MUSTAFA KEMAL PAŞA'NIN İTTİHATÇILIĞI. İçindekiler Tablosu. Mustafa Kemal in Gizli Cemiyetler İçinde Yer Alması... 2

Transkript

1 İçindekiler Tablosu Mustafa Kemal in Gizli Cemiyetler İçinde Yer Alması... 2 Vatan ve Hürriyet Cemiyeti Kuruluyor... 4 Osmanlı Hürriyet Cemiyeti nin Kuruluşu... 6 Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nden, İttihat-Terakki ye... 7 II. Meşrutiyet in İlânında İttihat-Terakki ve Mustafa Kemal... 9 Mütareke ve Millî Mücadele Döneminde İttihatçılık ve Mustafa Kemal Paşa Cumhuriyet Döneminde İttihatçılık ve Mustafa Kemal Paşa Sonuç Dipnotlar Prof. Dr. E. Semih YALÇIN Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye Sayfa No: 1

2 Osmanlı Devleti nin çöküģ dönemine girmesiyle birlikte baģlayan ve kurtuluģun çaresi olarak düģünülen Islahat hareketleri, özellikle Tanzimat ın ilânı, ülkeye batılı fikirlerin girmesine ve geliģmesine yol açmıģtı. Bununla birlikte basının da geliģmesi sonucu, 1860 lı yıllardan itibaren Ġmparatorluk bünyesinde birbirlerinden haberdar olan ve kuvvet alan bir muhalif aydın kesim ortaya çıkmıģtır. Devletin kurtuluģ çaresinin meģrutiyet rejiminde saklı olduğunu düģünen gerek Genç Osmanlı, gerekse Jön Türk hareketi, bu muhalif aydın kesimin tepkileri sonucu oluģmuģ birer siyasî hareket özelliğini taģır. Bu kesimin çabalarıyla 23 Aralık 1876 da Osmanlı Kanun-i Esasî si ilân edilmiģ ve I. MeĢrutiyet Dönemi baģlatılmıģtır. Fakat bu dönem oldukça kısa sürmüģ, 14 ġubat 1878 de Meclis-i Mebusan tatil edilerek Kanun-ı Esasî askıya alınmıģtır. Bundan sonra 30 yıl boyunca Osmanlı aydınları, MeĢrutiyet in tekrar ilânı için çalıģmıģlar, bunun için gizli dernek ve cemiyetler kurmuģlardır. Bu iģte en faal coğrafya Balkanlar olmuģtur. Balkanla rın Avrupa ya yakınlığı, buradan gelen fikirlerden ilk etkilenen bölge olmasını sağlamıģtır. Ayrıca Balkanlar la ilgilenen batılı devletler tarafından bu bölgede yaģayan gayrimüslim milletlerin ayrılıkçı hareketleri aģırı derecede desteklenmiģtir. Özellikle Selânik, Bizans tan beri en önemli merkez durumundadır. ġehir; değiģik fikirlerin, siyâsi hâdiselerin meydana geldiği, aynı zamanda ticarî alanda ağırlığı olan bir liman Ģehridir. Selânik ayrıca ordu merkezidir ve her konuda geniģ bir etki alanı vardır. Nüfusun büyük çoğunluğu ise Türk tür. 1 Bu coğrafyada Balkan Türklüğünün verdiği mücadele çok yönlü olup iktisadî gücü; sosyal yapısını ve politik ağırlığını koruma mücadelesi içerisindedir. Bununla birlikte Selânik in sahip olduğu gerek tarihî miras, gerekse toplumsal değerler tehdit altındadır. Böyle bir ortamda Selânik te doğup büyüyen Mustafa Kemal PaĢa da devletin içinde bulunduğu durumla ilgilenmiģ, devletin kurtuluģu için çareler aramıģ; mevcut siyasî sisteme muhalif aydın kesim arasında yer almıģtır. Sadece bu tabloda yer almayan; ancak Osmanlı dan Cumhuriyet e geçiģte fevkalâde önemli rol oynayan ve yeni devletin tesisinde liderlik görevini üstlenen Mustafa Kemal PaĢa nın MeĢrutiyet Dönemi ndeki faaliyetleri bu anlamda düģünüldüğünde daha da önem kazanmaktadır. Özellikle onun yeni Türk devletinin doğuģu arifesinde yer aldığı siyasî ve sosyal alandaki yapılanmalar ilgi uyandırmaktadır. Bu konular içerisinde en fazla dikkat çeken husus ise, döneme damgasını vuran Ġttihat ve Terakki Partisi ile Mustafa Kemal PaĢa nın iliģkisi ve kendisinin bir ittihatçı olup olmadığı meselesidir. Mustafa Kemal PaĢa nın ittihatçılığı meselesi üzerine bugüne kadar yayımlanmıģ çeģitli çalıģmalar bulunmaktadır. 2 Mevcut ciddî ve kıymetli araģtırmalara bir katkı niteliğindeki bu çalıģmanın amacı; meseleyi tahlilî bir üslûpla ve tarihî perspektifle ortaya koyma çabasından ibarettir. Mustafa Kemal in Gizli Cemiyetler İçinde Yer Alması 1876 da ilân edilen Kanun-ı Esasî nin yeniden yürürlüğe konması, Osmanlı Devleti nin bünyesinde barındırdığı çeģitli milletlerin temsil edileceği meģrutî idare tarzı, asker-sivil aydınların ortak istekleriydi. MeĢrutî idareye her meseleyi çözecek sihirli bir güç ve sistem olarak bakılıyordu. Sultan Abdülhamit yönetiminin düģürülmesi dolayısıyla, özgürlüklerin sağlanacağı ve devletin bütün unsurlarının eģit olacağı bir siyasî yapıda bunalımların atlatılacağı görüģü hâkimdi. Fakat yeni sistemin devleti düzenleyecek somut bir programı yoktu. Sayfa No: 2

3 Aydın kesimin, ideallerinin bu denli mükemmel olmasına rağmen, devletin içinde bulunduğu sosyal, siyasî ve iktisadî meselelerin detay ve derinliğinden aydınların pek haberdar olmadıkları da göz ardı edilemeyecek bir gerçektir. Bu dönemde Genç Türk hareketi radikallikten yoksun, daha çok romantik bir yapı arz etmekteydi. Temel düģünce; Tarık Zafer Tunaya nın da belirttiği gibi "Bu devlet nasıl kurtulur? sorusu çerçevesinde Ģekillenmekteydi. Ġstekleri sadece anayasal bir sistemin egemen olmasıydı. Bu sıralarda saltanatı kaldırmak gibi bir düģünce ortada yoktu veya en azından Ģimdilik ifade edilmiyordu. 3 Bu temel çıkıģ noktalarından hareket eden Genç Osmanlıların teģkilâtlanmasındaki baģarısızlığı sonucunda, aynı hedeflerle ortaya çıkan Genç Türkler grubu, 1889 yılında, Ġttihat ve Terakki Cemiyetini kurmuģtur. Cemiyetin kurulmasına öncülük eden Ġbrahim Temo, Abdullah Cevdet, Ġshak Sukutî ve Mehmet ReĢit; birkaç yıl içinde baģta Askerî Tıbbiye olmak üzere diğer okullarda hücreler kurmuģ bulunuyorlardı. Kısa zamanda Ġmparatorluğun sınırları içinde memur ve asker arasında ciddî bir güç hâline geldiler. Ancak Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nin 1896 yılının Ağustos ayındaki hükûmet darbesi giriģimi baģarısızlıkla sonuçlanmıģ; mevcut yönetim daha hızlı hareket ederek Cemiyetin üst düzey yöneticilerini tutuklamıģ ve sürgüne yollamıģtır. Dolayısıyla Osmanlı sınırları içinde Cemiyetin üst yapısı tamamen yok edilmiģtir. Bu geliģmeden sonra Ġttihat ve Terakki Cemiyeti yönetimi yurt dıģında odaklanmaya baģladıysa da kendi içindeki bölünmeler Cemiyetin gücünü yitirmesine sebep olmuģ; dolayısıyla 1908 MeĢrutiyeti nin ilânında yurt dıģındaki Ġttihatçıların fazla rolleri olmamıģtır lü yıllarda Ġmparatorluğun çeģitli vilâyetlerinde, yurt dıģında faaliyet gösteren Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nden ayrı, aynı ideallerle hareket eden; fakat Ġttihat Terakki ismini taģımayan birtakım gruplar varlıklarını devam ettirmiģtir yılındaki tasfiye bu gruplara fazla zarar vermemiģ, sadece aralarındaki irtibatın kesilmesine sebep olmuģtu yılından itibaren bu tür grupların, yurt dıģındaki Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nden bağımsız olarak faaliyetlere giriģtiği kaynaklarda yer almaktadır yılına gelindiğinde ise yurt içinde gizli olarak çalıģan gruplar için en müsait ve faal coğrafya Makedonya ve bu bölgedeki Üçüncü Ordu olmuģtur. Ġmparatorluğun sınırları dâhilinde gizli faaliyetleri organize edenlerin; Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ruhuna sahip olduğunu tereddüt etmeksizin söylemek mümkündür. Hüseyin Cahit Yalçın ın belirttiği gibi: Memlekette bir Ġttihatçılık ruhu vücut bulmuģtu. Bu, âdeta mistik bir nüfuzdu. Vatan aģkı etrafında bütün fedakârlıkları, feragatleri topluyor ve aynı ideal uğrunda birleģenleri kuvvetli bir tesanüt hissi içinde tek bir vücut hâline getiriyordu. 4 Bu tür bir ruh anlayıģı ile hareket eden Ġttihatçıların, çoğunluğunun Osmanlı milliyetçisi olduğu söylenebilir. Bu arada, Ġttihatçıların çoğunlukla asker olduğu da düģünülürse, Türk unsuru ekseriyetine dayanan bir kısım asker aydın kesimin, uzun vadede Osmanlılık fikriyatını Türk milliyetçiliği için araç olarak görmüģ oldukları anlaģılmaktadır. Mustafa Kemal ve arkadaģlarının pozisyonlarını bu kompozisyon içinde değerlendirdiğimizde, onların Genç Türklerin halefi 5 ve ileride Türklüğün kurtuluģunu Misak-ı Millî sınırları içinde bir çözüm temeline oturtabilen grup olduğu görülür. ĠĢte böyle bir siyasî ve sosyokültürel ortamda Mustafa Kemal in Harp Okuluna giriģiyle birlikte sistemle hesaplaģması baģlar. Mevcut sistemi sorgulayarak Türk toplumu adına istikbalde gerçekleģmesini arzuladığı değiģimlerin fikrî temellerini zihninde hazırlar ve mefkurelerini çevresiyle tartıģmaya baģlar. 6 Mustafa Kemal in bu dönemdeki çevresi, 1899 Sayfa No: 3

