AB Katılım Öncesi Yardım Aracı Kırsal Kalkınma(IPARD) Programının Tokat İli Bazında Olası Etkileri

Transkript

1 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma AB Katılım Öncesi Yardım Aracı Kırsal Kalkınma(IPARD) Programının Tokat İli Bazında Olası Etkileri A.Zafer GÜRLER1 Gülistan ERDAL3 'Prof. Dr., Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tarım Ekonomisi Bölüm Başkanı, 2Ödeme Talep Uzmanı, TKDK Tokat İl Koordinatörlüğü, 3Doç. Dr., Tarım Ekonomisi Bölümü Öğretim Üyesi, 4Doç. Dr., Tokat Belediye Başkanı Mustafa YÜCEL2 Adnan ÇİÇEK4 Özet Avrupa Birliği (AB), aday ve potansiyel aday ülkelere destek olmak amacıyla, Katılım Öncesi Yardım Aracı (Instrument for Pre- Accession Assistance- IPA) Kırsal Kalkınma bileşeni (IPA Rural Development- IPARD) kapsamında Avrupa Birliği nin Ortak Tarım Politikası, Kırsal kalkınma Politikası ve ilgili politikaların uygulanması ve yönetimi için uyum hazırlıklarını ve bu kapsamda politika geliştirilmesini desteklemektedir. IPARD programının uygulanmasında Türkiye de 42 il, ilk fazda 11 önlem ve alt-önlem başlığı altında seçilmiş olup bu illerden biri olan Tokat ili 10 önlem ve alt-önlem altında desteklenecektir. Bu çalışmada Tokat ilinin IPARD programından yararlanma potansiyeli, bu programa katılım eğilimleri ve ortaya çıkan engeller ile Tokat tarımı ve kırsal alandaki nüfusun üzerine etkileri incelenmiş olup bu süreçte nasıl hareket edilmesi gerektiğine dair önerilere de yer verilmektedir. Anahtar Kelimeler: IPA, IPARD Programı, AB, Tokat The Possible Effects of Instrument For Pre-Accession Assistance Rural Development (IPARD) Programme on The Basis of Tokat Province Abstract The European Union (EU) has been supporting EU s Common Agricultural Policy, Rural Development Policy and preparation/ implementation/ development of the relevant policies within the context of Rural Development component (IPA Rural Development- IPARD) of Instrument for Pre-Accession Assistance (IPA) in order to support candidate and potential candidate countries. 42 provinces have been selected in Turkey under the title of 11 measures/sub measures in implementation of IPARD program and as a province of these provinces, Tokat will be supported under 10 measures. This study examines benefitting potential of Tokat province from IPARD program, participation trends, emergent obstacles and effects on agriculture and rural population. It is also given a place to suggestions about how to take action in this process. Key Words: IPA, IPARD Programme, EU, Tokat 1. Giriş AB, Türkiye nin toplam ticaretinde %41,7 ve 2010 daki doğrudan yabancı yatırımlarında yaklaşık %76 oranında paya sahiptir. Bu AB nin önemli bir ticari paydaş olduğunu gösterir(mipd ). Türkiye de tarım sektörü, kırsal alanın birincil ekonomik faaliyet kaynağıdır. Bu nedenle tarım sektörü, genel anlamda ülke kalkınmasının önemli bir unsuru olmasının yanında, kırsal kalkınma çabalarının ana sürükleyicisi konumundadır. Türkiye de 2010 yılında, üretim yöntemiyle tahmin edilen cari fiyatlarla GSYH da tarım, avcılık ve ormancılık sektörünün payı %8,2, kırsal kesimde yaşayanların toplam nüfus içindeki payı ise yaklaşık %23,7 dir. AB de, tarımsal faaliyetle uğraşan nüfus toplam nüfusun sadece % 5,5 ini oluştursa da tarım, AB için son derece önemli bir sektördür. Nitekim Ortak Tarım Politikası (OTP), AB nin ilk ortak politikasıdır. Tarımsal destekler AB bütçesinin yaklaşık yarısını oluşturmaktadır. Toplam AB mevzuatının %35 i tarımla ilgili düzenlemelerden oluşmaktadır(tuik, 2010). AB ye aday(türkiye, İzlanda, Makedonya, Hırvatistan ve Karadağ) ve potansiyel aday(bosna Hersek, Arnavutluk, Sırbistan ve Kosova) ülkelere destek amacıyla AB Komisyonu, daha önce diğer aday ve potansiyel aday ülkelere uyguladığı, CARDS, PHARE, SAPARD, ISPA, Türkiye Mali Yardımı programlarını, mali perspektif döneminde katılım sürecindeki ülkelere yönelik AB nin dış yardım politikasının etkinliğini artırmak amacıyla yeni ve tek bir Katılım Öncesi Mali Yardım Aracı geliştirmiş, Katılım Öncesi Yardım Aracı nı (Instrument for Pre-Accession Assistance- IPA) oluşturmuştur. IPA desteği beş bileşeni içermekte olup, Türkiye IPA tüzüğünde yer alan; Geçiş Dönemi Desteği ve Kurumsal Yapılanma, Bölgesel ve Sınır Ötesi İşbirliği, Bölgesel Kalkınma, İnsan Kaynaklarını Geliştirme ve Kırsal Kalkınma bileşenlerinin tamamından yararlanmaktadır. Beşinci bileşen olan Kırsal Kalkınma (IPA Rural Development- IPARD) tarım ve 103

