Fukuflima Sonras Orta Asya Uranyumu

Transkript

1 Fukuflima Sonras Orta Asya Uranyumu Dr. Anar SOMUNCUOĞLU* Japonya y Mart 2011 de vuran deprem ve tsunami felaketinin, Çernobil den sonraki en büyük nükleer kazaya sebep olmas, nükleer enerji etraf ndaki tart flmalar alevlendirdi. Kazan n ard ndan Almanya ve sviçre gibi ülkeler nükleer enerjiden vazgeçme yolunu benimsediler. Di er birçok ülke nükleer santral gelifltirme planlar n ask ya al rken, mevcut santrallerini ise devam ettirme e ilimindedir li y llarda dünya enerji tüketiminin ve petrol ile do al gaz fiyatlar n n artmas, alternatif enerji kaynaklar n n gelifltirilmesine yol açt. Günefl ve rüzgar enerjisi gibi alternatif enerji üretiminin yan s ra nükleer enerji üretimine yat r mda da art fl yafland. Üstelik ekolojik alternatif enerji kaynaklar ndan farkl olarak nükleer enerjinin gelifltirilmesi göreceli olarak daha ucuzdu. Bu yüzden nükleer kaza ihtimali konusundaki endiflelere ra men birçok enerji kaynaklar ithalatç s ülke, toplam enerji tüketiminin içerisinde nükleer enerjinin pay n art rmaya yöneldi. Bugüne kadar özellikle ekonomileri h zla geliflen ve kulland klar enerji kaynaklar n n büyük bölümünü d flar dan ithal eden Hindistan ve Çin gibi ülkelerin gündeminden nükleer enerji düflmüyor. Nükleer sektörü gelifltirmeye yönelen bu iki ülke, hammadde aray fl ndad r. Fukuflima felaketinden önce sadece Çin ve Hindistan de il, Güney Kore ve Japonya gibi di er önde gelen Asya ülkeleri de nükleer enerjinin kayna olan uranyum aray fl ndayd. Rusya ve ran gibi enerji kaynaklar ihracatç s ülkeler dahi nükleer sektörü gelifltirme çabas ndayd. Orta Asya Uranyumu Özellikle 2004 den itibaren Orta Asya uranyum üreticilerine ilgi had safhadad r. Nükleer enerjinin elde edildi i uranyumun dünyadaki dengesiz da l m, bu konuda da Orta Asya n n önemini artt rm flt r. Bugün dünya uranyum üretiminin yüzde 62 si sadece üç ülke taraf ndan gerçeklefltiriliyor. Bunlar s ras yla Kazakis- * 21. Yüzy l Türkiye Enstitüsü Orta Asya Araflt rmalar Merkezi Bilimsel Dan flman Ağustos 11 Sayı: YÜZYIL [43]

2 Dr. Anar Somuncuo lu tan, Kanada ve Avustralya d r. Dünya uranyum üretiminin yüzde 33 ünü sa layan Kazakistan, 2009 itibariyle dünyan n birinci uranyum üreticisi haline gelmifltir. 1 Kazakistan gibi Özbekistan da uranyum kaynaklar na büyük ümit ba lam flt r. Bugün dünyan n en büyük on ikinci uranyum rezervlerine sahip olan Özbekistan, üretim aç s ndan yedinci s radad r. 2 Orta Asya uranyumu, geliflmifl ve h zla geliflmekte olan Asya ülkelerinin enerji güvenli inin sa lanmas nda önemli bir role sahiptir. Birçok ülke, Orta Do u enerji kaynaklar na alternatif olarak Orta Asya n n uranyum kaynaklar na da güvenerek nükleer sektörünü gelifltirmeye yönelmiflti. Di er taraftan uzun y llard r nükleer enerjiden faydalanan Japonya gibi ülkeler aç s ndan, uranyum ticareti yapt klar ülkelerin çeflitlendirilmesi de önem tafl yordu. Orta Asya ülkeleri aç - s ndan bakt m zda ise uranyum yataklar n n gelifltirilmesi konusunda yeterli kaynaklara sahip olmayan bu ülkeler yabanc yat r mlara ihtiyaç duyuyor. Ayr ca petrol ve do al gaz üretim ve ticaretinde oldu u gibi uranyum üretim ve ticareti 1 Dünya Nükleer Birli i nin (DNB) verileri, eriflim tarihi 1 Temmuz DNB verileri, eriflim tarihi 1 Temmuz [44] 21. YÜZYIL Ağustos 11 Sayı: 32