4 yılında girdiği Harp Okulu öğrencileridir. 7 ArkadaĢları, daha çok Manastır Ġdadîsi nden gelen kiģilerdi. 8 Mustafa Kemal in hocaları ise; Necip Asım (Yazıksız), Rahmi PaĢa, Fazıl Bey, Osman Efendi ve Naci (Ġldeniz) Bey gibi dönemin seçkin kiģileriydi. 9 Harp Okulunu 1902 de bitiren ve kurmay sınıfına seçilerek Harp Akademisi (Erkân-ı Harp) ne baģlayan 10 Mustafa Kemal, siyasetle aktif bir Ģekilde uğraģmaya bu dönemde baģlamıģtır. Hürriyetçi fikirlerini Harp Okulu öğrencilerine aģılamak için Ġsmail Hakkı, Ömer Naci, Ali Fuat (Cebesoy) gibi bazı arkadaģlarıyla birlikte el yazısıyla bir dergi çıkartmıģtır. 11 Asım Gündüz, Mustafa Kemal in faaliyetleri için;...bizler vatan, millet ve Türklük fikirlerini ilk defa Harp Akademisi yıllarında ondan duymuģtuk. 12 demektedir. Ali Fuat Cebesoy, hatıratında grubun liderinin Mustafa Kemal olduğunu söylemektedir. Mustafa Kemal liderliğinde hareket eden grubun çalıģmaları kısa bir süre sonra ihbar edilmiģtir. Dersliklerin birinde Okul Nazırı Ali Rıza PaĢa tarafından suçüstü yakalanmıģlar; ancak yine Ali Rıza PaĢa nın inisiyatifiyle ceza almaktan kurtulmuģlardır. 13 Ġnkılâp tarihimizin kaynakları incelendiğinde Mustafa Kemal in Harp Akademisi nde baģka bir vukuatına rastlanmamaktadır. Ancak Akademi yi bitirir bitirmez tutuklanmıģtır. Vatan ve Hürriyet Cemiyeti Kuruluyor Mustafa Kemal in Harp Akademisi nden mezun olduğu tarih 11 Ocak 1905 tir. 14 Mustafa Kemal in tutuklanması da hemen bu tarihten sonradır. Mezuniyetten sonra tayin olunacakları ordunun belli olacağı tarihe kadar oturmak üzere birkaç arkadaģıyla birlikte Ġstanbul da bir ev tutmuģlar, burada toplantılar yaparak rejimi tartıģmıģlardır. Fakat onlar yine ihbar edilmiģler ve silâhlı komite kurmak ve II. Abdülhamit e suikast hazırlamakla suçlanmıģlardır. Yapılan soruģturmalar sırasında Mustafa Kemal ve arkadaģlarının askerlikten atılmaları hatta sürgüne gönderilmeleri gündeme gelmiģtir. Fakat yalnızca bir kınama cezası alarak bir aylık bir tutukluluktan sonra serbest bırakılmıģlar 15 ve tayinleri yapılmıģtır. O dönemde yeni mezun olmuģ subaylar genellikle Rumeli deki ordulara gönderilirken Mustafa Kemal ve arkadaģları için durum biraz farklı olmuģ, aralarında anlaģmalarına rağmen tayinleri II ve III. Ordu yerine Erzurum daki IV. Ordu ve ġam daki V. Ordu ya yapılmıģtır. Mustafa Kemal, Ali Fuat ve Müfit (ÖzdeĢ) ġam a gönderildi. Mustafa Kemal, rejime karģı tutumu nedeniyle devamlı gözaltında bulundurulması kaydıyla ġam a gönderilmiģti. 16 Bu tarihe kadar hiçbir cemiyete üye olmayan, Mustafa Kemal in mevcut rejime karģı çalıģmaları ġam da daha belirgin bir Ģekilde ortaya çıkmıģtır. Mustafa Kemal, ġam a gittikten sonra ordu kumandanlarından Lütfi Bey aracılığıyla Mustafa (Cantekin) isimli bir tüccarla tanıģtı. 17 Bu kiģi, Ġstanbul da Askerî Tıbbiye öğrencisi iken 1900 yılında rejime karģı davranıģlarından dolayı tutuklanmıģ, 3 yıl kalebentliğe mahkûm edilmiģ, 1903 yılında da ġam a sürgüne gönderilmiģti. Dr. Mustafa faaliyetlerine burada da devam etmiģti. Mustafa (Cantekin), arkadaģlarından Albay Lütfi, Doktor Yusuf, Eczacı ReĢit Tahsin, Veteriner Mehmet, Kimyacı Hüseyin, Kâzım Bey ve tüccardan Mahmut Beyler ile "Vatan adında bir cemiyet kurmuģ; 18 muhtemelen 1905 yılının Haziran ile Ekim ayı arasında bir tarihte de Mustafa Kemal arkadaģı Müfit ile beraber bu Cemiyete katılmıģtır. 19 BaĢlangıçta Cemiyetin baģkanlığını Lütfü Bey yapmasına rağmen onun faaliyetlerden çekilmesi sonucu yönetim tamamıyla Mustafa Kemal e kalmıģtır. 20 Mustafa Kemal in katılmasından sonra Cemiyet "Vatan ve Hürriyet adını almıģ ve bu isimle anılmıģtır. Sayfa No: 4