2 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya balıkçılık sektörlerinin sürdürülebilir adaptasyonu ve ortak tarım politikası ile gıda güvenliği, veterinerlik ve bitki sağlığı konuları gibi politika alanlarındaki AB standartlarının uygulanmasına katkı sağlayan, tarım çevre önlemlerinin uygulanmasına yönelik hazırlık faaliyetlerini desteklemektedir. IPARD Programının mali çerçevesi Katılım Öncesi Yardım Aracı(IPA) Çok Yıllı Endikatif Planlama Belgesi(MIPD) nin versiyonu ve en son versiyonu olan MIPD de yer alan dönem için belirlenmiştir. Bu kapsamda, IPA ve IPARD için Türkiye ye tahsis edilen fonlar, yılları için tablo 1 de verilmektedir. Tablo 1: IPA Bileşenlerine Göre Uygulanacak Mali Yardımların Dağılım ı ( Milyon Euro) IPA Bileşeni Geçiş Dönemi Desteği ve Kurumsal Yapılanma 256,7 250,2 233,2 211, Sınır-ötesi İşbirliği* 2,1 8,8 9,4 9, Bölgesel Kalkınma 167,5 173,8 182,7 238, İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi 50,2 52,9 55,6 63, Kırsal Kalkınma 20, ,5 131, TOPLAM 497,2 538,7 566,4 653, * IPA II. bileşeni, Sınır-ötesi işbirliği, ayrı bir MIPD ye konudur. Kaynak ; AB Bakanlığı, (2011) Not: yılları MIPD( ) belgesinden, yılları MIPD( ) belgesinden derlenmiştir.) Tokat ili mevcut tarım ve hayvancılık potansiyeli ve kırsal kesimindeki nüfus yoğunluğu dikkate alındığında kırsal kalkınma programlarının uygulanmasında uygun illerden birisidir. Toplam nüfusu olan Tokat ili, %59 şehir, %41 Köy nüfusundan oluşmaktadır(tuik,2010). Birçok sebze ve meyve üretimi ile hayvansal ürünlerin üretiminin gerçekleştiği Tokat ilinde Çiftçi Örgütlerinin Kurumsal Yapısının Güçlendirilmesi (IRFO) projesi, TRUP Projesi: Köy Bazlı Katılımcı Yatırım Programı (KBKYP), Anadolu Su Havzaları Rehabilitasyon Projesi gibi projelerde de IPRARD programında olduğu gibi uygun iller arasında yer almıştır Katılım Öncesi Yardım Aracı Kırsal Kalkınma (IPARD) IPA nın diğer bileşenlerinden farklı olarak, IPARD fonların tüm mali kontrolünü aday ülkeye bırakmakta, yani Genişletilmiş Merkezi Olmayan Uygulama Sistemi(EDIS) getirmektedir. Bu IPARD ın çok önemli ve ayırt edici bir özelliğidir. Bu özelliğiyle IPARD, AB ye üye olan ülkelerin bağlı olduğu Genişletilmiş Merkezi Olmayan Uygulama Sistemini, halen aday ülke statüsündeki Türkiye de dâhil edilmiştir. IPARD programının uygulanması için öncelikle Çerçeve Anlaşma(md.6) ve Sektörel Anlaşmada belirtilen merkezi olmayan yönetim için yapıların oluşturulması ve yetkilerin atanması ve idari yapılanmanın kurulmasını bağlıdır. Bu bağlamda ilgili yetkiler atanmış ve uygulama birimi olarak Tarım Ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu(IPARD Ajansı) kurulmuştur(anonim,2007) yılında ilk faz iller için akreditasyonu sağlamış ve proje faaliyetlerine başlamıştır. IPARD programı ilk fazda uygulanacak onbir önlem ve Alt-önlemden oluşmakta ve bu önlemlerin hibe oranları uygulanacakları iller vb. göre değişiklik göstermektedir. IPARD programından yararlanabilecek olanlar(faydalanıcılar), genelde çiftçiler olmak üzere; gerçek kişiler, üretici birlikleri, çiftçi örgütlenmeleri, özel sektör kuruluşları ve bazı istisnai durumlarda kamu kurumlandır. Faydalanıcılar yapmak istedikleri yatırımı kendi hazırladıkları veya danışman firmalara hazırlattıkları projelerle, uygulama birimi olan IPARD Ajansına başvururlar. Projeleri onaylanırsa, faydalanıcı ile Kurum arasında bir sözleşme imzalanır ve sözleşmedeki bütün yatırımları ve belirtilen hükümleri faydalanıcı uygular. Faydalanıcılar; sözleşmede belirtilen süreler içinde yaptıkları yatırımın harcama kalemlerini gösteren belgeleri IPARD Ajansına ilettikten ve IPARD Ajansı da gerekli kontrolleri yaptıktan sonra, Sektörel Anlaşmaya göre ödeme talebinde bulunduğu günden itibaren üç ayı geçmemek üzere, yatırım için sözleşmede belirtilen harcamaların tutarının yarısına(102.üretici birlikleri önleminde %100 e kadar, 101. Tarımsal İşletmelerin Yeniden Yapılandırılması Ve Topluluk Standartlarına Ulaştırılmasına Yönelik Yatırımlar önleminde %65 ine kadar diğer önlemlerde %50 sine kadar kurum destekler ) kadar kurumdan tahsil eder. Tahsil edilen hibe miktarının en fazla %75 i AB kaynaklarından, kalan %25 i ise ulusal bütçeden finanse edilir. 104

3 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma 3. Tokat ilinin Yapısal Özellikleri Tokat İlinde nüfusun % 59 u( kişi) şehir, % 41 i( kişi) köy nüfusudur. TUİK Adrese dayalı nüfus verilerine göre 2010 yılında ilde tarım işletmesi vardır. İşletmelerin tamamına yakını küçük aile işletmesi şeklinde olup % 45 inde bitkisel üretim, % 55 ünde hayvansal üretim ön plandadır. Tokat her türlü ürünün yetişmesine imkân veren polikültür tarımın yapıldığı önemli üretim merkezlerinden birisidir(anonim,2011) Yılı Tokat Tarım İl Müdürlüğü İstatistiklerine göre Tokat ilinin yüzölçümü hektar olup arazi dağılımının büyük bölümünü %77 lik bir oranla tarım arazisi( ha) ve orman arazisi( ha) oluşturmaktadır. Tokat ili arazi dağılımındaki hektar Tarım arazisinin %30 u sulanan tarım arazisi iken %70 i kuru tarım arazisidir. Tokat İlinin tarımsal faaliyetleri %69 oranıyla en fazla ekiliş alanı tarladır. Tarıma elverişli boş alan ve nadas alanları dışında öne çıkan %12 ile sebze ve meyveciliktir. Tokat ta başlıca tarımsal faaliyetlere bakıldığında tarla, sebze ve meyve görülmektedir. Bu faaliyetlerin son üç yıllık üretim miktarlarında önemli bir artış olmamakla beraber sebzenin üretiminde düşüş olmuştur. Tokat ilindeki Tarım işletmelerinin %55 Hayvansal üretimin gerçekleştiren işletmelerdir. Bu bağlamda hayvansal üretim ön plandadır. Tokat Tarım İl Müdürlüğü verilerine göre, Tokat ta su ürünleri tesisi ilk kez 1990 yılında, Almus ve Pazar ilçelerinde kurulmuştur yılında 26 Alabalık tesisinin 11 adedi ağ kafeste Almus Baraj Gölünde, 15 adedi ise karada havuzlarda bulunmaktadır yılı üretim miktarı 1838 ton/yıl, satılan alabalık miktarı ise 1640 ton/yıl olmuştur. Tokat İlinde 5200 sayılı kanun kapsamında kurulan ve faaliyet gösteren 16 Üretici Birliği bulunmaktadır. Aynı zamanda yetiştirici birliği olarak 3 tane kurulmuş birlik vardır. Avrupa Birliği tarafından Türkiye ye sağlanan Katılım Öncesi Mali Yardımı kapsamında IPARD harici yürütülen hibe programları aracılığı ile Tokat ilinde toplam 60 projeye hibe desteği sağlanmıştır. Tokat ilinde başarılı olan 60 projeye sağlanan hibe desteği toplam ,28 Euro dur. Türkiye geneli kapsamında illere göre yapılan başarı değerlendirmesinde Tokat ili sağlanan hibe desteği itibariyle 10. sırada yer almaktadır(mfib,2010). 