu oluģturma, halkı olup bitenlerden haberdar etme konusunda gazetenin önemini ilk fark eden devlet adamı, padiģah II. Mahmut olmuģtur. II. Mahmut ilk Türk gazetesi Takvim-i Vekayi nin yayınlanması kararını almıģtır. II. Mahmud, ıslahat hareketlerine baģlarken yaptığı düzenlemeleri anlatmak ve dıģarıda propaganda gücünü arttırmak için bu gazeteyi düzenlemiģtir. Takvim-i Vekayi 1 Kasım 1831 tarihinde Türkçe yayınlanmıģtır ancak daha sonra gazetenin Fransızca, Rumca, Farsça, Ermenice ve Arapça nüshaları da yayınlanmıģtır. Bu durum zamanın yöneticilerinin iç ve dıģ kamuoyunu bilgilendirme ihtiyacına verdikleri önemden kaynaklanmıģtır. Takvim-i Vekayi gazetesi, 1862 tarihinden itibaren Matbuat Müdürlüğünün Maarif nezaretine bağlı olarak, daha sonra Matbuat Müdürlüğü tarafından çıkarılmaya baģlanmıģtır. Takvim-i Vekayi nın dıģında, 21 Ekim 1860 tarihinde de Osmanlı Devletinde ilk özel gazete olan Tercüman-ı Ahval, Ağah Efendi tarafından çıkarılmıģtır. 20 Osmanlı Devletinde 1831 tarihinden önce ve sonra da birçok gazete, dergi, bülten Türkçe nin dıģında yabancı ve azınlık dillerinde de basılmıģtır. Ġstanbul da resmi Devlet yayını olan Takvim-i Vekayi nin ardından yarı resmi gazete olan Ceride-i Havadis ve Takvim-i Vekayi nin Fransızca nüshası Le Moniteur Ottoman, Vakayi-i Tıbbiye dergisi ile beģ Fransızca, dört Ġtalyanca, bir Rumca, bir Ermenice, bir Bulgarca gazete çıkarılmıģtır. PadiĢah II. Mahmud un bizzat kendisi Fransızca bir gazete olarak Le Moniteur Ottoman ı Alexsandr Black i Ġzmir den Ġstanbul a çağırarak kurdurmuģ olduğu konuya verilen önemi anlamak açısından dikkat çekicidir. 21 Bu dönem Ġzmir de iki Fransızca, Sırbistan prensliğinde ise Ġlirya dilinde gazeteler 17 Ali Birinci, Uygur Kocabaşoğlu, Osmanlı Vilayet Gazete ve Matbaaları Üzerine Gözlemler, Kebikeç, Kebikeç yayınları, Sayı 2, Ankara, 1995, s Ali Birinci, a.g.m., s Bülent Varlık, Yerel Basının Öncüsü: Vilayet Gazeteleri, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s Er, a.g.e., s Muammer Göçmen, Jön Türk Basını, Türkler, Cilt 14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s.665

7 Osmanlı dan Cumhuriyet e Ulusal dan Yerel e Basın Ve Yayıncılık 1037 yayınlanmaktaydı. Devlet bu gazetelerin çıkıģ sürecinde yardım yaparak doğru haber ve fikirlerin yayınlanmasını da sağlamaya çalıģmıģtır yılında MeĢrutiyet in ilanı ile basını ilgilendiren yeni matbuat kanunu kabul edilmiģtir. Ancak, II Abdülhamit in Osmanlı-Rus savaģını ileri sürerek Mebusan Meclisi ni tatil etmesiyle, matbuat kanunu da uygulanamamıģtır. Devletin içinde bulunduğu siyasi ve politik koģullar dolayısıyla her türlü basın-yayın faaliyeti sansür uygulamasına tabi tutulmuģtur. Bazı dergiler kapatılmıģ ya da imtiyazları iptal edilmiģ, kimi gazeteler ise sıkıyönetim baskısı ile savaģ sona erip basına ilginin azalmasından ve kaime denilen kâğıt para yüzünden piyasanın altüst olup gazete fiyatlarının artmasından dolayı gazetelerin mevcut tirajlarının düģmesi ile kapatılmıģtır. 