ÜNİTE ÜNİTE. ÖZEL EĞİTİMDE PROGRAM GELİŞTİRME Öğt. Gör. Tamer KARAKOÇ İÇİNDEKİLER HEDEFLER ÖZEL GEREKSİNİMLİ ÇOCUKLAR İÇİN DİL GELİŞİM ETKİNLİĞİ I

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER ÖZEL GEREKSİNİMLİ ÇOCUKLAR İÇİN DİL GELİŞİM ETKİNLİĞİ I Özel Gereksinimli Çocuklar İçin Dil ve İletişim Etkinlikleri Planlamaya Destek Olmak Alıcı Dil, İfade Edici Dil ve Alternatif İletişim Becerilerini Geliştiren Etkinlikler Dil ve İletişim Becerilerinde Kullanılan Yöntem ve Teknikler ÖZEL EĞİTİMDE PROGRAM GELİŞTİRME Öğt. Gör. Tamer KARAKOÇ Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Özel gereksinimli çocuklar için dil ve iletişim etkinliklerini planlamaya destek olabilecek, Alıcı dil, ifade edici dil ve alternatif iletişim becerilerini geliştirecek etkinlikleri açıklayabilecek, Dil ve iletişim becerilerinde kullanılan yöntem ve teknikleri açıklayabilecek, Sağaltıcı, doğal ve bütüncül yaklaşımları neler olduklarını ve nasıl kullanıldıklarını açıklayabileceksiniz. ÜNİTE ÜNİTE 5 5

2 GİRİŞ Dil, insanların iletişim kurmak amacıyla kullandıkları ve çeşitli sembollerle kodlanan bir anlaşma aracıdır. Örneğin; ilişki kurmak, bilgi aktarma veya edinme, istekleri belirtme vb. gibi birçok amacın gerçekleştirilmesinde kullanılabilmektedir. Normal gelişim sergileyen çocuklar; çevreleri ile etkileşim kurmaları sonucunda doğal olarak ve doğal ortamlardaki yaşantıları sonucunda dil gelişimlerini kolay ve hızlı bir şekilde gerçekleştirebilmektedirler. Ancak yetersizlikten etkilenmiş özel gereksinimli çocuklar için dilin kazanımı sorunlu olabilecek alanlardan biri olmaktadır. Özel gereksinimli çocukların dil gelişimlerinde problemlerin ve sınırlılıkların ortaya çıkmasında; gelişimsel gerilikler, işitme engeli, otizm vb. durumlar rol oynamaktadır. Ayrıca, bu faktörlere ek olarak dil gelişiminin gecikmesine neden olan bir diğer faktöründe zihin engel durumunun olduğu ifade edilmektedir. Özel gereksinimli çocukların dil gelişim özellikleri incelendiğinde; bu çocukların dil gelişim aşamalarının normal çocuklara benzediği, ancak yetersizliklerinin derecesine bağlı olarak bu aşamalara ulaşmada gecikmeler ya da duraklamalar gösterdikleri ifade edilmektedir. Bu nedenle, yetersizlikten etkilenmiş çocukların dil gelişimlerinde; özel desteklere, ayrı öğretimlere, farklı stratejilerin kullanılması gerekmektedir. Özel Gereksinimli Çocuklar için Dil Gelişim Etkinliği I ünitesinde; Özel Gereksinimli Çocuklar için Dil ve İletişim Etkinlikleri Planlamaya Destek Olmak (Alıcı dil becerilerini geliştiren etkinlikler, İfade edici dil gelişim becerilerini geliştiren etkinlikler ve Alternatif iletişim becerilerini geliştiren etkinlikler), Dil ve İletişim Becerilerinde Kullanılan Yöntem ve Teknikler (Sağaltıcı yaklaşım, Doğal yaklaşım ve Bütüncül yaklaşım) konuları ile ilgili olarak genel açıklamalara yer verilmiştir. ÖZEL GEREKSİNİMLİ ÇOCUKLAR İÇİN DİL VE İLETİŞİM ETKİNLİKLERİ PLANLAMAYA DESTEK OLMAK Bireyin çevresi ile etkileşime geçebilmesi için, çevreye karşı tepkide bulunabilmesi gerekmektedir. Dil becerileri çocukların ilerleyen zamanlarda sosyal ve akademik yaşantılarını; dolayısıyla yaşam kalitelerini doğrudan etkileyen en önemli gelişimsel becerilerdendir. İsteklerini ve ihtiyaçlarını ifade etmek, yardım istemek, sohbete katılmak vb. beceriler çocuğun çevresini kontrol etmesine ve çevresinden daha çok şeyler öğrenmesine hizmet eder. Bu bağlamda bireyin çevresi ile etkileşime geçebilmesi için çevreden gelen etkiyi anlamlandırabilmesi ve çevreye karşı tepkide bulunabilmesi gerekmektedir. Dil, iki temel bileşenden oluşur. Birincisi alıcı dil, ikincisi ise anlatım dili olarak tanımlanır. Böyle adlandırılmasının nedeni çocuğun dili alması ve ona göre hareket etmesidir. Dilin diğer parçası, ifade edici dil olarak adlandırılır ve çocuğun Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 2