4. Tokat ilinde Uygulanacak Önlem ler ve Olası Etkileri Tokat mevcut tarım ve hayvancılık potansiyeli ile Su Ürünlerinin İşlenmesi ve Beyaz Et haricindeki tüm desteklerden yararlanabilecektir. İlde faaliyette olan geçimlik işletmeler varlıklarını uzun süre devam ettiremeyecek kadar küçüktür. Ancak orta düzeydeki küçük ve orta ölçekli tarımsal işletmelerde gelecekte tekniklerini geliştirebilme ve ekonomik varlıklarını uzun süre devam ettirme potansiyeline sahiptir. Bu nedenle IPARD Programının öncelikli hedef gruplarını oluştururlar. Bu kapsamda destek verilmek suretiyle; sürdürebilirliklerini, tarımsal ürünlerinin üretiminde performanslarının artırılması, ilgili topluluk standartlarına ulaştırılmayı ve iyi tarım uygulamalarının geliştirilmesi hedeflenmiştir. Aynı zamanda bu hedefler doğrultusunda kırsal alandaki bölgesel dengesizliklerin ve az gelişmiş alanlardaki göçün önüne geçilmek amaçlanmıştır. Önlemlerin genel olarak faydalanıcıları, kamu tüzel kişilikleri hariç, ulusal kanunlarca tanınmış özel ve tüzel kişilerdir. Her önlem ya da alt önleme göre değişiklik gösteren faydalanıcı özellikleri genelde aşağıdaki özellikleri sağlamadırlar; Ulusal Çiftçi Kayıt, Hayvan Kayıt ve Ulusal Vergi Sistemlerine kayıtlı olmaları Başvuru sunulduğunda 65 yaş üzerinde olmamalı İlgili alanlarda diplomalara sahip olmalı ya da en az 3 yıllık mesleki hizmet kaydının ya da çalışma tecrübesine sahip olarak mesleki yeterliliğini kamtlamalıdır(eğer tüzel kişi ise bu özelliklerin üst düzey yönetici kademesinden ez az bir daimi çalışanda bulunması gereklidir). Yatırımıyla ilgili olarak: Avrupa Birliğini kuran Antlaşmanın Ek 1 inde belirtilen tarımsal ürünleri üretmelidir. Proje sonunda ilgili Topluluk standartlarını karşılamalıdır. Nihai ödemenin yapılmasından sonraki beş yıl boyunca yatırımı koruyacağını ve çok önemli değişiklik yapmayacağını taahhüt etmelidir. Yatırımın yapılacağı işletmenin başvuru sahibine ait olmadığı durumda, proje sonuçlandıktan sonraki en az 5 yıl boyunca projenin yapısal değişikliklerine izin veren hükümler içeren bir sözleşme, ilgili taraflar arasında imzalanmalıdır. Bu kapsamda faydalanıcılara yapım işleri, makine ekipman alımı, hizmet alımı ve proje görünürlük harcamalarına destek verilecektir. 105

4 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya 5.Tarımsal İşletmelerin Yeniden Yapılandırılması ve Topluluk Standartlarına Ulaştırılmasına Yönelik Yatırımlar IPARD Programında öncelikli iki sektör belirlenmiştir: Süt ve Et (kırmızı et ve kanatlı eti). IPARD bu sektörlerdeki işletmelerin ekonomik verimliliklerini artırmayı ve sürdürülebilirliklerini sağlamayı amaçlamaktadır. Bu amaçla üretim araçlarının ve süreçlerinin iyileştirilmesine destek vermektedir. Aynı zamanda gıda hijyeni, hayvan refahı, atık yönetimi ve iş güvenliği konularında AB standartlarına ulaştırmayı hedeflemektedir. Destek miktarı proje uygun harcamalar toplamının %50 sidir. Aynı zamanda, eğer faydalanıcı 40 yaşın altındaysa ek %5, IPARD programında belirtilen dağlık alandaysa ek %10 olarak destek miktarı %65 e kadar çıkmaktadır. IPARD süresince bu önlem için her bir faydalanıcının toplam maksimum uygun yatırım değeri Euro ile sınırlıdır. Desteklenecek Sektörler: A. Süt üreten tarımsal işletmelerinin desteklenmesi B. Et üreten tarımsal işletmelerinin desteklenmesi 5.1. Süt Üreten Tarımsal İşletmelerinin Desteklenmesi Türkiye de inek sütü üretimi, toplam süt üretim miktarının yaklaşık %91 ını oluşturmaktadır. Koyun ve keçi sütü üretimi de %9 unu oluşturur. Tokat ilindeki toplam süt üretiminde ise bu oranı ; inek sütü üretimi %96, koyun ve keçi sütü üretimi %4 tür(tuik,2011). Bu destek kapsamında amaç, özellikle küçük ve orta ölçekli işletmelerin, yeniden kurulumu, modernize edilmesi, AB standartlarına yükseltilmesi ve iyi tarım uygulamalarını yapar hale getirilmesidir. Bu işletmelerin yanı sıra geçimlik tarımsal işletmelerin de yatırım yapmaları amaçlanmaktadır. Tokat ta Tarım İl Müdürlüğü verilerine göre süt işletmesi bulunmaktadır. Bu işletmelerin Proje maliyetlerini karşılaması düşünüldüğünde yapılan araştırmada potansiyel olarak sayılan 30 ve üzeri büyükbaş hayvana sahip, Çiftçi Kayıt Sistemine kayıtlı 1150 işletme mevcuttur. Türkiye istatistik Kurumu verilerine göre Tokat ta 2011 itibariyle sağılan hayvan sayıları ve süt üretimi aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. TOKAT Tablo 2: Sağılan