23 Gazetelerin yanı sıra kitaplar ve her türlü basılı kâğıt sıkı bir sansürden geçirilmeye baģlanmıģtır. Matbaalar da sıkı bir denetim altında tutulmuģtur. Buna karģın, 1900 lere kadar matbaa sayısı artmıģtır. Dönemin önemli gazete ve dergileri arasında Ģunlar sayılabilir: 9 Mart 1876 Sabah, 8 Temmuz 1878 Tercüman-ı Hakikat, 5 Temmuz 1894 Ġkdam, 27 Mart 1891 Servet-i Fünun, 22 ġubat 1894 Malumat Mecmuası, 21 Ağustos 1880 Mecmua-i Ebüzziya, Mirat-ı Âlem Mecmuası bulunmaktadır Temmuz 1908 günü II. MeĢrutiyet dönemi meģrutiyet rejiminin yeniden uygulamaya konulmasıyla basında olağanüstü bir hareketlilik yaģanmıģ: Bir buçuk ay içerisinde 200 ü aģkın gazete ve dergi çıkarılmıģtır. Kitaplar, risaleler bastırılmıģ, bütün düģünce akımları kendi yayın organlarını çıkarmaya baģlamıģtır. Matbaalar sabahlara kadar çalıģırken görece sansür sona ermiģtir. Kısa sürede neredeyse Anadolu nun pek çok kentinde Türk giriģimcilere ait özel Türk basımevleri kurulmuģtur. Basın Anadolu da da canlanır. Bu dönem gazete ve mecmuaları arasında; 1 Ağustos 1908 Tanin, 1908 Yeni Gazete, Yeni Tasvir-i Efkâr, 3 Eylül 1908 Kalem Mecmuası, 11 ġubat 1909 Âlem Mecmuası, 27 Ekim 1908 Davul Mecmuası gibi pek çok gazete ve mecmualarda artık resim, karikatür ve haritalar yer almıģtır. Bu resimli ve Ģekilli yayınlara ilgi de artmıģtır. Bunların baģına resimli anlamına gelen Musavver ifadesi de eklenmiģtir. Çocuk mecmuaları resimli kitaplar ve kadın dergileri yayın hayatına baģlamıģtır. 25 Hürriyet in Ġlanı olarak da değerlendirilen 23 Temmuz 1908 e rastlayan gün, Osmanlı basın yaģamının bir dönüm noktası olarak da değerlendirilmiģtir. Bu durum özellikle fikir dergiciliği olarak tanımlanan edebi, ilmi, felsefi mecmualarda daha çok kendini göstermiģtir. II. MeĢrutiyet in ilk yılları bu yönü ile yayıncılık alanında atılımların bir diğerini izlediği, etkin fikir tartıģmalarının ortam bulduğu bir dönem olarak dikkat çekmiģtir. Yukarıda da kısaca bahsetmiģ olduğumuz gibi yıllarında 353, 1910 da 130, 1911 de 124 gazete ve dergi yayımlanmıģtır. Osmanlı da kimi çevrelerce Hürriyet in ilanı olarak kabul gören MeĢrutiyet sürecinde gündeme gelen basın özgürlüğü, fikir yayımcılığını her yönü ile özendirmiģtir. 26 II. MeĢrutiyet döneminde hemen hemen her konuda ve her eğitim düzeyinde gazete ve mecmualara rastlanmıģtır. Karikatür, Mizah gazete ve Mecmuaları oldukça artmıģ ayrıca geniģ bir okuyucu tarafından takip edilmeye baģlanmıģtır. II. MeĢrutiyet in ilk yıllarında partilerin ve cemiyetlerin yarıģtığı fikir ortamı basın yaģamını beslemiģtir. Osmanlı PadiĢahı II. Abdülhamit dönemi sonrası basın yaģamında baģlayan bu hareketlilik II. MeĢrutiyet in ikinci yarısından itibaren Ġttihat ve 22 Server İskit, Türkiye de Matbuat Rejimleri, Matbuat Umum Müdürlüğü Neşriyatı, İstanbul, 1939, s ; Necdet Ekinci, Türk Basın Tarihinden Kesitler, Türkler, c.14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2002, s Alpay Kabalcı, a.g.e., s A.g.e., s A.g.e., s Zafer Toprak, II. Meşrutiyet te Fikir Dergileri, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, İletişim Yayınları, İstanbul, 1985, s.126