5 Bu tespit, Mustafa Kemal in çeģitli zamanlarda yayımlanmıģ hatıraları dıģında önemli bir kaynak tarafından da doğrulanmaktadır. Osmanlı ordusunda görev yapmıģ Alman generallerinden biri olan Imhoff un 1913 te yazmıģ olduğu makale, Mustafa Kemal ünlü olmadan çok önce yazılmıģtır. Makalede, ġam da ilk askerî örgütün Hacı Mustafa adında biri tarafından kurulduğu daha sonra Mustafa Kemal in Selânik te örgütün bir Ģubesini açtığı bildirilmektedir. 21 Mustafa Kemal; Cemiyetin yönetimini üstlenmesinden sonra Suriye ve çevresinde hızlı bir Ģekilde teģkilâtlanma çalıģmalarına baģladı. Özellikle Yafa, Beyrut ve Kudüs e giderek Cemiyetin Ģubelerini kurmaya çalıģtı. Ancak Mustafa Kemal Yafa da bazı baģarılar elde ettiyse de, Suriye deki çalıģmaları istenilen düzeye ulaģamadı. 22 O dönemde Suriye, bu tür faaliyetlerin kolayca yaygınlaģabileceği bir bölge değildir. Buna karģın Makedonya (Rumeli) hürriyet fikirlerinin kolayca yayıldığı ve taraftar bulduğu coğrafyadır. II. Abdülhamit Dönemi nde askerî okullardan mezun olan genç subaylar genellikle bu bölgeye gönderilirlerdi. Bu bölgeden Avrupa ile temas oldukça kolay olduğu için genç subaylar hürriyet, meģrutiyet, milliyetçilik gibi fikirlerden daha çok etkilenmiģlerdi. Mustafa Kemal de bu durumun farkındadır ve teģkilâtını yaygınlaģtırmak için Rumeli ye geçmesi gerektiğini düģünmüģ, bölgesinden uzaklaģması yasak olduğu hâlde Mısır ve Yunanistan üzerinden Selânik e kaçak olarak gitmiģtir. 23 Mustafa Kemal Selânik te dört aylık bir rapor almayı baģarmıģ ve burada bulunduğu ġubat- Mayıs 1906 tarihleri arasında Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nin bir Ģubesini açmak için çalıģmalar yapmıģtı. Sonunda Harbiyeden sınıf arkadaģı Ömer Naci ile yine sınıf arkadaģları Hakkı Baha (Pars), Hüsrev Sami (Kızıldoğan), Selânik teki Askerî Okul Müdürü Bursalı Mehmet Tahir, Selânik teki Muallim Mektebi Müdürü Ġsmail Mahir ile birlikte Cemiyetin Selânik Ģubesini kurmuģtur. 24 Verilen bu isimler, Mustafa Kemal in 1922 tarihli mülakâtında yer almaktadır. 25 Ancak Hüsrev Sami Kızıldoğan, makalesinde Mehmet Tahir ve Ġsmail Mahir den hiç bahsetmezken onların yerine Mustafa Necip in 26 ismini zikretmektedir. Afet Ġnan ise makalesinde Mustafa Necip ten bahsetmemektedir. 27 Cemiyete daha sonraki bir tarihte, ileride Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ile münasebeti sağlayacak olan Mustafa Kemal in Fransızca Öğretmeni Naki (Yücekök) Bey de katılmıģtır. Mustafa Kemal in Cemiyetin ilk kurucuları ile olan iliģkilerinin seyrini daha sonraki dönemlerde incelediğimizde bunların kendisine çok yakın olan isimlerden meydana geldiği görülür. Dolayısıyla Mustafa Kemal in verdiği isimlerin doğruluğu kuvvetle muhtemeldir. Cemiyetin Selânik Ģubesinin açılıģında Mustafa Kemal,.ben Suriye de bir Cemiyet kurdum. Ġstibdat ile mücadeleye baģladık. Buraya da bu Cemiyetin esasını kurmaya geldim demekle, Selânik i bir mekân olarak seçmiģ olduğunu ve bu bölgedeki ihtilâlci cemiyetlerin ilkinin meydana getiriliģini vurgulamaktadır. Dolayısıyla Mustafa Kemal Selânik te gizli teģkilât kuran ilk kiģidir. Bu teģkilâtın ilk olmasına rağmen 1908 ihtilâlinin hazırlayıcısı ve öncüsü olduğu söylenemez. Çünkü 1908 hareketinde Enver ve Talat PaĢalar daha ön plânda yer alacaklardır. Bu arada, Mustafa Kemal in ġam daki görevinin devam etmesi ve Ġstanbul da bu yönde geliģmelerin olması onun kısa bir süre sonra Selânik ten ayrılmasını zorunlu kılacaktır. Çünkü Ġstanbul dan kendisinin Selânik te olduğunu öğrenenler olmuģ, soruģturma baģlatılmıģtı. 29 Böylece Mustafa Kemal in baģladığı iģ yarım kalmıģ ve Mayıs 1906 da Suriye ye dönmüģtür. 30 Sayfa No: 5

6 Mustafa Kemal in dönüģünden sonra Cemiyetin Selânik Ģubesi de hiçbir ciddî faaliyet gösterememiģtir. Vatan ve Hürriyet Cemiyeti Selânik te kurulmuģ olan bu tür cemiyetlerin ilkidir. Vatan ve Hürriyet Cemiyeti faaliyetlerindeki baģarısızlığına rağmen mevcudiyetini Osmanlı Hürriyet Cemiyetinin ortaya çıkıģına kadar devam ettirmiģ; varlığını kendi iradesiyle ilga yoluna gitmemiģtir. Osmanlı Hürriyet Cemiyeti nin Kuruluşu ÇalıĢmanın baģlangıcında da belirtildiği gibi Makedonya da Mustafa Kemal ve arkadaģlarından baģka ihtilâlci fikirler ve Ġttihatçı ruha sahip kiģiler dağınık da olsalar varlıklarını devam ettirmekteydiler. Bu tür kiģilerden oluģan bir grup, Talat (PaĢa) Beyin liderliğinde yeni bir teģkilâtlanma çalıģması baģlatmıģlardı. Bu çalıģmalar sonrasında Selânik te Talat (PaĢa), Mehmet ġükrü (Bleda), Mustafa Rahmi (Evranos) ve Ġsmail Canbulat tan ibaret bir arkadaģ grubu oluģtu. Grup, 1906 yılı yazından itibaren yeni bir gizli cemiyet kurma imkânını araģtırdılar. Bu sırada Naki Bey vasıtasıyla Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nin varlığını öğrenmiģler ve Vatan grubu üyeleriyle iģ birliği yapmıģlardır. 31 Nihayet Eylül 1906 da on kiģinin bir araya gelmesiyle Osmanlı Hürriyet Cemiyeti kuruldu. 32 Osmanlı Hürriyet Cemiyetinin kurucuları Bursalı Tahir, Naki, Talat, Mithat ġükrü, Rahmi, Ömer Naci, Kâzım Nami, Ġsmail Canbolat, Hakkı Baha, Edip Servet idi. 33 Dikkat edilecek olursa Bursalı Tahir, Ömer Naci, Hakkı Baha ve Naki Bey Vatan ve Hürriyet Cemiyeti üyeleridir. Daha doğrusu Osmanlı Hürriyet Cemiyeti, Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nin attığı temeller üzerine kurulmuģtur. ġam da bulunan Mustafa Kemal in Osmanlı Hürriyet Cemiyeti nin kuruluģundan haberi olmamıģ, arkadaģları ona yeni cemiyetin kuruluģu ile ilgili bilgi verme gereği duymamıģlardır. Bunun sebebini faaliyetlerin gizliliğinden dolayı haberleģme imkânının sınırlı olmasından kaynaklanmıģ olabileceği ihtimaliyle açıklamak mümkündür. Tarık Zafer Tunaya, Uluğ Ġğdemir ve Hüsrev Sami Kızıldoğan eserlerinde Osmanlı Hürriyet Cemiyeti nin varlığından bahsetmeksizin Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nin doğrudan Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ne dönüģtüğünü yazmakta veya bu izlenimi vermektedirler. Enver Behnan ġapolyo ise, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ile önce Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nin birleģtiğine ve sonra da bu ittifaka Osmanlı Hürriyet Cemiyeti nin katıldığını ifade etmektedir. 34 Ġsabetli olmayan bu tespitlerin Mustafa Kemal i Selânik teki faaliyetlerde ön plana çıkarma arzusundan kaynaklandığı kanaatindeyiz. Ancak bu tarz yaklaģıma gerek yoktur. Çünkü ister Osmanlı Hürriyet Cemiyeti adıyla bir cemiyet olmaksızın Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nin Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ne dönüģtüğü tezi doğru olarak kabul edilsin; isterse Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nin Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ne katılmasından sonra Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nin ortaya çıktığı tezinin gerçek olduğu varsayımıyla hareket edilsin, Mustafa Kemal, Selânik te bu tür faaliyetlere öncülük eden ilk isimdir. Aynı konuya değinen Ramsaur, Osmanlı Hürriyet Cemiyeti nin kuruluģunu Vatan Hürriyet Cemiyeti nin tümüyle ortadan silinmesi gibi farklı ve pek isabetli olmayan bir tarzda açıklamaktadır. Bu tür yaklaģım tarzı Osmanlı Hürriyet Cemiyeti nin kurucuları arasındaki Vatan ve Hürriyet Cemiyeti mensuplarının mevcudiyetini görmemezlikten gelme anlamına gelmektedir. 35 Fethi Tevetoğlu ise Ömer Naci adlı eserinde bir zamanlama hatası yaparak Selânik te Osmanlı Hürriyet Cemiyeti nin Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nden daha önce açıldığını söylemektedir. 36 Hâlbuki Mustafa Kemal Vatan ve Hürriyet Cemiyeti ni 1905 yılının Haziran ayından sonra kurmuģ olmalıdır. Çünkü kendisine Dr. Mustafa yı Sayfa No: 6