Hayvan Sayısı ve Üretim KÜÇÜKBAŞ BÜYÜKBAŞ Süt Üretimi (K.Baş+B.Baş) (Ton) Sağılan Hayvan Sayısı Süt Üretimi (Ton) Sağılan Hayvan Sayısı Süt Üretimi (Ton) T O P L A M TUİK 2011 verilerinden derlenmiştir. Birçok süt işletmesine sahip olmakla beraber Tokat ilinin aynı zamanda tamamının dağlık alanda olması faydalanıcının alacağı hibe oranının yüksek olmasını sağlayacaktır. IPARD programında desteklenen işletmelerdeki brüt katma değer artış oranı %15 öngörülmüş aynı zamanda süt üreten tarımsal bu işletmelerdeki hayvan sayılarındaki artışı da %10 olarak hedeflemişlerdir. Bu kapsamda genç çiftçilerin desteklemelerden faydalanmaları hedeflenmektedir. Ancak Tokat ilinde Kırsal alanlarda yaşayan insanların hali hazırda sermayelerinin çok az veya hiç olmaması ya da başvuru sahiplerinin yatırım uygulama alanlarının müşterek tapu olması gibi nedenler de olası proje başvurularının önündeki engeller olarak sayılmaktadır Et Üreten Tarımsal İşletmelerinin Desteklenmesi Türkiye de hane halkı gelirinde artış görülmesine rağmen kırmızı et tüketiminde önemli bir düşme söz konusudur yılında kişi başı tüketim 20,7 kg olmasına rağmen bu rakam son yıllarda 10 kg ya kadar gerilemiştir. Bu tüketim miktarı ABD de 72kg, AB de 60kg dir yani Türkiye deki tüketimin 6-7 katıdır. Ancak Beyaz et tüketimi giderek artmış olmasına rağmen kişi başı tüketim miktarı olarak gelişmiş ülkelerden 3-5 kat daha az tüketilmektedir. 106

5 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Tablo 3: Gelişmiş Ülkeler ve Türkiye de Kişi Başına Tüketilen Et Miktarı (Kg) TÜKETİLEN ET ABD AB TÜRKİYE Kırmızı Et (Kg) Beyaz Et (Kg) TOPLAM Kaynak: TZOB Raporu, Türkiye de et üretiminde düşük verimlilik, yüksek yem fiyatları, yüksek tarifeler ve ithalat kısıtlamaları sonucu yüksek tüketici fiyatlarının oluşması, bu sektörün temel sorunlarıdır. Bu destek kapsamında ekonomik sürdürülebilirlik sınırında bulunan küçük ve orta ölçekli sığır, koyun ve keçi işletmelerinin kurulması, modernize edilmeleri, ekonomik açıdan üretkenliklerinin sağlanması, AB standartlarına ulaşmaları ve İyi Tarım/Hayvan Yetiştiriciliği Uygulamalarına geçmeleri hedeflenmiştir. Et üreten tarımsal işletmelerinin desteklenmesi kapsamında Kırmızı Et ve Kanatlı Eti desteklenecektir. Tokat ili bu önlemde yalnızca Kırmızı Et desteğinden yararlanabilecektir. Bu önlem kapsamında Desteklenen tarımsal işletmelerde sürüdeki hayvan sayısındaki artışın %30, Desteklenen tarımsal işletmelerde ortalama hayvan karkas ağırlığındaki artışın %20 olarak hedeflenmiştir yılı için Tokat Tarım İl Müdürlüğü nden alınan veriler doğrultusunda 1598 adet işletme mevcut olup bunlardan 1030 adedi hayvan varlığı açısından IPARD Programı kriterlerine uygundur. Tokat ilinde bulunan 2010 yılı itibariyle büyük baş ve küçükbaş hayvan sayılarının yaklaşık ye yükseltilmesi hedeflenmiştir. Tablo 4 te gösterilen mevcut karkas değerleri ve IPARD programının uygulanması sonucu elde edilmesi beklenen karkas değerleri gösterilmiştir. Tablo 4: Hayvan Türlerine Göre Ortalama Karkas Ağırlıklar ve Hedeflenen Ortalama Ağırlıklar (Kg) Kıl CİNS Koyun Kuzu Oğlak Dana Düve Tosun inek Manda Keçisi Ortalama Karkas Ağırlığı(2010) 18,51 14,82 19,24 13,86 134,52 162,13 194,91 190,15 180,77 *IPARD Sonrası Hedeflenen Ortalama Karkas Ağır. 22,22 17,78 23,09 16,63 161,43 194,55 233,89 228,17 216,93 *IPARD sonrası ortalamalar Programın spesifik amaçlarındaki ' %20 artışla' hesaplanmıştır. Kaynak: Tarım Gıda ve Hayvancılık Bakanlığı, 2010 Aynı zamanda, Desteklenen tarımsal işletmelerde ahır/ağıl büyüklüğündeki artışın %80 ve Biyo-gaz üretimi yapan büyükbaş hayvan işletmesi sayısındaki artışın %2 olması yine bu önlem altında hedeflenmiştir. Ancak Yüksek yem fiyatları, düşük yem üretimi, işletme sahiplerinin gelirlerindeki düşüş, hayvan fiyatlarının yükselmesi ya da IPARD Programında başvuru sahibinden istenilen belgelerin elde edilmesindeki uzun süreç olası proje başvurularının önündeki engellerdir. 6. Üretici G ruplarının K urulm asına Destek Türkiye de üreticiler genelde ürünlerini bireysel olarak ya da ticari aracılarla pazara sürmektedir. Bu nedenle üretici seviyesinde fiyatlandırmalar olumsuz etkilenmekte ve sektörün ticaretinde belirsizlikler oluşturmaktadır. Pazar ihtiyaçlarına göre üretimi yönlendiren üretici örgütlerinin oluşturulması bu destek kapsamında hedeflenmektedir. Mevcut şartlarda Türkiye de tarım kesiminin dağınık ve kendisinden bekleneni vermekten uzak olan örgütsel yapısı, etkin örgütlenmenin zorlukları ve kırsal kesim yasayanlarının örgütlenmeye karsı tutumu nedeniyle sorunların çözümünde yetersiz kalmaktadır(bakırcı,2009). Bu destek kapsamında, pazarlama organizasyonunda ve üyelerinin yeniden yapılandırılması ve modernizasyon ihtiyaçları üzerinde önemli rol oynayabilen modern üretici gruplarının geliştirilmesinin desteklenmesi amaçlanmaktadır. IPARD kapsamında; Meyve, Mantar dâhil Sebze, Çiçek, Tıbbi Bitkiler, Süt, Kırmızı Et ve Kanatlı Eti, Yumurta, Bal ve Balık sektörlerine destek verilecektir(faydalanıcıları, 552/1995 No lu Kanun Hükmünde Kararnamede tanımlanan 107