8 1038 Olcay ÖZKAYA DUMAN Terakki Cemiyetinin etkisi altında kalmıģtır. Basın ve yayıncılık Cemiyet döneminin siyasal ve toplumsal yaģamında bir kuvvet merkezi haline gelmiģtir. II. MeĢrutiyet in ilk yıllarında dönemin, basın yaģamına sunduğu özgür ortam kısa sürmüģ, karıģık ve siyasi açıdan belirsiz mevcut ortama son vermek gerekçesi ile 1909 yılında Matbuat Kanunu hazırlanmıģtır. Basında ve Meclis te yoğun tartıģmalara neden olan bu kanun 16 Temmuz 1909 da yürürlüğe girmiģtir tarihli Fransız Basın Kanun undan esinlenerek hazırlanan bu yasa ile her ne kadar Abdülhamit Dönemi nin matbuat üzerindeki yasakları kaldırılıyorsa da, bu kez yayın organının bulunduğu yerel devlet dairelerinin denetimleri kurumsallaģtırılmıģtır. 27 Osmanlı Basın yaģamında gerek ulusal gerek yerel basın alanında hayati öneme sahip bir baģka geliģme 1909 Anayasa değiģiklikleridir ki bu değiģikliklerden bazıları basın yaģamını doğrudan etkisi altına almıģtır Kanun-i Esasi nin bireysel hürriyetleri temin eden asıl 10. maddesi içerdiği hükümler itibarı ile değiģtirilmemiģtir. Buna göre, asıl 10., değiģik 11. madde Hürriyet-i ġahsiye her türlü taarruzdan masundur. Hiç kimse Ģer ve kanunun tayin ettiği sebep ve suretten maada bir bahane ile tevkif ve mücazat olunamaz Ģeklindedir. 28 Madde ilk müzakerede tartıģmasız kabul edilir. Dolayısı ile fikir özgürlüğü ve yazım serbestliğinin tartıģıldığı MeĢrutiyet yılları anayasanın bu konuda değiģtirilmesi düģünülen hükümlerinde de kendini bulmuģtur. Osmanlı fikir yaģamında basın faaliyetleri için önemli ve anayasa içerisinde değiģtirilmesi tartıģılan bir diğer konu ise 12. madde dir Kanun-ı Esasi nin 12. maddesi yalnızca Matbuat kanun dairesinde serbesttir ifadesini içeriyordu. DeğiĢik 13. madde ile bu ifade Ģöyle olmuģtur Matbuat kanun dairesinde serbesttir. Hiçbir vechile kablettab teftiş ve muayeneye tabi tutulamaz. Bu maddeye Müslim mebuslardan dini yayınların da serbest oluģu ile ilgili bir kayıt konulması ve olağanüstü hallerde matbuata kısıtlamalar getirilebilmesi ile ilgili teklifler gelecek, ancak kabul edilmeyecektir. 29 Osmanlı aydınları sosyal ve siyasal sahada basın-yayın özgürlüğü, hakları ve uygulama yönergeleri konusunda çeģitli görüģler ortaya koymuģlardır. Kimileri basının vatanın selameti hususunda sansüre tabi olması gerektiğini, kimileri ise bu durumun bireysel ve matbuat hürriyetini sınırlandıracağını ifade eder. Bu tartıģmalar MeĢrutiyet toplumu ve insanının düģün dünyasında yer eden önemli konulardır. I. Dünya savaģından sonra Osmanlı Devleti, 30 Ekim 1918 de Mondros AteĢkes antlaģmasını imzalayarak savaģtan yenik çıktığını kabul etmiģtir. Ġstanbul basını artık güç durumdadır. Hükümet birbiri ardınca sansür kararnameleri yayımlamıģtır. Bunlardan biri, 1919 ġubatında çıkarılan kararname, her türlü yayının ve basılı kâğıdın askeri yönetimden ya da mülkiye san sör (sansürcü) kurulundan özel yazılı izin alınmadan basılmamasını kesinlikle yasaklamıģtır. 16 Mart 1920 de Ġstanbul un resmen iģgalinden sonra sansüre iģgal kuvvetleri de katılmıģtır. Ġstanbul un iģgalinden sonra Ġngilizler 140 kadar gazeteci, aydın ve yöneticiyi tutuklayıp Malta adasına sürmüģlerdir (1921 sonlarında serbest bırakıldılar). Gazeteler sansürün etki alanına aldığı yerleri boģaltmıģlardır. Bu durum bir bakıma basının etkisini yitirmesine yol açmıģ, bir bakıma da okurları sansür baskısı altında yaģandığı gerçeği ile yüz yüze getirmiģtir. 