3 kendini, gördüğünü, duyduğunu ya da hissettiğini kendine özgü sözcüklerle ifade etmesi olarak tanımlanır. Alanyazın incelendiğinde; Alıcı dil becerileri özetle aşağıdaki şekilde sınıflandırılabilir; Dinleme ve dikkati yöneltme, Jestlere ve basit talimatlara tepki verme, Nesne ve resimler arasından seçim yapma, Eylem bildiren talimatlara tepki verme, Niteleme bildiren talimatlara tepki verme, Yer bildiren talimatlara tepki verme, Dilbilgisi kurallarına tepki verme. İfade edici dil becerileri ise şu şekilde sınıflandırılabilir; Dikkati yöneltme, Sıra alma, Taklit, Söz-öncesi iletişim becerilerinin kullanımı, Tek sözcükler, İki sözcüklü cümlecikler, Üç sözcüklü cümlecikler, Dilbilgisi kuralları. Dil gelişiminde güçlük yaşayan bireylere yönelik, sözel/sözel olmayan iletişimi destekleyen ve iletişim ihtiyaçlarını karşılamaya yardımcı alternatif iletişim teknikleri vardır. Bu tekniklerle, yetersizliği olan bireylere alternatif iletişim becerileri kazandırılabilir. Bu beceriler özetle aşağıda sınıflandırılarak örneklendirilmiştir; Yazılı iletişim, İşaret dili, Dinleme, Jestler/mimikler, basit işaretler Çizim resimler, Fotoğraflar (siyah-beyaz/renkli), Nesne parçası, Nesneler, Yardımcı teknoloji vb. Alıcı Dil Becerilerini Geliştiren Etkinlikler Alıcı dil becerilerini geliştiren birçok etkinlik planlanabilmektedir. Aşağıda alıcı dil becerilerini geliştirmeye yönelik etkinliklere yer verilmiştir. Bu etkinlikler her bir kategori için özet olarak ele alınmaya çalışılmıştır. Gelişim envanterlerinden her kategorinin alt amaçları için etkinlikler zenginleştirilebilir. Dinleme ve dikkati yöneltme Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 3

4 Çocuğunuzla birlikte oturun, önüne kavanozu, bebeği, metal kaşığı ve topu koyun. Bir süre materyallerle oynamasına izin verin. Hangisini eline almış ise, onunla ne yapıyor gözleyin. Nesneyi atıyor mu, sallıyor mu, inceliyor mu? Hangi nesne üzerinde dikkatini yoğunlaştırmış ise onun üzerine konuşun. Bak ses çıkarıyor, Topu at, Çok güzel bir top, Bebeğin elbisesi var gibi. Bu nesnelerden birini saklayın. Resmi gösterip adını söyleyin Top nerede? Onu bul diyin. Arıyorsa teşvik edin. Anlama çabası görülmüyorsa arama hareketi yaparak onunda arama çabası içine girmesini sağlayın. Diğer nesneler içinde benzeri oyunlar oynayın. Bu arada sorular sorarak, konuşarak, nesneyi aramasına yardımcı olun. Bu etkinliği yardımsız olarak kaybolan bir nesneyi arama çabası içine girene kadar sürdürün. Jestlere ve basit talimatlara tepki verme Çocuğunuza, sırayla Arabayı bana ver! Şimdi, arabayı sana veriyorum. gibi ifadelerle nesne alışverişi yaptığınız bir oyun oynayarak etkinlikte bulunun. İlk oyunda, gerektiğinde fiziksel yardımda bulunun daha sonra giderek yardımları azaltarak ipuçlarını geri çekin. Böylece çocuğunuza etkinliği devam ettirmesi için fırsat verin. İlk istediğinizde, çocuğunuz nesneyi size verinceye kadar etkinliğe devam edin. Nesne ve resimler arasından seçim yapma Çocuğunuzla karşılıklı oturun. Her bir oyuncağın ismini söyleyerek, oyuncakları ona gösterin. Ardından size bakmasını isteyin. Oyuncakları çocuğunuza gösterdikten sonra oyuncakları kucağınızda saklayarak çocuğunuzun dikkatini kendi üzerinize çekmeye çalışın. Ardından yı göster deyin ve oyuncakları tekrar görünür hale getirin. Bir kerede çocuğunuz her iki nesneye birden uzanırsa, oyuncakları eski yerine tekrar koyun ve talimatınızı tekrarlayın. İsmini söylediğiniz oyuncağa yönlenirse, oyuncağı çocuğunuza doğru hareket ettirin; böylece oyuncağı işaret ederek gösterebilsin ya da eline alabilsin. Aferin,. yı buldun. Bu gibi ifadeler kullanarak onu pekiştirin. Eğer diğer oyuncağa yönlenirse ya da talimatınızı dikkate almazsa, yanlış oyuncağı biraz geriye ve doğru oyuncağı biraz ileriye koyun. Böylece ismini söylediğiniz oyuncak ona daha yakın olsun. Çocuğunuz ismini söylediğiniz oyuncağı eline alırsa, onu ödüllendirin ve alıştırmayı tekrarlayın. Eylem bildiren talimatlara tepki verme Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 4