6 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya üretici grupları olan meyve ve sebze sektörü hariç). Üyelerinin en az %50 si kadın olan üretici grupları tarafından sunulan projelere öncelik verilecektir. Tarımın yeniden yapılanması ve AB ye geçiş sürecinde yaşanabilecek sosyal ve ekonomik yönden olumsuz etkilerin azaltılmasında ve bu isletmelerin en iyi şekilde ekonomik yapıya ulaşmalarını sağlamada üretici örgütlenmeleri önemli rol oynayacak olması, IPARD kapsamında üretici örgütlenmesi konusunu daha da önemli kılmaktadır. Tokat ili genelinde, 5200 sayılı üretici birlikleri kanununun kapsamda kurulan ve faaliyet gösteren 16 Üretici Birliği bulunmaktadır. IPARD kapsamında bu önlem altında Türkiye genelinde Meyve ve Sebze 30, Et 10 ve Süt birliklerinde 10 olmak üzere 50 üretici birliğine destek amaçlanmış, desteklenen üretici birliklerinde brüt katma değer artışı olarak %5 öngörülmüştür. 7. Tarım ve Balıkçılık Ürünlerinin işlenmesi ve Pazarlanmasının Yeniden Yapılandırılması ve Topluluk Standartlarına Ulaştırılmasına Yönelik Yatırımlar Türkiye de işleme endüstrisinin Topluluk standartlarına ulaştırılmasına destek sağlanması, verimliliklerinin artırılması ve kayıpların azaltılması amaçlanmış, özellikle kalite, hijyen ve gıda güvenliği ile veterinerlik kontrolleri, hayvan refahı, çevresel etki ve iş güvenliğine ilişkin Topluluk standartlarına ulaşılması hedeflenmiştir. Desteklenecek üretim grupları; süt ve süt ürünleri, et ve et ürünleri, meyve ve sebze ve balıkçılık ürünlerinin işleme ve pazarlanmasının desteklenmesi öngörülmüştür. Ancak meyve-sebze sektöründe, taze meyve ve sebze üreticileri ürünlerini doğrudan pazarlayamadıklarından, üreticilerin IPARD altında destek kapsamına alınması, hukuki çerçeve doğrudan pazarlamaya olanak tanıyacak şekilde değiştirildiği takdirde desteklenecektir. Bu sebeple, bu önlem altında sadece, ürünlerini doğrudan perakende düzeyinde pazarlayabilen üretici örgütleri desteklenecektir. Tokat, dördüncü alt-önlem Balıkçılık ürünlerinin işleme ve pazarlanmasmın desteklenmesi dışındaki tüm alt önlemlerden faydalanacaktır. IPARD programı süresince bu önlem için her bir faydalamcınm toplam maksimum uygun yatırım değeri Euro ile sınırlıdır Süt Ve Süt Ürünlerinin iş lenmesi ve Pazarlanması Tarım Hayvancılık ve Gıda Bakanlığının verilerine göre Türkiye de AB standartlarında üretim yapan onaylı sadece 14 çiftlik bulunmaktadır(gkgm,2012). Bunun yanı sıra süt üreten işletmeler küçük ve orta ölçekli olarak çok sayıda bulunmaktadır. Türkiye de üretilen 10 milyon ton sütün 3.4 milyon tonu kayıtlı, 4.6 milyon tonu ise kayıt dışı ekonomi içinde pazarlanmakta, geri kalan miktar ise kaynağında çeşitli şekillerle tüketilmektedir.(hekimoglu B., ALTINDE- GER M.,2008) IPARD Programında, süt ve süt ürünlerinin kalitesini artırmak ve işletmelerin sürdürülebilirlikleri açısından modernize edilerek Topluluk standartlarına ulaştırılmak hedeflenmiştir. Bu destek kapsamında; küçük ve orta büyüklükteki süt işleme tesislerinin (kapasiteleri günde ton) Topluluk standartlarına ulaştırılması, yeni teknolojiler kullanarak performanslarının ve rekabet güçlerinin artırılması amacıyla desteklenmesi ve üretici örgütlerinin süt toplama tesisleri kurması konusunda desteklenmesi amaçlanmıştır. Tokat ilinde faaliyet alanı süt ve süt ürünlerinin işlenmesi olan 15 e yakın küçük ve orta boy işletme, 1 adet ise büyük boy işletme yer almaktadır. İlgili alanda yer alan işletmelerin birçoğu ulusal standartları ve tamamı AB standartlarını karşılayamamaktadır. Bununla beraber sütün üretimi konusunda her ne kadar her yıl gerileme olsa bile yeteri kadar firmaya sahip olan Tokat ili, rahatlıkla orta ölçekli 3-5 adet süt işleme tesisini kaldırabilecek durumdadır. Süt üretici birliği olarak 7 birlik bulunmaktadır. Bu kapsamda Desteklenen işleme tesislerinde brüt katma değer artışı %15, Gıda güvenliği yönetim sistemlerini (ISO 22000; HACCP, GMP ve GHP) kuran tesis oranı %35 ve ulusal pazara sunulan süt miktarındaki artış %30 olarak hedeflenmiştir. Topluluk standartlarına uygun süt toplama merkezlerinin modernizasyonu veya kurulması için destek verilen Üretici Örgütü sayısı ülke bazında 341 olarak hedeflenmiştir. Ancak Tokat ilinde süt üreten işletmelerin sütleri genellikle ulusal ölçekli süt işleyen bir kaç firma tarafından toplanmaktadır. Bu alanda pazar rekabeti üretici aleyhine gelişmekte ve süt üreten işletmelerin sütlerini toplayan üretici örgütü ve özel girişimlerin eksikliği sebebi ile yeni kurulacak bir işleme tesisinin sütü kendi imkânları ile toplaması gibi bir durumun oluşma ihtimali bu önlemin uygulanmasında önüne çıkan engeller olarak ifade edilmektedir Et ve Et Ürünlerinin işlenmesi ve Pazarlanması IPARD Programı bu destek kapsamında, AB Veterinerlik müktesebatının uygulanması, kırmızı et sektöründe hijyen ve gıda güvenliği düzenlemelerinin yanında hayvan refahı açısından tesislerin iyileştirilmesi amaçlanmıştır. IPARD Programı kapsamında birinci öncelik kesimhanelerin, Topluluk standartlarına tam olarak uyumlu hale getirilmeleri öngörülmektedir. İkinci bir öncelik işleme sanayisinin de Topluluk standartlarına yükseltilmesidir. Özellikle sosis ve pişirilmiş et ürünleri gibi ileri işlem görmüş ürünlere yönelik küçük tesisler başta olmak üzere birçok et işleme tesisinin, Topluluğun hijyen ve gıda güvenliği gerekliliklerini karşılayabilmek üzere iyileştirilmeleri ihtiyacı bulunmaktadır. 108