7 tanıģtıran Lütfi Bey ile Dürzîler üzerine yapılan bir harekâtta karģılaģmıģlardır. 37 Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi nce tespit edilen Atatürk ün Askerlik Biyografisi nde 11 Mart 1905 te Havran ve Kuneytara bölgelerindeki Dürzîlerin hükûmet kanunlarına karģı koymalarını tenkile me mur birliklerle bu harekâta katıldı. denilmektedir. 38 Dolayısıyla Mustafa Kemal in Dr. Mustafa ile karģılaģması ve Vatan ve Hürriyet Cemiyeti ne katılması Mart 1905 den sonra olmalıdır. Mustafa Kemal, Cemiyetin Selânik Ģubesini kurmak için bu Ģehre 1905 sonunda veya 1906 baģlarında gelmiģ olmalıdır. Çünkü Mustafa Kemal Suriye ye dönmek zorunda kalınca Akabe Harekatına katılmıģtır. Akabe Harekâtı da Aralık 1905 ile Ekim 1906 tarihleri arasında yapılmıģtır. 39 Ayrıca Mustafa Kemal in Selânik ten döndükten bir iki ay sonra çektirmiģ olduğu 15 Temmuz 1906 (2 Temmuz 1322) tarihli 40 fotoğraf onun dönüģ tarihinin Mayıs ayında olduğu anlamına gelmektedir. Ayrıca Mustafa Kemal in Selânik te en fazla dört ay kaldığı bilinmektedir. Çünkü, dört aylık bir sağlık raporu almıģtı. Bu da göstermektedir ki Mustafa Kemal ġubat 1906 da Selânik e gitmiģtir. Vatan ve Hürriyet Cemiyetinin Selânik Ģubesinin açılıģ tarihi ġubat-mayıs 1906 tarihleri arasındadır. Oysa Osmanlı Hürriyet Cemiyeti, bilinmektedir ki; Eylül 1906 da kurulmuģtur. Bu kronolojik sıra ve somut bilgilere göre Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nin Selânik Ģubesi Osmanlı Hürriyet Cemiyeti nden dört beģ ay önce açılmıģ olduğu sonucuna varmak mümkündür. Osmanlı Hürriyet Cemiyetinin Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nden önce Eylül 1906 yılında kurulduğunu doğrulayan diğer kaynak da 1912 yılında yayımlanmıģ "Yeni Usul Talim-i Kıraat adlı bir ders kitabıdır. Faik ReĢit Unat ın ortaya çıkardığı bu kitabın beģinci cildinde Ġttihat ve Terakki den bahsedilmektedir. Bu kitapta 1889 da kurulan Ġttihat ve Terakki Cemiyeti anlatıldıktan sonra Ģöyle denilmektedir; "Bunun üzerine eski Hürriyet Cemiyeti azasından on zat birer suretle tanıģarak görüģerek esas bir teģkilât yapmaya karar verdiler. Uzun uzun münakaģalardan sonra merkez-i umumî Selânik te olmak üzere Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ni büsbütün yeni bir tarzda vücuda getirdiler Bu kitabın 1912 yılında yayımlanması eserin objektif bir kaynak olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. Eserde bahsedilen olaylar ile Mustafa Kemal in Afet Ġnan a anlattığı ve Belleten de yayımlanan hatıralarında yer alan olaylar bir birbiriyle örtüģmektedir. Dolayısıyla Osmanlı Hürriyet Cemiyeti nin Selânik te ihtilâlci bir örgüte öncülük etmiģ olması açılıģından bu Cemiyetin ilk temelini atan kiģinin Mustafa Kemal olduğu bir gerçektir. Ancak daha ileri giderek onun bir lider olarak II. MeĢrutiyet in hazırlayıcısı olduğunu iddia etmek ise abartılı bir yaklaģım tarzı olacaktır. Çünkü kendisi Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nin Selânik Ģubesini kurup Suriye ye döndükten sonra bu Ģube bir faaliyet gösteremeyip dağılmıģ, dolayısıyla olayların kontrolü de Mustafa Kemal in inisiyatifinden çıkmıģtır. Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nden, İttihat-Terakki ye Ahmet Bedevî Kuran ın, Paris ten Selânik te bulunan Hatip Naci (Ömer Naci) veya Hüsrev Sami (Kızıldoğan) Bey e yazdığı 6 Ağustos 1906 tarihli mektup Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nin yurt içindeki gizli gruplarla iliģkilerinin baģladığı dönemi göstermesi bakımından önemlidir. Burada merkezi Paris olan Ġttihat ve Terakki Cemiyetinin Selânik te bir Ģubesinin kurulması istenmektedir. 42 Bu tarihte henüz Ġttihat ve Terakki nin Selânik te bir Ģubesi yoktur. Bunun yanı sıra Osmanlı Hürriyet Cemiyeti de kurulmamıģtır. Ġlginç olan mektubun Vatan ve Hürriyet Cemiyeti üyelerine gönderilmiģ olmasıdır. Bu da göstermektedir ki Paris teki Ġttihat ve Terakkinin dolayısıyla da Mustafa Kemal in faaliyetlerinden haberdardır. Sayfa No: 7

8 Osmanlı Hürriyet Cemiyeti, kuruluģundan kısa bir süre sonra, hızla geliģen yer altı çalıģmaları sonunda kök salmıģ ve yayılmıģtı. O kadar ki, "Rumeli de Ġttihatçı olmayan tek subay bulmak imkânsız, hâle gelmiģti. Cemiyet, Abdülhamit rejimine karģı hürriyetçi bir akımın baģeylemcisi olmuģtu. 43 Osmanlı Hürriyet Cemiyetinin büyümesi yeni teģkilâtlanmaların oluģumunu hızlandırdı ve Enver Bey Cemiyet in Manastır Ģubesini, Sahip Molla ise Ġstanbul Ģubesini faaliyete geçirdi. Mart 1907 ye gelindiğinde, Talat Bey ve Cemiyet in diğer ileri gelenlerinin isteği üzerine Hüsrev Sami ve Ömer Naci Beyler Paris e gönderildi. Bunların görevleri; yurt dıģındaki muhaliflerden Ahmet Rıza ve Prens Sabahattin ile iliģki kurup Osmanlı Hürriyet Cemiyeti ne yakın olanlarla birleģme yolları aramak; Ģayet bu niyet gerçekleģmezse orada bir yayın organı çıkartmaktı. Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ve Osmanlı Hürriyet Cemiyeti yakınlaģması sağlandıktan 44 sonra Ahmet Rıza, Dr. Nazım ı Paris ten Selânik e gönderilmesiyle 27 Eylül 1907 de iki örgüt birleģmiģtir. Cemiyetin adı Osmanlı Terakki ve Ġttihat olmuģtur. 45 Bu isim daha sonra değiģtirilerek Ġttihat ve Terakki adını alacaktır. Ġttihat ve Terakki Cemiyeti bünyesinde sağlanan bu birleģme; bölgesel nitelikli, küçük çaplı örgütleri kendi yapısı içine alan bir kaynaģmayı sağlamıģtır. Cemiyetin yapısı içine aldığı bir dernek de ġam da kurulmuģ olan Mustafa Kemal Beyin Vatan ve Hürriyet Cemiyeti dir. Böylece, dıģtan içe ve içten dıģa geliģen iki akım birleģmiģ oluyordu. BirleĢme teģebbüsü bir ihtilâl taktiği olarak, 1889 da olduğu gibi, yine Paris ten geliyordu. Teklif, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nin Heyet-i Aliye sinde görüģülmüģ, gizli oylama sonunda kabul edilmiģtir. 46 Bu arada Mustafa Kemal PaĢa nın Suriye de Vatan ve Hürriyet Cemiyeti nin yayılması hususunda gösterdiği çaba sonuçsuz kalmıģtır. Kudüs, Yafa ve Beyrut taki faaliyetleri Cemiyet teģkilâtının geniģlemesine imkân sağlamaması, onda Selânik e tayin yoluyla gitme düģüncesinin ağırlık kazanmasına yol açmıģtır. Gerçekten de Arapça konuģan ve geri kalmıģ bir Suriye nin bu tür siyasî ve fikrî faaliyetlerin geliģmesine uygun olmadığı aģikârdır. Mustafa Kemal i Selânik e çeken bir diğer sebep de burada kendi geçmiģinin olması ve faaliyetleri için gerekli desteği Selânik te bulma ümididir. Mustafa Kemal 20 Haziran 1907 de 5. Ordu Kurmay Dairesi ne kolağası olarak atandı. Fakat arkadaģlarını araya sokarak tayininin 3. Orduya çıkmasını sağladı. Bu tayin 16 Eylül 1907 de gerçekleģti ve tayin olduğu 3. Ordunun merkezi Manastır da olmasına rağmen Selânik te kalmaya çalıģtı ve bunu baģardı. 47 Mustafa Kemal Selânik e geldiğinde Vatan ve Hürriyet Cemiyeti dağılmıģ 48 yerine kuruluģunda kendi arkadaģlarının da yer aldığı Osmanlı Hürriyet Cemiyeti Paris teki Ġttihat ve Terakki Cemiyeti yle birleģmiģti. Mustafa Kemal muhtemelen ġubat 1908 tarihinde Hakkı Baha (Pars) ın evinde Kur ân ve tabanca üzerine yemin ederek Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ne girmiģtir. 49 Mustafa Kemal in bu Cemiyete giriģ tarihini Kâzım Nami Duru 29 Ekim 1907 olarak verirken 50 Kâzım Karabekir ġubat 1908 tarihini vermektedir. 51 Ayrıca Kâzım Karabekir, Mustafa Kemal in bu Cemiyete Ali Fethi (Okyar) Bey in delaletiyle girdiğini söylerken Fethi Okyar ise, kendisi gibi Mustafa Kemal in de Ġsmail Hakkı vasıtasıyla girdiğini belirtmektedir. 52 Mustafa Kemal Selânik te göreve baģladıktan sonra II. MeĢrutiyetin ilânına kadar Selânik-Üsküp arasındaki Makedonya demir yolu müfettiģi olarak görev yapmıģtır. 53 Mustafa Kemal, Ali Fuad Cebesoy a Bu emrivakiyi kabul zorunda kaldım ve ben de Ġttihadın bir üyesi oldum, demiģti. Bu serzeniģten de anlaģılacağı gibi farklı ve daha büyük Sayfa No: 8