5 Bireysel Etkinlik Özel Gereksinimli Çocuklar için Dil Gelişim Etkinliği I Farklı etkinlikler ile özel gereksinimli çocukların alıcı dil becerileri desteklenebilmektedir. Çocuğunuzun hoşlandığını düşündüğünüz eylemleri seçin. Model olarak ve sözel ipuçları kullanarak etkinliği gerçekleştirin. Bak ben bebeği hoplatırım. Bebeği sen de hoplatabilirsin. Gerektiğinde fiziksel yardımda bulunun ve olabildiğince kısa zamanda ipuçlarını geri çekin. Çocuğunuz sizi taklit edebiliyorsa, model olmaksızın sadece sözel ipucu vermeyi deneyin. Sadece yanlış yaptığında model olun. Çocuğunuzun, kullandığınız eylem bildiren sözcüğün anlamını bildiğinden eminseniz, yanlış yaptığı zaman Dikkatli dinle bebeği al diyerek tepkide bulunun. Değişik nesneler kullanarak eylem bildiren talimatları genelleyin. Niteleme bildiren talimatlara tepki verme Çocuğunuzun önüne büyük ve küçük araba koyun. Niteleme bildiren sözcükleri vurgulayarak bak benim bir büyük, bir de küçük arabam var. deyin. Çocuğunuzun nesneleri almasına izin verin. Çocuğunuzdan, bir tanesini seçmesini isteyin ve doğru seçerse onu ödüllendirin. Ödüllendirirken niteleme bildiren sözcüğü vurgulayarak çok güzel, büyük olanı buldun. deyin. Yanlış nesneye yönelirse, dikkatini çekerek Bana büyük arabayı göster. Bana bak (elini tutarak) büyük olan nerede? biçiminde dikkatini size yöneltmesini sağlayarak tekrar seçim yapmasını isteyin. Hata tekrar ederse, ellinden tutarak ve yardım ederek Bak büyük olan burada. Büyük olanı al. deyin. Çocuğunuz bu işin mantığını kavradığında yavaş yavaş ipuçlarını azaltın. Etkinliğe araç-gereçleri çeşitlendirerek devam edin. Yer bildiren talimatlara tepki verme Çocuğunuzun önüne küpleri koyun. Küpleri değişik yerlere koyma ile ilgili model olun. Bak, küpü üzerine koyabilirim. Şimdi de altına koyuyorum. Sen de küpü üzerine koy. deyin. Eğer nesneyi yanlış yere koyarsa, yeniden dikkatini toplamaya çalışın, talimatı tekrarlayın ve gerektiğinde doğru yere koyması için yardımda bulunun. Etkinliği değişik araçlarla yaparken yer bildiren talimatları vurgulayın. Dilbilgisi kurallarına tepki verme Çocuğunuzla etkinliğe nesnelerin isimlerini söyleyerek başlayın. Bak benim bir arabam ve arabalarım var. diyin. Ardından çocuğunuzdan seçmesini isteyin. Seçerken hata yaparsa, talimatınızı tekrarlarken çoğulu belirten (-lar ekini) vurgulayarak söyleyin. Hâlâ yanlış yapıyorsa, onu durdurarak doğru olana doğru yönlendirin ve Arabaları istiyoruz, arabalar burada. diyin. Çocuğunuz yardım almaksızın doğru nesneyi seçinceye kadar etkinliğe devam edin. Alıcı dil becerilerini geliştirebilecek farklı etkinlikler neler olabilir. Araştırınız. İfade Edici Dil Gelişim Becerilerini Geliştiren Etkinlikler Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 5

6 Aşağıda ifade edici dil becerilerini geliştirmeye yönelik etkinliklere yer verilmiştir. Bu etkinlikler her bir kategori için özet olarak ele alınmaya çalışılmıştır. Gelişim envanterlerinden her kategorinin alt amaçları için etkinlikler zenginleştirilebilir. İfade edici dil gelişim becerilerini geliştirecek etkinlikler, her kategori için ayrı ayrı ele alınmaktadır. Dikkati yöneltme Çocuğunuzla birlikte oturun. Ona resimli bir kitap gösterin. Dikkatini çektiğinizde resimlere birlikte bakın ve üzerine konuşun. Bak köpek var, köpek havlıyor, aaa köpek koşuyor gibi. Bu arada çocuğunuzun kitaba bakıp bakmadığından emin olun. Kitaptaki resimlere bakmasını pekiştirin. Sıra alma Çocuğunuzun resimlerini gösterip, anlatabileceği bir kitap seçin. Önce siz resimleri iki sözcüklü cümlelerle anlatın. Sonra bırakın, çocuğunuz size sırasıyla göstersin. Kendine göre bir şeyler söylemeye çalışsın. Yaparsa ödüllendirin. Taklit Hayvanların hareketlerini taklit etme etkinliğinde bulunun. Önce hayvanın resmini gösterin. Sonra yere yatarak yüzme taklidi yaparak şimdi sen kırmızı balıksın, hadi birlikte yüzelim. diyin. Sizi taklit edip oyuna katılıyorsa, çocuğunuzun davranışlarını pekiştirin. Söz-öncesi iletişim becerilerinin kullanımı Yemek sırasında çocuğunuzun yiyeceklerden biraz daha isteyip istemediğini anlamaz diye sormaktan çekinmeyin. Biraz daha köfte ister misin?, Pilav koyayım mı? diye sorun. Eğer tepki vermiyorsa, siz onun adına konuşun. Örneğin sen köfte istiyorsun gibi. Her yemek sırasında bu konuşma kalıplarını tekrar ederseniz, aynı dili görmek, işitmek zorunda kalacaktır. Böylelikle öğrenmesi kolaylaşacaktır. Tek sözcükler Çocuğunuza ya da onun oyuncak bebeğine banyo yaptırırken vücudunun parçalarını isimlendirin. Şimdi kolunu yıkayalım gibi. Bir leğenin içine su koyun çocuğunuzun eline bebeğini verin. elini yıka gibi komutlar verin. Sonra siz bebeği elinize alın. Neresini yıkayayım? diye sorun. O size söylesin. Söylediği her ses ve sözü ödüllendirin. İki sözcüklü cümlecikler Gün boyunca, çocuğunuz top gibi, tek bir kelime söylediği zaman, siz bu kelimeyi başka kelimelerle beraber kullanarak çocuğunuza tekrar söyleyin. Örneğin; büyük top, benim topum veya sandalyedeki top. Çocuğunuzun, kelimeleri birleştirerek söylemesi için cesaretlendirin. Çocuğunuz kelimeleri birleştirdiği zaman söylediğinden daha fazla şey ifade etmek istiyor olabilir. Top, sandalye dediğinde Top sandalyenin üstünde veya Topu sandalyeye koy demek istemiş olabilir. Çocuğunuz bu şekilde iki kelimeyi bir araya koyduğunda dediğini anlamaya çalışın fakat ona tekrarlatmayın. Örneğin; eğer çocuğunuz süt bardak derse ve bardağını gösterirse Ah, bardağına süt mü koyalım? veya Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 6