3 Fukuflima Sonras Orta Asya Uranyumu konusundaki çeflitlendirme de bir güvenlik meselesidir. Orta Asya ülkeleri, petrol ve do al gaz n ulaflt r lmas konusunda Rusya ya ba ml l klar n aflmak amac yla çoklu boru hatlar stratejisi uyguluyorlar. Bu ba lamda Çin, ran ve Hazar üzerinden Bat yönünde yeni ulaflt rma yollar n deneyen Orta Asya ülkeleri, uranyum üretimi konusunda da istekli ülkelerle anlaflma aray fl ndad r. Ortak üretim 2004 den bafllayarak Kazakistan, Özbekistan ve daha az ölçüde K rg zistan, uranyum kaynaklar n n araflt r lmas, üretilmesi ve ifllenmesi konusunda Çin, Güney Kore ve Japonya ile bir dizi anlaflma yapt. Yap lan anlaflmalar da sonuç vermeye bafllad. Nisan 2009 da Japonya ve Çin in yat r m yapt klar Kazak uranyum yataklar nda üretim bafllad. Bu yataklar büyüklüklerinden dolay uluslararas önem tafl yor. Bu yataklardan üretilen uranyum, yat r m yapan ülkelere gidiyor. Bununla da yetinmeyen Kazakistan, Hindistan n uranyum ihtiyac n da karfl lamaya haz rlan yor un bafl nda Kazakistan Devlet Baflkan Nursultan Nazarbayev in Hindistan ziyareti s ras nda uranyum iflbirli inde ilk ad mlar at ld. Hindistan da imzalanan niyet deklarasyonunun ard ndan Nisan 2011 de Hindistan Baflbakan Manmohan Singh in Kazakistan ziyareti s ras nda da nükleer iflbirli i anlaflmas imzaland. 3 Bugün dünya uranyum üretiminin yüzde 62 si sadece üç ülke taraf ndan gerçeklefltiriliyor. Bunlar s ras yla Kazakistan, Kanada ve Avustralya d r. Dünya uranyum üretiminin yüzde 33 ünü sa layan Kazakistan, 2009 itibariyle dünyan n birinci uranyum üreticisi haline gelmifltir. Orta Asya n n ikinci uranyum üreticisi Özbekistan da, geleneksel ortak Rusya dan ziyade Avrupa ve Asya ülkeleriyle aktif iflbirli i içerisindedir. May s 2008 de Güney Kore ile 2600 ton uranyum sat fl anlaflmas n imzalayan Özbekistan, A ustos 2009 da Çin ile uranyum üretimi konusunda ortak bir flirket kurdu. Asya-Orta Asya uranyum iflbirli indeki en son büyük anlaflma, fiubat 2011 de Özbekistan ve Japonya flirketleri aras nda imzalanan 10 y ll k uranyum sat fl anlaflmas olmufltur. 4 3 Meena Singh Roy, Prime Minister Manmohan Singh s Visit to Kazakhstan, 21 Nisan 2011, Institute for Defence Studies and Analysis, eriflim tarihi 2 Temmuz DNB, Uranium in Central Asia, May s 2011, eriflim tarihi 1 Temmuz 2011; Aleksandr Davydov, Uzbekistan Reaches Agreement with South Korea on Uranium Deliveries, 7 Temmuz 2008, eriflim tarihi 2 Temmuz Ağustos 11 Sayı: YÜZYIL [45]

4 Dr. Anar Somuncuo lu Orta Asya üreticileri aç s ndan kayda de er bir geliflme, Westinghouse Electric flirketinin yüzde 10 unun Kazakistan devlet nükleer flirketi Kazatomprom taraf ndan Toshiba dan sat n al nmas olmufltur da Westinghouse hisselerinin yüzde 77 sini sat n alan Japon Toshiba flirketinin bu ortakl k sonucunda pay yüzde 67 ye inse de, karfl l nda Kazak uranyumuna ulaflma garantisini elde etmifltir. 5 Kazakistan ile Kazakistan n nükleer teknoloji alan nda dünyan n lider flirketine ortak olmas, Kazakistan n sadece ham uranyum sa lay c s de il, geliflmifl uranyum ürünlerinin sa lay c s olmak istedi ini de göstermifltir den bafllayarak Kazakistan, Özbekistan ve daha az ölçüde K rg zistan, uranyum kaynaklar n n araflt r lmas, üretilmesi ve ifllenmesi konusunda Çin, Güney Kore, Japonya ve Hindistan ile bir dizi anlaflma yapt. Ayr ca Kazakistan, dünyan n lider nükleer teknoloji flirketi Westinhouse un yüzde 10 unu sat n ald. Uranyum ve Jeopolitik Asya n n büyük devletlerinin enerji güvenli i aç - s ndan önem kazand bu ortamda Rusya, uranyum alan nda da Orta Asya üzerindeki hammadde tekelini kaybetme tehlikesiyle karfl karfl ya kald. Yeni usullerle ifl yapma zaman gelmiflti da Rusya, yeni nükleer reaktörlerin yap m, uranyum üretimi ve zenginlefltirilmesi alanlar nda Kazakistan ile üç ortak flirket kurulmas için anlaflt. 6 Rusya ayr ca Özbekistan uranyum kaynaklar na ulaflmak için görüflmelerini sürdürüyor. Rusya n n Orta Asya uranyumuna ilgisi iki sebepten kaynaklan yor. Rusya n n uranyum üretimi giderek azal yor ve Rus nükleer santrallerinin çal flt r lmas için Orta Asya uranyumuna ihtiyaç bulunuyor. Ayr ca Rusya, ran krizinin çözümü olarak uluslararas nükleer yak t merkezleri projesini gelifltirmiflti. Bu projenin uluslararas meflruiyeti aç s ndan da Orta Asya ülkeleriyle iflbirli i istenir bir geliflme olarak görünüyordu. Nitekim bu projeye Kazakistan n da kat l - m yla 2006 da bafllan ld. 7 Enerjiye aç Asya ülkelerinin Orta Asya uranyumuna gösterdikleri ilgi, ABD nin ifline de yar yor. Zira ABD, bölgede artan Rusya ve Çin nüfuzuna karfl müttefiklere ihtiyaç duyuyor. ABD, 1990 lardan beri Japonya ve Güney Kore gibi devletlerin Orta Asya daki faaliyetlerini destekliyordu de Özbekistan daki askeri 5 Togzhan Kassenova, Masako Toki, Japan and Kazakhstan: Nuclear Energy Cooperation, 13 Mart 2009, eriflim tarihi 4 Temmuz DNB, Uranium and Nuclear Power in Kazakhstan, Nisan 2011, eriflim tarihi 3 Temmuz DNB, Russia s Nuclear Fuel Cycle, Temmuz 2011, eriflim tarihi 24 Temmuz [46] 21. YÜZYIL Ağustos 11 Sayı: 32