9 bir cemiyet olmasına rağmen, kurucusu olduğuna inandığı Ġttihat ve Terakki Cemiyet ine yeni ve sıradan bir üye gibi katılması Mustafa Kemal i fevkalâde etkilemiģtir. Öyle ki, bu etkinin onda yarattığı olumsuz tavır Ġttihat ve Terakki Cemiyeti liderleri ile daha sonraki iliģkilerine yansımıģ; Ġttihatçılar arasında daima farklı cephede yer almıģ ve âdeta muhalefet cephesinin öncülüğünü üstlenmiģtir. II. Meşrutiyet in İlânında İttihat-Terakki ve Mustafa Kemal MeĢrutiyetin ilânı yolunda ilk kıvılcım, tahkikat için görevlendirilen Selânik Merkez Komutanı Miralay Nazım Beyin 29 Mayıs 1908 de vurulmasıdır. 54 Nazım Bey in öldürülme emrini kısa sürede 3. ve 2. Ordu mensupları arasında yayılan Ġttihat ve Terakki Cemiyeti vermiģti. Nazım Bey in vurulması sonucu onun yerine tahkikatın baģına Mustafa Kemal getirildi. Mustafa Kemal yaptığı tahkikat sonucu binbaģıyı kurtardı. 55 Nazım Bey hâdisesinden sonra Balkanlar da olaylar artarak devam etti. Resneli Niyazi Bey 3 Temmuz 1908 de askerleriyle birlikte dağa çıktı. Onu yakalamakla görevlendirilen ġemsi PaĢa öldürüldü. Bu arada Niyazi Bey dıģında Enver Bey, Eyüb Sabri gibi subaylar da dağa çıkmıģtı. PadiĢah tarafından tahkikat için gönderilen Tatar Osman PaĢa da Niyazi ve Eyüb Sabri tarafından kaçırıldı. II. Abdülhamit i MeĢrutiyetin ilânı için zorlayan en önemli olaylardan biri de, Firzovik te toplanmıģ olan Arnavut un MeĢrutiyet lehine padiģaha telgraf çekmeleridir. Sonunda II. Abdülhamit 23 Temmuz 1908 de MeĢrutiyet in ilânına karar vermiģ; 24 Temmuz da da gazetelerde resmî tebliğ yayımlanmıģtır. 56 Celâl Bayar Ġttihat ve Terakki Cemiyetinin MeĢrutiyetin ilânında oynadığı rolle ile ilgili olarak Ģu tespiti yapmaktadır; "Esas itibarıyla Paris te, Avrupa nın diğer merkezlerinde, hâsılı memleket dıģında çalıģan Genç Türklerin toplu veya fert olarak hiçbirinin, Ġkinci MeĢrutiyet in ilânında fiilî bir tesir ve nüfuzları olmamıģtı. 57 Esasında Paris teki Cemiyetin etkisi hiçbir zaman inkâr edilemez. Fakat Bayar ın da dediği gibi bu etkinlik 1908 baģ kaldırmasını yaratacak güçte değildir. 58 MeĢrutiyetin ilânından sonra Niyazi, Enver ve Eyüb Sabri hürriyet kahramanı olarak nitelendirilmiģlerdir. Buna karģın Mustafa Kemal in adı duyulmamaktadır. Mustafa Kemal baģlangıçtan itibaren Cemiyetin yönetici kadrosu ve liderleriyle fikir birliğine varamamıģ, dolayısıyla da Ġttihat ve Terakki Cemiyeti içinde daima merkez çevrelerinden uzak tutulmaya çalıģılmıģtır. 59 Ancak bütün bu tür olumsuz çabalara rağmen Mustafa Kemal Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ne giriģiyle birlikte Cemiyetin genel merkez üyelerinden biri olarak görev yapmaya baģlamıģtır. 60 Ayrıca Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nin askerî kanadına mensup olup BölükbaĢı adlı grup içinde faaliyet göstermiģtir. 61 MeĢrutiyetin ilânının hemen sonrasında Trablusgarp ta hürriyete karģı meydana gelen isyan olayı; Mustafa Kemal in Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ile olan iliģkilerine açıklık getirmesi bakımından önem arz eder. Mustafa Kemal bu isyanla ilgili olarak 1908 yılının Ağustos ayında Talat Bey den bir mektup almıģtır. Talat Bey Trablusgarp ta MeĢrutiyet aleyhinde olayların çıktığını ve onun bu olayları bastırmakla görevlendirildiğini yazıyordu. Talat Beyin mektubu Ģu mealdedir; "Recep PaĢa öldü. Onun boģ bıraktığı Trablusgarp ta hürriyet aleyhine bir isyan oldu. Sizin oraya gitmeniz bütün buradaki arkadaģlarca tensip edildi. Azimetinizi rica ederim Görüldüğü gibi Mustafa Kemal, Trablusgarp taki siyasî ve askerî sıkıntıları gidermek üzere, 1908 yılının Eylül ayında Ġttihat ve Terakki genel merkezi tarafından Libya ya gönderilmiģtir. 63 Ancak Mustafa Kemal bu tayini, muhalefetinden korkan Cemiyet Sayfa No: 9

10 yöneticilerinin kendisini Selânik ten uzaklaģtırma amacıyla hazırlanmıģ bir oyun olduğunu düģünmektedir. 64 Ama Zürcher bu fikri kabul etmemekte ve Mustafa Kemal e verilen görevin önemli olduğunu; ayrıca aynı dönemde önde gelen baģka askerlerin de bazı yurt dıģı vazifelere gönderilerek Selânik ten uzaklaģtırıldığını söylemektedir. Bu askerler Enver, Ali Fuat, Ali Fethi dir. 65 Mustafa Kemal, Trablusgarp ve Bingazi de iki siyasî faaliyeti gerçekleģtirmek üzere çalıģmalarda bulundu. Bunlardan ilki; yerel Genç Türklerin siyasî programını, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nin doktrinleri doğrultusunda düzenlemek, ikincisi ise bölgedeki Genç Türk hareketini dıģa kapalı durumdan kurtarmak suretiyle diğer unsurları da dâhil ederek bir Osmanlı hareketi hâline getirmekti. 66 Bu amaçla bölgede mevcut olan Genç Türk Kulübü nü yeniden organize etmiģ ve büyük toplantılar düzenleyerek Kulüp lehine faaliyetlerde bulunmuģtur. Mustafa Kemal Trablusgarp dönüģünde yine Selânik te göreve baģladı. 11. Ġhtiyat Fırkası nın kurmay baģkanı oldu. Bundan sonra onu 31 Mart Vak asını bastıran Hareket Ordusu nun Ġstanbul önlerindeki kurmay heyetinde görüyoruz. Hüsnü PaĢa komutasındaki Hareket Ordusu tarafından Ġstanbul halkına gönderilen ve Hüsnü PaĢa imzasını taģıyan 19 Nisan 1909 tarihli beyannameyi Mustafa Kemal yazmıģtır. Fakat Ġstanbul önlerindeyken ordunun kumandanlığına Mahmut ġevket PaĢa atanmıģ, dolayısıyla kurmay heyet de değiģmiģtir. Yeni kurmay heyette Berlin den gelen Enver Bey ve Hafız Hakkı Bey bulunmaktadır. ġevket Süreyya Aydemir bu suretle, Enver in Mustafa Kemal in önünü kestiğini söylemektedir. 67 Enver Behnan ġapolyo da Mustafa Kemal in Hareket Ordusu ile Ġstanbul a giremediğini ve onun elinden her Ģeyi aldıklarını belirterek bu vak adan sonra Mustafa Kemal in, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nin bütün harekâtına muhalif kaldığını ifade etmektedir. 68 Sina AkĢin ise bu yer değiģtirmenin normal olduğunu söylemektedir. AkĢin e göre Hüsnü PaĢa Redif Fırkasının komutanı, Mustafa Kemal ise onun kurmay heyetindedir. Fakat Hareket Ordusuna II. Ordudan birlikler katılmıģtır. Daha sonra da bütün ordunun komutanı olarak Mahmut ġevket PaĢa görevi devralmıģ, buna paralel olarak da kurmay heyeti değiģmiģtir. 69 Ġsabetli olan tespit Sina AkĢin e ait olan ifadelerdir. Bu hâdise sıradan bir askerî sevk ve hiyerarģinin iģlemesinden ibaret olup Ġttihat ve Terakki Cemiyeti liderleri ve Mustafa Kemal arasındaki çekiģmeye delil olarak göstermek mümkün değildir. MeĢrutiyetin ilânından sonra Mustafa Kemal in Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ile iliģkilerini kademeli olarak daha alt seviyeye indirdiğini söyleyebiliriz. Kendisinin siyasî ve politik faaliyetlerde daha baģarılı olacağına inanmasına rağmen 70 askerî konulara ağırlık vermesinin Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezi nin olumsuz tavırlarından kaynaklandığı aģikârdır. Ancak Mustafa Kemal in askerî faaliyetlere ağırlık vermesi ġapolyo nun belirttiği Ģekliyle politikadan alâkasını tamamen kestiği 71 anlamına gelmez. Mustafa Kemal in askerî konulara daha fazla eğilim göstermesinde, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezi nin olumsuz tutumunun yanı sıra kendi istek ve iradesiyle gerçekleģmiģ olması da göz ardı edilemez bir gerçektir. Mustafa Kemal in âdeta bir yalnızlık politikası ile ortaya koyduğu tavır ve davranıģ biçimi I. Dünya SavaĢı na kadar devam edecektir. Bu dönemde Mustafa Kemal, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti erkânından Alim ve mütefekkir olanlar ile beraber oluyor, en çok Ömer Naci ile geziyor, Ziya Gökalp i dinliyor ve onların fikirlerinin tatbikini candan arzu ediyordu. Fakat Ġttihat ve Terakki Cemiyeti liderlerini sevmiyor, artık açıktan açığa tenkit ediyordu. ġahsî nümayiģleri çirkin buluyor, ferdî hareketler onu üzüyordu. O, memlekette büyük bir radikal Sayfa No: 10