7 Evet, bardağında süt var diye cevapları çocuğunuzun istediğini tahmin ettiğiniz şeyler doğrultusunda çoğaltın. Üç sözcüklü cümlecikler Çocukla bir tanımlama oyunu oynayın. Bir torbaya bildiği, ilginç nesneler koyun. Çocuk onları torbadan teker teker çıkardıkça Bu ne? diye sorun. Bakın bakalım Bu bir taraktır. (veya belki sadece bir tarak ) gibi ifadeler kullanacak mı? Eğer, sadece tek kelimeyle tarak derse cevabı cümleye çevirerek Evet, o bir taraktır. deyin ve bir ve tarak kelimelerini sırasıyla vurgulayın. Bazen torbadan nesne çekme sırasını siz kullanarak çocuğun size soru sormasını sağlayın. Dilbilgisi kuralları Gün boyu çocukla konuşurken, gelecek zamandaki olaylar ve çocuğun yapabileceği etkinlikler hakkında konuşurken istek kipi kullanın. Örneğin; Sonra parka gideceğiz veya Şimdi dışarıda oynayabilirsiniz. Çocukla bir, iki saat içinde yapacağınız şeyler hakkında konuşun. Örneğin, Kahvaltıdan sonra alışverişe gideceğiz diyin. Sonra yapacağınız iş için hazırlanırken, Nereye gideceğiz? ve Bizimle kim alışverişe gidecek? gibi sorular sorun. Çocuğun gelecek zaman kipini kullanarak Alışverişe gideceğiz. ve Ben gideceğim. şeklinde cevap vermesini destekleyin. Çocuğun konuşmasını dinleyin ve kendiliğinden kipleri kullandığında onu övün. Alternatif iletişim becerilerinin geliştirilmesinde; dinleme, jest, mimik ve işaret dili etkinlikleri gerçekleştirilebilmektedir. Alternatif İletişim Becerilerini Geliştiren Etkinlikler Aşağıda alternatif iletişim becerilerinden; dinleme, jestler/mimikler, basit işaretler ve işaret dili gibi becerileri geliştirmeye yönelik etkinliklere yer verilmiştir. Bu etkinlikler her bir kategori ve diğer kategoriler için de zenginleştirilebilir. Dinleme Çocuğunuza bildiğiniz bir şarkıyı size dikkatini yönelttiği anda söylemeye başlayın. En az iki kez bunu yapın. Ellerinizle ritmik biçimde birbirine ve çocuğunuzun ellerine vurunuz. Şarkıyı Cd den dinletin ve ritim tutun. Onun da ellerini ritmik bir biçimde vurması için yardımda bulunun. Başka bir şarkıyı dinletin. Çocuğunuzun hareketlerini izleyin. Yaptığı bir şeyi bırakma, kafasını çevirme gibi dinlediğini belirten hareketlerde bulunursa davranışlarını pekiştirin. Şarkıyı dinlerken kendiliğinden ellerini çırpıyorsa, şarkının sözlerini tekrar etmeye çalışıyorsa dinleme ve ifade etme davranışlarını pekiştirin. Jestler/mimikler, basit işaretler Çocuğunuza örneğin bay bay hareketinin nasıl yapılacağını gösterin, sonra ellerini veya gövdesini hareket ettirip ne yapacağını anlatın. Çocuğunuza hareketi tekrar gösterin ve fiziksel yardım olmadan hareketi yapması için onu Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 7

8 Tartışma Özel Gereksinimli Çocuklar için Dil Gelişim Etkinliği I cesaretlendirin, ama ne yapması gerektiğini söyleyin. (El sallayarak bay bay diyin ve eline yardım ederken tekrarlamasını isteyin. Sonra ona bay bay yapmayı tekrar gösterin, dokunmadan ve ne yapacağını söylemeden Sen yapabilirsin. deyin) Çocuğunuz bu hareketleri taklit edebilince onu bunları kullanması için cesaretlendirin. Örneğin, kollarınızı ona doğru açın ve kucağınıza almak için onunda kollarını açmasını bekleyin. İşaret dili İşaret dili sembollerinden Bir daha işaretini çocuğunuza öğretebilmek için, hoşlandığı yiyecek ya da etkinlik bir süre çocuğunuza sunun ve geri çekin. Çocuğunuza daha istiyor musun? diye sorun ve bir daha işaretini (iki elin baş ve işaret parmakları birbirine değdirilir) siz çocuğunuzun elleri altından ona gösterin, daha sonra da yaparak daha diyerek çocuğunuza yaptırın. Hemen ardından yiyecek ya da etkinlikle pekiştirmede bulunun. Daha sonra bu işareti başka etkinliklerle yaparken etkinliği sunun ve geriye çekin, çocuğunuzun eline dokunun daha hareketini yapınca pekiştirin. Çocuğunuz bu hareketi çoğunlukla yapmaya başlayınca ipuçlarını tamamen geri çekerek, daha işaretini yaptığında onu ödüllendirin. Alıcı dil, ifade edici dil ve alternatif iletişim becerilerini geliştirilmesi için gerçekleştirilebilecek etkinliklerin sağlayacağı yararları tartışınız. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan Tartışma Forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. DİL VE İLETİŞİM BECERİLERİNDE KULLANILAN YÖNTEM VE TEKNİKLER Çocukların dil ve iletişim becerilerini edinmelerini kolaylaştırabilmek için pek çok öğretim programı geliştirilmiştir. Bu programları genel olarak sağaltıcı yaklaşım, doğal yaklaşım ve bütüncül yaklaşım olmak üzere üç farklı yaklaşım altında toplamak mümkündür. Dil ve iletişim becerilerinin kazandırılmasında; sağaltıcı, doğal ve bütüncül yaklaşımlar kullanılabilmektedir. Sağaltıcı Yaklaşım Sağaltıcı yaklaşımdaki temel amaç, çocuğa iletişim için gerekli uygun dil biçimlerini, doğru yapıları ve söz dizimini öğretmektir. Bu yaklaşıma odaklanan öğretim programlarında, çocuğun ve dil uzmanının davranışları dil ve iletişim becerileri öğretim programının hedeflerine göre önceden belirlenmiş olduğundan, öğretim süreci son derece yapılandırılmıştır. Eğitimci genelde kullandığı yönergelerin yanı sıra, nesne ve resimler kullanarak da iletişim imkânları yaratmaya çalışmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 8