30 I. Dünya SavaĢı sonrası baģlayan Milli Mücadele yıllarında Mustafa Kemal Ġrade-i Milliye ve Hâkimiyet-i Milliye gazetelerinin çıkarılmasını sağlamıģtır. Böylece basının toplumun üzerinde önemli bir kuvvet yaratarak birlik, beraberlik ve güç oluģturmasını sağlamayı amaçlamıģtır. Anadolu nun sesi olan bu iki yayın organı Anadolu da insanların fikri alt yapısını desteklemiģ ve 27 Sever İskit, Türkiye de Matbuat Rejimleri, s Ayfer Özçelik, Kimliğini Arayan Meşrutiyet, Bilal ofset, Denizli, s Özçelik, a.g.e., s Alpay Kabacalı, a.g.e., s.151

9 Osmanlı dan Cumhuriyet e Ulusal dan Yerel e Basın Ve Yayıncılık 1039 fikir dünyalarını aydınlatmıģtır. Mustafa Kemal Anadolu da kurtuluģ SavaĢı nı destekleyen basının yaratılıp güçlenmesi için de çalıģmıģtır. Milli Mücadele yılları baģlarında Ġstanbul basınında yer alan gazete ve mecmualar, bu savaģı destekleyenler ve Anadolu mücadelesine karģı olanlar Ģeklinde ikiye ayrılabilir. Anadolu daki Milli mücadeleden yana olanlar sık sık sansür edilirken (Ġleri, Vakit, Tasvir-i Efkâr, AkĢam, Ġkdam, Tercüman-ı Hakikat ve Tanin), bunların karģısında yer alanlar ise (Alemdar, Peyam-ı Sabah, Aydede) baskı görmemektedir. Bu dönem Ġstanbul basınında olduğu gibi aynı durum yerel basında da bu Ģekliyle karģımıza çıkmıģtır. Ġki kutuplu bir basın yayın hayatı baģlamıģtır. Bu iki kutuplu basın yayın yaģamında, haber alma ajansları etkin bir öneme sahip olmuģtur. Ulusal basınında bir ivme noktası olarak kabul edilen Anadolu Ajansı basın yayın faaliyetlerini anlamak açısından da oldukça önemlidir. Ajans öncelikle bilgi dolaģımının güvenirliğini sağlamak açısından düģünülmüģtür. Ayrıca söz konusu ajansın kurulmasında halkın olan bitenlerden haberdar edilmesi, bilgi dolaģımı ve koordinasyonun sağlanması gibi çeģitli amaçları yerine getirmek de hedeflenmiģti. Basın yaģamında etkin rol oynayan Anadolu Ajansının kuruluģu, 6 Nisan 1920 de dönemin Heyet-i Temsiliye baģkanı olan Mustafa Kemal in emir ve talimatı sonucu gerçekleģmiģtir. Ajansın adı, bu tarihten iki gün önce 4 Nisan 1920 de Gevye nin Akhisar kasabasında, ilk defa Halide Edip (Adıvar) tarafından Yunus Nadi (Abalıoğlu) ye söylenmiģtir. Yunus Nadi Ankara nın Ġlk Günleri adlı eserinde Halide Edip in Evvela kendini ve mümkünse bütün vatanı kurtaracak olan Anadolu dur, dediğini belirtmekte ve bu nedenle bu ismin düģünüldüğünü anlatmaktadır. Dolayısıyla Anadolu ajansının adını öneren Türk Edebiyatının önde isimlerinden Halide Edip olmuģtur. Halkın en doğru bir biçimde, iç ve dıģ haberlerle aydınlatılmasını amaçlayan Anadolu ajansının toplayacağı bilgi ve haberlerin, Heyet-i Temsiliye nin de elinden geçerek Müdafaa-i Hukuk teģkilatı ile bucak ve köylere kadar dağıtılması kararlaģtırılmıģtır. Milli hükümet Milli mücadelenin daha ilk günlerinden iģlerine düzen vererek propaganda ve basın davasını önemli bir güç olarak görmüģtür. Kısa sürede Londra, Paris, Berlin, Viyana, Cenevre, New York gibi baģlıca merkezlerde temsilcilikler kurarak milli davanın amacını ve Türkiye nin tanıtılması ile ilgili haberleri, yabancılara anlatabilmek çabasına girilmiģtir. Gerekli haberleģme iģi içeride müdürlükler, dıģarıda ise temsilcilikler aracılığı ile ki bunlar Anadolu Ajansı, Hâkimiyet-i Milliye, diğer gazeteler, risaleler ve her dilde matbualar ile sağlanmaya çalıģılmıģtır. 