11 tebeddülün lüzumuna kail bulunuyordu. Fakat kendisinin nokta-i nazar ve kanaatleri Cemiyetin büyüklerinin kanaatine uymuyordu. Bilhassa ordunun Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nin siyasî cemiyetinde politika ile alakadar olmasını tehlikeli görüyordu. 72 Mustafa Kemal, Hareket Ordusu ayaklanması bastırıldıktan sonra Selânik e döndü. Onu aynı yıl içerisinde Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nin Selânik teki 2. Kongresinde görüyoruz. 22 Eylül 1909 tarihinde toplanan Ġttihat ve Terakki Cemiyeti kongresine Mustafa Kemal Trablus murahhası olarak katıldı. MeĢrutiyetin ilânıyla birlikte sesli olarak savunduğu görüģlerini Ġttihat ve Terakki Cemiyeti kongresine taģıdı ve burada da görüģlerini dile getirdi. Mustafa Kemal in savunduğu en önemli konu "ordunun siyasetten ayrılması fikri olmuģtur. Ayrıca Mustafa Kemal MeĢrutiyet ten önce Cemiyetin hazırlıksız ve kadrodan yoksun olduğunu savunmuģtur. 73 Mustafa Kemal in eleģtirileri Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezi nde rahatsızlık uyandırmıģ; hatta Rahmi Bey Ali Fuat Beye "Mustafa Kemal çok ileri gidiyor 74 demiģtir. Mustafa Kemal in kongrede savunduğu fikirler Ģunlardır; Cemiyetin siyasî parti hâline getirilmesi, ordunun politikaya karıģmaması, Cemiyet ile masonluk arasında bir ilgi kalmaması, Cemiyetin içinde eģitliğin kurulması ve hükûmet iģleriyle din iģlerinin birbirinden ayrılması. 75 Mustafa Kemal in bu görüģlerine muhalefet büyük tepki göstermiģtir. Özellikle ordunun politikadan çekilmesi görüģü 31 Mart Vak ası örnek gösterilerek büyük tepki çekmiģtir. Fakat yine de kongrede orduyla siyasetin ayrılığı ilkesini savunan bir karar kabul edilmiģtir. 76 Mustafa Kemal, 1909 kongresinde azımsanamayacak bir Ġttihatçı muhalefetle karģılaģmıģtır. Mustafa Kemal e göre asker-siyaset bütünleģmesi ordunun tamamıyla siyasîleģmesinin göstergesidir. Gerçekte Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nin uygulamaları sonucu Tunaya nın da tespit ettiği gibi ordu siyasîleģmiģ, daha değiģik bir ifade ile "ĠttihatçılaĢmıĢ tır. Buna karģılık Ġttihatçılar ise askerîleģmiģlerdir. Aslında Mustafa Kemal, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nin uygulamalarına uygun düģen bu rejim biçimine her Ģeyden önce orduyu zayıf düģüreceği endiģesiyle karģı çıkmıģtır. Ona göre Cemiyet partileģmeli; asker kıģlasına çekilmelidir. Cemiyet içinde çalıģmak isteyen subaylar istifa ettirilmeli; ancak o zaman siyasî hayata karıģmalıdırlar. Bu konuda yasal önlem alınmalıdır. Mustafa Kemal in bütün bu önerileri Ġttihat ve Terakki Cemiyeti kongresinde derin yankılar yaratmıģtır. 77 Mustafa Kemal in Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ile geçinememesinin diğer bir sebebi de Enver Bey ile olan iliģkisidir. Enver Bey ile araları hiçbir zaman düzelmemiģ, bu da Mustafa Kemal in Enver liderliğindeki Ġttihat ve Terakki Cemiyeti ile olan iliģkisini etkilemiģtir. Aydemir; Enver in Mustafa Kemal den çekindiğini, Mustafa Kemal in de Enver e karģı aynı duyguları beslediğini söylemektedir. 78 Zürcher ise Mustafa Kemal in Enver den çekinmesi için bir sebep olduğunu; fakat Enver in ondan çekinmesi için bir sebep olmadığını söylemektedir. Yazarın iddiasına göre o dönemde Enver e rakip olarak Mustafa Kemal değil de Ali Fethi Bey gösterilmekteydi. 79 Türk tarihçilerinin hemen hemen ittifakla kabul etmelerine rağmen Zürcher in "Enver in Mustafa Kemal den çekinmesi için bir sebep olmadığını iddia etmesi Ģahsî ve yanlıģ bir yorumdan öteye gitmemektedir. Her iki tarihî Ģahsiyeti yakından tanıyan Mehmet ġükrü Bleda...Enver, Mustafa Kemal in Ģahsında kendisi için bir rakip mi görürdü bilinmez, ona karģı daima soğuk ve çekimser davranırdı. 80 derken Enver Beyin çekingenliğini ortaya koymaktadır. Ayrıca Mustafa Kemal in Sayfa No: 11

12 hedeflerine ulaģma hususundaki ısrar ve kararlılığını iyi bilen Enver Bey için onun bu özelliği kendisinden çekinmesi için yeterli sebep olsa gerektir. Mustafa Kemal, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti kongresinden sonra Eylül 1910 da Üçüncü Ordu Subay Talimgâhı Komutanlığı na, daha sonra ise Kasım 1910 da tekrar Üçüncü Orduya atandı. Eylül 1910 da Pikardi Manevralarını izlemek üzere Fransa ya gönderildi. Ocak 1911 de Selânik te bulunan 38. Piyade Alayında görev aldı. Mart 1911 de ise Arnavutluk ta çıkan isyanı bastırmak üzere düzenlenen harekâta Harbiye Nazırı Mahmut ġevket PaĢa nın yanında katıldı. Mahmut ġevket PaĢa nın kurmay baģkanı Mustafa Kemal in, ĠTC ile bir ilgisi olmayan ve ordunun siyasete karıģmaması prensibine kesinlikle inanmıģ bir subay olması ilgi çekicidir. 81 Eylül 1911 de ise Selânik teki görevinden alınarak Ġstanbul da Genelkurmay Birinci ġubede bir göreve atandı. Mustafa Kemal kendisinin Selânik ten uzaklaģtırılmasını Ġttihat ve Terakki Cemiyeti mensuplarının kendisinin askerî birliklerle doğrudan bağlantısını koparmak için Ġstanbul a tayin ettiklerini söylemektedir. 82 Rıza Nur ise bu yer değiģtirmeyi 1911 yılında Mustafa Kemal in Halaskâr Zabitan Grubu na katılmasına bağlamaktadır. 83 Eğer bu doğruysa Selânik ten uzaklaģtırılmasının sebebi açıklanmıģ olur. Fakat bu bilgi Zürcher in de belirttiği gibi baģka hiçbir kaynakta yer almamaktadır. Rıza Nur un iddiası doğru olmuģ olsaydı bir süre sonra Enver Bey, Yakup Cemil, Sapancalı Hakkı gibi önde gelen Ġttihatçılarla Trablusgarp a gitmesi mümkün olmazdı yılında gönüllü olarak Trablusgarp a giden Mustafa Kemal Ekim 1912 ye kadar orada kaldı. Mustafa Kemal Trablusgarp ta Enver, KuĢçubaĢı EĢref ve Ali Fethi Beylerle birlikte Ġtalya ya karģı üstün bir mücadele örneği sergilediler. 85 Mustafa Kemal, diğerleri gibi Balkan Harbi nin patlak vermesi üzerine Ġstanbul a döndü. Onlar Libya da iken Halaskâr Zabitan Grubu nun çalıģmalarıyla Kâmil PaĢa nın sadrazam, Nazım PaĢa nın Harbiye Nazırı olduğu bir kabine oluģmuģ, dolayısıyla, Ġttihat ve Terakki Cemiyeti yönetimden uzaklaģmıģtı. Rumeli deki durum oldukça kötüydü ve Babıâli, Balkan devletleriyle ateģkes anlaģması yapmak istiyordu. Mustafa Kemal Libya dan dönünce Kasım 1912 de Gelibolu Yarımadası ndaki Akdeniz Boğazı Mürettep Kuvvetleri Harekat ġubesi Müdürlüğü ne tayin edildi. Ali Fethi Beyin emrinde çalıģacaktı. 86 SavaĢta durum kötüye gidiyordu. Kâmil PaĢa yönetimindeki kabine Edirne yi kaybetmek pahasına da olsa barıģ istiyordu. Fakat Ġttihatçılar aynı fikirde değillerdi. 23 Ocak 1913 tarihinde Enver ve Talat Beylerin liderliğini yaptığı bir grup Babıâli yi basarak Nazım PaĢa yı öldürdüler ve Kamil PaĢa yı istifaya zorladılar. Onun yerine Mahmut ġevket PaĢa sadrazam oldu. 87 Böylece Ġttihat ve Terakki Cemiyeti, iktidarı tam manasıyla ellerine geçirmiģ oldu. Mahmut ġevket PaĢa Kabinesi, Genelkurmay BaĢkanı Ahmet Ġzzet PaĢa nın hazırladığı bir saldırı plânını Bulgarlara karģı uygulamaya karar verdi. Plân Mustafa Kemal ile Fethi Bey in görev yaptığı Bolayır Kolordusunun ve Enver Bey in görev yaptığı 10. Kolordu nun iģ birliğini öngörüyordu. Plân tatbik edildi, ancak büyük bir baģarısızlıkla sonuçlandı. 10. Kolordu Komutanı HurĢit PaĢa bütün Çanakkale bölgesindeki orduların komutanlığına getirilince Fethi ve Mustafa Kemal istifa ettiler. Mahmut ġevket PaĢa bölgeye gelerek incelemelerde bulundu ve suçlu olarak gördüğü Bolayır Kolordusu Komutanı Fahri PaĢa yı görevden aldığı gibi Enver Beyi de Genelkurmayda çalıģması için Ġstanbul a götürdü. Fethi ve Mustafa Kemal buna karģı tepkilerini sadrazama ilettiler. Ġzzet PaĢa ya da istifalarıyla birlikte bir muhtıra gönderdiler. 88 Muhtırada Bulgarlara karģı harekâtın tekrarlanması isteniyordu. Ġzzet PaĢa muhtırayı Ġttihatçı liderlere ve özellikle Enver e karģı bir tahrik olarak kabul ediyor. Fakat bunların görevden alınmalarını istemiyor, cezalandırılmasalar Sayfa No: 12