9 Öğretim boyunca, eğitimci sözel ifadeler için en uygun modeli sunmaktadır. Ayrıca, çocuğun uygun dil kullanımı için pekiştireçler anında verilmektedir. Bu yaklaşımın iki yararı bulunmaktadır: Öğretim son derece kontrollü koşullar altında gerçekleştirilmektedir, Bu kontrollü koşul altında dil kullanımı neredeyse zorunlu olduğundan, çocukların hedef becerileri çalışabilmeleri için sınırsız iletişim imkânı bulunmaktadır. Ancak sağaltıcı yaklaşımın bazı sınırlılıkları da vardır. Hedeflenen tepkiler işlevsel olmadığı gibi doğal ortamlarda kullanılan örnekler gibi de olmamaktadır. Ayrıca uyaran kontrolü eğitim ortamından doğal ortama transfer edilememektedir. Çocuk, eğitim ortamında öğrendiği becerileri doğal ortama genelleyememektedir. Doğal Yaklaşım Bire bir eğitim şeklinde düzenlenen ve çok sayıda öğretimi içeren; ancak, genelleme ve doğal dil gelişimi açısından başarısızlığa uğrayan sağaltıcı yaklaşıma bir tepki olarak, son yıllarda iletişim becerilerinin doğal bağlamlarda öğretilmesi üzerinde durulmaya başlanmıştır. Dil ve iletişim becerilerinin öğretimi için, doğal bağlamların kullanılması, doğal çevrenin iletişimi cesaretlendirmesi ve öğrenciyle iletişime girecek kişilerin iletişimi kolaylaştırmaları gerekmektedir. Bunları sağlayan yaklaşıma doğal yaklaşım denilmektedir. Doğal Dil Öğretim Teknikleri Doğal dil öğretim tekniklerini, dil ve iletişim becerilerinin öğretiminde, doğal ortamlar ve bu ortamlarda gerçekleşen etkinliklerin kullanıldığı yapılandırılmış teknikler olarak tanımlamaktadırlar. En geniş anlamda doğal ortam, bireylerin içinde yaşadığı ve işlevde bulunulan ortamlardır. Ev, okul, alışveriş merkezi, vb. gibi ortamlar doğal ortamlara örnek olarak gösterilebilir. Etkinlikler ve aktiviteler de doğal ortamlarda, ortamın gereği olarak yerine getirilen etkinlerdir. Örneğin, markette alış veriş yapmak, gibi. Doğal dil öğretim teknikleri, fırsat öğretimi, bekleme süreli öğretim ve tepki isteme modeli gibi tekniklerden oluşmaktadır. Fırsat Öğretimi Doğal öğretim teknikleri, doğal ortamlarda ancak yapılandırılmış tekniklerle öğretim gerçekleştirmektedir. İhtiyaç duyulduğu anda, doğal olarak gerçekleşen, yetişkin, çocuk etkileşimlerinin dil ve iletişim becerilerini çocuğa öğretmek ya da edindirmek, çocuğa dil ve iletişim becerilerini uygulama şansı vermek için sistematik hâle getirilen öğretim tekniğidir. Bu teknik birkaç adımdan oluşmaktadır: Yetişkin, çocuğun herhangi bir nesneyi istemesini ya da kendisinden yardım isteyerek etkileşimi başlatacağı anı beklemektedir. Çocuğun yaş ve becerisine bağlı olarak isteme davranışı sözel ya da sözel olmayan (örneğin; işaret etme, ağlama veya söyleme) şekillerde gerçekleşebilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 9

10 Çocuk etkileşimi başlattıktan sonra, yetişkin Ne istiyorsun? gibi sözel ifadeler kullanarak, çocuğun başlattığı konuyu genişletmesini sağlamaya çalışmaktadır. Bazı durumlarda yetişkin çocuğa model olacak şekilde uygun sözel ifadeleri kullanmaktadır. Çocuk uygun bir düzeltme yapmazsa, yetişkin uygun iletişim tepkisi için çocuğa ipucu vermektedir (örneğin, sorgulayan bir bakış veya sözel bir ipucu gibi). Çocuğun dağarcığında söz konusu uygun iletişim tepkisi yoksa veya ipucuna rağmen doğru tepkiyi veremiyorsa, yetişkin çocuktan uygun tepkiyi taklit etmesini istemektedir. Uygun iletişim tepkisi alındıktan sonra, yetişkin tepkinin doğruluğunu onaylamaktadır ve çocuğun istediği her neyse onu vermektedir. Bekleme Süreli Öğretim Bekleme süreli öğretim, dil gelişim geriliği olan öğrencilere daha fazla sözel dili kullanma, iletişim kurma fırsatı ve yetişkinin sözel ifadelerini taklit etmek yerine, doğal ipuçlarına tepki verme olanağı sunmak için tasarlanmıştır. Diğer bir deyişle, bekleme süreli öğretim, çocuğun rolünü cevap verenden, iletişimi başlatana dönüştürme sistemidir. Bu öğretim tekniği birkaç aşamadan oluşmaktadır. Öğretimin gerçekleştirileceği ortam, dil ve iletişim olanağı yaratma için düzenlenmelidir. (örneğin, sevilen bir materyal çocuğun yetişemeyeceği bir yere konur). Yetişkin herhangi bir sözel ifade kullanmamalıdır; fakat, çocuktan materyale yaklaşması beklenmelidir. Çocuk yetişkine baktığında yetişkin iletişimi başlatmamalıdır; ancak, bir şeyler bekliyormuş gibi çocuğa bakmalıdır. Çocuk hiçbir şey söylemezse yetişkin bağlama uygun iletişim tepkisini göstermelidir. Gerekiyorsa yetişkin modeli tekrar etmeli ve her bir tekrarda çocuğun tepki vermesi için biraz daha beklemelidir. Bu süreçte, çocuk, iletişimi başlattığında yetişkin istediği her neyse onu vermelidir. Bekleme süreli öğretimde, çocuk bağlama uygun olan iletişim tepkisinin ne olduğunu öğrenmekte ve daha model sunulmadan uygun tepkiyi göstermektedir. Daha sonra da, çocuk doğal ortamlarda ortaya çıkan ipuçlarında herhangi bir bekleme söz konusu olmadan tepki vermeyi öğrenmektedir. Tepki İsteme Modeli Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 10