31 Bu süreçte basın yayın faaliyetlerinin güçlendirilmesinin ve gerektiğinde devreye konulmasının faydaları kısa sürede görülmüģtür. Zira milli mücadelenin hazırlık dönemi olarak da bilinen genelgeler ve kongreler dönemindeki teģkilatlanma kısa sürede Anadolu da halk tarafından desteklenerek bu konuda önemli ölçüde baģarı elde edilmiģtir. Ġstanbul basınında I. Dünya savaģı sonrası yaģanan yukarıda da kısaca özetlemeye çalıģtığımız durum, Anadolu da yerel basında da aynı amaçlar doğrultusunda tarihsel sürece benzer önemli katkılar sağlamıģtır. Bu bağlamda XIX. Yüzyıl ortalarından itibaren, Tanzimat sonrasındaki reformlar çerçevesinde eyalet sisteminden vilayet sistemine geçilmiģ ve bu konuda 1864 tarihli nizamname ile mevcut yapı yeniden düzenlenmiģtir. Vilayetler kurulurken hemen hemen her vilayet merkezinde bir matbaa açılmıģtır. Bunlar, öncelikle valiliklerin gereksinimi olan matbu evrak ı basmıģlardır. Ayrıca yanı sıra kitaplar, yıllıklar, takvimler basılarak, birçok ilde valilik adına resmi vilayet gazeteleri yayımlanmıģtır. Kimi gazeteler, bölgede ikinci bir dilin yaygın bir Ģekilde konuģulması nedeniyle, aynı anda iki dilde çıkarılmıģtır. Ayrıca Ermenice ve Rumca harflerle Türkçe gazeteler de yayımlanmıģtır. Bu durum dönemin vilayet gazetelerinin baģlıca özelliklerinden biri olmuģtur. 32 Vilayet matbaalarının birçoğu, gazete ya da mecmua yayımlamaya 31 Nuri İnuğur, Türk Basın Tarihi, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 1992, s Kabalcı, a.g.e., s.89

10 1040 Olcay ÖZKAYA DUMAN yetecek donanıma sahip olamamıģlardır. Bu nedenle, kimi gazete ve mecmualarda teknik yetersizlikler hemen göze çarpmaktadır ki bu durum yayımcılıkta hata payını arttıran bir husus olarak dikkat çekicidir. Bu durumda yapılan neģriyatta basım kalitesi düģük ve yetersiz olmuģtur. Gazete ve mecmualarda sayfalar az sayıda genelde dört sayfa kadar ve ancak haftada bir ya da iki gün çıkarılmıģtır. Çoğunun tirajı da 500 dolaylarında ya da daha az bir sayıya ancak ulaģabilmiģtir. Sonuç Basın ve yayın faaliyetleri Ulusal ve yerel eksende belirgin açılardan benzer Ģekillerde geliģme kaydetmiģtir. Toplumların yazılı ve kayıtlı hafızaları olarak önemli bilgi kaynağı olarak da değerlendirilebilen basın, dönem kaynakları içerisinde mukayeseli bir biçimde incelenerek hak ettiği değeri almalıdır. Toplumların önünde duran ve kimi zaman da tarihsel sürecin geliģimine etki eden basın, yaģanan olayların geliģiminde önemli roller üstlenmiģtir. Basın aynı zamanda toplumsal alanda entelektüel bir birikim yaratarak, fikir dünyasına önemli katkılar sağlayabilecek aydınlara da mekân sağlamıģtır. Kimi zaman toplumların fikir atölyeleri olarak da faaliyet gösteren basın yayın organları kentlerin bu türden entelektüel birikimi olarak da değerlendirilmelidir. Basın yerel ve ulusal çerçevede Tanzimat tan Cumhuriyet e Osmanlı fikir yaģamının geliģim sürecinde uzun soluklu bir etkiye sahip olmuģtur. Bu açıdan bakıldığında basın ve yayıncılık faaliyetleri toplumsal dinamiklerin çeģitli yönleriyle ortaya konulmasını sağlayacak çalıģmalarda önemli temel kaynaklar olarak değerlendirilmelidir. Dolayısıyla akademik çerçevede ele alınan ve toplumsal yaģamın çeģitli alanlarını incelemeyi amaçlayan çalıģmaların, tespit edilen temel kaynaklarının yanı sıra, tarihsel çizgisi içerisinde konu kapsamında önem çıkan basın ve yayın kaynakları ekseninde de mukayeseli değerlendirilmesi yapılan çalıģmada amacı destekleyecek veriler sunacaktır. KAYNAKÇA AKBAYAR, Nuri, Osmanlı Yayıncılığı, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 6, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, AYYILDIZ, Erol, Matbuat, İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 28, Ankara, BEYSANOĞLU, ġevket, 1937 (Matbuat) Almanağı, Ġstanbul Basın Kurumu Yayınları, Ġstanbul, BĠRĠNCĠ, Ali; KOCABAġOĞLU, Uygur, Osmanlı Vilayet Gazete ve Matbaaları Üzerine Gözlemler, Kebikeç, Kebikeç yayınları, Sayı 2, Ankara, ÇOPANOĞLU, Münir Süleyman, Basın Tarihimizde: İlave, Yeni DoğuĢ Matbaası, Ġstanbul, EKĠNCĠ, Necdet, Türk Basın Tarihinden Kesitler, Türkler, c.14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, ER, Turgut, Basın-Yayın ve Tanıtma, BaĢbakanlık Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü yayınları, Ankara, ERGÜRBÜZ, ġefik, Matbaacılık Tarihi, Sümerbank yayınları, Ġzmit, ERTUĞ, Hasan Refik, Basın-Yayın Hareketleri Tarihi, Yenilik yayınları, Ġstanbul, GERARD, George, Türkiye de Fransızca Basın, Türkiye de Yabancı Dilde Basın, Ġstanbul Üniversitesi Basın Yayın Yüksekokulu Yayınları, Ġstanbul, 1985.

11 Osmanlı dan Cumhuriyet e Ulusal dan Yerel e Basın Ve Yayıncılık 1041 GERÇEK, Selim Nüzhet, Türk Gazeteciliği, Ġstanbul, GEVGĠLLĠ, Ali, Türkiye de Yenileşme Düşüncesi, Sivil Toplum, Basın ve Atatürk, Bağlam Yayıncılık, Ġstanbul, GĠRGĠN, Atilla, Türkiye deki Yerel Basının Gelişimi, Türkiye Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, Ġstanbul, GĠRGĠN, Atilla, Türk Basın Tarihinde Yerel Gazetecilik, Ġnkılâp yayınları, Ġstanbul, GÖÇMEN, Muammer, Jön Türk Basını, Türkler, Cilt 14, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, ĠNUĞUR, Nuri, Türk Basın Tarihi, Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, Ġstanbul, ĠSKĠT, Server, Türkiye de Matbuat Rejimleri, Matbuat Umum Müdürlüğü NeĢriyatı, Ġstanbul, KABACALI, Alpay, Başlangıcından Günümüze Türkiye de Matbaa Basın ve Yayın, Literatür yayınları, Ġstanbul, KABACALI, Alpay, Başlangıçtan Günümüze Türkiye de Basın Sansürü, Ġstanbul Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, Ġstanbul, KOLOĞLU, Orhan, Osmanlı Basını: Ġçeriği ve Rejimi, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, KOLOĞLU, Orhan, Türkçe- DıĢı Basın, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, ÖZÇELĠK, Ayfer, Kimliğini Arayan Meşrutiyet, Bilal ofset, Denizli, TOPRAK, Zafer, II. MeĢrutiyet te Fikir Dergileri, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, VARLIK, Bülent, Yerel Basının Öncüsü: Vilayet Gazeteleri, Tanzimat tan Cumhuriyet e Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 1, ĠletiĢim Yayınları, Ġstanbul, 1985.