13 bile arkadaģları tarafından uyarılmaları isteniyordu. 89 Araya Talat Bey devreye girerek Mustafa Kemal ile Fethi Bey in görevde kalmalarını sağladı. Osmanlı Devleti, 30 Mayıs 1913 tarihinde Londra BarıĢ AnlaĢmasını imzalayıp Midye-Enez hattını sınır olarak kabul etti ve Edirne yi Bulgaristan a terketti. Mahmut ġevket PaĢa 11 Haziran 1913 tarihinde bir suikast sonucunda öldürülünce yerine Said Halim PaĢa geçti. II. Balkan SavaĢı esnasında 21 Temmuz 1913 tarihinde Edirne kurtarılmıģtır. 90 Edirne ye ilk giren yine Enver Bey olmuģtu. Ama plâna göre Edirne ye girmesi gereken fırka Fahri PaĢa, Ali Fethi ve Mustafa Kemal komutasındaki fırkaydı. Bu olaydan sonra iki grup arasında iliģkiler yine gerginleģti. 91 Balkan Harbi ndeki bu Enver-Mustafa Kemal çatıģması Mustafa Kemal için iyi bir geliģme olmadı. Çünkü Enver Bey 4 Ocak 1914 te Harbiye Nazırı oldu. Balkan Harbi nden sonra Mustafa Kemal Ali Fethi Bey ile birlikte Sofya ya gitti. Fethi Bey hatıralarında Mustafa Kemal e Sofya ateģe militerliğini kendisinin teklif ettiğini ve Mustafa Kemal in de bunu kabul ettiğini söylemektedir. Ayrıca baģta Enver Bey olmak üzere önde gelen Ġttihatçıların Mustafa Kemal in bu gidiģinden sevindikleri yönünde kaynaklarda yaygın kanaat mevcuttur. 92 Mustafa Kemal gidiģinden Ġttihat ve Terakki Cemiyeti liderlerinin memnuniyeti doğru olmakla birlikte bu görevlendirmede asıl maksat Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezi ni yok saymak isteyen Fethi Bey in Talat Bey tarafından uzaklaģtırılmasıdır. Talat Bey, Bulgaristan ile yapılan barıģı bahane ederek Fethi Beyi Ġstanbul dan uzaklaģtırarak Ġttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezi ni tamamen kontrolü altına almıģtır. Dolayısıyla hedef doğrudan Mustafa Kemal değil, Ali Fethi Bey dir. Mustafa Kemal I. Dünya SavaĢı na kadar burada kaldı. SavaĢ baģlayınca askerî görev istedi ve Tekirdağ da kurulmakta olan 19. Fırka Komutanlığı na tayin edildi. Bu fırka daha sonra Gelibolu ya geçirildi ve Çanakkale SavaĢlarında büyük baģarılar kazandı. 93 Çanakkale savaģlarından sonra kendisine verilmesi gereken terfisi geciktirildi. 94 Geç de olsa livalığa (generalliğe) yükseldikten sonra Kafkas Cephesi ne gönderildi. Bu bölgede MuĢ u ve Bitlis i düģman iģgalinden kurtardı. II. Ordu Komutan Vekilliğine tayin edildi. Bir müddet sonra Hicaz Kuvve-i Seferiyesi adı altında teģkil edilmek istenen ordunun komutanlığına atandı. Bu sırada ġam da bulunan Harbiye Nazırı Enver PaĢaya Mustafa Kemal Hicaz ın boģaltılmasını ve Suriye Cephesinin kuvvetlendirilmesini söyledi. Fakat Enver PaĢa bunu kabul etmedi. Ama Hicaz Kuvve-i Seferiyesi nin teģkilinden de vazgeçildi. Bir müddet sonra da yeni teģkil edilen Yedinci Ordu Komutanlığına tayin edildi. 95 Bu arada 1916 yılında Yakup Cemil Olayı na adı karıģtı. Yakup Cemil, darbe giriģimini tamamladıktan sonra Enver PaĢa nın yerini alacak kiģi olarak Mustafa Kemal in ismini zikretmiģtir. Fakat Mustafa Kemal in olayla ilgili olduğu ispatlanamamıģtır. Ancak Yakup Cemil in arkadaģlarından Dr. Hilmi kendisinin Silvan daki karargâhına sığınınca onu himayesi 96 altına alması dikkat çekicidir. Mustafa Kemal 7. Ordu Komutanlığı nda görev yaparken Yıldırım Orduları Komutanı Alman General Falkenhayn ile arasının açıldığını görmekteyiz. Tamamen Birinci Dünya SavaĢı nın askerî ve siyasî seyri ile alâkalı fikrî ayrılıklardan kaynaklanan bu tartıģmada Mustafa Kemal hem Alman Generalini hem de Osmanlı Harbiye Nezareti ni eleģtirmektedir. Osmanlı Harbiye Nezareti ni eleģtirmesinin sebebi, köklü bir geçmiģi olan Türk Ordusunun baģına Türk milletini, Türk askerini ve Türkiye yi hiç tanımayan Almanları geçirmiģ olmalarıdır. Alman generallerine ise yanlıģ kararlarından dolayı eleģtirilerde bulunmuģtur. Alman Generali Falkenhayn a karģı olan eleģtirisinde yalnız değildir. Sayfa No: 13