11 Ödev Özel Gereksinimli Çocuklar için Dil Gelişim Etkinliği I Bekleme süreli öğretim, özel gereksinimli çocuklara daha fazla iletişim kurma imkânı sağlamaktadır. Tepki İsteme Modeli, fırsat öğretiminin bir uyarlamasıdır. Tepki İsteme Modeli Rogers-Warren (Kaiser) ve Warren (1980) tarafından dil becerilerinin bire bir öğretim düzenlemesinden, sınıf ortamına genellemesini sağlamak amacıyla geliştirilmiştir. Tepki isteme süreci doğal olarak gerçekleşen etkileşimin sistematik hale getirilmesidir. Bu süreç aşağıdaki şekilde aşamalara ayrılmıştır; Öğretmenler çocuğun oynamak isteyeceği çeşitli ilgi çekici materyaller sağlayarak çocuğun dikkatini çekerler. Çocuk bir materyal ile ilgilenirse, yakınlaşırsa Bunun ne olduğunu söyler misin?, Ne istediğini söyler misin? gibi sorular sorarak tepki ister. Öğrencinin doğru tepkisi anında ödüllendirilir ve nesnenin elde bulundurulduğu durumlarda öğrencinin nesneye ulaşmasına izin verilir. Çocuk tepki vermezse ya da yanlış tepki verirse, öğretmen çocuğun taklit etmesi için model olur. Ayrıca öğretmen bu basamakta öğrencinin hangi tepkiyi göstermesini bekliyorsa, o tepkiye ilişkin Tam cümle söyle. gibi yönlendirme de yapabilir. Yönlendirme, öğrenci uygun tepki göstermediğinde sağlamalıdır. Bir istek ya da modele karşı verilen doğru tepki anında ödüllendirilir. Çocuğun uygun tepkileriyle birlikte taklitleri de pekiştirilir. Bütüncül Yaklaşım Bütüncül dil yaklaşımı; eğitim ortamlarında, üç aşamalı bir şekilde planlanmaktadır. Bu yaklaşımın dayandığı ilke, bilginin en iyi öğretiminin bütün, anlamlı ve kişiyle ilgili olarak sunulmasıdır. Çocuklar dili parça parça değil, doğrudan dil bakımından zengin bir çevre içinde ve bir bütün olarak öğrenirler. Dil, kişinin sosyal ve kültürel yaşantısından etkilenir ve bunlara bağlı olarak değişir. Sözel dil doğal ortamında ve bir bütün olarak öğrenilir. Bütünün kavranması parçaların öğrenilmesini kolaylaştırır. Bütüncül dil yaklaşımı eğitim ortamlarında uygulandığında üç aşamada düşünülmektedir. Birinci aşama, çevre düzenlemesi; ikinci aşama, çocuğa iletişim olanaklarının sağlanması ve üçüncü aşama çocuğun iletişimsel girişimlerine doğal sonuçların sağlanmasıdır. Alıcıl dil, ifade edici dil ve alternatif iletişim becerilerine ilişkin en az ikişer tane olmak üzere etkinlikler oluşturunuz. Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan Ödev bölümüne yükleyebilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 11

12 Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 12

13 Özet Özel Gereksinimli Çocuklar için Dil Gelişim Etkinliği I Dil, iki temel bileşenden oluşur. Birincisi alıcı dil, ikincisi ise anlatım dili olarak tanımlanır. Böyle adlandırılmasının nedeni çocuğun dili alması ve ona göre hareket etmesidir. Dil becerileri çocukların ilerleyen zamanlarda sosyal ve akademik yaşantılarını; dolayısıyla yaşam kalitelerini doğrudan etkileyen en önemli gelişimsel becerilerdendir. İsteklerini ve ihtiyaçlarını ifade etmek, yardım istemek, sohbete katılmak vb. beceriler çocuğun çevresini kontrol etmesine ve çevresinden daha çok şeyler öğrenmesine hizmet eder. Bu becerileri geliştirecek ya da gelişimine katkı sağlayacak birçok etkinlik planlanabilmektedir. Çocukların dil ve iletişim becerilerini edinmelerini kolaylaştırabilmek için pek çok öğretim programı geliştirilmiştir. Sağaltıcı, doğal ve bütüncül yaklaşım olmak üzere üç farklı yaklaşım altında toplamak mümkündür. Sağaltıcı yaklaşımda amaç, çocuğa iletişim için gerekli uygun dil biçimlerini, doğru yapıları ve söz dizimini öğretmektir. Bu yaklaşımın iki yararı bulunmaktadır: 1 Öğretim son derece kontrollü koşullar altında gerçekleşmektedir, 2 Çocukların hedef becerileri çalışabilmeleri için sınırsız iletişim olanağı bulunmaktadır. Doğal Yaklaşım; Bire bir eğitim şeklinde düzenlenen ve çok sayıda terapi içeren; ancak, genelleme ve doğal dil gelişimi açısından başarısızlığa uğrayan sağaltıcı yaklaşıma bir tepki olarak, son yıllarda iletişim becerilerinin doğal bağlamlarda öğretilmesi üzerinde durulmaya başlanmıştır. Doğal dil öğretim tekniklerini, dil ve iletişim becerilerinin öğretiminde, doğal ortamlar ve bu ortamlarda gerçekleşen etkinliklerin kullanıldığı yapılandırılmış teknikler olarak tanımlamaktadırlar. Tesadüfi-öğretimde, doğal olarak gerçekleşen, yetişkin ve çocuk etkileşimlerinin dil ve iletişim becerilerini öğretmek ya da çocuğa edinmekte olduğu dil ve iletişim becerilerini uygulama şansı vermek için öğretim süreci sistematik hâle getirilmiştir. Bekleme süreli öğretim, dil gelişim geriliği olan öğrencilere daha fazla sözel dili kullanma ve iletişim kurma fırsatı ve yetişkinin sözel ifadelerini taklit etmek yerine, doğal ipuçlarına tepki verme olanağı sunmak için tasarlanmıştır. Tepki isteme modeli, fırsat öğretiminin bir uyarlamasıdır. Dil becerilerinin bire bir öğretim düzenlemesinden, sınıf ortamına genellemesini sağlamak amacıyla geliştirilmiştir. Bütüncül yaklaşımın dayandığı ilke, bilginin en iyi öğretiminin bütün, anlamlı ve kişiyle ilgili olarak sunulmasıdır. Çocuklar dili parça parça değil, doğrudan dil bakımından zengin bir çevre içinde ve bir bütün olarak öğrenirler. Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 13

14 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan Bölüm Sonu Testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1- Aşağıdakilerden hangisi alıcı dil becerilerini geliştirmeye yönelik basamaklardan biridir? a) Jestlere ve basit talimatlara tepki verme b) Söz öncesi iletişim becerilerinin kullanımı c) Sıra alma d) Basit işaretler e) İşaret dili 2- Çocuğunuza ya da bebeğine banyo yaptırırken vücudunun parçalarını isimlendirin. şimdi kolunu yıkayalım gibi. Bir leğenin içine su koyun çocuğunuzun eline bebeğini verin. elini yıka gibi komutlar verin. Sonra siz bebeği elinize alın. neresini yıkayayım diye sorun. O size söylesin. Söylediği her ses ve sözü ödüllendirin. Paragrafta dil becerilerinin geliştirilmesi sürecinde hangi aşamayı gerçekleştirilmek için planlanmıştır? a) Söz öncesi iletişim becerileri b) Sıra alma c) Tek sözcük d) Cümlecikler e) Dil bilgisi kuralları 3- Aşağıdakilerden hangisi alternatif iletişim becerilerini geliştirmeye yönelik bir beceridir? a) Dikkati yöneltme b) İşaret dili c) Eylem bildiren talimatlara tepki verme d) Nesne ve resimler arasından seçim yapma e) Taklit 4- Aşağıdakilerden hangisi çocukların dil gelişimini desteklemek için hazırlanan etkinliklerde dikkat edilmesi gereken kriterlerden biri değildir? a) Çocuğun öğretmene dikkat etmesi önemlidir. b) Çocuk, yapılan etkinliğe ne kadar istekli olursa öğrenme o kadar hızlı olur. c) Etkinliklerin çoğu farklı amaçlara hizmet etmelidir. d) Ortam ve materyaller çocuğun yetersizliğine göre seçilmelidir. e) Çocuğun ilgisini çekmeyen etkinlikte ısrarcı olunmalıdır. 5- Aşağıdakilerden hangisi çocukların dil gelişimini desteklemek için etkinlikleri uygulamada dikkat edilecek noktalardandır? a) Uygulanan etkinlikte çocuğun verdiği tüm tepkiler pekiştirilmelidir. b) Çocuk, bir etkinlikle çoğunlukla doğru tepki veriyorsa etkinlik çeşitlendirilmelidir. c) Çocuğa hatalarını düzeltmesi için beklenilmelidir. d) Çocuk etkinlikte bağımsızlaşıncaya kadar tam ipucu verin. e) Etkinlikleri her zaman yapılandırılmış ortamlarda uygulayın. Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 14