7 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma Bu amaçla, kesimhanelerin ve küçük ölçekli kırmızı et işleme tesislerinin, altyapılarının Topluluk standartlarına ulaştırılması ve yeni teknolojilerin uygulanması ile genel performansı ve rekabet gücünün geliştirilmesi hedeflenmektedir. Tokat İlinde, 10 Adet kırmızı et işleme tesisi bulunmakta ve ayrıca 8 adet mezbahane vardır. Ancak et ve et ürünleri işleyen işletmelerin kapasiteleri oldukça küçüktür. Ayrıca mezbahaneler de genelde il ve ilçe belediyelerine ait olması sebebiyle projelere başvuru uygunluk kriterlerini taşımamaktadırlar. Bunların yanında çağrı dönemlerinde bu önleme ayrılan bütçenin az olması, sektörde kullanılan makine ekipmanların pahalı olması sebebiyle projelerin önündeki engeller olarak ifade edilmektedir. IPARD programında desteklenen işletmelerdeki brüt katma değer artışını %15 öngörülmüş yine aynı zamanda hayvan refahı standartlarını sağlayan işletmelerin oranı da %40 olarak öngörülmüştür Meyve ve Sebzelerin iş lenmesi ve Pazarlanması Taze meyve ve sebzelerin, kolay bozulan ürünler olması nedeniyle, hasat sonrası işleme ve koruma uygulamalarına karşı çok hassas olduğu ifade edilmektedir. Toplam hasat edilen ürünün %22 si kayba uğrayabilmektedir(sebzeler için %32, meyveler için %10 civarında). Söz konusu sebepten oluşan kayıpların, alınacak uygun önlemler ve doğru hijyen ve gıda güvenliği uygulamaları ile azaltılması hedeflenmektedir. IPARD, öncelikle ürünlerin hasat sonrasındaki kayıplarının önlenmesini hedef alınmaktadır. Sadece 552 sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede tanımlandığı şekilde, meyve ve sebze sektöründe toptancı hallerine girme zorunluluğu olmaksızın doğrudan pazarlama yapabilen üretici örgütleri IPARD önlemi kapsamındaki bu destekten yararlanacaktır. Böylece, aynı zamanda üreticilerin örgütlenmesi ve güçlenmesine katkı sağlanacaktır. Tokat İlinde bu önlem kapsamında yatırım yapabilecek kapasitede bir üretici örgütü mevcut olmadığından ve bu önlemden sadece üretici örgütleri faydalandığı için daha sonraki dönemde başvuru beklenmemektedir. 8. Kırsal Ekonomik Faaliyetlerin Çeşitlendirilmesi ve Geliştirilmesi Tarıma alternatif gelir kaynaklarının oluşturulması yoluyla, yeni istihdam olanaklarının yaratılması ve hane halkının gelirlerine katkı sağlanması hedeflenmiştir. Bu sayede kırsal alanların ekonomik faaliyet düzeylerinin artırılmasına ve göçü önlemeye katkıda bulunulması ve bölgesel kırsal kalkınma dengesizliklerin ortadan kaldırılmasına katkıda bulunulacaktır. Tarım Sektörü analizi, kırsal alanlarda gelir seviyeleri çok düşük geçimlik ve yarı geçimlik işletme sayısının oldukça fazla olduğunu (tarımsal işletmelerinin %65 inden fazlası) ve işletmelerde ek gelir olanakları sağlayan faaliyetlerin neredeyse hiç görülmediğini ortaya koymaktadır. Desteklenecek alanlar: Çiftlik faaliyetlerinin çeşitlendirilmesi ve geliştirilmesine destek verilmesi Yerel ürünler ve mikro işletmelerin ekonomik gelişimine destek verilmesi Kırsal turizmin gelişimine destek verilmesi Kültür balıkçılığının gelişimine destek verilmesi IPARD süresince bu önlem için her bir faydalanıcının toplam en fazla uygun yatırım değeri Euro ile sınırlıdır Çiftlik Faaliyetlerinin Çeşitlendirilmesi ve Geliştirilmesi Bu kapsamında, ilk aşama olarak üç öncelikli üretim biçimi belirlenmiştir. Arıcılık, Süs Bitkileri ve Tıbbi ve Aromatik Bitkiler. Her bir sektörde, yurtiçi talebin karşılanması, ithalatın azaltılması ya da gelecekteki olası ihracat olanağı mevcuttur. IPARD, arıcılık üretimini geliştirmek isteyen mikro ve küçük ölçekli çiftçilere (kovan ve küçük ekipman alımı) ve üretim tesisleri ya da ana arı yetiştirme istasyonlarına ekipman alımı yoluyla destek sağlayacaktır. Tıbbi ve aromatik bitkiler için IPARD desteği, çiftçiler tarafından kurulacak mikro ölçekli işleme ve paketleme tesislerine yoğunlaşacaktır. Bu tesisler vasıtasıyla sadece ürünlerin işlenmesiyle kalınmayıp yabani bitki toplayan ya da tıbbi ve aromatik bitki yetiştiricileri ile komşu çiftçiler arasında bir ağ oluşumuna katkı sağlanacaktır. Süs bitkisi yetiştiriciliği için, IPARD hem çiftçi düzeyinde seralara ekipman alımını hem de küçük ölçekli kesme çiçek veya diğer süs bitkileri işleme tesislerinin kurulumunu finanse edecektir Tokat ilinde 50 ila 200 kovana sahip 125 adet potansiyel faydalanıcı mevcut olup bu sektörde faaliyet gösteren kişilerin maddi durumlarının yetersiz olması profesyonel anlamda faaliyet gösteren firma/kişilerin olmaması proje sunulmasını zorlaştırmaktadır. Tıbbi ve Aromatik bitkiler ile Süs bitkileri konusunda Tokat ilinde faaliyet gösteren firma/kişilerin çok sınırlı olması bu alanlarda proje sunulmasını yine zorlaştırmaktadır. 109