14 4. Ordu Komutanı Cemal PaĢa da onun tarafındadır. 97 Mustafa Kemal; Eylül 1917 sonlarında Falkenhayn ın davranıģları konusunda iki rapor vermiģ fakat ikisi de kabul edilmeyince Ekim baģında 7. Ordu Komutanlığı ndan çekilmiģtir. 20 Eylül 1917 tarihli ilk rapor Falkenhayn ın aleyhinde olduğu kadar savaģ sırasındaki olumsuz dâhilî vaziyeti ortaya koymakta ve kabineyi de tenkit etmektedir. 98 Mustafa Kemal in ikinci raporu ise birincinin zeyli durumundadır. Birinci rapor Talat, Enver ve Cemal PaĢalara gönderilirken zeyli Enver ve Cemal PaĢalara gönderilmiģtir. Zeylin tarihi 24 Eylül 1917 dir. 99 Daha önce de söylediğimiz gibi raporları kabul edilmeyince Mustafa Kemal istifa etti. Ġstifa sonrasında Ġkinci Orduya atandı ise de bu görevi de kabul etmedi ve Ġstanbul a döndü. Ġstanbul a dönüģünden hemen sonra bir iddiaya göre Mustafa Kemal ile Ali Fethi Bey, Enver Bey i askerî bir darbe yapıp ayrı barıģ görüģmeleri yapmakla suçlayarak Enver Bey ile Talat Bey in arasını açmaya çalıģtılar. Ancak bu teģebbüs Talat Bey in Enver Bey i haberdar etmesiyle atıl kaldı. 100 Bu olayın hemen arkasından Mustafa Kemal in Veliaht Vahdettin ile birlikte Aralık 1917 de Almanya gezisine çıkması 101 sonucu onun Ġstanbul dan uzaklaģmasında, kesin olmamakla birlikte Ali Fethi Bey ile giriģtikleri politik teģebbüsün rolü olduğu düģüncesini kuvvetlendirmektedir. Mustafa Kemal Almanya dan döndükten sonra rahatsızlığı nedeniyle Karlsbad a gitti. O buradayken Vahdettin tahta çıkmıģtı. Karlsbad dan döndükten sonra yine 7. Orduya atandı. Mondros Mütarekesi ne kadar orada kaldı. Bu arada 1 Kasım 1918 tarihinde Ġttihat ve Terakki Cemiyeti son kongresini bir yenilgi ve matem havası içinde topladı ve fesh kararı aldı. Fakat partiden ilk kopmalar daha önce baģlamıģtı. Ali Fethi Bey ve Hüseyin Kadri, Hürriyetperver Avam Fırkası nı kurmuģtu. 1 Kasım daki toplantıda partinin feshi kararı alındığı gibi Teceddüt Fırkası adında yeni bir fırkanın kurulması da kararlaģtırıldı. 1-2 Kasım 1918 gecesi Talat, Enver, Cemal, Beyrut Valisi Azmi, eski polis müdürü Bedri, Dr. Nazım, Dr. Bahaddin ġakir, Cemal Azmi bir Alman denizaltısıyla kaçtılar. Teceddüt Fırkası da 9 Kasım 1918 de kuruldu. 102 Ancak daha sonraki tarihlerde fırkadan çekilmeler olmuģtur. Bu arada Yıldırım Orduları Kumandanı Mustafa Kemal PaĢa nın fırkaya üye olduğu bildirilmiģse de o bu haberi yalanlamıģtır. 103 Ġttihat ve Terakki Cemiyeti nin 1 Kasımda aldığı karar fesholmakla birlikte bir dönüģüm hareketidir. Ġttihatçılar, Ġttihat ve Terakki nin tarihe intikal etmesini istememiģ, partilerinin ismini değiģtirerek Teceddüt Fırkası na dönüģtürmüģlerdir. Artık resmen Ġttihat ve Terakki yoktur ancak Ġttihatçılar vardır. Ġttihat ve Terakki liderleri bu giriģimleriyle Ġttihat ve Terakki yi ayakta tutarak, bir gün Anadolu da görünme umudunu hiçbir zaman yitirmemiģlerdir. 104 Ġttihat ve Terakki yarattığı siyasî iktidarın askerî niteliğinin ağır basması ile öne çıkan siyasî ve sosyal bir harekettir. Çünkü hareketin yaratıcısı, ordudur. Ġttihat ve Terakki, gerçekte hürriyetçi ve çoğulcu bir rejim taraftarı olmadığı için, devlet yönetiminde kendisini ordunun yardımına muhtaç görmüģtür. Bu yüzden meydana getirdiği siyasî iktidarın askerî özelliği daima ön plândadır. Ġttihat ve Terakki nin devletle ve orduyla bütünleģmesinin ortaya koyduğu en güçlü sonuç ise Ġttihatçıların MeĢrutiyetin her Ģeyinden sorumlu tutulmalarına sebep olmuģtur. 105 MeĢrutiyet Devri öncesinde ve sonrasında "Ġttihatçı olmak daha baģka nitelikleri ve yetenekleri gerektirmiģtir. "Ġttihatçı, her Ģeyden önce eylemci ve ihtilâlcidir. Fakat, ihtilâlcilik, MeĢrutiyet boyunca Ġttihat ve Terakkiyi Osmanlılık fikriyatının dıģına Sayfa No: 14

15 çıkartmamıģtır. Ġttihatçılık; komitacı, namuslu olmak, arkadaģlarını korumak, hiçbir "Ģahsî menfaat beklemeden çalıģmak, verilen görevi yapamamak hâlinde ölmeyi tercih etmek gibi Ģartları ihtiva etmiģtir. Cemiyetin her üyesi bir fedaî sayılır ama asıl fedaî olmak isteyenlerin ayrı bir statüsü vardır. Ġttihat ve Terakki nin ismiyle bütünleģen bu insanlar, verilen her türlü emri yerine getiren militanlardır. Bu insanların emirleri muhalefete karģı kullanmaları da ayrıca Ġttihatçı bir yöntem sayılmıģtır. Bir Ġttihatçı hem Sünnî, hem NakĢibendî, hem de mason olabilirdi. Ancak Ġttihatçılıktan ayrılmak Ġslâm dan ayrılmak gibi mütalâa edilirdi. 106 Mütareke ve Millî Mücadele Döneminde İttihatçılık ve Mustafa Kemal Paşa 1918 yılının Kasım ayı, yakın tarihimizin dönüm noktalarındandır. Her Ģeyden önce Ġttihat ve Terakki devri bitmiģtir. Diğer taraftan Birinci Dünya SavaĢı sona ermiģ ve Mütareke Dönemi baģlamıģtır. Osmanlı Devleti I. Dünya SavaĢı ndan yenik olarak çıkarken, Talat PaĢa 13 Ekim 1918 de sadaret mührünü geri vermiģ, onun yerine Ġzzet PaĢa Hükümeti kurmuģtu. 30 Ekim 1918 de Bahriye Nazırı Rauf Bey (Orbay), Mondros AteĢkes AntlaĢması na imza atmıģ; 13 Kasım da Ġtilâf Donanması Boğaz a demirlemiģti. Ġzzet PaĢa, sadarete geldikten 25 gün sonra çekilmiģ, yerine Ahmet Tevfik PaĢa geçmiģtir. 107 Bu önemli geliģmelerle baģlayan Mütareke Dönemi, Mustafa Kemal PaĢa nın faaliyetleri açısından düģünüldüğünde, Millî Mücadele nin hazırlık safhasını teģkil eder. Bu safhada, Ġttihat ve Terakki liderlerinin ülkeyi terk etmesiyle Ġstanbul da oluģan siyasî boģluk, Mustafa Kemal in faaliyetleri için daha uygun bir ortam sağlamıģtır. Böyle bir ortamda Mustafa Kemal in Ġttihat ve Terakki ile olan iliģkisini gösteren bir belge de 1 Kasım 1918 den itibaren Ali Fethi Bey ile Mustafa Kemal in çıkarttıkları "Minber isimli gazetedir. Sadece 51 gün çıkan gazetenin imtiyaz sahibi, Dr. Rasim Ferid Bey dir. Ġlk sayısında, Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkası nın programı yer almıģtır. Ġkinci sayısında Ġttihat ve Terakki Kongresi, Talat PaĢa ve Ziya Gökalp ın istifaları duyurulmuģtur. Minber, faaliyetlerine baģlamasıyla birlikte Ġttihat ve Terakki nin yayın organı olmakla suçlanmıģ; Ali Fethi Bey buna sert karģılık vermiģtir. Minber de Ģöyle denilmektedir:.refikimiz bu havadisi acaba nereden almıģtır? Norki Yank, birinci nüshamızdan bugüne kadar yazdığımız Ģeyler içinde Cemiyetin nokta-i nazarını terviç ettiğimizi ispat edecek ne gördüğünü bize lütfen haber verirse, pek memnun olacağız Kasım 1918 tarihli Minber in ilk sayfasında KaçmıĢlar baģlıklı yazıda Talat, Enver ve Cemal PaĢalar hakkındaki duygu ve düģünceler açıkça ve sert bir dille belirtilmiģtir 109. Gazetenin 17 Kasım 1918 tarihli sayısında Mustafa Kemal ile yapılan mülâkat yayımlanmıģ ve Mustafa Kemal e, Ġmparatorluğun siyasî durumu hakkındaki düģünceleri, Ġngilizlere karģı beslediği duygular, ülkede görülen son düģünce akımlarını nasıl bulduğu hususunda sorular sorulmuģtur. 110 Mülâkatta, Ben siyasetle yalnız 329 senesinde Sofya ve aynı zamanda Belgrad ve Çetine AteĢemiliterlikleri uhdemde bulunduğu bir sene zarfında iģtigal ettim ve tarz-i iģtigalim de sırf siyasî olmayıp askerî-siyasî bir iģtigal idi. diyen Mustafa Kemal, siyaseti askerliğin ve ordunun uğraģ alanı dıģında gördüğünü belirtmekte; ülkenin özgürlüğe ve barıģa ihtiyacı olduğunu bildirmektedir. 111 Ancak teknolojinin ve uygarlığın gereklerini yerine getiren güçlü bir orduya ihtiyaç olduğunu da vurgulamaktadır. Sayfa No: 15