5 Fukuflima Sonras Orta Asya Uranyumu üssünü kaybeden ABD, o dönemden bu yana Hindistan n da bölgeye giriflini teflvik ediyor. ABD aç s ndan Hindistan ile iflbirli inin gelifltirilmesi, gelecekte dünya güvenli inin sa lanmas aç s ndan da büyük önem tafl yor. Bu aç dan Hindistan n artan enerji ihtiyac, ABD aç s ndan yeni f rsatlar ortaya ç kart yor. Hindistan n enerji ihtiyac n karfl lamak için ABD, Orta Asya dan Güney Asya ya elektrik enerjisini aktarma projesini gelifltirdi. Bu projeyle ABD bir taraftan Hindistan n enerji ihtiyac n önemsedi ini gösterirken di er taraftan Orta Asya üzerindeki Rus nüfuzunu k rmaya çal fl yor. Ba ms zl klar ndan itibaren her anlamda Rusya ya ba ml l klar n azaltmalar, hem Orta Asya ülkeleri aç s ndan hem de ABD bölge politikas aç s ndan önemli bir hedefti li y llara gelindi inde ise bölgede Rusya dan sonra en büyük nüfuza sahip olan ikinci ülkenin Çin in öne ç kt n görüyoruz. Orta Asya enerji kaynaklar n n alternatif ihraç yollar n n gelifltirilmesi konusunda ABD nin flimdiye kadar önemli bir ad m atamad gözlemlenirken, Çin sessiz sedas z Rus enerji tekelini k rm flt r. Fukuflima felaketi sonras Japonya baflta olmak üzere Orta Asya uranyumunun yeni al c lar n n nükleer sektör planlar n gözden geçirmeye yönelmesi, 8 uranyum ticareti konusunda Rusya n n a rl n n artabilece ini göstermektedir. 8 Japonya n n enerji ihtiyac ve çevre güvenli i aras nda tezat oluflturan bu konu halen çok tart flmal d r. Bkz. mesela Takuya Hattori, Japonya Atom Endüstri Forumu Baflkan, Regarding the Formulation of a Future Energy Policy, 15 Temmuz 2011, eriflim tarihi 24 Temmuz Ağustos 11 Sayı: YÜZYIL [47]

6 Dr. Anar Somuncuo lu Çin ise nükleer enerji gelifltirme planlar konusunda tereddüt yaflasa da, enerjiye olan ihtiyac ve ithal hidrokarbon enerji kaynaklar na ba ml l n n artmas nedeniyle nükleer enerjiye yöneliflini sürdürecektir. Fukuflima felaketi karfl s ndaki Rusya ve Çin in tav rlar daha zengin ve nükleer enerji konusunda daha temkinli olan Bat ülkelerinin tavr ndan çok farkl geliflecektir. Bu süreçte Orta Asya aç - s ndan mesele, hidrokarbonlar konusunda oldu u gibi bu iki ülkeye mecbur kalmamalar d r. Dolay s yla piyasada mümkün oldu unca çeflitlili in korunmas, baflka ülkelerle ve özellikle Hindistan gibi potansiyel büyük al c larla nükleer iflbirli inin gelifltirilmesi önemini koruyacakt r. Almanya baflta olmak üzere baz Avrupa ülkelerinin nükleer enerjiden vazgeçmelerinin bu ülkelerin Rus do al gaz na ba ml l klar n art raca ndan endifle ediliyor. Di er taraftan bu yöneliflin ortaya ç kmas, Orta Asya hidrokarbon enerji kaynaklar na olan ilgiyi art racak ve Do u-bat enerji koridorunun nihayet harekete geçirilmesi için yeni bir teflvik unsuru olabilecektir. 21. YÜZYIL [48] 21. YÜZYIL Ağustos 11 Sayı: 32