15 6- Çocuğunuz top gibi, kelime söylediği zaman, siz bu kelimeyi başka kelimelerle beraber kullanarak çocuğunuza tekrar söyleyin. Örneğin; büyük top, benim topum veya sandalyedeki top. Bu etkinliğin uygulama amacı aşağıdakilerden hangisidir? a) Sıra alma b) Dil bilgisi kuralları c) Üç sözcüklü cümlecik d) İki sözcüklü cümlecik e) Karmaşık cümle 7- Dilin en iyi öğretiminin bütün, anlamlı sunulmasını, dili doğrudan dil bakımından zengin bir çevre içinde ele almayı hangi yaklaşım ana ilke olarak savunmaktadır? a) Sağaltıcı yaklaşım b) Doğal yaklaşım c) Doğrudan yaklaşım d) Bütüncül yaklaşım e) Yapılandırılmış yaklaşım 8- Aşağıdakilerden hangisi sağaltıcı yaklaşımın yararları arasında yer alır? a) Öğretim kontrollü koşullar altında gerçekleştirildiği için çocuklar sınırsız iletişim imkânları elde edebilmektedir. b) Dil gelişim geriliği gösteren bireylerin yetişkinleri taklit etmek yerine daha fazla doğal ipuçlarına tepki verme olanağını sunar. c) Öğretim yaklaşımından dolayı dil ve iletişim becerileri doğal ortamlara daha kolay genellenir. d) Öğretim yapılandırılmış ortamlardan yapılandırılmamış ortamlara doğru ilerlediği için dil edinimi çok hızlıdır. e) Dil çalışmaları doğaçlama planlandığı için dil kazanımı zengin ve işlevseldir. 9- Doğal olarak gerçekleşen etkileşimin sistematik hâle getirilmesi için dil becerilerinin bire bir öğretim düzenlemesinden, sınıf ortamına genellemesini sağlamak amacıyla geliştirilen dil öğretim tekniği aşağıdakilerden hangisidir? a) Fırsat öğretimi b) Bekleme süreli öğretim c) Tepki isteme modeli d) Doğrudan öğretim e) Yapılandırılmış dil öğretimi 10- Aşağıdakilerden hangisi doğal dil yaklaşımlarından biri değildir? a) Tepki isteme modeli b) Bekleme süreli öğretim c) Fırsat öğretimi d) Doğal dil öğretim teknikleri e) Sağlatıcı öğretim Cevap Anahtarı 1.A,2.C,3.B,4.E,5.B,6.D,7.D,8.A,9.C,10.E Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 15

16 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akçamete, G. (2003). İşitme Güçlüğü Olan Çocuğuma Nasıl Yardımcı Olabilirim. Anı Yayıncılık. Ankara. Baer, D. M. & Guess, D. (1971). Receptive Training of Adjectival Inflections In Mental Retardates. Journal of Applied Behavior Analysis, 4, Bricker, W. A. & Bricker, D. D. (1970). Development of Receptive Vocabulary in Severely Retarded Children. American Journal of Mental Deficiency, 74, Diken, H, İ. (2009). Erken Çocukluk Döneminde Dil Becerilerini Geliştirme. Maya Akademi. Ankara. Erbaş, D. (2003). Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Çocuklar için Eğitici Etkinlikler. (U. Tüfekçioğlu) İşitme, Konuşma ve Görme Sorunları Olan Çocukların Eğitimi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, Halle, J. W. (1982). Teaching Functional Language to the Handicapped: An Integrative Model of Natural Environment Teaching Techniques. The Journal of The Association for Persons with Severe Handicaps, 7, Hart, B. & Rogers-Warren, A. (1978). A Milieu Approach to Teaching Language. (L. Schiefelbusch) Language Intervention Strategies. Baltimore: University Park Press). Hart, B. M. & Risely, T. R. (1974). Using Preschool Materials to Modify the Language of Disadventaged Children. Journal of Applied Behavior Analysis, 7, Hart, B. (1985). Naturalistic Language Training Techniques. (Warren, S. F. Ve Rogers- Warren, A. K. )Teaching Functional Language: Language Intervention Series. Austin, TX: PRO-ED. Kaiser, A., Yoder, P. & Keetz, A. (1992). Evaluating Milieu Teaching. (Warren, S. F., Reichle, J. Causes and Effects) in Communication and Language Intervention. Baltimore: Brookes, Kaiser, A. P., Ostrosky, M. M. & Alpert, C. L. (1993). Training Teachers to Use Environmental Arrangement and Milieu Teaching with Nonvocal Preschool Children. Journal of the Association for the Severely Handicapped, 18, Karaömerlioğlu, L. (2010). Okul Öncesi Eğitimde Doğaçlama. Yüksek Lisans Tezi. Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sahne Sanatları Anasanat Dalı, Adana. Kayılı, G., Koçyiğit, S. ve Erbay, F. (2009). Montessori Yönteminin Beş - Altı Yaş Çocuklarının Alıcı Dil Gelişimine Etkisinin İncelenmesi. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 26, Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 16

17 Köksal, A, A. (2012). Okul Öncesi Eğitimde Drama ve Öğretmenin Rolü. Ankara Üniversitesi. Ankara sağlık Bilimleri Dergisi, 201, Mesleki Eğitim Ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi. (2007). Çocuk gelişimi ve eğitimi Türkçe Dil Etkinlikleri. Ankara. Mesleki Eğitim Ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi. (2009). Çocuk gelişimi ve eğitimi dil ve konuşma güçlüğü. Ankara. Noonan, M. J. & McCormick, L. (1993). Early Intervention in Natural Environments Methods and Procedures. California; Brooks/ Cole Publishing Co. Rule, S., Losardo, A., Dinnebeil L., Kaiser, A. P. & Rowland, C. (1998). Translating Research on Naturalistic Instruction into Practice. Journal of Early Intervention, 21, Snell, M.E. & Brown, F. (2000). Teaching Functional Communication Skills Instruction of Students with Severe Disabilities (5 th Edition), New Jersey; Prentice-Hall. Tekin, E. (2007) Küçük Adımlar. Alıcı Dil Becerileri-6. Daktylos yayınevi. İstanbul. Turnure, J. E. (1971). Types of Verbal Elaboration in The Paired-Associate Performance of Educable Mentally Retarded Children. American Journal of Mental Deficiency, 76, Waldo, L., Guess, D. & Flanagan, B. (1982). Effects of Concurrent and Serial Training on Receptive Labeling by Severely Retarded Individuals. Journal of the Association for the Severely Handicapped, 6, Uzuner, Y. ve Kırcaali-İftar, G. (2007) Küçük Adımlar. İletişim Becerileri-3. Daktylos Yayınevi. İstanbul. stekeitimprogram.pdf. (2008). Özel Eğitim Ve Rehabilitasyon Merkezi Dil Ve Konuşma Güçlüğü Destek Eğitim Programı. T.C. Millî Eğitim Bakanlığı, Özel Öğretim Kurumları Genel Müdürlüğü. Ankara. Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi 17