8 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya 8.2. Yerel Ürünler ve Mikro İşletmelerin Geliştirilmesi IPARD Programı geleneksel ve özgün tarım ve gıda ürünlerinin menşe adı ve coğrafi işaret belirlenmesi yoluyla kıymetlendirilmesine ilişkin Müktesebat ile bağlantılıdır. Müktesebatın tam olarak uygulanmasının biraz daha zaman alabileceği ifade edilmektedir. Ancak bu destek ile yerel işaretlerin tanınması ve korunmasına ilişkin mevcut Türk sistemi ile ( ticari marka adlarının korunması ile birlikte Türk Patent Enstitüsü tarafından hâlen uygulanmaktadır) coğrafi gösterge tanımlaması ve korunmasına ilişkin AB sistemini biraz daha birbiriyle yakınlaştırmak için iyi bir fırsat olacağı düşünülebilir. IPARD Programında yer alan listelerdeki geleneksel yerel el sanatları ve tipik yerel tarım ve gıda ürünlerinin geliştirilmesine yönelik girişimlerin, o bölgede yaşayan insanlar için ek istihdam kaynağı sağlayan projelere öncelik verilerek desteklenecektir. Bu faaliyet kapsamında, çalışanlarının %50 sinden fazlasının kadın olduğunu kanıtlayan projelere, kadın girişimciye ait ya da sahibinin kadın olduğu projelere ya da yerel kırsal kalkınma stratejisi temelinde hazırlanmış olan projelere öncelik tanınacaktır. KOSGEB Bölgesel Kalkınma Araştırma Raporuna göre Tokat İlinde faaliyet gösteren mikro işletme sayısı 223 olup, yapılan araştırmada sektörde faaliyet gösteren kişilerin maddi durumlarının yetersiz olması, profesyonel anlamda faaliyet gösteren firma/kişilerin olmaması proje sunulmasını zorlaştırmaktadır Kırsal Turizm Türkiye nin tarihi zenginlikleri, doğal kaynaklarının çokluğu ve sosyal değerlerinin, turizmi dış pazarlarda yüksek potansiyele ve rekabet gücüne sahip bir sektör haline getirmesine rağmen kırsal turizm, kapasitesinin altında yararlanılan bir olduğu görülmektedir. Kırsal turizm, gelişen kent merkezleri ve sahillerdeki tatil merkezlerine alternatif olarak gelecekte çok daha önemli rol oynayabilecek bir sektör olduğu tahmin edilmektedir. Bu destek kapsamında seçilen öncelikli illerde, mikro girişimciler veya çiftçiler tarafından kurulacak pansiyon, yatak ve kahvaltı konaklama ve restoran hizmetlerinin gelişiminin desteklenmesi, çiftlik turizmi tesislerinin kurulması ve geliştirilmesinin desteklenmesi ve turistik rekreasyonel faaliyetler (sportif aktiviteler, doğa gezisi, tarihi geziler gibi) için kurulan tesislerin gelişiminin desteklenmesi hedeflenmektedir. Tokat ili, tarihi, kültürel kaynakları, mağaraları, yaylaları ve kaplıcalarıyla kırsal turizm alanında yatırım yapılabilir bir özelliğe sahiptir. Bu olanaklar kullanılabildiği takdirde kırsal turizmin Tokat ilinin kalkınmasında büyük bir öneme sahip olacağı düşünülmektedir. IPARD verilerine Tokatta 35 turistik tesis ve yatak sayısı mevcut olup, ziyaretçi sayısına sahiptir. Ancak diğer yandan kırsal alandan kente göçün devam etmesi ya da sermaye yetersizliği gibi durumlar, kırsal turizm potansiyelinin önündeki engellerdir Kültür Balıkçılığının Geliştirilmesi IPARD, kültür balıkçılığı yapan çiftliklerin modernize edilmesini teşvik edecek, diğer yandan bu faaliyetin yetersiz olduğu bölgelerde kültür balıkçılığının yaygınlaşmasını teşvik edecektir. Aynı zamanda çevre koruma ve etkin atık yönetimi konusundaki Topluluk standartlarına ulaştırmayı hedefleyecektir. Mevcut durumda üretimi gerçekleştirilmeyen balık türlerinin üretimine yönelik çeşitlendirmeyi hedefleyen projelere öncelik tanınacaktır. Bu kapsamda desteklenecek türler: Alabalık, Sazan, Yayın, Kerevit, Kurbağa, Su Yosunu (Alg). Mikro ve küçük ölçekli çiftliklerin kurulmaları, genişletilmeleri, Topluluk standartlarına ve İyi Balık Yetiştirme Uygulamalarına yükseltmeleri için destek verilecektir. Tokat ilinde 23 çiftlikte 1830 ton/yıl üretim kapasitesiyle kültür balıkçılığı yetiştiriciliği yapılmakta olup bu çiftliklerin hepsinde alabalık yetiştiriciliği yapılmakta diğer türlerin sazan, yayın vb. yetiştiriciliği yapılmamaktadır. Bu mevcut işletmelerinde yarısı 10 tondan az üretim yapan mikro ve küçük aile işletmelerinden oluşmaktadır. Tokat ilinin su kaynakları düşünüldüğünde çiftlik sayısı ve üretim kapasiteleri çok düşük kalmaktadır. Diğer yandan Almus baraj gölünün kültür balıkçılığı için kapasitesinin dolmaması ve Tokat ilinin su kaynakları açısından zengin olması bu önlem için elverişli bir ortam oluşmasını sağlamaktadır. Ancak mevcut işletmelerin yeterli sertifikalara sahip olmaması ya da resmi belgeleri almadaki zorluklar ve bazı yöre halkının suyu kirletip bölgeye zarar vereceği gibi düşünceleri bu önlem için engellerdir. 9. Sonuç Türkiye nin Avrupa Birliği ne adaylık sürecindeki en önemli mali yardımlardan biri IPARD programıdır. Bu kapsamda bu programın iyi bir şekilde değerlendirilmesi önemli görülmektedir. AB ye yeni üye olmuş ülkelerden Polonya bu tip AB kırsal kalkınma desteklemelerinde örnek verilen ülkelerin başında gelmektedir. AB verilerine göre yaklaşık destek miktarının %80 ine yakın bir oranda kullanmış olan Polonya, Tarımda dünyada adından söz ettiren bir ülke haline gelmiştir. Ancak Türkiye de uzun zaman alan prosedür uygulamalarının yanında yetersiz sermaye birikimi gibi nedenler- 110

9 Tarım, Yoksulluk ve Kalkınma den dolayı geçmişte de bu gibi desteklerden yeterince yararlanamamıştır. Tokat ilinin, tarım ve hayvancılık potansiyelinin yüksek olması IPARD desteklerinden yararlanmada büyük avantaj sağlamaktadır. Ancak ilin kırsal kesiminin yapısına baktığımızda genellikle geçimlik işletme olduğu görülmekte ve proje hazırlamadaki gerekli sermaye için güçlükler yaşanmaktadır. Diğer taraftan bu desteklemelerden haberdar olmayan potansiyel başvuru sahiplerine de ulaşılamadığından ya da yeterince bilgilendirilememe gibi sebeplerden bu desteklemelere kayıtsız kalmaktadırlar. Aynı zamanda IPARD programında belirlenen bazı kriterleri karşılayamama, istenilen belgelerdeki yaşanan bürokratik sıkıntılar ve bunlardan kaynaklı zaman kayıpları faydalanıcıların yapmak istedikleri projelerde engeller olarak görülmektedir. Tarım Ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Tokat İl Koordinatörlüğü verilerine göre AB akreditasyonunu sağladıktan sonra 2012 yılının ikinci çeyreği itibariyle 5 Çağrı Dönemine çıkılmıştır. Toplam 33 proje gelmiş olup bu projelerin 19 tanesi proje sahipleri tarafından gerekli belgelerin temin edilememesi, projedeki eksikliklerin tamamlanamaması ya da yapım işleri, makine ekipman alımlarındaki ihale, teklif alma işlemlerindeki gerekli şartları sağlayamamaları gibi nedenlerden dolayı geri çekilmiştir. Kalan 14 projenin de incelemelerini yapmış olan ajans, 6 proje sahibi ile sözleşme imzalanmış ve 7 projenin de incelemesi devam edildiği belirtilmiştir. İlk beş çağrı döneminde toplam yatırım bedeli ,54 TL olan projelere sadece 2. ve 3. Çağrı dönemi için 6 projeye ,61 TL destek verilmek üzere projeler uygulamaya konulmuştur. İncelemelerin devam ettiği diğer çağrı dönemi projelerinin sonuçlanması neticesinde destek tutarının artacağı öngörülmektedir. Projelerin sektörel dağılımına baktığımızda; incelenen 14 projenin 6 tanesi besicilik, 4 proje süt üreticiliği, 1 proje süt ve süt ürünlerinin işlenmesi ve pazarlanması alanında, 2 proje tıbbi ve aromatik bitkilerin işleme ve pazarlanması sektöründe iken 1 proje de kültür balıkçılığı sektöründe yer almaktadır. Görüldüğü üzere incelenen projelerde en yüksek payı besicilik almıştır. Tokat ilinin Merkezi Finans İhale Birimi verilerindeki Türkiye de ilk 10 il arasında yer alma başarısını IPARD programında yer alan 42 il arasından projelerden yararlanma başarısının ilk 5 il arasında olması beklenmektedir. Tokat ilinde IPARD programı uygulama döneminde gelecek projelerle kırsal kesmin durumunun iyileştirilmesi, AB standartlarına sahip işletmelerin oluşturulması, kırsal kesimdeki nüfusun kentlere göçünün önüne geçilmesi ve aynı zamanda istihdam yaratması beklenmektedir. Bundan dolayı, IPARD desteklerinden yararlanmak için yeterince iyi bir alt yapı kurulmalı, çiftçinin ya da yatırımcının önündeki bürokratik engeller kaldırılarak gerekli teşvikler yapılmalıdır. Kaynaklar ANONİM,2007, Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu Kuruluş ve Görevleri Hakkındaki 5648 no lu Kanun,18 Mayıs 2007 tarih ve sayılı Resmi Gazete ANONİM,2008, Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Avrupa Toplulukları Komisyonu arasında Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA) ile temin edilen yardımın uygulanması çerçevesinde Türkiye Cumhuriyetine sağlanan Avrupa Topluluğu mali yardımlarıyla ilgili işbirliği kuralları hakkında Çerçeve Anlaşma. Kanun No. 5824, tarihli Resmi Gazete ANONİM,2010,Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti ve Avrupa Komisyonu Arasında Türkiye Cumhuriyeti ne Yönelik AB Mali Yardımına İlişkin İşbirliği ve Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA) Beşinci Bileşeni-Kırsal Kalkınma Bileşeni (IPARD) Kapsamındaki Yardımın Uygulanması İçin Kurallar Hakkında Anlaşma, Karar Sayısı : 2010/658,7 Mayıs 2010 tarihli Resmi Gazete ANONİM, 2011, Tarım Gıda ve Hayvancılık Bakanlığı Tokat İl Tarım Müdürlüğü,2010 Yılı Faaliyet Raporu, BAKIRCI M., Avrupa Birliği Üyelik Öncesi Destek Fonu nun (IPA) Kırsal Kalkınma Bileşeni(IPARD), Türkiye nin Durumu ve Muhtemel Etkileri, Doğu Coğrafya Dergisi, Cilt 14, Sayı 21 HEKİMOĞLU B., ALTINDEĞER M., 2008, Samsun Tarım İl Müdürlüğü, Ülkemizde ve Samsun İlinde; Süt Hayvancılığı ve Süt Sektöründeki Mevcut Durum, Sorunlar ve Öneriler, kitap_pdf/ulkemizde_ve_samsunda_sut_sektoru.pdf, Erişim Tarihi: GKGM, 2012, T.C. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Gıda ve Kontrol Genel Müdürlüğü, gov.tr/birim/hayvan_sagligi_karantina/hayvan_sagl_main.html, IPARD Programı ( ), Tarım Gıda ve Hayvancılık Bakanlığı, Onay Tarihi KOSGEB, 2011, MFIB 2010, Merkezi Finans İhale Birimi, MIPD , Katılım Öncesi Yardım Aracı(IPA) Çok-yıllı Endikatif Planlama Belgesi(MIPD), AB Bakanlığı, MIPD , Katılım Öncesi Yardım Aracı(IPA) Çok-yıllı Endikatif Planlama Belgesi(MIPD), AB Bakanlığı, 111

10 10. Ulusal Tarım Ekonomisi Kongresi 5-7 Eylül 2012 Konya TKDK, 2011, Tarım ve Kırsal kalkınmayı Destekleme Kurumu, İllerde Uygulanacak Tedbirler Listesi, Erişim Tarihi; TUİK, 2010, Erişim Tarihi: TUİK, 2010, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi(Adnks) Veri Tabanı, Erişim Tarihi: TZOB 2012, Türkiye Ziraat Odaları Birliği, 2009 Kırmızı Et ve Hayvancılık Raporu, aspx?pages=rapor.htm, Erişim tarihi: